12 2006

TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA 

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN 

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ 

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika baradaky Ýokary 

geňeşiň ylmy-nazaryýet žurnaly 

Scientific-theoretical journal of Supreme Council on science and technology 

under the President of Turkmenistan 

Научно-теоретический журнал Высшего совета по Науке и технике при 

Президенте Туркменистана 

Eziz Türkmenistan – ata Watanym, 

gurban bolsun saňa bu janym-tenim! 

Eger-de men saňa sähelçe şek ýetirsem, 

goý, meniň elim gurasyn! 

Eger-de men saňa dil ýetirsem, 

goý, meniň dilim gurasyn! 

Eger-de men Türkmenistan Watanyma, 

Beýik Saparmyrat Türkmenbaşa dönüklik etsem, 

goý, meniň ömrüm kül bolsun! 

12 

2006 

AŞGABAT • YLYM

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky ylym we tehnika baradaky Ýokary geňeşiň 

“Türkmenistanda ylym we tehnika” – ylmy-nazaryýet žurnaly baky Bitaraplygyň 11 ýyllygy 

mynasybetli yglan edilen ylmy makalalaryň bäsleşiginiň jemini jemledi we ýeňijileriň 

sanawy žurnalyň soňunda berilýär. Şeýle-de, Türkmenistanyň baky Bitaraplygynyň 12 

ýyllygy mynasybetli 2007-nji ýyl üçin ylmy-nazaryýet makalalaryň bäsleşigini yglan edýär. 

Bäsleşigiň jemleri 2007-nji ýylyň ahyrynda belli bolar. 

Baş redaktor A.Allanurowa 

Geňeş toparynyň agzalary: O.Musaýew, P.Esenow, N.Durdyýew, 

J.Nepesow, J.J.Ataýew, O.M.Posmanow, 

N.Nurgeldiýew, G.Mezilow. 

Jogapkär redaktor J.Nepesow 

Ýygnamaga berildi 20.12.2006. Çap etmäge rugsat edildi 19.01.2007. A – 34006. Ölçegi 

70×108 1 / 16 

. Gazet kagyzy. Kompýuter ýygymy. Tekiz çap ediliş usuly. Şertli çap listi 4,43. 

Hasabat-neşir listi 5,50 Sany 490. Neşir №1. Sargyt №20. 

YTÝG-yň “Ylym” neşirýaty. 

744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15. 

YTÝG-yň çaphanasy. 

744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15. 

Žurnalyň çap edilişiniň hiline çaphana jogap berýär. 

© “Ylym” neşirýaty. 

© “Türkmenistanda ylym we tehnika”, 2007.

BEÝIK SERDARYMYZYŇ YLMY NAZARYÝETI 

DOWAMAT DOWAM EDER 

Taryhyň öwrümli ýollarynda, türkmeniň oýanan ykbalynyň diregi bolan, öz halkyny 

nurly Gün bolup çoýan Beýik Serdarymyzy, Beýik Saparmyrat Türkmenbaşyny ýitirmek 

milletiň uludan-kiçisiniň ýüregini daglady, adamlaryň kalbyna daglar bolup çökdi. Bu ýitgi, 

onda-da öwezini dolup bolmajak ýitgi. Ýöne bu Beýik Şahsyýet durşy bilen mertlige, 

merdanalyga, ynsanperwerligiň nusgasyna, taryhyň syrly dünýäsine öwrülip, dury çeşme 

kimin teşneligi gandyrmagyň gözbaşyna, danalara täzeden ömür berip, bakylyga öwrülen, 

aňymyzda özüniň mukaddes Ruhnamasy bilen şamçyraga dönüp, asyrlardan-asyrlara, 

eýýamlardan-eýýamlara şöhle saçýar. 

Türkmeniň iň bir kyn günlerinde halkyň agyr ýüküni gerdenine alan Beýik 

Şahsyýetiň sähelçe salymda bitiren işleri bu gün akla sygar ýaly hem däl. Türkmeniň 

müňýyllyklaryň dowamynda arzuw edip gelen erk-ygtyýaryny, genji-hazynasyny, mahlasy, 

türkmeniň özüni özüne gaýdyp bermek bilen çäklenmän, ony bütin dünýä ykrar etdirmegi, 

täze türkmen jemgyýetini gurmagy, Garaşsyz, baky Bitarap Tükmenistan döwletini mäkäm 

esaslandyrmagy türkmen dünýäsiniň abatlygyna Beýik Şahsyýetiň beren peşgeşidir. 

Türkmenistanyň syýasy lideriniň bitiren hyzmatlaryny birin-birin sanamak, aňyňda aýlamak, 

gözüň bilen görüp guwanmak bagtyna eýe bolmak, onuň milletiniň nesilleriniň nesillere 

utgaşýan dowamat dowamlygyna bagş eden buýsanjydyr. 

Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy türkmen döwletine ýolbaşçylyk eden döwri türkmen 

ylmy üçin şöhratly ýyllaryna öwrüldi. Döwletimizde ozal ýadyňa-oýuňa düşmejek ylmy 

ojaklar açyldy. Olaryň arasynda gadymy türkmen alymlarynyň, ýazyjylaryň, şahyrlaryň 

ýazuw ýadygärliklerini öwrenýän, dikeldýän we köpçülige ýetirýän Türkmenbaşy adyndaky 

Türkmenistan Milli golýazmalar instituty, türkmenleriň ata-babalarynyň ýaşan Gündogar 

döwletleriniň taryhyny öwrenýän Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Türkmenistanyň, 

Merkezi Aziýa we Gündogar halklarynyň medeni mirasy döwlet instituty, Beýik 

Türkmenbaşy zamanasynda Türkmenistanyň Döwlet çeperçilik akademiýasy, Beýik 

Saparmyrat Türkmenbaşy adyndaky Türkmenistanyň Harby instituty, Türkmenistanyň 

Prezidenti goşun generaly S.A.Nyýazow adyndaky Türkmenistanyň Polisiýa akademiýasy, 

Halkara türkmen-türk uniwersiteti ýaly ylmy merkezlere öwrülen täze ýokary okuw 

mekdepleriniň döredilmegi türkmen halkynyň guwanjyna öwrüldi. Jemi Türkmenistan 

boýunça 35-den gowrak ylmy ojaklar hereket edýär we türkmen ykdysadyýetiniň hem-de 

aňyýetiniň ösmegine özleriniň saldamly goşandyny goşýarlar. 

Kompýuter ulgamlarynyň durmuşa ornaşmagy bilen täze türkmen jemgyýetiniň ösüpözgermegine, 

kämil we ylymly, bilimli nesliň emele gelmegine Beýik Serdarymyzyň nazar 

salan görlüp-eşidilmedik ýoly guruldy. Senagatyň ösen pudaklarynyň esasyny düzýän zawodfabrik 

toplumlary Garaşsyzlyk zamanasynyň, Türkmenbaşy eýyamynyň ruhubelent, ylmy 

nazaryýetli adamlary tarapyndan dolandyrylýar. Ýurdumyzda ylymly-bilimli, kompýuter 

tilsimatlaryny doly eýerip bilýän ýaşlary taýýarlamak maksady bilen Beýik Saparmyrat 

Türkmenbaşynyň karary esasynda “Täze eýýamyň ýüpek ýoly” taslamasy amala azyrylýar 

we onuň hasabyna Türkmen Milli ylym-bilim tory döredilip, oňa ýurdumyz boýunça jemi 

21 ylym-bilim edaralary çatyldy. 

Ýurdumyzyň ylmy edaralarynyň alyp barýan düýpli işleriniň hemmesini sanap 

oturman, käbir mysallara ýüzleneliň. 

Türkmenistanyň Nebitgaz senagaty we mineral serişdeler ministrliginiň Nebit we gaz 

institutynyň hünärmenleriniň teklipleri we olaryň gönüden-göni gatnaşmaklarynda gazyň 

göwrümi 501,6 mlrd. m 3 çenli artdyryldy. 26 sany gaz ýataklary we täze känleri açyldy. 

Türkmenistanyň Döwlet ätiýaçlyk gory boýunça düzülen topar tarapyndan 8 sany gaz 

ýataklary üçin gazyň gorunyň hem-de beýleki peýdaly düzümleriniň hasaplamasy we täzeden 

3

hasaplamasy geçirildi. Geçirilen işleriň netijesinde gaz gorunyň göwrüminiň 247,6 mlrd. m 3 

artandygy anyklanyldy. 

Buraw işleriniň netijeliligini ýokarlandyrmak üçin, buraw erginleriniň taýýarlaýyş 

usullary kämilleşdirildi we olaryň ýerli çig mallary öz içine alýan düzümi işlenip 

taýýarlanyldy hem-de olar önümçilige – gaz guýularynyň buraw işlerinde ornaşdyryldy. 

Netijede, Döwletabadyň gaz guýusynda bir gije-gündizde gazyň çykyşyny 511 müň m 3 

ýetirildi. 

Türkmenistanda esasy pudaklaryň biri bolan nebitgaz ulgamlaryna degişli bolan 

Nebit we gaz institutynda 2006-njy ýylda ylmy-barlag işleri jemi 67 sany ministrlik 

tarapyndan tassyklanylan şertnama esasynda alnyp baryldy. Bu şertnama işleriniň aglabasy 

nebitgaz toplumynyň geologiýa-gözleg we buraw işlerinden başlap, nebitgaz ýataklaryny 

işläp düzmek, nebitgazy gaýtadan işlemek we önümleri ugrukdyrmak ýaly ugurlaryny öz 

içine alýar. 2006-njy ýylyň birinji ýarym ýyllygynda institutda ylmy-barlag we taslama 

işleriniň 1 manat çykdajysy üçin ylmyň berýän netijesi 3 manat boldy. 

“Türkmennebit” döwlet konserniniň “Nebitgazylymtaslama” instituty boýunça 

umumy bahasy 17 milliard 940 million manada deň bolan jemi 15 sany ylmy iş ýerine 

ýetirilip, olaryň 14-isi önümçilige ornaşdyryldy. 

Malaý käninde gazyň gorlary gaýtadan hasaplanyp, onuň goruny 2 essä golaý 

köpeldip, ylmy taýdan esaslandyryjy hasabat taýýarlanyldy we 2006-njy ýylda 

Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň ýanyndaky Gorlar boýunça döwlet topary tarapyndan 

tassyklanyldy. 

Şäher gurluşygy we seýsmologiýa ulgamy boýunça Seýsmologiýa ylmy-barlag 

institutynda Türkmenistanyň şäherlerini seýsmoetraplaşdyrmak üçin ilkinji gezek dikleýin 

we keseleýin tolkunlaryň tizligi peýdalanyldy, şol tolkunlary herekete getirmek üçin ýörite 

enjam işlenip düzüldi we taýýar edildi. Tutuş Aşgabat we Arçabil şäherleri boýunça 70 

profil işlenip taýýarlanyldy. 

Türkmenistanyň Energetika we senagat ministrliginiň “Gün” YÖB-de Garaşsyzlyk 

ýyllarynda ylmy-barlag we amaly-taslama işleri boýunça şeýle netijeler gazanyldy: çölde 

goýun sürüsini (1000 baş) we çopan toparyny (4 adam) saklamak üçin, medeni zolakdan 

100 we 250 km daşlaşan ýerlerde galyndysyz goýundarçylyk geliotoplumlary guruldy; 

hlorella öndürmek boýunça synag-senagat enjamy (öndürijiligi 7 aýda 500 m 3 hlorellanyň 

suspenziýasy) işlenip düzüldi we döredildi; arzanlygy we ýasalyşynyň ýönekeýligi bilen 

tapawutlanýan pnewmatiki nasos (öndürijiligi 20 m beýiklige suw galdyrylanda sagatda 1- 

4 m 3 ; kislota pulpy 6 m-e guýlanda bolsa 150 m 3 /sag.) işlenip düzüldi we onuň synag 

nusgalary ýasaldy; özbaşdak işleýän gelio suwa düşülýän enjamlar (gelio kabul edijiniň 

meýdany 1 m 2 , öndürijiligi bir gije-gündizde 50-60 0 C temperaturaly 80 litr ýyly suw) işlenip 

düzüldi we olaryň dürli gurluşlary döredildi; gün energiýasyny ýylylyk energiýasyna 

öwürmegiň tehnologiýasyny görkezmek üçin freneliň linzalary bilen gün toplaýjy ulgamyň 

tejribe modullary döredildi; peýdaly meýdany 100 m 2 bolan günden ýyladylýan iki sany jaý 

işlenip düzüldi we guruldy. 

Himiýa we himiýa tehnologiýasy, energetika (gün, ýel) hem ýylylyk tehnikasy 

ulgamlary “Gün” YÖB-inde ylmy-barlag we tejribe-düzüş işleri ministrlikleriň hem-de 

pudaklaýyn edaralaryň tabşyryklary boýunça baglaşylan şertnamalar esasynda alnyp baryldy. 

Diňe 2006-njy ýylda umumy bahasy 3 milliard 251 million manat bolan 88 sany tema 

boýunça işler ýerine ýetirildi. Olaryň netijeleri işlenip düzülen täze tehnologiýalar, usullar, 

döredilen enjamlar we materiallar önümçilige ulanmaga berildi. Şol sanda, Hazaryň himiýa 

kärhanasynda ýodat kaliniň önümçiliginiň tehnologiýasy, “Maryazot” ÖB-ginde ammiagyň 

okislenme derejesini kesgitleýän enjam, Türkmenabadyň himiýa kärhanasynda ýerli çig 

malyň esasynda taýyn reňkleri almagyň tehnologiýasy, Baýramalynyň ýag zawodynda 

bitum-emulsiýa mastikasyny hem-de olifi almaklygyň usullary ornaşdyryldy. 

4

Oba hojalyk ylmy boýunça Ylmy-barlag dänelik ekinleri institutynda bäsleşik sort 

synag meýdançasynda ösümlikleriň ösüşi we boý alşy boýunça fenologiki gözleg işleri 

geçirildi. 

Gaty bugdaýyň “Nissa”, ýumşak bugdaýyň “Altyn asyr” we arpanyň “Sona” sorty 

üçünji ýyl Döwlet sort synagyny geçirmek üçin we täze döredilen ak bugdaýyň “Miras” we 

“Änew” sortlary, tritikaliniň täze döredilen “Ruhnama” sorty Döwlet sort synagyna 

tabşyryldy. Nohudyň irki ýetişýän sort nusgalary hasaba alyndy. 

Saýat ylmy-önümçilik synag merkezinde şalynyň seleksiýa işlerini geçirmek üçin 

toplum meýdançasynda şalynyň 120-den gowrak sort nusgasy, deslapky sort synag 

meýdançasynda 15 sort nusgasy ekildi. 

Pagtaçylyk ylmy-barlag institutynda gowaçanyň orta süýümli Gubadag-3 sorty 

Döwlet sort synagyna tabşyrmak üçin taýýarlanyldy. Ýolöten-32 sorty önümçilige 

ornaşdyrmaga teklip edildi. Gowaçanyň önümçilige täze ornaşdyrylan Ýolöten-14, Ýolöten- 

19, Ýolöten-21, Daşoguz-114 sortlarynyň saýlantgy tohumlaryny öndürmeklik ýola goýuldy. 

S.A.Nyýazow adyndaky Türkmen oba hojalyk uniwersitetiniň Ylmy-barlag 

ekerançylyk institutynda introduksiýa we sort öwrenmek işleriniň netijesinde erigiň (Arzami, 

Ýubileýnyý Nowaýy, Ruhy Juwanon), naryň (WIR-1, Krmyzy Kabuh, Zubeýda, Balla 

Mursal) ýerli şertlere tiz uýgunlaşýan, amatly hojalyk alamatlary bolan sortlary önümçilige 

hödürlendi. Üzümiň sort toplumynda enelik-atalyk sortlary saýlanylyp, çaknyşdyrmak 

netijesinde 1350 sany gibrid nahallary döredildi we biologiki alamatlary öwrenildi. 

Biologiýa we ekologiýa ylymlary boýunça Çöller, ösümlik we haýwanat dünýäsi 

milli institutynda Aşgabat–Garagum–Daşoguz demir ýolunyň Derweze–Daşoguz böleginde 

süýşýän çägeleriň ýeliň agdyklyk edýän ugruna we tizligine baglylykdaky göçüş we 

desgalaryň syraýan çägeler arkaly gömülmek aýratynlyklaryny kesgitlenildi, alnan 

maglumatlaryň esasynda deflýasion-akkumulýatiw hadysalaryň geçiş aýratynlygynyň kartasy 

düzüldi. Şeýle hem Garrygül ylmy-tejribe meýdançasynda täze gurnalan FES-350 Wt gün 

fotoelektrik stansiýasyndan 14 Wolt we 25 A güýji bolan hemişelik tok alyndy we onuň 

kцmegi bilen guэulardan suw зykarmak ьзin цndьrijiligi sagatda 1,2 m 3 bolan täze suw 

çykaryjynyň tilsimat gerimi (shemasy) işlenip düzüldi. 

Lukmançylyk ylmy mediko-demografiýa ýagdaýa, keselçiligi azaltmaga, ömrüň 

dowamlylygyny artdyrmagy üpjün etmäge, ýurduň ilatynyň köpeltmek ukybyny 

ýokarlandyrmaga we näsaglary bejermäge bagyşlanan ylmy-barlaglary geçirmäge 

gönükdirilýär, ilata netijeli lukmançylyk kömegini bermegi guramagyň ylmy esaslaryny işläp 

düzmek Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň “Saglyk” maksatnamasynyň içinden eriş-argaç 

bolup geçýär. Beýik Serdarymyzyň tagallasy bilen paýtagtymyz Aşgabatda, welaýatlarda 

dünýä ülňülerine laýyk gelýän anyklaýyş merkezleri, sagaldyş öýleri we hassahanalary 

gurlup, ylmyň soňky gazananlaryny özünde jemleýän enjamlar bilen enjamlaşdyryldy. Şeýle 

hem olaryň bökdençsiz işlemegi, halkyň saglygyny dikeltmekde ylmy garaýyşly lukmanlaryň 

terbiýelenmegini, öndürijilikli, täze ruhda işlemeklerini ýola goýdy. Diňe bir Türkmen 

döwlet lukmançylyk institutynda ehinokokkozyň anyklanylyşy we onuň esasynda 

operasiýadan soňky gaýraüzülmeler 19,5% azaldyldy. 

