12 2006

More documents

Recommendations

Info

$D:\New\TIPOGR~1\22007Z~1\2007 â$

TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN №<strong>12</strong> <strong>2006</strong> B.Basarow YNSAN GATNAŞYKLARYNY KADALAŞDYRMAGA GÖNÜKDIRILEN PSIHOLOGIK TEKLIPNAMALARYŇ AHLAK GYMMATLYGY DOGRUSYNDA “Ynsap ýüregiň içki emridir”. Beýik Saparmyrat TÜRKMENBAŞY. Psihologik teklipleriň hökümdarlara niýetlenen nusgalarynyň ilkinjileriniň biri XVI asyrda Nikkolo Makiawelliniň “Hökümdar” [3] atly işinde berlip, onuň düýpli özboluşlylygy öz düzgünleriniň hiç hili ahlak kadalaryny, rehimdarlygy ykrar etmeýänligidir. Makiawelli döwlet syýasatynyň ýeke-täk häsiýetnamasy hökmünde onuň derege ýarap ýa-da ýaramaýandygyny görkezip, özi bolsa hiç hili sarsgynlyga ýer goýmaýan, derde ýaramly syýasat nusgasyny tekrar edýär. Kitapda ýurt ykbaly ynanylana üstünlikli dolandyrmak boýunça ulgamlaýyn maslahatlar getirilse-de, olaryň ahlak gymmaty dogrusynda hiç hili görkezme ýokdur. Makiawelliniň teklipleri özüniň düýp manysynda “ýeňiji hiç wagt ýazgarylmaýar” pähiminde düzülendir. Eger-de Makiawelli döwlet dolandyryşyň islendik derejesinde ahlak kadalarynyň berjaýlygynyň zerurlygyny açyk inkär edýän bolsa, täze döwrüň bu ugurdaky teklipnamalary ahlaklygyň, keminden, görnüş-hereket tarapynyň berjaýlygy üçin aladalanýanlygy häsiýetlidir. Eýsem, psihologik teklipleriň işiň netijeliligini, ynsan gatnaşyklarynyň kadalylygyny üpjün etmek gönükdirilmesi näderejede bu tutuma hökmany ýagdaýda utgaşýan ruhyýetiň täji-ahlaklylygyň berjaýlygy bilen sepleşýär? Psihologik teklipler – bu netije gazanylmasy çenden aňsat, emma dowamly saklanmasy örän kyn, iş öndürijiligini ýokarlandyrmaga, özara gatnaşyklary kadalaşdyrmaga gönükdirilen ugrukdyrmalaryň toplumydyr. Bu ugrukdyrmalar, esasan, “häzir we şu ýerde” hereket edýän tutum bolup, olar adamyň öňki tejribesini oňynlyga özgertmäge, derejesini aýdyňlaşdyrmaga gös-göni niýetlenen däldir. (Ýöne, şol bir wagtyň özünde, şeýle teklip-täsirleriň esasynda şahsyýetde düýpli özgermeleriň bolup bilmek ähtimallygyny-da düýpgöter inkär etmek bolmaz). Bilşimiz ýaly, bu teklipnamalardan tapawutlylykda, hakyky ahlaklylykda adamyň pähim-paýhasynyň, hoşniýetli erkiniň mümkingadar uzaýan kesimindäki mazmuna goldaw-sahawat gatnaşygyny erkin borçlanmagyň esasynda amal etmeklik, baş matlaba öwrülýär. Barlyga goldawly gatnaşygyň möçber we mazmun çäklendirilmesi, geldi-geçerligi hakyky ahlaklylykdan sowa häsiýetdedir. Bu ugurda ýörite seljermäni talap edýän ýene-de bir mesele ahlaklylyk bilen pähmiýete (logika) laýyklygyň özara utgaşmasydyr. Elbetde, ýörite esaslandyrylýan 7
jemgyýetçilik hadysasy ýaly, ahlaklylyk hem pähmiýetiň düzüjilerine belli bir baglanyşyklykda hereket edýär. Sokratyň ilkinjileriň biri bolup ahlaklylygy akyl ýetiriş taýdan lezzet berýän hereket – gatnaşyk tutumy hökmünde kesgitlemesi tötänleýin däldir. Ýöne, daşyndan adaty däl görünse-de, pähmiýetiň paýhas ölçermesi hakyky ahlaklylygyň ýürek emrine tabynlygynda garşydaşyňa bolýan goldawa mähetdelligiň yzyndan gelýär. Pähmiýete adaty bolan mätäje goldawyň ýerine düşüpdüşmezligi, ýeterlikligi-kemterligi ýaly, “ýedi ölçäp bir kesilmeler”, eger-de, ahlak sahawatynyň bada-batlygynyň öňüsyrasy gelse, islense-islenmese goldaw – hyzmatyň küýe, dile getirilmesini döredip, ahlaklylygy asyl durkundan sowýar. Aslynda pähmiýetiň islendik gurluşynyň deňölçeglilige, deňtaraplylyga salmak düzgüni ynsan gatnaşyklarynda döredip biljek ýörelgesi ahlaklylyga ýat bolan “sen maňa, men saňa” mazmundan aňry geçmeýär. Başga bir ýagdaýda pähmiýetiň yza dolanýan pikir ýöretme häsiýetdäki seljermesi ahlaklylyga belli bir laýyklykda bolsa-da, ony asyl durkundan