12 2006

More documents

Recommendations

Info

$D:\New\TIPOGR~1\22007Z~1\2007 â$

TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN №<strong>12</strong> <strong>2006</strong> B.G.Balakaýew, G.B.Öwezmyradow, G.B.Gulmanow ALTYN ASYRYŇ TÜRKMEN KÖLÜNIŇ BAŞ ŞOR SUW AKABALARYNDA HANANYŇ ÝUWLUŞ HADYSALARY Türkmenistanyň ilkinji hem ömürlik Prezidenti Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň Türkmen kölüni döretmek baradaky 2000-nji ýylyň Alp Arslan aýynyň 31-inde PP-3172 belgili Permany esasynda häzirki wagtda iki sany Baş şor suw akabalarynyň gurluşygy güýçli depginde alnyp barylýar. Altyn asyryň Baş şor suw akabasynyň uzynlygy 720 km, onda Daşoguz şahasy bilen kesişýän ýerinde suwuň iň ýokary mukdary 240 m 3 /s barabar bolar we ondan aňryk Garaşor kölüne çenli suwuň mukdary 450 m 3 /s bolmaly. Daşoguz şahasynyň uzynlygy 388,7 km bolmaly we onda suwuň iň ýokary mukdary 210 m 3 /s ýeter. Altyn asyryň Türkmen kölüniň şor suw akabalarynyň taslama, gurluşyk we ulanyş işleri birnäçe düýpli täze meseleleriň çözgütlerine, şol sanda olarda hananyň ýuwluş hadysalaryna bagly bolup durýar. Ýokarda agzalan şor suw akabalarynyň düzümi ýeňil toprakdan bolan we suwuň täsirine onuň düzümindäki bölejikler aňsat ýuwulýar, şol hem meseläni hasda çylşyrymlaşdyrýar. Şol sebäpli, hananyň ýuwluş çärelerini gowulandyrmak baradaky teklipleri işläp taýýarlamak hem-de olarda suwuň möçberi tapgyrlaýyn köpeldilende görkezijileriň üýtgeýşini öňünden çaklamak ýurdumyzyň suw hojalygy üçin wajyp meseleleriň biri bolup durýar. Bu ugur boýunça biz, 2004-nji ýyldan bäri Altyn asyryň Türkmen kölüniň şor suw akabalarynda suw bilen bagly bolan dürli hadysalary, şol sanda hananyň ýuwluş hadysalaryny öwrenmek boýunça ylmy-barlag işlerini alnyp barýarys [1-3]. Uly suwaryş ýaplarynda we şor suw akabalarynda suwuň geçiş düzgünleri her näçe amatly bolan ýagdaýynda hem, olaryň hanalarynyň ýagdaýy suwuň möçberi köpelen halatynda çylşyrymly hanaýuwuş hadysalaryna bagly bolup durýar. Şol suwaryş ýaplarynyň we şor suw akabalarynyň nazaryýet tarapdan taslamasynyň dogry düzülen hem-de gurnalan halatynda, olaryň ulanyş ýagdaýynda gidrawlika düzgünleriniň üýtgemegine, şonuň esasynda hanalaryň öz başlangyç ugurlaryndan beýleki görnüşe geçmegine kepul berip bolmaz. Şu üýtgemeleriň derejeleri we ýagdaýlary her hili bolup biler, olar gidrawlika we toprak şertlerine baglydyr. Şular ýaly ýagdaýlar köplenç uly suwaryş ýaplarynyň, şor suw akabalarynyň ulanyş döwründe duş gelýär. Oňa mysal edip Garagum derýasyny, Derýalyk we Kölli şor suw akabalaryny getirip bolar. Köplenç uly suwaryş ýaplarynyň ýa-da şor suw akabalarynyň hanalary çäge, çägesow ýerlerden geçýän ýagdaýynda, olaryň hanalarynyň akym ugruna bolan ýapgytlygy hem-de kese-kesigi üýtgemek bilen bolýar. Bu ýagdaýlar taslama işlerinde uly ýaplaryň we şor suw akabalarynyň 19
hanasyndaky suwuň etjek hereketleri üçin ýerine ýetirilen hasaplamalar bilen, olaryň ulanylýan döwründäki hakyky düzgünlerinde döreýän tapawutlylyklar bolany üçin ýüze çykýar. Ýokarda aýdylanlary göz öňünde tutup, täze gurlan uly suwaryş ýaplarynda we şor suw akabalarynda, ýagny Altyn asyryň Baş şor suw akabasynda, Türkmen kölüniň Daşoguz şahasynda, mundan öňki şuňa meňzeş bolan, golaý şertlerde gurlan desgalarda geçirilen ylmy-barlaglaryň hem-de ulanylyş çäreleriniň netijesinde alnan hasaplamalary deňeşdirip, ylmy-barlag işlerini geçirmekligiň zerurlygy ýüze çykýar. Meselem, Türkmen kölüniň şor suw akabalary üçin nusga hökmünde Garagum derýasy, Derýalyk şor suw akabasy bolup biler. Garagum derýasynyň hanasynyň ýuwluş hadysalarynyň görkezijilerini ulanmak mümkinçiliginiň ýagdaýlaryny bilmek