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika baradaky Ýokary geňeşiň 

alyp barýan işleriniň ýene biri döwletimiziň ylym-bilim edaralaryny ýokary tizlikli milli 

ylym-bilim toruna çatyp, toruň durnukly we ygtybarly işlemegini üpjün etmekden hem-de 

Beýik Serdarymyzyň sargytlary esasynda Türkmenistanyň hünärmenlerini we alymlaryny 

Internetiň üsti bilen ylymda we tehnikada dünýä tejribesini öwrenmegiň esasynda Beýik 

Saparmyrat Türkmenbaşynyň Milli Maksatnamasyna giren ylmy temalary giňişleýin hem 

netijeli ýerine ýetirmäge mümkinçilik gazandylar. Şu güne çenli Milli Maksatnamamyza 

giren 74 ylmy temalaryň 47-si tamamlandy. Bu işleriň netijesi boýunça ylmy kitaplar 

5

ýazyldy, okuw gollanmalary taýýarlanyldy hem-de ýurdumyzyň alymlary Türkmenistanda we 

daşary ýurtlarda geçirilýän halkara ylmy maslahatlara gatnaşdylar. 

Gysga wagtyň içinde eziz Serdarymyz Türkmenistany dünýä tanatmagy, ylmyň 

mekanyna öwürmegi başardy. Türkmeniň gadymy geçmişini, ekologiki meseleleriň anyk we 

tebigatyň kanunyna laýyk çözülişini öwrenýän, nebit-gaz ulgamynda alymlaryň işleriniň 

önümçilige ornaşdyrylyşyny beýan edýän we birnäçe başga ugurlar boýunça halkara ylmy 

maslahatlar, simpoziumlar, seminarlar geçirildi we daşary ýurtly alymlar Türkmenistanda 

ösýän ylmyň düýbüni tutan Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy bilen ýakyndan tanyşmaga 

mümkinçilik tapdylar. 

Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistan Watanymyz 15 ýyldan köpräk wagtdan bäri 

Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň öňdengörüji, parasatly ýurtbaştutanlygynda diýseň 

şöhratly ýol geçdi. Şäherleriň we obadyr kentleriň keşbi özgerdi, täze-täze gara, demir 

ýollary guruldy, ýokary öndürijilikli zawoddyr kärhanalar, şeýle-de, dünýäniň ösen ülňülerine 

laýyk gelýän we ýokary tilsimatlar bilen enjamlaşdyrylan saglygy goraýyş merkezleri, 

döwrebap ylmy-barlag institutlary, ýokary okuw mekdepleri we orta mekdepler hem-de 

mekdep ýaşyna ýetmedik çagalar üçin çagalar bakja-baglary gurlup, Beýik Serdarymyzyň 

ak pata bermeginde işe girizildi. Ýurdumyz bagy-bossanlyga öwrüldi we öwrülýär. 

Paýtagtymyz gözel Aşgabat belentden-belent ak mermer ymaratlary bilen göreni haýrana 

goýýar. Beýik Serdarymyz ýurdumyza ýolbaşçylyk eden 21 ýylynyň içinde türkmeniň ruhymedeni 

mirasyny, şirin dilini, dinini, şöhratly geçmiş taryhyny ýaňadan dikeltdi. Iň esasy zat 

bolsa adamlaryň aň-düşünjesi Beýik Serdarymyzyň altyna barabar taglymatyna we mukaddes 

Ruhnama ündewlerine görä üýtgedi hem-de kämilleşdi. Bu zatlar mähriban Serdarymyzyň 

ägirt uly we deňi-taýy bolmadyk döredijilik kuwwatyna, dünýä derejesindäki Beýik 

Şahsyýetdigine şaýatlyk edýär. 

Bu gün edebi-medeni mirasymyz Beýik Serdarymyzyň talaplaryna we sargytlaryna 

görä täzeçe öwrenilýär. Ýaňadan dogruçyl dikeldilen taryhymyz, dilimiz, edebiýatymyz, 

sungatymyz milli çeşmelerimize, Atalyk kitaplarymyza daýanylyp derňelýär. Türkmen 

alymlary ylmy meseleleri baş taglymatymyz mukaddes Ruhnama daýanyp çözýärler. Şu 

gysga döwrüň içinde türkmen ylmy jemgyýetçiligi ajaýyp işleri amala aşyrdy. Bu hem diňe 

Beýik Serdarymyzyň ýolbaşçylygynda, Atalyk aladalarynyň netijesinde mümkin boldy. 

Ylmy jemgyýetçiligiň wekilleri Beýik Serdarymyzyň alyp baran Milli 

maksatnamalaryny, içeri we daşary syýasatlaryny, hoşniýetli we parahatçylyk söýüji 

ýörelgelerini mundan beýläk hem päk, halal zähmet çekip, gyşarnyksyz durmuşa 

ornaşdyrarlar. Beýik Serdarymyzyň wesýet eden ylmy taglymatlary biziň kalbymyzda baky 

ýaşar. 

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky 

Ylym we tehnika baradaky Ýokary geňeş, 

“Türkmenistanda ylym we tehnika” ylmy-nazaryýet 

žurnalynyň döredijilik topary. 

6




№12 2006 

B.Basarow 

YNSAN GATNAŞYKLARYNY KADALAŞDYRMAGA GÖNÜKDIRILEN 

PSIHOLOGIK TEKLIPNAMALARYŇ AHLAK GYMMATLYGY 

DOGRUSYNDA 

“Ynsap ýüregiň içki emridir”. 

Beýik Saparmyrat TÜRKMENBAŞY. 

Psihologik teklipleriň hökümdarlara niýetlenen nusgalarynyň ilkinjileriniň biri 

XVI asyrda Nikkolo Makiawelliniň “Hökümdar” [3] atly işinde berlip, onuň düýpli 

özboluşlylygy öz düzgünleriniň hiç hili ahlak kadalaryny, rehimdarlygy ykrar 

etmeýänligidir. Makiawelli döwlet syýasatynyň ýeke-täk häsiýetnamasy hökmünde 

onuň derege ýarap ýa-da ýaramaýandygyny görkezip, özi bolsa hiç hili sarsgynlyga 

ýer goýmaýan, derde ýaramly syýasat nusgasyny tekrar edýär. Kitapda ýurt ykbaly 

ynanylana üstünlikli dolandyrmak boýunça ulgamlaýyn maslahatlar getirilse-de, 

olaryň ahlak gymmaty dogrusynda hiç hili görkezme ýokdur. Makiawelliniň teklipleri 

özüniň düýp manysynda “ýeňiji hiç wagt ýazgarylmaýar” pähiminde düzülendir. 

Eger-de Makiawelli döwlet dolandyryşyň islendik derejesinde ahlak kadalarynyň 

berjaýlygynyň zerurlygyny açyk inkär edýän bolsa, täze döwrüň bu ugurdaky 

teklipnamalary ahlaklygyň, keminden, görnüş-hereket tarapynyň berjaýlygy üçin 

aladalanýanlygy häsiýetlidir. 

Eýsem, psihologik teklipleriň işiň netijeliligini, ynsan gatnaşyklarynyň 

kadalylygyny üpjün etmek gönükdirilmesi näderejede bu tutuma hökmany ýagdaýda 

utgaşýan ruhyýetiň täji-ahlaklylygyň berjaýlygy bilen sepleşýär? 

Psihologik teklipler – bu netije gazanylmasy çenden aňsat, emma dowamly 

saklanmasy örän kyn, iş öndürijiligini ýokarlandyrmaga, özara gatnaşyklary 

kadalaşdyrmaga gönükdirilen ugrukdyrmalaryň toplumydyr. Bu ugrukdyrmalar, 

esasan, “häzir we şu ýerde” hereket edýän tutum bolup, olar adamyň öňki tejribesini 

oňynlyga özgertmäge, derejesini aýdyňlaşdyrmaga gös-göni niýetlenen däldir. (Ýöne, 

şol bir wagtyň özünde, şeýle teklip-täsirleriň esasynda şahsyýetde düýpli özgermeleriň 

bolup bilmek ähtimallygyny-da düýpgöter inkär etmek bolmaz). 

Bilşimiz ýaly, bu teklipnamalardan tapawutlylykda, hakyky ahlaklylykda 

adamyň pähim-paýhasynyň, hoşniýetli erkiniň mümkingadar uzaýan kesimindäki 

mazmuna goldaw-sahawat gatnaşygyny erkin borçlanmagyň esasynda amal etmeklik, 

baş matlaba öwrülýär. Barlyga goldawly gatnaşygyň möçber we mazmun 

çäklendirilmesi, geldi-geçerligi hakyky ahlaklylykdan sowa häsiýetdedir. 

Bu ugurda ýörite seljermäni talap edýän ýene-de bir mesele ahlaklylyk bilen 

pähmiýete (logika) laýyklygyň özara utgaşmasydyr. Elbetde, ýörite esaslandyrylýan 

7

jemgyýetçilik hadysasy ýaly, ahlaklylyk hem pähmiýetiň düzüjilerine belli bir 

baglanyşyklykda hereket edýär. Sokratyň ilkinjileriň biri bolup ahlaklylygy akyl 

ýetiriş taýdan lezzet berýän hereket – gatnaşyk tutumy hökmünde kesgitlemesi 

tötänleýin däldir. Ýöne, daşyndan adaty däl görünse-de, pähmiýetiň paýhas ölçermesi 

hakyky ahlaklylygyň ýürek emrine tabynlygynda garşydaşyňa bolýan goldawa 

mähetdelligiň yzyndan gelýär. Pähmiýete adaty bolan mätäje goldawyň ýerine düşüpdüşmezligi, 

ýeterlikligi-kemterligi ýaly, “ýedi ölçäp bir kesilmeler”, eger-de, ahlak 

sahawatynyň bada-batlygynyň öňüsyrasy gelse, islense-islenmese goldaw – hyzmatyň 

küýe, dile getirilmesini döredip, ahlaklylygy asyl durkundan sowýar. Aslynda 

pähmiýetiň islendik gurluşynyň deňölçeglilige, deňtaraplylyga salmak düzgüni ynsan 

gatnaşyklarynda döredip biljek ýörelgesi ahlaklylyga ýat bolan “sen maňa, men saňa” 

mazmundan aňry geçmeýär. 

Başga bir ýagdaýda pähmiýetiň yza dolanýan pikir ýöretme häsiýetdäki 

seljermesi ahlaklylyga belli bir laýyklykda bolsa-da, ony asyl durkundan sowýar. 

Kähalatlarda belli bir adamyň edenine puşman etmek terzde ahlaklylygyň yza 

dolanýan berjay edilmesi-de, pähmiýet nukdaýdan köstsüz bolsa-da, hususy ahlak 

jähtden garşydaşyňa özboluşly belli bir oňaýsyzlyk özboluşly müýnlülik döredýär. 

Adamyň hiç wagt duýmajak haýsydyr bir ýitgisini ony tötänlikde tapanyňy ulanmak 

meýli onda ynsan yzasyny döredýär. Belli ertekide daýhan oglan akyp gelýän almany 

alyp dişländen soňra kesekiniň zadyny birugsat iýýänine puşman edip, dişlenen alma 

bilen suwuň gözbaşyny yzarlap ugraýar. Eýesine duşup, “etmişi” üçin ötünç soranda, 

alma eýesi bu hereketiň näderejede ýürekden ýa-da diňe rehimlilikden penalyk almak 

meýlinden gaýdýandygyny seljermekçi bolup, oglana, eger-de, özüniň gözi kör, 

gulagy ker, eli, aýagy ysmaz gyzyna öýlense günäsini geçjekdigini aýdýar. Gyza 

ýöňkelýän şikeslikleriň hakykatda onuň diňe mertebeli taraplarydygyny bilmese-de, 

(gözüniň kör, gulagynyň kerligi – edýän işinden başga nämähremlige gözi 

düşmänligini; eşitmeýänligini, el-aýagynyň ysmazlygy – olaryň halallykdan başga 

zada uzamaýandygyny, görünmesiz ýerde görünmeýändigini) ýigit goja bada-bat 

razylyk berýär we öz bagtyny tapýar. Eýsem, bu tymsalyň ahlak gymmaty nähili? 

Munda ahlaklylygyň “goýmadygyňy göterme”, “äkitmejegiňe el uzatma” ýörelgeleri 

berjaý edilýän-de bolsa, eýýäm eýesiniň ryskyndan daşlaşyp, tötänlikde görläýmese 

köldür kölçede ýitip gitjek dişlenen almany yzyna gaýtarmakçy bolmaklygyň özi 

eýýäm adalat yzarlaýanyň almadan has hörplüräk bir zada garaşmak, öz 

hakykatçylygyňy ykrar etdirmek ýaly ahlaklylyga ýat meýilleri özüne dahylly edýär. 

Edil garşydaşyňa goldaw-hyzmatyňy dile almaklygyň yrak düşünilişi ýaly, ony 

kabul edýän özüňe minnetdarlygy iteklemeklik hem hakyky sahawatdan daşdadyr. 

Eýsem, bu tymsalyň psihologik teklipleriň ahlak gymmatyny seljermeklige 

nähili baglanyşygy bar? 

Has umumylaşdyrylyp aýdylanda, psihologik teklipleriň işiň netijeliligini, onuň 

gymyldy-hereket düzüjileriniň çeýeligini ýokarlandyrmak usullary bolaýmasa, ynsan 

gatnaşyklaryny sazlaşdyrmaklyga ugrukdyrylan usullarynda garşydaşyňda belli bir 

müýnlülik döretmek, onuň mazmun düzüjisiniň biridir. Psihologik täsir edilýäne 

öwgi-hoşamat, ilgezik jomartlyk öňünden karzlamalaryň esasy maksady garşydaşyňy 

(ýa-da adamlar toparyny) özünden biygtyýar ýagdaýda erkine tabyn edip, garaşylýan 

iş-ýumuşyň bitirilmegini gazanmakdyr. 

Ikinji bir tarapdan, psihologik täsirleri ulanyjy hem edil ýokardaky tymsaldaky 

8

ýaly, göýä öňki hereketine puşman edip, garşydaşynyň mamladygyna boýun bolýan 

häsiýetde hereket edýär. Sözümize delil hökmünde meşhur psiholog D.Karneginiň 

psihologik teklipleriniň birine ýüzleneliň. Polat erediji zawodyň eýesi bir sehiň 

duşundan ötüp barýarka birnäçe işçiniň “Çilim çekme!” ýazgynyň aşagynda çilim 

çekýändigini görýär. Ol işçilere: “Siz näme okamagy başarmaýarsyňyzmy?” diýmäge 

derek, olaryň ýanyna baryp, her birine sigaret berip, “Oglanlar, eger-de muny sehde 

çekmeseňiz men sizden minnetdar bolardym” diýýär. Işçiler hojaýynyň özleriniň 

düzgün bozanlaryny görüp durka-da, ol barada hiç zat diýmän, üstesine-de, uly 

bolmadyk sowgat edip, özlerini möhüm adam hökmünde duýmaga mejbur edendigini 

duýupdyrlar. Karnegi bu mysalyň soňuny “Şeýle adamy neneň söýmejek” [2, 207 s.] 

diýip tamamlaýar. 

Görnüşi ýaly, psihologik teklipleriň häsiýetleniş tutumy köp derejede 

ahlaklylyga ugurdaşdyr. Psihologik täsiriň esasy aýratynlygy onuň kabul edýäniň işýumuşy 

mejburlyk, çykgynsyzlyk boýunça däl-de, öz meýline, höwes-howalasyna 

laýyklykda berjaý etmekligidir. 

Öz erklilik, bilşimiz ýaly, ahlaklylygyň-da esasy düzüjileriniň biridir. Şol bir 

wagtyň özünde bu iki tutumyň aýratynlygy-da ýörite üns bererlikdir. 

Birinjiden, psihologik täsirleriň esasynda gazanylýan adamlaryň iş-ýumuşa 

goşulmaklygy hemişe kimdir biri tarapyndan tamakinçilikli ugrukdyrylyp 

meýilleşdirilýär. Ýokarky mysaldaky zawod eýesiniň işçilere edýän psihologik täsiride 

hut şeýle häsiýetdedir. Ahlaklylykda bolsa kimdir biriniň çawuşy boýunça 

goldawly gatnaşyga ugrukmak adamyň hususy erkini togtadyp, ony kesekeniň erkiniň 

dowamyna öwrüp, özüni alyp barşy tabyn bolmaklyk nusgasyny döredýär. 

Ikinjiden, özüňi alyp barşyň psihologik täsir boýunça gazanylýan 

talabalaýyklygy, adatça, şahsyýetiň erkin borçlanmagynda berjaý edilmeýär. Bu ýerde 

öňünden karzlama boýunça döredilýän duýgy-meýiller adamyň iş-hereketiniň esasy 

hereketlendirijisi bolup, bu tutumyň dowamlylygy şeýle meýilleriň güýç-gorunyň 

gaýawlanmagyna barabardyr. 

Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy ynsan gatnaşyklaryny maksadalaýyk guramak 

we dolandyrmak ulgamynyň ähli derejesinde birtaraplaýyn resmilikden sowlup, bu 

tutumy üznüksiz we barha çuňlaşýan häsiýetde ahlaklylyk bilen aralaşdyrýar. Kanuny, 

resmi talap-düzgünler bilen bir hatarda, adamlaryň iş-hereket gönükdirilmesini, olaryň 

ahlak-borç duýgularyny oýarmak arkaly gazanmak Serdar pähiminde esaslandyrylan 

dolandyryş pelsepe-psihologiýanyň ulgam dörediji esasyna öwrüldi. Ynsanyýetiň 

erkin borçlanmaklygynyň ählumumy döredijisini göz öňünde tutup, mertebeli 

Serdarymyz şeýle belleýär: “Düşün, bu durmuşdan köp zatlary alandygyňa düşün! 