sowýar. Kähalatlarda belli bir adamyň edenine puşman etmek terzde ahlaklylygyň yza dolanýan berjay edilmesi-de, pähmiýet nukdaýdan köstsüz bolsa-da, hususy ahlak jähtden garşydaşyňa özboluşly belli bir oňaýsyzlyk özboluşly müýnlülik döredýär. Adamyň hiç wagt duýmajak haýsydyr bir ýitgisini ony tötänlikde tapanyňy ulanmak meýli onda ynsan yzasyny döredýär. Belli ertekide daýhan oglan akyp gelýän almany alyp dişländen soňra kesekiniň zadyny birugsat iýýänine puşman edip, dişlenen alma bilen suwuň gözbaşyny yzarlap ugraýar. Eýesine duşup, “etmişi” üçin ötünç soranda, alma eýesi bu hereketiň näderejede ýürekden ýa-da diňe rehimlilikden penalyk almak meýlinden gaýdýandygyny seljermekçi bolup, oglana, eger-de, özüniň gözi kör, gulagy ker, eli, aýagy ysmaz gyzyna öýlense günäsini geçjekdigini aýdýar. Gyza ýöňkelýän şikeslikleriň hakykatda onuň diňe mertebeli taraplarydygyny bilmese-de, (gözüniň kör, gulagynyň kerligi – edýän işinden başga nämähremlige gözi düşmänligini; eşitmeýänligini, el-aýagynyň ysmazlygy – olaryň halallykdan başga zada uzamaýandygyny, görünmesiz ýerde görünmeýändigini) ýigit goja bada-bat razylyk berýär we öz bagtyny tapýar. Eýsem, bu tymsalyň ahlak gymmaty nähili? Munda ahlaklylygyň “goýmadygyňy göterme”, “äkitmejegiňe el uzatma” ýörelgeleri berjaý edilýän-de bolsa, eýýäm eýesiniň ryskyndan daşlaşyp, tötänlikde görläýmese köldür kölçede ýitip gitjek dişlenen almany yzyna gaýtarmakçy bolmaklygyň özi eýýäm adalat yzarlaýanyň almadan has hörplüräk bir zada garaşmak, öz hakykatçylygyňy ykrar etdirmek ýaly ahlaklylyga ýat meýilleri özüne dahylly edýär. Edil garşydaşyňa goldaw-hyzmatyňy dile almaklygyň yrak düşünilişi ýaly, ony kabul edýän özüňe minnetdarlygy iteklemeklik hem hakyky sahawatdan daşdadyr. Eýsem, bu tymsalyň psihologik teklipleriň ahlak gymmatyny seljermeklige nähili baglanyşygy bar? Has umumylaşdyrylyp aýdylanda, psihologik teklipleriň işiň netijeliligini, onuň gymyldy-hereket düzüjileriniň çeýeligini ýokarlandyrmak usullary bolaýmasa, ynsan gatnaşyklaryny sazlaşdyrmaklyga ugrukdyrylan usullarynda garşydaşyňda belli bir müýnlülik döretmek, onuň mazmun düzüjisiniň biridir. Psihologik täsir edilýäne öwgi-hoşamat, ilgezik jomartlyk öňünden karzlamalaryň esasy maksady garşydaşyňy (ýa-da adamlar toparyny) özünden biygtyýar ýagdaýda erkine tabyn edip, garaşylýan iş-ýumuşyň bitirilmegini gazanmakdyr. Ikinji bir tarapdan, psihologik täsirleri ulanyjy hem edil ýokardaky tymsaldaky 8
Page 2 and 3: TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA SCI
Page 4 and 5: BEÝIK SERDARYMYZYŇ YLMY NAZARYÝE
Page 6 and 7: Oba hojalyk ylmy boýunça Ylmy-bar
Page 10 and 11: ýaly, göýä öňki hereketine pu
Page 12 and 13: Б.Басаров К ВОПРОСУ
Page 14 and 15: - Biologik baýlyklardan rejeli pe
Page 16 and 17: Günorta Türkmenistanda oba hojaly
Page 18 and 19: tarapyndan süýşýän çägeleri
Page 20 and 21: TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA Н
Page 22 and 23: alnan maglumatlaryň seljerilmegi n
Page 24 and 25: 2-nji tablisa Hananyň durnuklylygy
Page 26 and 27: suwuň möcberi 120 m 3 /s bolanda,
Page 28 and 29: Bar bolan barlaglaryň maglumatlary
Page 30 and 31: TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA Н
Page 32 and 33: 31 ] { [ ] } } s S N S N N S k k S
Page 34 and 35: 33 ( ) ⎪⎭ ⎪ ⎬ ⎫ ⎟ ⎟
Page 36 and 37: 35 { ( ) [ ] }+ + − + + − ×
Page 38 and 39: G.Judakova SECOND ORDER DIFFERENCE
Page 40 and 41: Ýokarda görkezilişi ýaly edip,
Page 42 and 43: * * P1 −1 P2 −1 Pn −1 −1 n
Page 44 and 45: 5051+44)=[5051,5095) aralykda iň a
Page 46 and 47: Türkmenistanyň Prezidentiniň ýa
Page 48 and 49: Gorkut aýy - № 7 Durdyýew B.K.,

12 2006

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?