üçin olaryň toprak düzümlerini we gidrawliki häsiýetlerini deňeşdirmek meselesi ýüze çykýar. Şol deňeşdirme Türkmen kölüniň şor suw akabalary üçin 2004 – 2005 ýý. ýerine ýetirildi [1, 2]. Garagum derýasynyň we Türkmen kölüniň şor suw akabalarynyň toprak şertleriniň deňeşdirmesi olardaky birmeňzeşligi ýüze çykardy. Şol sebäpli, toprak şertlerine görä, Garagum derýasynyň hanaýuwuş hadysalarynyň görkezijileri Türkmen kölüniň şor suw akabalary üçin nusga hökmünde ulanylyp bilner. Garagum derýasynyň gidrawliki düzgünleriniň Türkmen kölüniň şor suw akabalary üçin nusga hökmünde ulanmak mümkinçiligini anyklamak boýunça Garagum derýasynyň hanasynda ölçeg geçirilip alnan gidrawliki düzgünleriniň Türkmen kölüniň şor suw akabalarynyň hasaplama (taslama) görkezijileri bilen deňeşdirme işleri alnyp baryldy [2]. Deňeşdirmeleriň netijeleri Türkmen kölüniň şor suw akabalarynyň gidrawliki düzgünleriniň görkezijileri Garagum derýanyňkydan kän bir tapawut etmeýändigini subut edýär. Şeýlelikde, Garagum derýasynyň hanaýuwuş hadysalarynyň görkezijilerini Altyn asyryň Türkmen kölüniň şor suw akabalary üçin nusga hökmünde ulanmak bolar. Altyn asyryň Türkmen kölüniň şor suw akabalarynda suwuň möçberiniň tapgyrlaýyn köpeldilen ýagdaýynda, olaryň yzygiderli, üznüksiz, ygtybarly işlemegini üpjün etmeklik, köpsanly kyn inžener meseleleri çözmekligi talap edýär. Şol işlerde Garagum derýasynda hanaýuwuş hadysalary öwrenmek we ulanyş materiallary boýunça ýerine ýetirilen ylmy-barlag işlerine esaslanmaly we suwuň möçberiniň tapgyrlaýyn köpeldilen ýagdaýynda şor suw akabalarynyň hana dörediş ýagdaýlaryny çuňňur öwrenmeli. Garagum derýasyndaky hanaýuwuş hadysalary boýunça köp ýyllyk ylmybarlaglaryň materiallary hanalaryň akym ugruna we onuň kese-kesiginiň suwuň täsirine üýtgemegini öwrenmekde, hanalaryň durnukly görnüşini tapmakda we başga birnäçe morfologik arabaglylygy düzüp bilmekde hem-de olary gözegçilik taýdan yzarlamak çärelerinde amatly ýagdaý döretdi [4-6]. Haýsy-da bolsa toprak şertlerini we akymyň gidrawliki düzgünlerini häsiýetlendirýän sebäpler hanalaryň üýtgemeginiň hem-de döremeginiň belli bir tapgyrynda öz täsirini ýetirýär. Meselem, Garagum derýasynyň has ownuk dänejikli düzümi bolan çägeli çölünde (derýanyň 205-308 km-de) hananyň ini we kese-kesigi epesli ulalýar we şol bir wagtda onuň çuňlugy peselýär. Garagum derýasynyň ugrundaky edilýän birnäçe aralyk ölçeliş nokatlaryndan 20
Page 2 and 3: TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA SCI
Page 4 and 5: BEÝIK SERDARYMYZYŇ YLMY NAZARYÝE
Page 6 and 7: Oba hojalyk ylmy boýunça Ylmy-bar
Page 8 and 9: TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA Н
Page 10 and 11: ýaly, göýä öňki hereketine pu
Page 12 and 13: Б.Басаров К ВОПРОСУ
Page 14 and 15: - Biologik baýlyklardan rejeli pe
Page 16 and 17: Günorta Türkmenistanda oba hojaly
Page 18 and 19: tarapyndan süýşýän çägeleri
Page 22 and 23: alnan maglumatlaryň seljerilmegi n
Page 24 and 25: 2-nji tablisa Hananyň durnuklylygy
Page 26 and 27: suwuň möcberi 120 m 3 /s bolanda,
Page 28 and 29: Bar bolan barlaglaryň maglumatlary
Page 30 and 31: TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA Н
Page 32 and 33: 31 ] { [ ] } } s S N S N N S k k S
Page 34 and 35: 33 ( ) ⎪⎭ ⎪ ⎬ ⎫ ⎟ ⎟
Page 36 and 37: 35 { ( ) [ ] }+ + − + + − ×
Page 38 and 39: G.Judakova SECOND ORDER DIFFERENCE
Page 40 and 41: Ýokarda görkezilişi ýaly edip,
Page 42 and 43: * * P1 −1 P2 −1 Pn −1 −1 n
Page 44 and 45: 5051+44)=[5051,5095) aralykda iň a
Page 46 and 47: Türkmenistanyň Prezidentiniň ýa
Page 48 and 49: Gorkut aýy - № 7 Durdyýew B.K.,

12 2006

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?