Ýekeje adamyň adam bolmagy üçin näçe gujuryň, näçe zadyň sarp bolýandygyny 

göz öňüne getir!.. Şu zatlara düşünmeklik seni hemişe minnetdarlyk duýgusyna 

getirer” [1, 454 s.]. 

Serdar pähimi hakyky ahlaklylygyň geldi-geçer, diňe pursata laýyklanýan özüňi 

alyp baryş makullygyndan aýrybaşgalygyny şeýle häsiýetlendirýär: “Ynsap ýüregiň 

içki emridir. Bir nälaýyk, gelşiksiz iş edersiň, belki-de, hiç kim görmez, hiç kes 

aňmaz. Başda oňadam ýalydyr. Emma, eden işiň aňlamasy ýuwaş-ýuwaşdan içiňe 

ornap, kalbyň çuňlugynda nägilelik, närazylyk we makullamazlyk duýgulary gelip 

ugrar. Bu duýgy gitdikçe güýçlenip, seni ruhy we ahlak ynjysyna salar, soňabaka 

9

ahwalyň hasam kynlaşar. Sen öz-özüňe igenip, öz-özüňi ýekirip, öz-özüňi kötekläp, 

özüňe özüň jeza berersiň. Bu – ynsabyň möwjüdir” [1, 439 s.]. 

Adamyň iş-durmuşynyň her bir pursatyny diňe işiň bitip, maksadyň amal 

bolmagy jähtden guramaklygy hakyky ahlaklylygyň ýolundaky bir menzil hökmünde 

kabul edip, onuň şahsyýetiň içki ynsap emri boýunça tamakinçiliksiz döreýän tutum 

barlyga goldawly gatnaşygyny döretmekligi bolsa, hereketlenişiň baş ugruna 

öwürmeklik Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň pelsepe-psihologiýasynyň ulgam 

dörediji esasydyr. Bu tutumyň guralyşy we dolandyrylyşy ynanylanlar özleriniň her 

bir pähim-paýhas täsirini ony kabul edýäniň geçmişinde döretjek oňyn oýarmalara, 

pursatdaky ýörite işjeňleşdirmelere we geljeginde dikeldiljek ýagty umytlara ilikdüwme 

laýyklamalydyr. 

Magtymguly adyndaky Türkmen 

döwlet uniwersiteti 

Kabul edilen wagty 

2005-nji ýylyň 

Garaşsyzlyk aýynyň 17-si 

EDEBIÝAT 

1. Saparmyrat Türkmenbaşy. Ruhnama. Ikinji kitap. – Aşgabat: TDNG, 2004. 

2. Карнеги Д. Как завоевать друзей и оказывать влияние на людей. – Ашхабад, 

1989. 

3. Пол Стретерн. Никколо Макиавелли. – М.: АСТ, 2004. 

B.Basarov 

ON THE PROBLEM OF MORAL VALUE OF PSYCHOLOGICAL 

RECOMMENDATIONS DIRECTED AT OPTIMIZATION OF 

INTERACTION OF PEOPLE 

Modality of essential evaluation of psychological ways of optimization of 

activity and relations of people varies in continium from entire ignoring their moral 

essense to categorical demand of moral validity of any directed influence on people. 

Psychological influence is a system of expedient actions of one person with the 

purpose of imposing the reguired model of behaviour, the ways of realization to 

another. If the true moral manifests itself in disinterested will of one person to the 

person who needs it, then psychological recommendations in any case including 

personal interest turns out to be not simple. In the moral conception worked out by 

Saparmyrat Turkmenbashy the Great the main regulator of human behaviour is 

conscience and every action of a person is correlated with it. The strategy of 

behaviour based on the impulse of the heart frees the activities of a person from 

situational motives, ensures its effective functioning in a long time perspective. 

10

Б.Басаров 

К ВОПРОСУ О НРАВСТЕННЫХ ЦЕННОСТЯХ 

ПСИХОЛОГИЧЕСКИХ РЕКОМЕНДАЦИЙ, НАПРАВЛЕННЫХ НА 

ОПТИМИЗАЦИЮ ВЗАИМОДЕЙСТВИЯ ЛЮДЕЙ 

Модальность значимостной оценки психологических способов 

оптимизации деятельности и отношений людей варьируется в континууме от 

полного игнорирования их морального составляющего до категоризаций 

требования нравственной обоснованности всякого направленного воздействия 

на людей. Психологическое влияние представляет собой систему 

целесообразных действий одного в целях навязывания другому требуемой 

модели поведения, способов осуществления деятельности. Если истинная 

мораль проявляется в бескорыстном благоволении одного к нуждающемуся 

другому, то психологические рекомендации, так или иначе, включающие в себя 

элементы личной заинтересованности, в своей нравственной характеристике 

оказываются неоднозначными. В разработанной Сапармуратом Туркменбаши 

Великим нравственной концепции главным регулятором поведения человека 

выступает совесть, которой должно быть подотчетно каждое конкретное 

действие личности. Стратегия поведения, строящаяся по велению сердца, 

освобождает деятельность личности от ситуативных побуждений, обеспечивает 

его эффективное функционирование в дальней временной перспективе. 

11

P.Esenow, J.Saparmyradow 

GARAŞSYZLYK ÝYLLARYNDA TÜRKMENISTANDA DAŞKY 

GURŞAWY YLMY TAÝDAN ÖWRENMEKLIGIŇ NETIJELERI 

Türkmenistan gurak zolakda ýerleşip, onuň meýdanynyň 80%-ini Garagum we 

beýleki çöllükler tutýar, şonuň üçin hem çöl meýdanlarynyň tebigy baýlyklarynyň 

ylmy esasda hemmetaraplaýyn öwrenilmegi ýurduň tebigy-ykdysady 

mümkinçiliklerini ösdürmegiň esasy şertlerinden biri bolup durýar. Türkmenistanyň 

Tebigaty goramak ministrliginiň Çöller, ösümlik we haýwanat dünýäsi milli instituty 

(ÇÖHDMI) biologik baýlyklary we tebigaty goramak baradaky nazaryýet we amaly 

barlaglary amala aşyrýan esasy ylmy edaradyr. Türkmenistan döwlet garaşsyzlygyny 

yglan edenden soň, geçen 15 ýylyň içinde Milli institut özüniň ylmy kuwwatyny 

daşky gurşawy gorap saklamagyň we tebigy baýlyklardan rejeli peýdalanmagyň 

düýpli meselelerine gönükdirmek bilen, köp ýyllaryň dowamynda toplanan nazaryýet 

bilimleri ýurduň gaýragoýulmasyz gündelik amaly çäreleri bilen utgaşdyryldy. 

Türkmenistanyň Prezidenti Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň ýurduň ekologik 

howpsuzlygyny üpjün etmeklige gönükdirilen syýasatyny durmuşa geçirmekde Milli 

institut öz saldamly goşandyny goşýar. Milli institutyň esasy wezipeleri şulardan 

ybaratdyr: 

• daşky gurşawy goramak we tebigy baýlyklary rejeli peýdalanmak baradaky 

nazaryýet we amaly ylmy-barlaglary ýerine ýetirmek; 

• ylmy taslamalary durmuşa geçirmek, tokaý we öri meýdan ýerlerini 

dikeltmek, ösümlikleri we haýwanlary goramak, çölleşmäge garşy göreş we 

daşky gurşawyň monitoringi baradaky teklipnamalary we kadalary işläp 

düzmek; 

• milli we dünýä derejesindäki göwrümli ylmy netijeleri halk hojalygynyň 

pudaklaryna ornaşdyrmak; 

• köptaraply ylmy maksatnamalary ýerine ýetirmekde ministrlikleriň, 

dolandyryş edaralaryň we guramalaryň arabaglanyşyklaryny berkitmek; 

• iri ylmy taslamalary ýerine ýetirmek üçin daşary ýurt maýa goýumlaryny 

çekmek. 

Düzgünnama laýyklykda, Milli institut ylmy-barlag işlerini şu aşakdaky ugurlar 

boýunça amala aşyrýar: 

– Türkmenistanyň ösümlik we haýwanat dünýäsini öwrenmek boýunça 

barlaglary gurnaýar we geçirýär, biologik dürlüligi we biologik baýlyklary 

gorap saklamagyň çärelerini işläp düzýär; 

– Tebigy hadysalaryň we adamlaryň işjeňliginiň topraga, ösümlik örtügine we 

haýwanlara edýän täsirini, şeýle hem, çölleşmäge garşy göreşmek, 

zaýalanan tokaýlary we ýaramazlaşan öri meýdanlaryny dikeltmek, ýerli 

suwlary öwrenmek we zeý suwlaryny gaýtadan peýdalanmak boýunça ylmybarlag 

işlerini geçirýär; 

– Ösümliklere we haýwanlara zyýan berýän mör-möjekleri ýüze çykarmak 

boýunça barlag işlerini gurnaýar we geçirýär, olary zyýankeşlerden 

goramagyň ylmy esasdaky häzirki zaman usullaryny işläp düzýär; 

12

– Biologik baýlyklardan rejeli peýdalanmaklygyň ylmy taýdan esaslandyrylan 

tekliplerini işläp düzýär; 

– Howanyň, ýerüsti suwlaryň we topragyň hapalanyşyna yzygiderli gözegçilik 

geçirmek; 

– Türkmenistanyň tebigy gurşawynyň hapalanmagy barada maglumatlary 

ulgamlaýyn seljermek we olara ekologik taýdan baha bermek; 

– Türkmenistanyň dürli kärhanalary üçin ekologik pasportlary düzmek, 

zyňyndylaryň aňryçäk mukdarynyň kadasyny işläp düzmek; 

– Türkmenistanyň Gyzyl kitabyny düzmek boýunça işleri gurnaýar we 

utgaşdyrýar; 

– Ýokary okuw mekdepleri bilen bilelikde, orta we ýokary mekdepler üçin 

okuw kitaplaryny we gollanmalary, bilelikdäki ylmy maksatnamalary ýerine 

ýetirmäge we halk hojalygynyň degişli pudaklary üçin ussat hünärmenleri 

taýýarlamaga işjeň gatnaşýar. 

Türkmenistan ýurt garaşsyzlygyny alandan soň geçen 15 ýylyň dowamynda 

ÇÖHDMI-niň bölümlerinde geçirilýän ylmy-barlag işlerinde süýşýän çägeleri 

berkitmek we tokaýlaşdyrmak meselesine uly üns berilýär. Geçirilen barlaglar 

geljekde gurulmagy meýilleşdirilýän Bereket–Gyzylgaýa, Bereket–Etrek demir 

ýolunyň daşky gurşawa etjek täsirine baha bermäge mümkinçilik berdi. Altyn asyryň 

iri gurluşyklaryndan biri bolan, 2006-njy ýylda ulanylmaga berlen Aşgabat–Garagum– 

Daşoguz demir ýolunyň gurluşygynyň deslapky taslamasyna edilen teklipler desgany 

has amatly ugurlar boýunça geçirmäge mümkinçilik berdi, soňky tapgyrlaryndaky 

işleriň netijesinde demir ýoly çäge syramagyndan we ýel köwmeginden goramagyň 

dürli usullarynyň utgaşdyrylan toplumy işlenip düzüldi we önümçilige ornaşdyrylýar. 

Tokaý we öri meýdanlaryny özleşdirmeklige bagyşlanan temalaryň çäklerinde 

Köpetdagyň ýabany ösýän miweli baglary düýpli öwrenildi we olary halk hojalygynda 

rejeli peýdalanmagyň usullary işlenip düzüldi; çölleriň tokaý we öri meýdanlarynyň 

biologik önümliligine baha berildi hem-de olary dikeltmegiň usulyýetleri işlenip 

düzülýär; şora çydamly galofit ösümlikleri ösdürip ýetişdirmegiň usullaryny işläp 

düzmegiň netijesinde öri meýdanlarynyň hasyllylygyny ýokarlandyrmaga gönükdirilen 

işler geçirildi we önümçilige ornaşdyrylýar. Merkezi Köpetdagda pisse we arça 

tokaýlyklaryny dikeltmegiň usullary işlenip düzülýär. 

Çölleşmegiň monitoringi we aralyk usullary bölüminde kosmosdan düşürilen 

suratlaryň esasynda Aral deňziniň aýtymyndaky ýerleriň zaýalanmagynyň 1:2500000 

ölçegdäki we ölçegi 1:1000000 bolan Hazar deňziniň kenarýaka ulgamynyň çölleşme 

kartalary taýýarlandy, şeýle hem, kosmosdan alnan suratlary awtomatiki ýol bilen 

seljerme netijesinde çölleşme hadysasyny öwrenmegiň usullary işlenip taýýarlandy. 

Çöl şertlerinde gün we ýel energiýasynyň kömegi bilen kiçi möçberde öndürilýän 

kuwwatlyklary durmuş hajatlary hem-de guýulardan suw çykarýan enjamlary herekete 

getirmekde ulanmagyň tilsimatlary taýýarlandy we usullary işlenip düzüldi. Agyz 

suwuny arassalaýjy dürli süzgüçler (sorbentler) we enjamlar işlenip taýýarlandy, 

çöldäki takyrlarda toplanýan ýerli suwlary ýygnamaklygyň we saklamaklygyň hemde 

olary öri meýdanlaryny suw bilen üpjün etmekde we oýtak ekerançylygynda 

ulanmagyň usullary işlenip taýýarlandy. 

Ýurduň ösümlik dünýäsini öwrenmekde geçirilen köpsanly barlaglar onuň 

13

düzüm böleginde öň belli bolmadyk täze görnüşleri ýüze çykarmaga mümkinçilik 

berdi. Köpetdagyň, şol sanda onuň az öwrenilen gündogar böleginde duş gelýän 

ýokary derejeli ösümlikleriniň düzümi anyklanyldy. Iýmitlik, dermanlyk, efir ýagly, 

zäherli we turşadyjylyk ähmiýetli görnüşler öwrenildi we olardan peýdalanmagyň 

usullary barada önümçilige teklipler taýýarlanýar. Seýrek we ýitme howpy astyndaky 

ösümlik görnüşleri barada täze maglumatlar toplandy. Ýabany soganlaryň we beýleki 

seýrek ösümlikleriň birnäçesiniň janly toplumlary döredildi we olaryň tohumlarynyň 

önümçilige zerur gorlary taýýarlandy. 

Käbir ýokary derejeli ösümlikleriň gurak (arid) we has uly aralykda üýtgeýän 

howa şertlerine uýgunlaşmasy öýjük derejesinde öwrenildi hem-de alnan netijeler 

öwrenilen görnüşleri bezeg we beýleki maksatlar üçin ulanmaga teklip etmäge 

mümkinçilik berdi. Tebigatda ösýän iýmitlik we özünde efir ýagyny köp mukdarda 

saklaýan dermanlyk ösümlikleriň farmakologik ähmiýeti öýjük derejesinde öwrenildi. 

Kömelekleriň mikroskopik (göze görünmeýän) görnüşleriniň 1200-i öwrenilip, 

olardan gowaçanyň süllerme, kök çüýreme ýaly howply kesellerini döredýän zyýan 

beriji kömeleklere garşy göreşmek üçin ulanar ýaly serişde taýýarlandy we ony 

geljekde ekerançylykda synagdan geçirilip, önümçilige hödürlemek meýilleşdirilýär. 

Ýurtda kömelekçilik hojalygynyň ösmegine ýardam etmek üçin weşenka (Pleurotus 

pulmonarius) we şiitaka (Lentinus edodes) agaç kömeleklerini ösdürmegiň amaly 

usullary we tilsimatlary işlenip düzüldi. 

Merkezi Köpetdagyň ownuk derýalaryndaky suwuň algoflorasy öwrenildi, 

suwotularyň düzümi we olaryň san taýdan mukdary kesgitlenildi, bu çeşmelerdäki 

suwlaryň arassaçylyk derejesini ýokarlandyrmak üçin amaly teklipler taýýarlandy. 

ÇÖHDMI-niň alymlary we hünärmenleri tarapyndan Türkmenistanyň oňurgaly 

haýwanlarynyň, şol sanda, balyklaryň, süýrenijileriň, guşlaryň we süýdemdirijileriň 

düzüm bölegi öwrenildi. Öňki ýyllarda toplanan maglumatlaryň esasynda ýurduň 

biodürlüliginiň ýagdaýyna syny we 2010-njy ýyla çenli döwür üçin Biodürlüligi gorap 

saklamagyň baş ugry we hereketleriň meýilnamasy taýýarlandy hem-de Tebigaty 

goramak ministrligi tarapyndan çap edildi. Häzirki zaman enjamlary we usullary 

ulanmak bilen, Amyderýanyň seýrek duşýan gadymy relikt görnüşleri – uly 

(Pseudoscaphirhunchus kaufmannii) we kiçi pilburun (P.hermannii) balyklarynyň 

biologik we ekologik aýratynlyklary düýpli öwrenildi, olaryň esasy ýaýran ýerleri 

ýüze çykaryldy, takmynan sany anyklandy, ilkinji gezek kiçi pilburun balygyň 

köpelmäge ukyply ýaşy kesgitlendi. 

Mammolog hünärmenleriniň (süýtemdiriji haýwanlary öwrenijileriň) taýýarlan 

we çapdan çykan “Türkmenistanyň süýdemdirijileri”, “Türkmenistandaky 

haýwanlaryň atlarynyň üç dildäki sözlügi” atly uly göwrümli kitaplar tebigaty 

goramak we bilim ulgamynda işleýän hünärmenler üçin gündelik gollanma öwrüldi. 

Oňurgaly haýwanlaryň peýdaly görnüşleriniň tebigatdaky umumy ýagdaýyna 

edilýän yzygiderli gözegçilikler, aw möwsüminde awlanylýan görnüşlerden rejeli 

peýdalanmak, olary hil we mukdar taýdan çäklendirmek boýunça her ýylda amaly 

teklipleri taýýarlamaga mümkinçilik berdi. 

