12 2006

1. Hananyň suwuň ýüzi boýunça inini 1-nji formula boýunça hasaplaýarys.
Hasaplamak üçin alnan belgiler: A 1
– koeffisiýenti = 0,96 we dereje görkezijisi X 1
= 0,47.
⎡ 160 ⎤
0,47
B = 0,96⋅0,12⎢
⎥ = 90,6 м .
2
⎣0,12
9,81⋅0,12⋅0,00005⎦
2. Hananyň orta çuňlugyny 2-nji formula boýunça hasaplaýarys. Hasaplamak
üçin alnan belgiler: A 2
koeffisiýenti = 0,56 we dereje (1-nji tablisa) görkezijisi X 2
= 0,26
⎡ 160 ⎤
0,26
h ort. = 0 ,56⋅0,12⎢
⎥ = 2,68 м .
2
⎣0,12
9,81⋅0,12⋅0,00005⎦
3. Degişlilikli ini hasaplaýarys:
β =
B
h
ort.
=
90,6
2,68
= 33,8 .
Türkmen kölüniň şor suw akabalarynyň hanaýuwuş hadysalarynyň durnukly
ýagdaýyny üpjün etmek maksady bilen Garagum derýasynyň hanaýuwuş hadysalary
baradaky bar bolan maglumatlary seljeriş esasynda ulanmaklygyň mümkindigini, şor
suw akabalary üçin olary nusga hökmünde we derýada ölçelinen maglumatlaryň hemde
hasaplama arkaly alnan maglumatlaryň jemlerini deňeşdirmekligiň esasynda şor
suw akabalarynda görkezilen formulalary ulanyp kesgitlemegi teklip edýäris.
Altyn asyryň Türkmen kölüniň şor suw akabalarynyň hanalarynyň görkezijileri
suw akymynyň hereketine belli bir görnüşli garşylyk döredýän gidrawliki we
morfologiki ýagdaýlaryň toplumlaýyn täsiri bilen kesgitlenilýär. Suwuň möçberiniň
her bir üýtgemesi hana bilen akymyň arasyndaky dinamiki deňagramlylygyň
üýtgemegine alyp barar. Şony hasaba alyp, şeýle-de, Türkmen kölüniň şor suw
akabalary boýunça ýakyn geljekde suwuň möçberiniň tapgyrlaýyn (yzygiderli)
köpelmeli ýagdaýyny göz öňünde tutup, olardaky bolup geçýän hanaýuwuş
hadysalarynyň üýtgemegini öňünden aýtmaklyk (çak etmeklik) önümçilik we ylym
üçin ähmiýete eýedir. Şundan ugur alyp, biz tarapdan Türkmen kölüniň Baş şor suw
akabasynyň we Türkmen kölüniň Daşoguz şahasynyň uzaboýunda olaryň hanalarynyň
durnukly kese-kesiginiň görkezijileriniň üýtgeýşini öňünden bellemek işleri geçirildi.
Türkmen kölüniň Baş şor suw akabasynda we Türkmen kölüniň Daşoguz
şahasynda hanaýuwuş hadysalarynyň üýtgemeklerini öňünden bellemek işleri ýokarda
teklip edilen hasaplanylan morfologiki baglanyşyklar (formulalar) boýunça ýerine
ýetirildi (1-nji we 2-nji formulalar) [3]. Türkmen kölüniň şor suw akabalarynda
suwuň möcberi tapgyrlaýyn köpeldilende hanaýuwuş hadysalarynyň üýtgemegini
öňünden aýtmaklyga (çak etmeklige) degişli bolan hasaplamalar her bir 10 m 3 /s
geçirildi:
Baş şor suw akabasynda – Uly şordan tä Daşoguz şahasy bilen kesişýän ýerine
çenli – 240 m 3 /s we şondan aňryk Gara şora çenli – 450 m 3 /s, Daşoguz şahasynda
bolsa – 210 m 3 /s barýança [3]. Meselem, Türkmen kölüniň Daşoguz şahasynda
24