12 2006
12 2006
12 2006
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
hanasyndaky suwuň etjek hereketleri üçin ýerine ýetirilen hasaplamalar bilen, olaryň<br />
ulanylýan döwründäki hakyky düzgünlerinde döreýän tapawutlylyklar bolany üçin<br />
ýüze çykýar.<br />
Ýokarda aýdylanlary göz öňünde tutup, täze gurlan uly suwaryş ýaplarynda we<br />
şor suw akabalarynda, ýagny Altyn asyryň Baş şor suw akabasynda, Türkmen kölüniň<br />
Daşoguz şahasynda, mundan öňki şuňa meňzeş bolan, golaý şertlerde gurlan<br />
desgalarda geçirilen ylmy-barlaglaryň hem-de ulanylyş çäreleriniň netijesinde alnan<br />
hasaplamalary deňeşdirip, ylmy-barlag işlerini geçirmekligiň zerurlygy ýüze çykýar.<br />
Meselem, Türkmen kölüniň şor suw akabalary üçin nusga hökmünde Garagum<br />
derýasy, Derýalyk şor suw akabasy bolup biler. Garagum derýasynyň hanasynyň<br />
ýuwluş hadysalarynyň görkezijilerini ulanmak mümkinçiliginiň ýagdaýlaryny bilmek<br />
üçin olaryň toprak düzümlerini we gidrawliki häsiýetlerini deňeşdirmek meselesi ýüze<br />
çykýar. Şol deňeşdirme Türkmen kölüniň şor suw akabalary üçin 2004 – 2005 ýý.<br />
ýerine ýetirildi [1, 2].<br />
Garagum derýasynyň we Türkmen kölüniň şor suw akabalarynyň toprak<br />
şertleriniň deňeşdirmesi olardaky birmeňzeşligi ýüze çykardy. Şol sebäpli, toprak<br />
şertlerine görä, Garagum derýasynyň hanaýuwuş hadysalarynyň görkezijileri Türkmen<br />
kölüniň şor suw akabalary üçin nusga hökmünde ulanylyp bilner. Garagum<br />
derýasynyň gidrawliki düzgünleriniň Türkmen kölüniň şor suw akabalary üçin nusga<br />
hökmünde ulanmak mümkinçiligini anyklamak boýunça Garagum derýasynyň<br />
hanasynda ölçeg geçirilip alnan gidrawliki düzgünleriniň Türkmen kölüniň şor suw<br />
akabalarynyň hasaplama (taslama) görkezijileri bilen deňeşdirme işleri alnyp baryldy<br />
[2]. Deňeşdirmeleriň netijeleri Türkmen kölüniň şor suw akabalarynyň gidrawliki<br />
düzgünleriniň görkezijileri Garagum derýanyňkydan kän bir tapawut etmeýändigini<br />
subut edýär.<br />
Şeýlelikde, Garagum derýasynyň hanaýuwuş hadysalarynyň görkezijilerini<br />
Altyn asyryň Türkmen kölüniň şor suw akabalary üçin nusga hökmünde ulanmak<br />
bolar.<br />
Altyn asyryň Türkmen kölüniň şor suw akabalarynda suwuň möçberiniň<br />
tapgyrlaýyn köpeldilen ýagdaýynda, olaryň yzygiderli, üznüksiz, ygtybarly işlemegini<br />
üpjün etmeklik, köpsanly kyn inžener meseleleri çözmekligi talap edýär. Şol işlerde<br />
Garagum derýasynda hanaýuwuş hadysalary öwrenmek we ulanyş materiallary<br />
boýunça ýerine ýetirilen ylmy-barlag işlerine esaslanmaly we suwuň möçberiniň<br />
tapgyrlaýyn köpeldilen ýagdaýynda şor suw akabalarynyň hana dörediş ýagdaýlaryny<br />
çuňňur öwrenmeli.<br />
Garagum derýasyndaky hanaýuwuş hadysalary boýunça köp ýyllyk ylmybarlaglaryň<br />
materiallary hanalaryň akym ugruna we onuň kese-kesiginiň suwuň<br />
täsirine üýtgemegini öwrenmekde, hanalaryň durnukly görnüşini tapmakda we başga<br />
birnäçe morfologik arabaglylygy düzüp bilmekde hem-de olary gözegçilik taýdan<br />
yzarlamak çärelerinde amatly ýagdaý döretdi [4-6].<br />
Haýsy-da bolsa toprak şertlerini we akymyň gidrawliki düzgünlerini<br />
häsiýetlendirýän sebäpler hanalaryň üýtgemeginiň hem-de döremeginiň belli bir<br />
tapgyrynda öz täsirini ýetirýär. Meselem, Garagum derýasynyň has ownuk dänejikli<br />
düzümi bolan çägeli çölünde (derýanyň 205-308 km-de) hananyň ini we kese-kesigi epesli<br />
ulalýar we şol bir wagtda onuň çuňlugy peselýär.<br />
Garagum derýasynyň ugrundaky edilýän birnäçe aralyk ölçeliş nokatlaryndan<br />
20
Change language