Geçirilen barlaglar saýgak (Saiga tatarica), akdurna (Grus leucogeranus), 

inçeçüňk jylkçy (Numenius tenuirostris) ýaly seýrek we ýitmek howpy astyndaky 

görnüşleri gorap saklamak boýunça halkara Memorandumlary we çäreleriň 

meýilnamalaryny işläp düzmäge ýardam etdi. 

14

Günorta Türkmenistanda oba hojalyk mallarynyň we ýabany haýwanlaryň, 

şeýle hem öri meýdanlaryň ösümlikleriniň mugthorlary – gelmintleriň faunasy 

öwrenildi we olaryň zyýanly görnüşlerine garşy göreş çäreleri, şol sanda 

gelmintlerden döreýän keselleriň öňüni almagyň lukmançylyk-weterinariýa usullary 

işlenip düzüldi. 

Köpetdagyň ekoulgamlarynda mugthor oňurgasyz jandarlaryň düzümi, olaryň 

tebigy ojaklar bilen baglylykda geçirýän keselleriniň aýlawlary öwrenildi we bu kesel 

geçirijileriň kadastry düzüldi. Ownuk mallaryň mugthorlary bolan iksod 

sakyrtgalarynyň biologiki, ekologiki aýratynlyklary öwrenildi we mallary 

mugthorlardan goramagyň usullary işlenip düzüldi. 

Türkmenistanyň gan sorujy çybynlarynyň faunasy öwrenildi we olara garşy 

göreşmegiň utgaşdyrylan usullary işlenip düzüldi, taýýarlanan teklipnamalar kitapça 

görnüşde çap edildi hem-de saglygy goraýyş ulgamyna degişli edaralara ýaýradyldy. 

Türkmenistanda gowaçanyň we gök ekinleriň howply zyýankeşi bolan 

akganatlyjanyň, şeýle hem bezeg we tokaý agaçlarynyň zyýanly mör-möjekleriniň 

biologiki aýratynlyklary öwrenildi, bu zyýankeşlere garşy utgaşdyrylan göreş çäreleri 

işlenip düzüldi. 

Bakja ekinleriniň zyýankeşi – gawun siňeginiň (Carpomyia pardalina) 

biologiki we ekologiki aýratynlyklary öwrenildi, oba hojalyk ekinlerini ondan 

goramagyň utgaşdyrylan usullary işlenip düzüldi we kärendeçilere, daýhan 

hojalyklaryna ýaýradyldy. 

Gurluşyk materiallarynyň (gurnamalarynyň) we desgalarynyň biologiki 

dargydyjylary, aýratyn-da, sarygarynjalar giňişleýin öwrenildi we olara garşy göreş 

çäreleri işlenip düzüldi. 

Milli institutyň alymlary döwlet goraghanalaryna ylmy-amaly we usulyýet 

kömegini berýärler, goraghanalaryň biologik dürlüligini öwrenmäge gatnaşýarlar. 

ÇÖHDMI-niň Ekologik monitoringi merkeziniň hünärmenleri ýurduň çäginde 

uly şäherlerde, derýalarda we ýerlerde atmosfera howasynyň, ýerüsti suwlaryň we 

topragyň hapalanyş derejesine yzygiderli gözegçilik geçirýärler. Gözegçiligiň 

netijeleri döwlet dolandyryş edaralarynyň, ykdysadyýetiň pudaklarynyň 

ýolbaşçylarynyň dykgatyna öz wagtynda ýetirilýär. Türkmenistanyň dürli senagat 

kärhanalary üçin ekologik pasportlar düzülýär, zyňyndylaryň aňryçäk mukdarynyň 

kadalary işlenip düzülýär, senagat kärhanalarynyň buýurmasy boýunça zyňyndy 

suwlaryň himiki derňewi geçirilýär. 

Garaşsyzlyk ýyllarynda Milli institutyň alymlary tarapyndan geçirilen ylmybarlag 

işleri, alnan netijeler tebigaty goramak ulgamynda alnyp barylýan işleriň 

hiliniň ýokarlanmagyna, döwlet derejesinde kabul edilýän resminamalaryň maksada 

laýyk bolmagyna ýardam etdi. Hususan-da, Milli institutyň alymlary we hünärmenleri 

“Türkmenistanyň Prezidenti Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň Daş-töweregi 

goramak hereketleriniň milli meýilnamasy” (2002), “Türkmenistanyň daşky 

gurşawynyň ýagdaýy” (1999), “Türkmenistanyň biologik dürlüliginiň ýagdaýyna syn” 

(2002), “Biologik dürlüligi goramagyň baş ugry we hereketleriň meýilnamasy” 

(2002), “Türkmenistanyň durnukly ösüşi, Rio+10. Milli syn” (2002) ýaly 

resminamalary taýýarlamaga öz goşandyny goşdular. 

Ýurduň ösümlik we haýwanat dünýäsini öwrenmek boýunça ýerine ýetirilen 

ylmy-barlaglar, floranyň we faunanyň dürli wekilleriniň tebigatdaky ýagdaýyna 

15

yzygiderli gözegçilikler, olaryň ýaýraýşyna we sanyna baha bermäge, seýrek duş 

gelýän we ýitmek howpy astyndaky görnüşleri ýüze çykarmaga mümkinçilik berdi. 

Toplanan maglumatlaryň esasynda Türkmenistanyň Gyzyl kitabynyň ikinji neşiri 

taýýarlandy we çapdan çykdy (1999 ý.), oňa ösümlikleriň 109, haýwanlaryň hem 152, 

şol sanda oňurgaly haýwanlaryň 107 görnüşi girizildi. Häzirki wagtda milli Gyzyl 

kitabyň nobatdaky üçünji neşirini taýýarlamak üçin maglumatlar toplanýar. 

Milli institut Türkmenistanyň Tebigaty goramak ministrligi tarapyndan 

Konwensiýalaryň, halkara ylalaşyklaryň çäklerinde alnyp barylýan işlere hem işeňňir 

gatnaşýar. BMG-nyň çölleşmäge garşy göreş, biodürlüligi saklamak, klimatyň 

üýtgemegi baradaky konwensiýalaryny we beýleki maksatnamalary durmuşa 

geçirmekligiň çäklerinde dürli halkara guramalarynyň kömegi bilen halkara 

taslamalaryny ýerine ýetirmek Milli institutyň işinde esasy orny eýeleýär. Milli 

institut ABŞ-yň Alabama, Kaliforniýa we Newada ştatlarynyň uniwersitetleri, 

Ysraýylyň Ben-Gurion uniwersitetiniň çölleri öwrenmek instituty, Germaniýanyň 

tehniki hyzmatdaşlyk jemgyýeti (GTZ), BMG-yň düzümine girýän halkara guramalary 

we beýlekiler bilen ylmy gatnaşyklary alyp barýar. 

ABŞ-yň uniwersitetleri bilen bilelikdäki barlaglar aşakdaky ugurlar boýunça 

alnyp barylýar: 

• Alabama uniwersiteti bilen Amyderýada ýaşaýan bekre balyklarynyň 

(pilburun balyklarynyň iki görnüşi) görnüşlerini we olary saklamagy 

öwrenmek boýunça. Taslamanyň çäklerinde Amyderýada balyklaryň göçüpgonmagyny 

ultrasesli belliklemek arkaly öwrenmek üçin enjamlar alyndy 

(taslamanyň möhleti 2004–2005 ýý.; 

• Kaliforniýa ştatynyň uniwersiteti bilen bilelikde Özbegistanyň we 

Gazagystanyň alymlarynyň hem gatnaşmagynda, ÇÖHDMI 1998–2003-nji 

ýyllarda “Merkezi Asiýada maldarçylygy ösdürmekligiň we öri meýdanlary 

saklamagyň utgaşdyrylan usullary” atly taslamany ýerine ýetirdi; 

• häzirki wagtda ÇÖHDMI Newada uniwersiteti bilen bilelikde Demirgazyk 

Amerikanyň we Türkmenistanyň galofit ösümliklerini ot-iým önümçiligi 

hem-de zaýalanan öri meýdanlary dikeltmek maksady bilen deňeşdirme 

häsiýetde öwrenmek boýunça taslamanyň teklibini taýýarlady, onda 

talyplary we aspirantlary çalyşmak arkaly okatmak hem göz öňünde 

tutulýar. 

Milli institut USAID (ЮСАИД) tarapyndan kömek edilen birnäçe uly 

bolmadyk taslamalary ýerine ýetirýär. Bu taslamalaryň çäklerinde ýagyş suwlarynyň 

emele getirýän akymlaryny peýdalanmak, Aral ýakasynyň türkmen böleginde galofit 

(şora çydamly) ösümlikleri ösdürip ýetişdermekde zeýakaba suwlaryny gaýtadan 

peýdalanmak, hakyky pissäniň germoplazmasyny öwrenmek ýaly meselelere 

seredilýär. 

BMG-yň Çölleşmäge garşy göreş konwensiýasynyň çäklerinde ÇÖHDMI bilen 

GTZ-yň billelikde 2000-nji ýyldan bäri ýerine ýetirýän “Türkmenistanyň üç sebitinde 

ýerleriň zaýalanmagyna garşy göreş” taslamasyny aýratyn üstünlikli hasaplamak bolar. 

Bu taslama çöl maldarçylygy alnyp barylýan Ruhabat etrabynda (Merkezi Garagum, 

Bokurdak we Kekirdek obalary), Baharly etrabynyň obalarynda (Garawul we Köne 

Gümmez obalary) we Mary welaýatynyň Sakarçäge etrabynyň suwarymly ýerlerinde 

durmuşa geçirilýär. Merkezi Garagumda ÇÖHDMI-niň işgärleri we ýerli ilat 

16

tarapyndan süýşýän çägeleriň 20 gektary berkidildi we tokaýlaşdyryldy, 50 adamdan 

ybarat bagbanlar topary okadyldy, olar maslahat berilmegi netijesinde amaly bilimleri 

aldylar, takyr (ýagyş) suwlaryny peýdalanmagyň tejribesi ornaşdyrylýar. Baharly 

etrabynda tokaý agaçlarynyň nahalhanalary döredildi, daglyk öri meýdanlary tebigy 

ýol bilen dikeltmegiň tehnologiýasy işlenip düzüldi. Suwarymly şertlerde (Sakarçäge 

etrabynda) ýerli ilat bilen çala we orta derejede şorlaşan ýerleri gowulandyrmak, 

tokaý agaçlarynyň nahalhanalaryny hem-de nahalhana hojalyklaryny döretmek 

usulyýeti, biogumusy taýýarlamak boýunça okuwlar geçirildi. 

Türkmenistanýň Prezidenti Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň pisse we arça 

tokaý – baglaryny döretmek baradaky tabşyrygyny ýerine ýetirmek üçin ÇÖHDMI 

Türkiýäniň halkara ösüş baradaky agentliginiň (TIKA) goldaw bermeginde 

Türkmenistanyň daglarynda pisselikleriň önümliligini ýokarlandyrmagyň we arça 

tokaýlaryny dikeltmegiň mümkinçiliklerini öwrenýär. 

ÇÖHDMI-niň düzüminde Halkara Araly halas ediş gaznasynyň Döwletara 

durnukly ösüş komissiýasynyň Ylmy-maglumat merkezi 1995-nji ýyldan bäri işleýär, 

ol Merkezi Asiýada daşky gurşawy goramak hereketleriniň sebit meýilnamasyny 

ýerine ýetirmekde ekspert-tehnik kömek bermek boýunça Hyzmatdaşlyk Merkezi 

bolup durýar. 

ÇÖHDMI “Çölleri özleşdirmegiň meseleleri” (“Проблемы освоения 

пустынь”) atly halkara ylmy-amaly žurnalyny çap edýär we ony Merkezi Aziýanyň 

hem-de GDA-nyň gurak şertlerde ýerleşen döwletlerine we halkara guramalaryna 

ýaýradýar. 

Milli institutyň bölümlerinde ýerine ýetirilýän temalaryň, ylmy-barlag işleriniň 

gysgaça netijeleri her ýylda türkmen we rus dillerinde çap edilýär. 

Türkmenistanyň Tebigaty 

goramak ministrliginiň 

Çöller, ösümlik we haýwanat 

dünýäsi milli instituty 


2006-njy ýylyň 

Bitaraplyk aýynyň 25-i 

P.Esenov, J.Saparmyradov 

RESULTS OF SCIENTIFIC INVESTIGATION OF TURKMENISTAN 

ENVIRONMENT DURING THE PERIOD OF INDEPENDENCE 

The summarized results of scientific investigations on the problem of 

environment protection and rational use of natural resources and the state of their 

monitoring are given in the article. Assess of results of implemented investigations 

on stabilization and afforestation of moving sands, enrichment and restoration of 

degradated desert and mountain pastures, mountain and desert useful wild plants 

resources estimation and systematization, their chemical composition and mechanisms 

of adaptation to extreme environment conditions, bioproductivity of reservoirs, study 

of biodiversity of vertebrates and invertebrates of basic natural and cultural 

ecosystems of Turkmenistan, natural reserves peculiarities of Turkmenistan are given. 

The Maps of degradated lands of the Aral Sea basin and desertification of the 

17

Caspian sea coast have been made, the method of the study of desertification 

processes by means of automatized treatment of cosmophotos has been developed. 

Monitoring system of the state of atmospheric air pollution in large cities, of surface 

waters and soils pollution have been worked out during the period of independence. 

Results of scientific investigations and environment monitoring have been included 

in to basic nature protection documents of our country – NEAP, the Red Data Book 

of Turkmenistan and other ones. Through Mass Media they are spread among 

interested organizations including international ones. 

The institute has established relations with leading scientific research 

organizations and HEI (Higher Educational Institutions) in such countries as USA, 

Germany, Russia, Israel, Turkey and others and participates in realization of 

international ecological Conventions in to (on combating desertification, biodiversity, 

climate change). 

18 

П.Эсенов, Дж.Сапармурадов 

РЕЗУЛЬТАТЫ НАУЧНЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ ОКРУЖАЮЩЕЙ 

СРЕДЫ ТУРКМЕНИСТАНА ЗА ГОДЫ НЕЗАВИСИМОСТИ 

В статье приведены обобщающие результаты научно-прикладных 

исследований, касающихся вопросов охраны окружающей среды и 

рационального использования природных ресурсов, мониторинга их состояния. 

Приведена совокупная оценка результатов выполненных исследований по 

закреплению и облесению подвижных песков, обогащению и восстановлению 

деградированных пустынных и горных пастбищ, систематике и оценке ресурсов 

дикорастущих полезных растений гор и пустынь, их химического состава и 

механизмов адаптации к экстремальным условиям среды, биопродуктивности 

водоемов, изучению биологического разнообразия позвоночных и 

беспозвоночных животных основных природных и культурных экосистем 

Туркменистана, природных особенностей заповедников Туркменистана. 

Составлены карты деградированных земель бассейна Аральского моря и 

опустынивания туркменского побережья Каспийского моря, разработана 

методика изучения процессов опустынивания путем автоматизированной 

обработки космоснимков. За годы независимости четко налажена система 

мониторинга за состоянием загрязнения атмосферного воздуха в крупных 

городах, поверхностных вод и почв. Результаты научных исследований и 

мониторинга окружающей среды вошли в основные природоохранные 

документы нашей страны – НПДООС, Красную Книгу и ряд других, а также 

через СМИ распространяются среди заинтересованных организаций, включая 

международные. 

Институт поддерживает научные связи с ведущими научноисследовательскими 

организациями и ВУЗ-ами ряда стран (США, Германии, 

России, Израиля, Турции и др.) и участвует в реализации международных 

экологических конвенций по борьбе с опустыниванием, по биологическому 

разнообразию, изменению климата.





B.G.Balakaýew, G.B.Öwezmyradow, G.B.Gulmanow 

ALTYN ASYRYŇ TÜRKMEN KÖLÜNIŇ BAŞ ŞOR SUW 

AKABALARYNDA HANANYŇ ÝUWLUŞ HADYSALARY 

Türkmenistanyň ilkinji hem ömürlik Prezidenti Beýik Saparmyrat 

Türkmenbaşynyň Türkmen kölüni döretmek baradaky 2000-nji ýylyň Alp Arslan 

aýynyň 31-inde PP-3172 belgili Permany esasynda häzirki wagtda iki sany Baş şor 

suw akabalarynyň gurluşygy güýçli depginde alnyp barylýar. Altyn asyryň Baş şor 

suw akabasynyň uzynlygy 720 km, onda Daşoguz şahasy bilen kesişýän ýerinde 

suwuň iň ýokary mukdary 240 m 3 /s barabar bolar we ondan aňryk Garaşor kölüne 

çenli suwuň mukdary 450 m 3 /s bolmaly. Daşoguz şahasynyň uzynlygy 388,7 km 

bolmaly we onda suwuň iň ýokary mukdary 210 m 3 /s ýeter. 

Altyn asyryň Türkmen kölüniň şor suw akabalarynyň taslama, gurluşyk we 

ulanyş işleri birnäçe düýpli täze meseleleriň çözgütlerine, şol sanda olarda hananyň 

ýuwluş hadysalaryna bagly bolup durýar. 

Ýokarda agzalan şor suw akabalarynyň düzümi ýeňil toprakdan bolan we 

suwuň täsirine onuň düzümindäki bölejikler aňsat ýuwulýar, şol hem meseläni hasda 

çylşyrymlaşdyrýar. Şol sebäpli, hananyň ýuwluş çärelerini gowulandyrmak 

baradaky teklipleri işläp taýýarlamak hem-de olarda suwuň möçberi tapgyrlaýyn 

köpeldilende görkezijileriň üýtgeýşini öňünden çaklamak ýurdumyzyň suw hojalygy 

üçin wajyp meseleleriň biri bolup durýar. Bu ugur boýunça biz, 2004-nji ýyldan bäri 

Altyn asyryň Türkmen kölüniň şor suw akabalarynda suw bilen bagly bolan dürli 

hadysalary, şol sanda hananyň ýuwluş hadysalaryny öwrenmek boýunça ylmy-barlag 

işlerini alnyp barýarys [1-3]. 

Uly suwaryş ýaplarynda we şor suw akabalarynda suwuň geçiş düzgünleri her 

näçe amatly bolan ýagdaýynda hem, olaryň hanalarynyň ýagdaýy suwuň möçberi 

köpelen halatynda çylşyrymly hanaýuwuş hadysalaryna bagly bolup durýar. Şol 

suwaryş ýaplarynyň we şor suw akabalarynyň nazaryýet tarapdan taslamasynyň dogry 

düzülen hem-de gurnalan halatynda, olaryň ulanyş ýagdaýynda gidrawlika 

düzgünleriniň üýtgemegine, şonuň esasynda hanalaryň öz başlangyç ugurlaryndan 

beýleki görnüşe geçmegine kepul berip bolmaz. Şu üýtgemeleriň derejeleri we 

ýagdaýlary her hili bolup biler, olar gidrawlika we toprak şertlerine baglydyr. 

Şular ýaly ýagdaýlar köplenç uly suwaryş ýaplarynyň, şor suw akabalarynyň 

ulanyş döwründe duş gelýär. Oňa mysal edip Garagum derýasyny, Derýalyk we Kölli 

şor suw akabalaryny getirip bolar. Köplenç uly suwaryş ýaplarynyň ýa-da şor suw 

akabalarynyň hanalary çäge, çägesow ýerlerden geçýän ýagdaýynda, olaryň 

hanalarynyň akym ugruna bolan ýapgytlygy hem-de kese-kesigi üýtgemek bilen 

bolýar. 

Bu ýagdaýlar taslama işlerinde uly ýaplaryň we şor suw akabalarynyň 

19

hanasyndaky suwuň etjek hereketleri üçin ýerine ýetirilen hasaplamalar bilen, olaryň 

ulanylýan döwründäki hakyky düzgünlerinde döreýän tapawutlylyklar bolany üçin 

ýüze çykýar. 

Ýokarda aýdylanlary göz öňünde tutup, täze gurlan uly suwaryş ýaplarynda we 

şor suw akabalarynda, ýagny Altyn asyryň Baş şor suw akabasynda, Türkmen kölüniň 

Daşoguz şahasynda, mundan öňki şuňa meňzeş bolan, golaý şertlerde gurlan 

desgalarda geçirilen ylmy-barlaglaryň hem-de ulanylyş çäreleriniň netijesinde alnan 

hasaplamalary deňeşdirip, ylmy-barlag işlerini geçirmekligiň zerurlygy ýüze çykýar. 

Meselem, Türkmen kölüniň şor suw akabalary üçin nusga hökmünde Garagum 

derýasy, Derýalyk şor suw akabasy bolup biler. Garagum derýasynyň hanasynyň 

ýuwluş hadysalarynyň görkezijilerini ulanmak mümkinçiliginiň ýagdaýlaryny bilmek 

üçin olaryň toprak düzümlerini we gidrawliki häsiýetlerini deňeşdirmek meselesi ýüze 

çykýar. Şol deňeşdirme Türkmen kölüniň şor suw akabalary üçin 2004 – 2005 ýý. 

ýerine ýetirildi [1, 2]. 

Garagum derýasynyň we Türkmen kölüniň şor suw akabalarynyň toprak 

şertleriniň deňeşdirmesi olardaky birmeňzeşligi ýüze çykardy. Şol sebäpli, toprak 

şertlerine görä, Garagum derýasynyň hanaýuwuş hadysalarynyň görkezijileri Türkmen 

kölüniň şor suw akabalary üçin nusga hökmünde ulanylyp bilner. Garagum 

derýasynyň gidrawliki düzgünleriniň Türkmen kölüniň şor suw akabalary üçin nusga 

hökmünde ulanmak mümkinçiligini anyklamak boýunça Garagum derýasynyň 

hanasynda ölçeg geçirilip alnan gidrawliki düzgünleriniň Türkmen kölüniň şor suw 

akabalarynyň hasaplama (taslama) görkezijileri bilen deňeşdirme işleri alnyp baryldy 

[2]. Deňeşdirmeleriň netijeleri Türkmen kölüniň şor suw akabalarynyň gidrawliki 

düzgünleriniň görkezijileri Garagum derýanyňkydan kän bir tapawut etmeýändigini 

subut edýär. 

Şeýlelikde, Garagum derýasynyň hanaýuwuş hadysalarynyň görkezijilerini 

Altyn asyryň Türkmen kölüniň şor suw akabalary üçin nusga hökmünde ulanmak 

bolar. 

Altyn asyryň Türkmen kölüniň şor suw akabalarynda suwuň möçberiniň 

tapgyrlaýyn köpeldilen ýagdaýynda, olaryň yzygiderli, üznüksiz, ygtybarly işlemegini 

üpjün etmeklik, köpsanly kyn inžener meseleleri çözmekligi talap edýär. Şol işlerde 

Garagum derýasynda hanaýuwuş hadysalary öwrenmek we ulanyş materiallary 

boýunça ýerine ýetirilen ylmy-barlag işlerine esaslanmaly we suwuň möçberiniň 

tapgyrlaýyn köpeldilen ýagdaýynda şor suw akabalarynyň hana dörediş ýagdaýlaryny 

çuňňur öwrenmeli. 

Garagum derýasyndaky hanaýuwuş hadysalary boýunça köp ýyllyk ylmybarlaglaryň 

materiallary hanalaryň akym ugruna we onuň kese-kesiginiň suwuň 

täsirine üýtgemegini öwrenmekde, hanalaryň durnukly görnüşini tapmakda we başga 

birnäçe morfologik arabaglylygy düzüp bilmekde hem-de olary gözegçilik taýdan 

yzarlamak çärelerinde amatly ýagdaý döretdi [4-6]. 

Haýsy-da bolsa toprak şertlerini we akymyň gidrawliki düzgünlerini 

häsiýetlendirýän sebäpler hanalaryň üýtgemeginiň hem-de döremeginiň belli bir 

tapgyrynda öz täsirini ýetirýär. Meselem, Garagum derýasynyň has ownuk dänejikli 

düzümi bolan çägeli çölünde (derýanyň 205-308 km-de) hananyň ini we kese-kesigi epesli 

ulalýar we şol bir wagtda onuň çuňlugy peselýär. 

Garagum derýasynyň ugrundaky edilýän birnäçe aralyk ölçeliş nokatlaryndan 

20

alnan maglumatlaryň seljerilmegi netijesinde, ýer gazyjy maşynlar arkaly hanadaky 

ýerine ýetirilen gazuw-arassalaýyş işleriniň täsiri arkaly ulanyş döwründe derýanyň 

hanasy parabola görnüşli kese-kesigiň emele gelmegine getirýändigi kesgitlendi. 

1-nji surat. Garagum derýasynyň hanasynyň hakyky kese-kesiginiň 1960–1974 ýý. aralygy 

boýunça üýtgemegi: a) – çägesöw topraklaryň 0,7 km nokadynda; b) – toýunsow we toýunly 

topraklaryň 50 km nokadynda. 1–1960 ý., 2–1965 ý., 3–1970 ý., 4–1972 ý., 5–1974 ý. 

Garagum derýasynyň hanalarynyň üýtgemek häsiýetiniň barlaglarynyň 

jemleriniň seljerişi [4-6] suw akymynyň hem-de hananyň özara täsiri netijesinde 

durnukly görnüşiniň emele gelýändigini 

görkezdi. Şunda toprak şertlerine görä 

hanalarda, belli bir derejede, durnukly 

ýagdaý topragyň hereketliräk ýerinde has 

öň gazanylýar (1-nji surat). 

Garagum derýasyndaky hanaýuwuş 

hadysalary boýunça geçirilen ölçegler we 

gözegçilik netijeleriniň seljerilmegi 

esasynda, derýanyň hanasy boýunça, belli 

bir derejede, hananyň durnukly kesekesegini 

häsiýetlendirýän morfologiki 

baglanyşyklar ýüze çykaryldy [4-6]. 

2-nji suratda Garagum derýasynyň 

hanasynyň kese-kesiginiň ýagdaýlary 

degişlilikli koordinatlarda görkezilen. 

2-nji surat. Garagum derýasynyň kesekesiginiň 

durnukly görnüşi: 1,2 – ownuk 

çägeli topraklar; 3,4 – ýeňil toýunlar we 

çägesöwler; 5 – toýunly topraklar 

21

X h we (X – absissa dikligine çuňlugy h bolan ýagdaýda). 

B B 

Garagum derýasynyň şertleri üçin ýüze çykarylan morfologiki baglanyşyklar 

analitiki (seljeriş) görnüşinde aşakda getirilen (1 we 2): 

Ø Q ø 

x 

B = A 1 

1dŒ 

2 œ 

(1) 

º d g d J 

ß 

h 

cp. 

Ø Q ø 

x 

= A 

2 

2dŒ 

2 œ 

(2) 

º d g d J 

ß 

Bu ýerde: B – suwuň ýüzi boýunça hananyň ini, m; 

h ort. 

– akymyň ortaça çuňlugy, m; 

Q – suwuň möçberi, m 3 /s; 

d – hanadaky toprak bölejikleriniň ortaça diametri, mm; 

J – suwuň ýüzüniň ýapgytlygy; 

g – agram güýjüniň tizlenmesi, g = 9,81 m/ s 2 . 

Bu formulalarda A koeffisiýenti we X dereje görkezijisi bolýar (olar näbelli 

bolup durýar). Olar hanalaryň köpsanly ölçegleriniň netijilerini korreliýasiýa – 

statistiki seljeriş usuly bilen kesgitlenilýär (1-nji tablisa) [4-6]. 

Koeffisiýentleriň we görkezijileriň san alamatlary 

1-nji tablisa 

А 1 А 2 Х 1 Х 2 

Hanadaky topragyň düzümi 

Çägesöw, toýunsow topraklar 

0,59 0,18 0,50 0,36 

Ownuk bölejikli tozanly çägeler 

0,97 0,61 0,47 0,26 

Ownuk bölejikli çägeler 

0,96 0,56 0,47 0,26 

Garagum derýasynyň we Türkmen kölüniň şor suw akabalarynyň toprak 

şertleriniň we gidrawliki düzgünleriniň meňzeş, biri-birine golaý bolany sebäpli, bu 

baglanyşyklar şor suw akabalarynda hasaplamalar üçin ulanylyp bilner. 

Garagum derýasynda köp ýyllaryň dowamyndaky (1956–1978 ýý.) hanaýuwuş 

hadysalarynyň barlag işleriniň maglumatlarynyň seljermesi Garagum derýasynyň we 

Türkmen kölüniň şor suw akabalarynyň dürli toprak şertleri üçin degişlilikli, hananyň 

akym ugruna ýapgytlygy we büdür-südürligi hananyň durnuklylygyna dogry gelýän 

koeffisiýenti görkezijileriň birmeňzeşdigini ýüze çykardy [4-6]. 

22

2-nji tablisa 

Hananyň durnuklylygyny häsiýetlendirýän Garagum derýasynyň we Türkmen 

kölüniň şor suw akabalarynyň toprak şertleri boýunça gidrawliki görkezijileri 

Degişlilikli ini, 

В 

h ort. , m 

Hananyň akym ugruna 

ýapgytlygy 

Büdür-südürligiň 

koeffisiýenti 

Toýunsow toprak 

10,0 0,00018 0,0225-0,025 

Çägesöw toprak 

20,0 – 25,0 0,00011 0,025 – 0,027 

Ownuk bölejikli çäge 

32,0 0,00005 0,027 – 0,030 

Hasaplanyp çykarylan morfologik baglanyşyklaryň dogrudygyny ýüze 

çykarmak maksady bilen, biz Garagum derýasynyň hanasynyň durnukly kesekesiginiň 

köp ýyllyk ölçegleriniň maglumatlarynyň hasaplanyp çykarylan 

görkezijilerini deňeşdirip gördük (3-nji tablisa). 

3-nji tablisa 

Garagum derýasynyň hanasynyň kese-keseginiň ölçegleriniň (gözegçilikleriň) 

maglumatlary bilen hasaplanyp çykarylan görkezijileriň netijeleri 

Hananyň durnukly kesekesiginiň 

görkezijileri 

Ölçegleriň 

maglumatlary 

Hasaplanyp 

çykarylan 

görkezijiler 

Ara 

tapawudy,% 

1 2 3 4 

Suwuň mukdary, m 3 /s 160,0 160,0 0 

Hananyň ini, m 109,0 90,6 –16,9 

Ortaça çuňlugy, m 2,74 2,68 – 0,02 

Degişlilikli ini, 

В 

h ort. 

39,8 33,8 – 15,1 

3-nji tablisadaky görkezijileriň seljermesi Garagum derýasynyň hanasynyň 

kese-kesiginiň hasaplanyp çykarylan görkezijileri köp ýyllyk durnukly gözegçilik 

esasynda alnan maglumatlar bilen meňzeşdigini görkezdi, ýagny belli bir çäklerde, 

ol hem, öz gezeginde, şor suw akabasynda uly suw akabalaryň görkezijilerini 

kesgitleýän morfologik aragatnaşygyny ulanylanda dogry netije alyp boljakdygyny 

tassyklady. 

Hananyň durnukly kese-kesiginiň görkezijileriniň hasaplanyş mysaly. 

Öňünden belli görkezijiler. Garagum derýasynda suwuň möçberi Q =160 m 3 /s, 

hananyň topragynyň düzümi çäge we onuň bölejikleriniň ortaça diametri d ort. 

=0,12 

mm. Derýanyň 210-215 km aralygy we şonda hananyň akym ugruna ýapgytlygy 

J=0,00005. Hananyň inini, akymyň ortaça çuňlugyny we degişlilikli inini hasaplap 

tapmaly. 

Hasaplanyşy: 

23

1. Hananyň suwuň ýüzi boýunça inini 1-nji formula boýunça hasaplaýarys. 

Hasaplamak üçin alnan belgiler: A 1 

– koeffisiýenti = 0,96 we dereje görkezijisi X 1 

= 0,47. 

⎡ 160 ⎤ 

0,47 

B = 0,96⋅0,12⎢ 

⎥ = 90,6 м . 

2 

⎣0,12 

9,81⋅0,12⋅0,00005⎦ 

2. Hananyň orta çuňlugyny 2-nji formula boýunça hasaplaýarys. Hasaplamak 

üçin alnan belgiler: A 2 

koeffisiýenti = 0,56 we dereje (1-nji tablisa) görkezijisi X 2 

= 0,26 

⎡ 160 ⎤ 

0,26 

h ort. = 0 ,56⋅0,12⎢ 

⎥ = 2,68 м . 

2 

⎣0,12 

9,81⋅0,12⋅0,00005⎦ 

3. Degişlilikli ini hasaplaýarys: 

β = 

B 

h 

ort. 

= 

90,6 

2,68 

= 33,8 . 

Türkmen kölüniň şor suw akabalarynyň hanaýuwuş hadysalarynyň durnukly 

ýagdaýyny üpjün etmek maksady bilen Garagum derýasynyň hanaýuwuş hadysalary 

baradaky bar bolan maglumatlary seljeriş esasynda ulanmaklygyň mümkindigini, şor 

suw akabalary üçin olary nusga hökmünde we derýada ölçelinen maglumatlaryň hemde 

hasaplama arkaly alnan maglumatlaryň jemlerini deňeşdirmekligiň esasynda şor 

suw akabalarynda görkezilen formulalary ulanyp kesgitlemegi teklip edýäris. 

Altyn asyryň Türkmen kölüniň şor suw akabalarynyň hanalarynyň görkezijileri 

suw akymynyň hereketine belli bir görnüşli garşylyk döredýän gidrawliki we 

morfologiki ýagdaýlaryň toplumlaýyn täsiri bilen kesgitlenilýär. Suwuň möçberiniň 

her bir üýtgemesi hana bilen akymyň arasyndaky dinamiki deňagramlylygyň 

üýtgemegine alyp barar. Şony hasaba alyp, şeýle-de, Türkmen kölüniň şor suw 

akabalary boýunça ýakyn geljekde suwuň möçberiniň tapgyrlaýyn (yzygiderli) 

köpelmeli ýagdaýyny göz öňünde tutup, olardaky bolup geçýän hanaýuwuş 

hadysalarynyň üýtgemegini öňünden aýtmaklyk (çak etmeklik) önümçilik we ylym 

üçin ähmiýete eýedir. Şundan ugur alyp, biz tarapdan Türkmen kölüniň Baş şor suw 

akabasynyň we Türkmen kölüniň Daşoguz şahasynyň uzaboýunda olaryň hanalarynyň 

durnukly kese-kesiginiň görkezijileriniň üýtgeýşini öňünden bellemek işleri geçirildi. 

Türkmen kölüniň Baş şor suw akabasynda we Türkmen kölüniň Daşoguz 

şahasynda hanaýuwuş hadysalarynyň üýtgemeklerini öňünden bellemek işleri ýokarda 

teklip edilen hasaplanylan morfologiki baglanyşyklar (formulalar) boýunça ýerine 

ýetirildi (1-nji we 2-nji formulalar) [3]. Türkmen kölüniň şor suw akabalarynda 

suwuň möcberi tapgyrlaýyn köpeldilende hanaýuwuş hadysalarynyň üýtgemegini 

öňünden aýtmaklyga (çak etmeklige) degişli bolan hasaplamalar her bir 10 m 3 /s 

geçirildi: 

Baş şor suw akabasynda – Uly şordan tä Daşoguz şahasy bilen kesişýän ýerine 

çenli – 240 m 3 /s we şondan aňryk Gara şora çenli – 450 m 3 /s, Daşoguz şahasynda 

bolsa – 210 m 3 /s barýança [3]. Meselem, Türkmen kölüniň Daşoguz şahasynda 

24

suwuň möcberi 120 m 3 /s bolanda, onuň çägeli böleginde hananyň durnukly kesekesiginiň 

görkezijileri şeýle häsiýete eýe bolar: suwuň ýüzi boýunça hananyň ini B 

= 79,1 m, orta çuňlugy h ort. 

= 2,48 m we degişlilikli ini 

B 

β = = 31,9 m hem-de hananyň akym ugruna ýapgytlygy J = 0,00005. 

h ort. 

Türkmen kölüniň şor suw akabalarynyň hanalarynyň durnukly kese-kesiginiň 

görkezijilerini bilmek boýunça hödürlenen morfologiki baglanyşyklaryň dogrudygyny 

tassyklamak maksady bilen, olaryň hasaplamalary Garagum derýasynda alnyp barlan 

ölçegleriň görkezijileri bilen deňeşdirildi. Deňeşdirmeleriň netijeleri Türkmen kölüniň 

şor suw akabalarynyň hanalarynyň durnukly kese-kesiginiň görkezijileriniň Garagum 

derýasynda geçirilen ölçeglerden uly tapawutlylygyň ýokdugyny görkezdi [3]. Bu 

bolsa Türkmen kölüniň şor suw akabalarynda hananyň durnukly kese-kesiginiň 

görkezijileriniň kesgitleýän baglanyşyklarynyň (formulalaryň) ýerliklidigini 

tassyklaýar [3]. 

Türkmen kölüniň şor suw akabalarynyň hanalarynyň durnukly kese-kesigini 

gurmaklyk üçin G.W.Železnýakowyň formulasy hodürlenýär [7]: 

5,4 hort. 

X 

= (B X), 

(3) 

B 

hx - 

2 

bu ýerde: h x 

– gözlenýän nokadyň ordinatasy (dikligindäki çuňluk), m; 

X – gözlenýän nokadyň absissasy (suwuň hanasynyň çep 

kenaryndan diklige çenli), m; 

h ort. 

– akymyň ortaça çuňlugy, m; 

B – hananyň suwuň ýüzi boýunça ini, m. 

Türkmen kölüniň şor suw akabalarynda suwuň möcberi tapgyrlaýyn köpeldilen 

ýagdaýynda akabalaryň hanalarynyň durnukly parabola görnüşli kese-kesigini 

çaklamak boýunça biz hasaplamalar geçirdik. Hasaplamalar esasynda şor suw 

akabalarynyň saýlama durnukly parabola görnüşli kese-kesikleri guruldy [3]. 

3-nji surat. Altyn asyryň Baş şor suw akabasynyň çägeli böleginde suwuň mukdary 

Q=240 m 3 /s barabar bolan ýagdaýynda dinamiki taýdan hananyň durnukly çaklama kese-kesigi 

Mysal dörnüşinde 3-nji suratda Türkmen kölüniň Baş şor suw akabasynyň 

çägeli toprakdan geçýän ýerinde suwuň möçberi Q = 240 m 3 /s bolan ýagdaýynda, 

25

hananyň durnukly parabola görnüşli kese-kesigi görkezilen. Uly suw akabalarynyň we 

şor suw akabalarynyň hanasynyň süýşmeklik koeffisiýentini kesgitlemeklik 

hanaýuwuş hadysalaryna baha bermekde we olaryň üýtgemegini çak etmekde uly 

häsiýete eýedir. 

Hananyň görnüşiniň degişlilikli ininiň we hananyň süýşmeklik koeffisiýentiniň 

arasynda belli bir arabaglanyşyk bardyr: 

B 

h 

ort. 

Vort. 

= f( 

), 

V 

(4) 

0 

bu ýerde: V ort.. 

– akymyň ortaça tizligi, m; 

V 0 

– akymyň hanany ýuwmaýan tizligi, m. 

Akymyň hanany ýuwmaýan tizligini A.M.Latyşenkowyň formulasy boýunça 

hasaplamagy teklip edýäris [8]: 

h 

V = ort. 0,2 

0 

1,6 g d( ) , 

(5) 

d 

4-nji surat. Altyn asyryň Türkmen kölüniň Baş şor suw akabalaryndaky hanalarynyň görnüşiniň 

we olaryň hereketlenme koeffisiýentiniň arasyndaky arabaglanyşyk grafigi: 1. Altyn asyryň Baş 

şor suw akabasynyň çägeli böleklerinde. 2. Türkmen kölüniň Daşoguz şahasynyň çägesow 

böleklerinde 

26 

bu ýerde: d – hananyň topragynyň bölejikleriniň ortaça diametri, m; 

g – agram güýjüniň tizlenmesi, g =9,8 m/s 2 .

Bar bolan barlaglaryň maglumatlary boýunça süýşmeklik koeffisiýentiniň iň 

ýokary derejesi 2,8-e ýeter we hananyň düýbi beýikli-pesli bolan ýerinde ol aşakdaky 

görnüşde bolup biler: 

Vort. 

1 < < 2,7. 

(6) 

V 

0 

Biz barlag üçin Türkmen kölüniň Baş şor suw akabalarynyň çägeli we onuň 

Daşoguz şahasynyň çägesöw ýerinde süýşmeklik koeffisiýentini bilmek boýunça 

hasaplamalar geçirdik [3]. Hananyň görnüşiniň görkezijileriniň we olaryň süýşmeklik 

koeffisiýentiniň arasyndaky arabaglanyşygyň çyzgysy (grafigi) 4-nji suratda 

görkezilen. 4-nji suratdan görnüşi ýaly, Türkmen kölüniň şor suw akabalarynyň 

çägeli we çägesöw toprakda geçýän ýerlerinde hanalaryň görnüşleriniň 

görkezijileriniň we olaryň süýşme koeffisiýentiniň arasyndaky ähli baglanyşyklar 

bellikli şerte gabat gelýär [5]. Şeýle-de, olaryň hasaplanylyp çak edilen hanalaryň 

görkezijileriniň durnuklylygyny üpjün etjekdigini subut edýär. 

Geljekde Türkmen kölüniň şor suw akabalarynda hanaýuwuş hadysalaryny 

durnukly ýagdaýda saklamak maksady bilen hem-de hanalaryň parabola kesekesiginiň 

ýokardaky formulalarda görkezilişi ýaly, hasaplanyşyny has-da doly 

anyklamak üçin onda suwuň möçberi tapgyrlaýyn köpeldilende ýerinde geçirilen 

ölçegleriň maglumatlaryny, hanalaryň kese-kesiginiň yzygiderli ölçeglerini we 

toplumlaýyn ylmy-barlaglaryň esasynda alnan maglumatlary bilen hasaplanyp 

çykarylan görkezijileri deňeşdirmek işlerini geçirmekligi teklip edýäris. 

Türkmen döwlet suw hojalyk ylmyönümçilik 

we taslama instituty 



Garaşsyzlyk aýynyň 26-sy 

EDEBIÝAT 

1. Balakaýew B.K. we başg. Altyn asyryň Türkmen kölüniň şor suw akabalarynyň 

uzaboýuna gidrawlika düzgünlerini, hanaýuwuş hadysalaryny gowulandyrmak we 

suwuň ýitgilerini azaltmak boýunça teklipleri işläp taýýarlamak / 2004 ý. üçin 

aralyk ylmy-tehnika hasabaty / “Türkmensuwylymtaslama” institutynyň gaznasy. 

– Aşgabat, 2004. 70 s. 



suwuň ýitgilerini azaltmak boýunça teklipleri işläp taýýarlamak / 2005 ý. üçin 


– Aşgabat, 2005. 79 s. 



suwuň ýitgilerini azaltmak boýunça teklipleri işläp taýýarlamak / 2006 ý. üçin 


– Aşgabat, 2006. 

4. Annaýew S.A. Uly suw akabalardaky hanaýuwuş hadysalary. – Aşgabat: Ylym, 

1986. 165 s. 

27

5. Annaýew S.A. Garagum kanalynyň hanasynyň käbir görkezijileri hakynda / 

Türkmenistanda suwaryşyň netijeliligi (makalalaryň ýygyndysy). – Aşgabat, 1976. 

122-143 s. 

6. Annaýew S.A., Aýidow H. Garagum kanalynyň morfologiki baglanyşyklary 

hakynda / Türkmenistanda gidromelioratiw barlaglar hakynda (makalalaryň 

ýygyndysy). – Aşgabat: Ylym, 1972. 156-159 s. 

7. Железняков Г.В. Гидравлико-гидрометрический способ определения 

расходов воды в открытых руслах / Тр. III Всесоюзного гидрологического 

съезда. – Л., 1959. T. 8. 

8. Annaýew S.A., Saparow K.M. Hanasy toprakdan gurnalan uly suw akabalarynda 

akymyň tizligini öwrenmek / Türkmenistanda gidromelioratiw ulgamyny 

kämilleşdirmek (makalalaryň ýygyndysy). – Aşgabat: Ylym, 1983. 42-50 s. 

28 

B.K.Balakayev, G.B.Ovezmyradov, G.B.Gulmanov 

BED’S PHENOMENA AT ALTYN ASYR TURKMEN LAKE MAIN 

COLLEKTORS 

In accordance with the Resolution of Saparmyrat Turkmenbashy the Great the 

construction of a unique man-made lake which should collect the drainage waters 

from the whole territory of Turkmenistan – the Turkmen Lake of the Golden Age 

(Altyn asyryň Turkmen Koli) – was started in 2000. 

Heavy water traffic and water loss, bed’s phenomena of different range take 

place in these collectors. Their negative influence should be prevented by serious 

control over them and preventive works. 

Bed’s phenomena at Altyn asyr Turkmen lake main collectors are considered 

in the article. 

Б.К.Балакаев, Г.Б.Овезмурадов, Г.Б.Гульманов 

РУСЛОВЫЕ ПРОЦЕССЫ НА МАГИСТРАЛЬНЫХ КОЛЛЕКТОРАХ 

ТУРКМЕНСКОГО ОЗЕРА ЗОЛОТОГО ВЕКА 

В соответствии с Указом Президента Туркменистана Сапармурата 

Туркменбаши Великого в 2000 году начато строительство уникального 

гидротехнического сооружения не имеющего аналогов в мире по своему 

масштабу – Туркменского озера Золотого века. 

С помощью строящихся двух магистральных коллекторов будут собраны 

дренажные воды со всех пяти велаятов страны и отведены в Туркменское озеро 

Золотого века. 

В указанных коллекторах происходят различные процессы, связанные с 

движением воды и пропуском больших расходов, в том числе имеют место 

русловые процессы различной степени и интенсивности. Если не осуществлять 

контроль над ними и не проводить предупреждающие мероприятия, на этих 

сооружениях возможны серьезные негативные последствия. 

В статье рассматриваются некоторые вопросы, связанные с русловыми 

процессами на магистральных коллекторах Туркменского озера Золотого века.





G.Judakowa 

GILBERT GIŇIŞLIGINDE GIPERBOLA-ELLIPTIK DEŇLEMELERI 

ÜÇIN IKINJI TERTIPLI TAPAWUT SHEMASY 

Giperbola deňlemeleri üçin ikinji tertipli tapawut shemasy we elliptik 

deňlemeler üçin ikinji tertipli tapawut shemasynyň gurluşy şu aşakdaky ikinji tertipli 

tapawut shemasynyň ýakynlaşan çözüwi üçin gyra meselesine seredilýär [1, 2, 3]: 

2 

⎧uk+ 

1 −2uk 

+ uk−1 

τ 2 

⎪ 

+ Au + 

+ = , 

2 

k A uk 

1 

fk 

⎪ 

τ 

4 

⎪fk 

= f ( tk 

), tk 

= kτ 

,1 ≤k 

≤ N −1, 

Nτ 

= 1 

⎪ 

⎪ 

uk+ 

1 −2uk 

+ uk− 

1 

− 

+ Au = , 

2 

k gk 

⎨ τ 

⎪gk 

= g( tk 

), 

tk 

= kτ 

, −N 

+ 1 ≤k 

≤−1, 

u0 

= ϕ, 

⎪ 

2 

⎪ 

τ 

⎪uN 

= u−N 

, u1 

−u0 

− 0 0 0 −1 

2 

⎪ 

⎩g0 

= g(0), 

f0 

= f (0), 

2 

τ 

2 

( f − Au ) = u −u 

− ( g − Au ) 

0 

0 

(1) 

we 

⎧uk+ 

1 

−2uk 

+ uk 

−1 

1 1 

⎪ 

+ Au + ( + 

2 

k 

Auk 

+ 1 Auk 

⎪ τ 2 2 

⎪fk 

= f ( tk 

), tk 

= kτ 

,1 ≤k 

≤ N −1, 

Nτ 

= 1 

⎪ 

⎪ uk 

+ 1 

−2uk 

+ uk 

−1 

− 

+ Au = , 

2 

k 

gk 

⎪ τ 

⎨gk 

= g( tk 

), 

tk 

= kτ 

, −N 

+ 1 ≤k 

≤−1, 

u0 

= ϕ, 

⎪ 

2 

2 

⎪ 

I + A τ 

uN 

= u−N 

,( I + )( u1 

−u0) 

− 

0 

⎪ 

4 

2 

⎪ 

2 

⎪ 

τ 

= u0 

−u− 

1 

− ( g0 

− Au0) 

⎪ 2 

⎪ 

⎩g0 

= g(0), 

f0 

= f (0), 

−1 

) = 

( f − Au ) 

0 

f 

k 

, 

1-nji teorema. Goý, ϕ ∈D(A) 

. Onda (1) differensial shemanyň çözüwi üçin 

şu deňsizlikler adalatlydyr: 

29

30 

H ] 

k 

H 

k 

H 

H 

k 

f 

A 

N 

k 

g 

A 

k 

N 

M 

u 

N 

k 

N 

2 

1 

2 

1 

1 

0 

max 

0 

1 

max 

max 

− 

− 

− 

≤ 

≤ 

+ 

≤ 

≤ 

+ 

− 

+ 

⎢ 

⎣ 

⎡ 

≤ 

≤ 

≤ 

− 

ϕ 

[ 

∑ 

∑ 

∑ 

∑ 

+ 

=− 

− 

= 

− 

− 

− 

+ 

+ 

=− 

− 

= 

+ 

− 

− 

⎥ 

⎦ 

⎤ 

− 

+ 

− 

+ 

+ 

+ 

+ 

≤ 

≤ 

≤ 

− 

+ 

+ 

− 

− 

≤ 

≤ 

+ 

− 

⎥ 

⎦ 

⎤ 

+ 

+ 

+ 

⎢ 

⎢ 

⎣ 

⎡ 

≤ 

≤ 

≤ 

− 

+ 

− 

≤ 

≤ 

+ 

− 

0 

1 

1 

1 

1 

1 

0 

0 

2 

1 

1 

0 

1 

1 

0 

2 

1 

2 

1 

1 

max 

2 

1 

1 

max 

max 

1 

max 

N 

k 

N 

k 

H 

k 

k 

k 

k 

H 

H 

H 

H 

k 

H 

k 

k 

k 

N 

k 

N 

k 

H 

k 

H 

k 

H 

H 

k 

H 

k 

k 

f 

f 

H 

g 

g 

f 

g 

A 

M 

Au 

N 

k 

N 

u 

u 

u 

N 

k 

N 

f 

g 

A 

M 

u 

A 

N 

k 

N 

u 

u 

N 

k 

N 

ϕ 

τ 

τ 

τ 

ϕ 

τ 

Bu ýerde, M 0 

1 

, 

1, 

,0 

we 

, 

, ≤ 

≤ 

+ 

− 

− 

≤ 

≤ 

k 

N 

g 

N 

k 

f 

k 

k 

ϕ 

τ bagly däl. 

Teoremanyň subudy şu formulalar esasynda: 

[ 

] 

[ ] 

] 

[ 

2 

4 

, 

) 

(1 

1, 

1 

) 

)(2 

( 

) 

(2 

) 

( 

) 

( 

) 

( 

) 

( 

, 

) 

2 

(1 

) 

( 

1, 

1 

, 

) 

( 

) 

( 

2 

) 

))( 

( 

) 

( 

( 

)) 

( 

) 

( 

( 

2 

) 

))( 

( 

) 

( 

( 

)) 

( 

) 

( 

( 

) 

( 

)) 

( 

( 

) 

( 

1) 

) 

( 

( 

)) 

( 

) 

( 

( 

2 

1 

1 

1 

1 

1 

) 

( 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

2 

0 

1 

2 

0 

1 

2 

2 

1 

2 

1 

2 

1 

2 

1 

2 

1 

1 

1 

0 

2 

1 

2 

1 

1 

2 

1 

2 

1 

2 

1 

0 

2 

1 

2 

1 

1 

2 

1 

2 

1 

0 

2 

1 

1 

2 

1 

2 

1 

1 

2 

1 

1 

2 

1 

2 

1 

2 

1 

+ 

+ 

= 

+ 

= 

≤ − 

≤ 

+ 

− 

+ 

− 

+ 

+ 

− 

− 

− 

+ 

− 

− 

− 

+ 

= 

− 

± 

= 

± 

− 

≤ 

≤ 

⎢ 

⎢ 

⎣ 

⎡ 

⎥ 

⎦ 

⎤ 

− 

− 

− 

− 

− 

− 

− 

− 

+ 

+ 

− 

− 

− 

− 

− 

+ 

− 

− 

+ 

− 

− 

− 

− 

= 

− 

− 

− 

+ 

=− 

− 

− 

+ 

− 

− 

− 

− 

+ 

− 

− 

+ 

=− 

− 

+ 

− 

− 

− 

+ 

− 

− 

− 

− 

− 

− 

− 

− 

= 

− 

− 

− 

− 

− 

− 

∑ 

∑ 

∑ 

A 

A 

A 

B 

B 

R 

k 

N 

g 

R 

B 

R 

R 

B 

g 

B 

R 

R 

R 

B 

R 

R 

R 

I 

u 

u 

R 

R 

R 

R 

I 

u 

R 

u 

A 

A 

i 

A 

D 

N 

k 

f 

A 

D 

A 

D 

x 

x 

A 

i 

g 

f 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

u 

u 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

U 

A 

D 

A 

D 

I 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

u 

S 

N 

S 

k 

S 

S 

k 

S 

S 

N 

S 

N 

N 

S 

k 

N 

k 

N 

N 

N 

N 

k 

N 

k 

N 

N 

k 

k 

S 

S 

k 

S 

k 

k 

S 

o 

k 

k 

k 

k 

k 

k 

k 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ

31 

] 

{ [ ] 

} 

} 

s 

S 

N 

S 

N 

N 

S 

k 

k 

S 

S 

S 

N 

S 

S 

S 

N 

S 

N 

N 

S 

N 

N 

N 

N 

N 

N 

N 

N 

N 

N 

N 

N 

N 

N 

f 

A 

D 

A 

D 

A 

i 

g 

f 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

g 

R 

B 

R 

R 

B 

g 

B 

R 

R 

R 

B 

R 

R 

R 

I 

u 

R 

R 

R 

R 

I 

Ru 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

u 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

u 

A 

D 

A 

D 

I 

A 

D 

I 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

T 

u 

⎥ 

⎥ 

⎦ 

⎤ 

⎢ 

⎢ 

⎣ 

⎡ 

− 

− 

− 

− 

− 

− 

− 

− 

+ 

+ 

− 

+ 

+ 

− 

− 

− 

+ 

− 

− 

+ 

− 

− 

− 

− − 

− 

− 

− 

− 

− 

+ 

− 

− 

+ 

⎪⎩ 

⎪ 

⎨ 

⎧ 

− 

⎢ 

⎢ 

⎣ 

⎡ 

− 

− 

− 

= 

− 

− 

− 

− 

= 

− 

− 

− 

+ 

− 

− 

+ 

=− 

− 

− 

− 

+ 

− 

− 

+ 

=− 

− 

− 

+ 

− 

− 

+ 

− 

− 

− 

− 

− 

− 

− 

∑ 

∑ 

∑ 

) 

( 

) 

( 

2 

) 

))( 

( 

) 

( 

( 

)) 

( 

) 

( 

( 

2 

) 

)(2 

( 

) 

(2 

) 

( 

) 

( 

) 

( 

) 

( 

)) 

( 

( 

) 

( 

( 

)) 

( 

) 

( 

( 

)) 

( 

) 

( 

( 

)) 

( 

) 

( 

( 

) 

( 

)) 

( 

( 

) 

( 

) 

) 

( 

( 

)) 

( 

) 

( 

( 

2 

1 

2 

1 

2 

1 

1 

1 

0 

0 

2 

1 

2 

1 

1 

2 

1 

2 

1 

2 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

2 

0 

1 

1 

1 

2 

0 

2 

1 

2 

1 

1 

2 

1 

2 

1 

0 

2 

1 

2 

1 

1 

2 

1 

2 

1 

0 

2 

1 

1 

2 

1 

2 

1 

1 

2 

1 

1 

2 

1 

2 

1 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

1 

2 

1 

2 

1 

1 

2 

1 

2 

1 

1 

1 

1 

2 

))) 

( 

) 

( 

( 

)) 

( 

) 

( 

)( 

( 

) 

( 

( 

− 

− 

− 

+ 

− 

− 

− 

− 

− 

− 

− 

− 

= A 

D 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

R 

R 

R 

I 

I 

T 

N 

N 

N 

N 

N 

τ 

τ 

τ 

τ 

we deňsizlikler esasynda: 

0, 

0, 

1, 

1,0 

, 

) 

(1 

) 

( 

2, 

) 

( 

1, 

) 

( 2 

1 

2 

1 

2 

1 

> 

> 

≤ 

≤ 

≥ 

+ 

≤ 

≤ 

± 

≤ 

± 

− 

→ 

→ 

→ 

M 

k 

M 

R 

B 

k 

A 

D 

A 

A 

D 

k 

H 

H 

k 

a 

H 

H 

H 

H 

δ 

α 

δτ 

τ 

τ 

τ 

τ 

(3) (4) 

we şu aşakdaky lemmalar esasynda alynýar. 

1-nji lemma. Şu aşakdaky deňsizlik adalatlydyr: 

2 

exp 

) 

( 

1 

2 

1 

2 

1 τ 

τ 

≤ 

⎢ 

⎢ 

⎣ 

⎡ 

⎥ 

⎥ 

⎦ 

⎤ 

⎪⎭ 

⎪ 

⎬ 

⎫ 

⎪⎩ 

⎪ 

⎨ 

⎧ − 

− 

± → 

− 

H 

H 

N 

A 

iA 

A 

D (5) 

Subudy: 

Toždestwo alarys: 

, 

) 

( 

exp 

) 

( 

1 

0 

2 

1 

1 

2 

1 

2 

1 

dS 

A 

S 

iA 

A 

D N 

∫ Ψ 

= 

⎪⎭ 

⎪ 

⎬ 

⎫ 

⎪⎩ 

⎪ 

⎨ 

⎧ + 

− 

± τ 

τ 

bu ýerde 

( ) 

⎪⎭ 

⎪ 

⎬ 

⎫ 

⎪⎩ 

⎪ 

⎨ 

⎧ 

− 

± 

± 

= 

Ψ 2 

1 

2 

1 

2 

1 

) 

(1 

exp 

) 

( A 

s 

i 

A 

s 

D 

A 

s 

N 

τ 

τ

1 2 

Berlen funksiýanyň ψ ( sτA ) önümini alalyň: 

1 

Şeýlelikde, 

1 

2 2 3 2 

⎪⎧ 

2 N 1 2 

Ψ = ( 1 τ s A 

( sτA 

) D m sτA 

)( 

mi 

)exp⎨m 

i(1 

− s) 

A 

2 ⎪⎩ 

1 

+ 2 

⎪⎫ 

⎬ 

⎪⎭ 

D 

N 

1 1 

1 

1 2 ⎪⎧ 

1 

2 

⎪⎫ 

N 1 1 2 3 2 2 2 ⎪⎧ 

+ 

2 

( ± τA 

) − exp⎨m 

iA ⎬ = m∫ 

D ( ± sτA 

)( iA ) τ s exp⎨m 

i(1 

− s) 

A 

⎪⎩ ⎪⎭ 0 

2 ⎪⎩ 

Ýokardaky toždestwony hem-de (12), (13) deňsizliklerden we 

⎪⎫ 

⎬ds. 

⎪⎭ 

1 

⎪⎧ 

2 

⎪⎫ 

exp⎨m i( 1− 

s) A ⎬ ≤1, 

(6) 

⎪⎩ ⎪⎭ 

deňsizlikden alarys: 

⎡ 

⎢D 

⎢⎣ 

N 

⎧ 

⎨ 

⎪⎩ 

⎫⎤ 

⎬ 

⎪⎭ ⎥⎦ 

1 

1 

1 2 ⎪ ⎪ −1 

1 

2 

( ± ) − 

2 

N 

τA 

exp m iA ⎥A 

≤ D ( ± sτA 

1 ) 

1 

2 

× τsA 

D 

⎧ 

1 

1 

1 2 ⎪ ⎪ 

( ± ) ⎨ ( − ) 

2 

sτA 

exp m i 1 s A ⎬ dS ≤τ 

∫ 

H →H 

⎪⎩ 

H →H 

2 

⎫ 

⎪⎭ 

∫ 

0 

H →H 

0 

H →H 

τ 

sds = 

2 

τS 

× 

2-nji lemma. Şu deňsizlik adalatlydyr: 

T 

H 

≤ M 

(7) 

→ 

H 

Bu ýerde Mτ bagly däl. 

Subudy: Belli bolşy ýaly, 

T 

1 

1 

1 

1 

2N 

2N 

N + 1 N −1 

2 

2 −1 

N 2 N 2 

= ( I − R )( I −R 

+ ( R − R )( D( 

τA 

) − D( 

−τA 

)) ( D ( τA 

) − D ( −τA 

))) 

−1 

we 

~ ⎪⎧ 

⎪⎧ T − ⎨ I − exp⎨ 

− 2 A 

⎪⎩ ⎪⎩ 

32 

1 

2 

⎪⎫ 

⎬ + 2 A 

⎪⎭ 

1 

2 

⎪⎧ s (1)exp⎨ 

− A 

⎪⎩ 

1 

2 

⎪⎫ 

⎪⎫ 

⎬⎬ 

⎪⎭ ⎪⎭ 

−1 

~ ⎪⎧ 

⎪⎧ = T ⎨ I − exp⎨ 

− 2 A 

⎪⎩ ⎪⎩ 

1 

2 

⎪⎫ 

⎬ + 2 A 

⎪⎭ 

1 

2 

⎪⎧ s (1)exp⎨ 

− A 

⎪⎩ 

1 

2 

⎪⎫ 

⎪⎫ 

⎬⎬ 

⎪⎭ ⎪⎭ 

−1

33 

( ) 

⎪⎭ 

⎪ 

⎬ 

⎫ 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ − 

− 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ − 

− 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

⎪⎩ 

⎪ 

⎨ 

⎧ 

− 

− 

⎪⎭ 

⎪ 

⎬ 

⎫ 

⎪⎩ 

⎪ 

⎨ 

⎧ − 

+ 

⎪⎭ 

⎪ 

⎬ 

⎫ 

⎪⎩ 

⎪ 

⎨ 

⎧ − 

− 

× − 

− 

+ 2 

1 

2 

1 

1 

2 

1 

2 

1 

1 

1 

2 

1 

2 

1 

2 

1 

2 

(1)exp 

2 

2 

exp 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

R 

R 

A 

s 

A 

A 

R 

N 

N 

N 

N 

N 

τ 

τ 

τ 

τ 

we 

M 

A 

S 

A 

A 

I 

H 

H 

≤ 

⎪⎭ 

⎪ 

⎬ 

⎫ 

⎪⎭ 

⎪ 

⎬ 

⎫ 

⎪⎩ 

⎪ 

⎨ 

⎧ − 

+ 

⎪⎭ 

⎪ 

⎬ 

⎫ 

⎪⎩ 

⎪ 

⎨ 

⎧ − 

− 

→ 

−1 

2 

1 

2 

1 

2 

1 

(1)exp 

2 

2 

exp (8) 

(8) deňsizligiň subudynda şu aşakdaky ýeterlikli deňsizligi alarys: 

( ) 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

M 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

R 

R 

A 

s 

A 

A 

R 

H 

H 

N 

N 

N 

N 

N 

≤ 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ − 

− 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ − 

− 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

× 

− 

− 

⎪⎭ 

⎪ 

⎬ 

⎫ 

⎪⎩ 

⎪ 

⎨ 

⎧ − 

+ 

⎪⎭ 

⎪ 

⎬ 

⎫ 

⎪⎩ 

⎪ 

⎨ 

⎧ − 

− 

→ 

− 

− 

+ 

2 

1 

2 

1 

1 

2 

1 

2 

1 

1 

! 

2 

1 

2 

1 

2 

1 

2 

(1)exp 

2 

2 

exp 

bu ýerde 

( 

( )( 

i 

e 

e 

A 

s 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

R 

R 

R 

I 

T 

iA 

iA 

N 

N 

N 

N 

N 

2 

(1) 

1, 

~ 

2 

1 

2 

1 

2 

1 

2 

1 

2 

1 

1 

2 

1 

2 

1 

1 

1 

2 

− 

− 

− 

− 

+ 

− 

= 

− 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ − 

− 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ − 

− 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

− 

+ 

− 

= τ 

τ 

τ 

τ 

(7) deňsizlik (9) esasynda subut edilýär. 

Netijede, toždestwo: 

( ) 

( ) 

⎥ 

⎥ 

⎦ 

⎤ 

⎢ 

⎢ 

⎣ 

⎡ 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ − 

− 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

− 

− 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ − 

− 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

+ 

⎥ 

⎥ 

⎦ 

⎤ 

⎢ 

⎢ 

⎣ 

⎡ 

− 

⎪⎭ 

⎪ 

⎬ 

⎫ 

⎪⎩ 

⎪ 

⎨ 

⎧ − 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ − 

− 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

+ 

+ 

⎪⎭ 

⎪ 

⎬ 

⎫ 

⎪⎩ 

⎪ 

⎨ 

⎧ − 

⎥ 

⎥ 

⎦ 

⎤ 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ − 

− 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

− 

⎢ 

⎢ 

⎣ 

⎡ 

+ 

⎪⎭ 

⎪ 

⎬ 

⎫ 

⎪⎩ 

⎪ 

⎨ 

⎧ 

− 

= 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

− 

− 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ − 

− 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

− 

− 

⎪⎭ 

⎪ 

⎬ 

⎫ 

⎪⎩ 

⎪ 

⎨ 

⎧ − 

+ 

⎪⎭ 

⎪ 

⎬ 

⎫ 

⎪⎩ 

⎪ 

⎨ 

⎧ − 

− 

− 

− 

+ 

− 

− 

+ 

1 

2 

1 

2 

1 

1 

1 

2 

1 

2 

1 

2 

1 

2 

1 

2 

1 

2 

1 

2 

1 

2 

1 

2 

1 

2 

1 

2 

2 

1 

2 

1 

1 

2 

1 

2 

1 

1 

1 

2 

1 

2 

1 

2 

1 

2 

1 

exp 

1 

1 

exp 

1 

(1) 

2 

2 

exp 

(1)exp 

2 

2 

exp 

A 

D 

A 

D 

R 

R 

R 

A 

D 

A 

D 

i 

R 

A 

A 

D 

A 

D 

i 

A 

A 

D 

A 

D 

i 

S 

A 

A 

R 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

R 

R 

A 

s 

A 

A 

R 

N 

N 

N 

N 

N 

N 

N 

N 

N 

N 

N 

N 

N 

N 

N 

N 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

we (5), (7) we (8) deňsizlikler esasynda 1-nji teorema subut edilýär. 

2-nji teorema. Goý, 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

∈ 2 

3 

A 

D 

ϕ onda (2) tapawut shemasynyň çözüwi üçin 

şu aşakdaky deňsizlikler adalatlydyr:

34 

H ] 

k 

N 

k 

H 

N 

k 

k 

H 

H 

k 

H 

k 

k 

k 

H 

k 

k 

f 

g 

A 

i 

I 

A 

M 

u 

A 

N 

k 

N 

u 

u 

N 

k 

N 

H 

f 

A 

N 

k 

g 

A 

k 

N 

H 

A 

i 

I 

M 

H 

u 

N 

k 

N 

∑ 

∑ 

− 

= 

+ 

=− 

− 

− 

− 

+ 

⎢ 

⎢ 

⎣ 

⎡ 

+ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

± 

≤ 

≤ 

≤ 

− 

+ 

− 

≤ 

≤ 

+ 

− 

⎥ 

⎦ 

⎤ 

− 

≤ 

≤ 

+ 

≤ 

≤ 

+ 

− 

+ 

⎢ 

⎣ 

⎡ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎝ 

⎛ ± 

≤ 

≤ 

≤ 

− 

1 

0 

0 

1 

2 

1 

2 

1 

2 

1 

1 

2 

1 

2 

1 

2 

1 

max 

2 

1 

max 

1 

max 

1 

0 

max 

0 

1 

max 

2 

1 

τ 

τ 

ϕ 

τ 

τ 

ϕ 

τ 

] 

∑ 

∑ 

− 

= 

− 

+ 

=− 

− 

− 

+ 

− 

+ 

− 

+ 

⎢ 

⎣ 

⎡ 

+ 

+ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

± 

≤ 

≤ 

≤ 

+ 

+ 

− 

− 

≤ 

≤ 

+ 

− 

1 

1 

1 

0 

1 

1 

0 

0 

2 

1 

2 

1 

1 

2 

1 

max 

2 

1 

1 

max 

N 

k 

H 

k 

k 

H 

N 

k 

k 

k 

H 

H 

H 

k 

k 

k 

k 

f 

f 

g 

g 

f 

g 

A 

i 

I 

A 

M 

H 

Au 

N 

k 

N 

H 

u 

u 

u 

N 

k 

N 

ϕ 

τ 

τ 

bu ýerde M 0 

1 

1, 

,0 

, 

, ≤ 

≤ 

+ 

− 

− 

≤ 

≤ 

k 

N 

g 

N 

k 

f 

k 

k 

ϕ 

τ bagly däl. Bu teoremanyň subudy 

teorema 1-iň subudyna meňzeşlikde we şu aşakdaky formula esasynda: 

1 

2 

1 

2 

1 

2 

1 

2 

1 

2 

1 

1 

2 

1 

2 

1 

1 

1 

1 

2 

0 

0 

1 

2 

2 

1 

2 

1 

1 

2 

1 

2 

1 

2 

1 

0 

1 

2 

2 

1 

2 

1 

1 

2 

1 

2 

1 

0 

2 

1 

1 

2 

1 

2 

1 

1 

2 

1 

1 

2 

1 

2 

1 

) 

2 

)( 

2 

(1 

) 

( 

1, 

1 

, 

) 

( 

) 

( 

)) 

( 

) 

( 

( 

) 

4 

( 

) 

( 

) 

4 

))( 

( 

) 

( 

( 

)) 

( 

) 

( 

( 

2 

) 

( 

) 

4 

))( 

( 

) 

( 

( 

)) 

( 

) 

( 

( 

( 

− 

− 

− 

− 

− 

− 

= 

− 

− 

− 

− 

− 

− 

− 

− 

± 

= 

± 

− 

≤ 

≤ 

⎢ 

⎢ 

⎣ 

⎡ 

⎥ 

⎥ 

⎦ 

⎤ 

− 

− 

− 

− 

− 

+ 

+ 

− 

+ 

− 

− 

− 

− 

+ 

− 

+ 

− 

− 

− 

− 

+ 

+ 

⎥ 

⎥ 

⎦ 

⎤ 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

− 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

⎢ 

⎢ 

⎣ 

⎡ 

+ 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ − 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ − 

− 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ − 

− 

⎟ 

⎟ 

⎠ 

⎞ 

⎜ 

⎜ 

⎝ 

⎛ 

= 

∑ 

A 

i 

I 

A 

i 

A 

D 

N 

k 

fs 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

A 

I 

g 

f 

A 

I 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

u 

u 

A 

I 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

u 

A 

D 

I 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

I 

A 

D 

A 

D 

u 

s 

k 

s 

k 

k 

S 

k 

k 

k 

k 

k 

k 

k 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

m 

[ ] 

[ ] ( ) 

2 

4 

, 

) 

(1 

1, 

1 

) 

(2 

) 

(2 

) 

( 

) 

( 

) 

( 

) 

( 

2 

2 

1 

1 

1 

1 

) 

( 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

2 

0 

1 

2 

0 

+ 

+ 

= 

+ 

= 

≤ − 

≤ 

+ 

− 

+ 

− 

+ 

+ 

− 

− 

− 

+ 

− 

− 

− 

+ 

= 

− 

− 

− 

− 

+ 

− 

− 

+ 

=− 

− 

− 

− 

+ 

− 

− 

+ 

=− 

− 

+ 

− 

− 

− 

+ 

− 

− 

− 

∑ 

∑ 

A 

A 

A 

B 

B 

R 

k 

N 

g 

R 

B 

R 

R 

B 

g 

B 

R 

R 

R 

x 

B 

R 

R 

R 

I 

u 

u 

R 

R 

R 

R 

I 

u 

R 

u 

s 

k 

s 

s 

k 

N 

S 

S 

s 

N 

s 

N 

N 

S 

k 

N 

k 

N 

N 

N 

N 

k 

N 

k 

N 

N 

k 

k 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ

35 

{ ( ) 

[ ] }+ 

+ 

− 

+ 

+ 

− 

× 

− 

− 

+ 

− 

− 

+ 

− 

− 

− 

− 

− 

+ 

− 

− 

− 

− 

+ 

⎥ 

⎥ 

⎦ 

⎤ 

− 

+ 

− 

⎢ 

⎢ 

⎣ 

⎡ 

− 

− 

⎪⎩ 

⎪ 

⎨ 

⎧ 

− 

− 

= 

− 

− 

+ 

− 

− 

+ 

=− 

− 

− 

− 

+ 

− 

− 

+ 

=− 

− 

− 

+ 

− 

− 

+ 

− 

− 

− 

− 

− 

− 

− 

− 

∑ 

∑ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

s 

s 

s 

N 

S 

s 

s 

N 

s 

N 

N 

S 

N 

N 

N 

N 

N 

N 

N 

N 

N 

N 

N 

N 

N 

N 

g 

R 

B 

R 

R 

B 

g 

B 

R 

R 

R 

B 

R 

R 

R 

I 

u 

R 

R 

R 

R 

I 

Ru 

A 

D 

A 

D 

x 

x 

A 

D 

A 

D 

u 

A 

I 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

u 

A 

D 

I 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

I 

A 

D 

A 

D 

T 

u 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

1 

2 

0 

1 

1 

1 

2 

0 

2 

1 

2 

1 

1 

2 

1 

2 

1 

0 

1 

2 

2 

1 

2 

1 

1 

2 

1 

2 

1 

0 

2 

1 

1 

2 

1 

2 

1 

1 

2 

1 

1 

2 

1 

2 

1 

) 

)(2 

( 

) 

(2 

) 

( 

) 

( 

) 

( 

)) 

( 

) 

( 

( 

)) 

( 

) 

( 

( 

) 

4 

))( 

( 

) 

( 

( 

)) 

( 

) 

( 

( 

) 

( 

) 

) 

( 

( 

) 

( 

)) 

( 

( 

)) 

( 

) 

( 

( 

} 

⎢ 

⎢ 

⎣ 

⎡ 

⎥ 

⎥ 

⎦ 

⎤ 

− 

− 

− 

− 

+ 

− 

− 

− 

− 

+ 

− 

− 

− 

− 

= 

− 

− 

∑ 

s 

s 

N 

s 

N 

N 

s 

k 

k 

f 

A 

D 

A 

D 

x 

x 

A 

i 

g 

f 

A 

I 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

) 

( 

) 

( 

2 

) 

( 

) 

4 

))( 

( 

) 

( 

( 

)) 

( 

) 

( 

( 

2 

2 

1 

2 

1 

2 

1 

1 

1 

0 

0 

1 

2 

2 

1 

2 

1 

1 

2 

1 

2 

1 

2 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

1 

1 

2 

2 

1 

2 

1 

1 

2 

1 

2 

1 

1 

1 

1 

2 

) 

) 

4 

))( 

( 

) 

( 

( 

)) 

( 

) 

( 

)( 

( 

) 

( 

( 

− 

− 

− 

− 

+ 

− 

+ 

− 

− 

− 

− 

− 

− 

− 

= 

A 

I 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

A 

D 

R 

R 

R 

I 

I 

T 

N 

N 

N 

N 

N 

τ 

τ 

τ 

τ 

τ 

we şu deňsizliklerden: 

2 

) 

2 

( 

1, 

) 

( 

1 

2 

1 

2 

1 

2 

1 

≤ 

± 

≤ 

± 

→ 

− 

→ 

H 

H 

H 

H 

A 

i 

I 

A 

A 

D 

τ 

τ 

τ (10) 

we şu aşakdaky lemma esasynda alarys. 

3-nji lemma. Şu deňsizlikler adalatlydyr: 

4 

exp 

) 

( 

1 

2 

1 

2 

1 τ 

τ 

τ 

≤ 

⎥ 

⎥ 

⎦ 

⎤ 

⎢ 

⎢ 

⎣ 

⎡ 

⎪⎭ 

⎪ 

⎬ 

⎫ 

⎪⎩ 

⎪ 

⎨ 

⎧ 

− 

± 

→ 

− 

H 

H 

N 

A 

A 

i 

A 

D m (11) 

Subudy. 

Şu aşakdaky toždestwony ulanýarys: 

, 

) 

( 

exp 

) 

( 2 

1 

1 

0 

1 

2 

1 

2 

1 

ds 

A 

s 

iA 

A 

D N 

τ 

τ 

∫ Ψ 

= 

⎪⎭ 

⎪ 

⎬ 

⎫ 

⎪⎩ 

⎪ 

⎨ 

⎧ + 

− 

±

u ýerde 

1 

⎪⎧ 

2 N 1 2 

( sτA 

) = D ( ± sτA 

)exp⎨m 

i(1 

− s) 

A 

⎪⎩ 

1 

2 

Ψ 

⎪⎫ 

⎬ 

⎪⎭ 

1 

Ψ′ ( sτA 2 

) önümi alarys: 

1 

2 N −1 

1 2 1 2 

Ψ′ ( sτA 

) = D ( ± sτA 

)( iA ) 

−2 

1 ⎞ 1 ⎞ ⎪⎧ 

⎪⎫ 

⎬ 

⎪ ⎭ 

Şeýlelikde, 

= ± 

1 

∫ 

0 

D 

N −1 

± 

⎛ 

⎟⎜ 

⎛ × ⎜ − 

2 2 ± 

1 2 

τ s A I iτA 

⎟ exp⎨+ 

i(1 

− s) 

A 

⎝ 4 ⎠⎝ 

2 ⎠ ⎪⎩ 

( ± sτA 

1/ 2 

D 

)( iA 

⎪⎧ ) − exp⎨ 

± iA 

⎪⎩ 

⎪⎫ 

⎬ = 

⎪⎭ 

1 

N 

( ± 

1/ 2 

τA 

2 

3/ 2 1 2 2 

1/ 2 −2 

) τ 

4 

1 

s (1 ± iτA 

2 

Soňky toždestwodan we (10) deňsizliklerden alarys: 

) 

1 

2 

⎪⎧ 

exp⎨± 

i(1 

− s) 

A 

⎪⎩ 

1 

1 

1 

[ ( 

1 2 ⎪⎧ 1 

) exp 

2 

⎪⎫ 

⎤ 

N − 

1 τ 

± 

1 2 

τ − ⎨ + 

− 

N − 

D A iA ⎬⎥ 

A ≤ ( τ ) 

2 

∫ D ± s A 

⎪⎩ ⎪⎭ ⎥⎦ 

0 

H → 

H →H 

1 

1 2 1 1 1 2 2 ⎪⎧ 

τ 

2 

⎪⎫ 

− 

× isA τ ( I ± iτA 

) exp⎨m 

i(1 

− s) 

A ⎬ ds ≤ 

2 2 

H →H 

⎪⎩ ⎪⎭ 2 

→ 

H 

H 

H 

1 

∫ 

0 

1 

2 

S 

⎪⎫ 

⎬ ds. 

⎪ ⎭ 

τ 

sds = 

4 

Türkmen politehniki 

instituty 



Oguz aýynyň 8-i 

EDEBIÝAT 

1. Ashyralyev A., Yurtsever A., Judakova G. On hyperbolic-elliptic equations in 

a Hilbert space, in the book: Some problems of applied mathematics. – Istanbul, 

2000. P.70-79. 

2. Ashyralyev A., Judakova G. A note on the nonlocal boundary value problem for 

hyperbolic-elliptic equations in a Hilbert space, in: Proceeding of the International 

conference “Modern mathematical problems”. – Astana, 2002. P.66-70. 

3. Ashyralyev A., Sobolevskii P.E. A note on the difference schemes for hyperbolic 

equations / Abstract and applied analysis. – Istanbul, 2001. P.63-70. 

36

G.Judakova 

SECOND ORDER DIFFERENCE SCHEME FOR HYPERBOLA – 

ELLIPTIC EQUATIONS IN A HILBERT SPACE 

The nonlocal boundary value problem for hyperbola-elliptic equation 

2 

⎧d 

U ( t) 

⎪ + AU ( t) 

= f ( t),(0 

≤ t ≤1); 

2 

⎪ 

dt 

2 

⎪ d U ( t) 

⎨− 

+ AU ( t) 

= g( 

t),( 

−1 

≤ t ≤ 0); 

2 

⎪ dt 

⎪U 

(0) = ϕ, 

U (1) = U ( −1) 

⎪ 

⎩ 

in a Hilbert H space is considered. The difference schemes approximately solving this 

boundary value problem are presented. The stability of approximate solution of 

second order difference scheme for hyperbola equation and of second order 

difference scheme for elliptic equation is checked. 

Г.Джудакова 

РАЗНОСТНАЯ СХЕМА ВТОРОГО ПОРЯДКА ДЛЯ ГИПЕРБОЛО – 

ЭЛЛИПТИЧЕСКОГО УРАВНЕНИЯ В ГИЛЬБЕРТОВОМ 

ПРОСТРАНСТВЕ 

Рассматривается нелокальная краевая задача для гиперболо – 

эллиптического уравнения 

2 

⎧d 

U ( t) 

⎪ + AU ( t) 

= f ( t),(0 

≤ t ≤1); 

2 

⎪ 

dt 

2 

⎪ d U ( t) 

⎨− 

+ AU ( t) 

= g( 

t),( 

−1 

≤ t ≤ 0); 

2 

⎪ dt 

⎪U 

(0) = ϕ, 

U (1) = U ( −1) 

⎪ 

⎩ 

в Гильбертовом пространстве H. В данной работе строится второй порядок из 

разностной схемы точности для приблизительного решения этой краевой 

задачи. Проверяется устойчивость приближенного решения второго порядка 

разностной схемы для гиперболического уравнения и второго порядка 

разностной схемы для эллиптического уравнения. 

37

38 

N.Gurbanow, Ş.Joraýew 

ÝÖNEKEÝ SANYŇ BARLYGYNYŇ IŇ KIÇI ARALYGY 

Kibernetikanyň esasyny goýan Norbert Wineriň kim iň uly ýönekeý sany 

bilýän bolsa, ol dünýäniň eýesidir diýmeginde çuňňur many bar. Çünki, häzirki 

zaman hasaplaýyş maşynlarynyň ähtibarlygyny barlamakda we çylşyrymly meseleleriň 

programmalaryny düzmekde ýönekeý sanlaryň ähmiýeti uludyr. Ýönekeý sanlar 

nazaryýeti Ýewklit döwründen bäri 2000 ýyldan gowrak ýol geçen hem bolsa, olaryň 

çözülmedik meselesi köpdür [1, 2, 3]. Ilki bilen islendik (a,a!), aєN aralykda azyndan 

bir ýönekeý san barlygy, soňra bolsa (a, a 2 ) aralykda ýönekeý sanyň barlygy subut 

edildi. 1850-nji ýylda Çebyşew fransuz matematigi Bertranyň (a,2(a-1)) a>3 aralykda 

“azyndan bir sany ýönekeý san bardyr” diýen postulatyny subut etdi. Şeýle-de bolsa 

henize çenli ýönekeý sanyň barlygynyň iň kiçi aralygyny görkezen alym ýok. 

Biz bu işimizda ýönekeý sanyň barlygynyň iň kiçi aralygyny görkezmekçi. 

Goэ, P 1 

, P 2 

, P 3 

,...,P n 

,... tertipleşdirilen ýönekeý sanlaryň yzygiderligi bolsun. 

Natural sanlar köplügini N= [1, P 1 

2 

)U[P 12 

, P 22 

) U[P 22 

, P 32 

)U ... U[P n-12 

, P n2 

)U... 

aralyklara bölüp, olaryň her haýsy üçin ýönekeý sanyň barlygynyň iň kiçi aralygyny 

görkezeliň. Ilki bilen bu aralyklardaky ýönekeý sanlaryň mukdaryny hasaplamagyň 

bir usulyna seredeliň. 

Erkin alnan [P n-12 

, P n2 

) aralykdaky ýönekeý sanlaryň mukdaryny α [P n-12 

, P n2 

) 

ýaly, bu aralykdaky ähli sanlaryň mukdaryny gysgalyk üçin Δ= P n2 

– P n-1 

2 

ýaly 

belläliň. Getirilen formulalarda sanlaryň mukdary köplenç drob sanlar bilen 

aňladylýar. Mukdar hökmünde onuň diňe bitin böleginiň alynýandygyny ýatladýarys. 

Öňden belli bolşy ýaly, P n2 

-dan kiçi islendik düzme sanyň azyndan bir sany “P n 

2 

=P n 

- 

den kiçi köpeldijisi bardyr. Oňa görä-de, [P n-12 

, P n2 

) aralykdan P 1 

, P 2 

, ... , P n-1 

ýönekeý 

sanlara bölünýän sanlary aýryp taşlasak, onda bu aralykda diňe ýönekeý sanlar galar. 

Bu aralykdaky sanlaryň deň ýarysy jübütdir, ýagny 2-ä bölünýändir. Olary Δ mukdarly 

sandan aýryp taşlasak 

1 1 P1 

−1 

∆ − ∆ = ∆ = ∆ , P 1 

=2 mukdarly täk san galar. 

2 2 P 

Galan täk sanlaryň 

∆ 

1 

2 

− ∆ 

1 1 

* 

2 3 

= ∆ 

Bu galan sanlaryň 

1 

1 1 

* 

2 3 

1 − i, 3-e bölünýär. Olary-da bu aralykdan aýryp, 

3 

P 

= ∆ 

P 

1 

−1 

P2 

−1 

1 

* 

P 

2 

mukdarly täk sanlary alarys. 

1 − -niň 5 

P3 =5-e bölünýändigini görkezeliň. 

2 

Natural sanlar köplüginiň P 3 =5 2 -dan uly bölegini Ň = (5 2 ,5 3 ] U (5 3 ,5 4 ] U … 

U (5 k ,5 k+1 ] U … ýaly aňladyp, onuň erkin alnan (5 k ,5 k+1 ] bölegini derňäliň. Bu 

aralykdaky ähli sanlary 5 k +1; 5 k +2; … ; 5 k +(5 k+1 -5 k ) ýaly sanlar yzygiderligi bilen 

aňladyp bolýar. Bu aralykdaky 5-e bölünýän sanlar köplügi bolsa, 5(5 k-1 +1); 5(5 k-1 +2); 

… 5*5 k yzygiderligi bilen aňladyp bolýar.

Ýokarda görkezilişi ýaly edip, (5 k , 5 k+1 ] aralykdan P 1 

=2, P 2 

=3 ýönekeý sanlary 

aýryp taşlasak 

1 2 P 

(5 k+1 -5 k ) * = (5 k+1 -5 k 1 

−1 

P2 

−1 

) * 

2 3 

P1 

P2 

mukdarly san galar. Bu aralykdaky 5-e bölünýän sanlaryň mukdary (5 k -5 k-1 )-e deňdir. 

Olaryň P 1 

=2, P 2 

=3 sanlara bölünýänlerini aýyrsak 

1 2 

(5 k+1 -5 k ) * = (5 k -5 k-1 ) 

2 3 

P 

P 

1 

−1 

P2 

−1 

mukdarly san galýar. Bu bolsa (5 k , 5 k+1 ] aralykdaky sanlaryň 5 

1 bölegine deňdir. 

1 

* 

P 

2 

Şeýlelikde, (5 k , 5 k+1 ] aralykda galan sanlaryň 5 

1 -i, 5-e bölünýär. k sanyň erkin 

alnandygyny nazarda tutsak, Ň sanlar köplüginiň islendik aralygynda, şol hatarda [P n- 

1 2 , P n2 

) aralykda hem galan sanlaryň 1/5-niň 5-e bölünýänligi gelip çykýar. 

Indi [P n-12 

, P n2 

) aralykdan 5-e bölünýän sanlary aýryp taşlasak 

∆ 

1 

* 

2 

2 

3 

− ∆ 

mukdarly sanlary alarys. 

1 2 1 

* * 

2 3 5 

= ∆ 

1 2 

* * 

2 3 

4 

5 

P 

= ∆ 

P 

1 

−1 

P2 

−1 

P3 

−1 

2 2 

Şu hadysany dowam edip [ P n−1, 

P n ) aralykdan P 4 

=7, P 5 

=11, ... , P n-1 

ýönekeý 

sanlara bölünýän sanlary aýryp taşlasak, biz 

1 

* 

P 

2 

* 

P 

3 

P P P 

P (1) 

2 2 1 

−1 

2 

−1 

1 n−1 

− 

n − Pn 

−1) 

* 

P1 

P2 

Pn 

−1 

( ... 

mukdarly san alarys. 

Bu sanyň bitin bölegi [P n-12 

, P n2 

) aralykdaky ýönekeý sanlaryň mukdaryny 

aňladýar: 

2 2 

⎡ 

2 2 P1 

−1 

P2 

−1 

P 

1 

1⎤ 

n− 

− 

α [ Pn 

−1 , Pn 

) = ⎢(Pn 

− Pn 

−1)* 

* ... ⎥. 

(1 / ) 

⎣ 

P1 

P2 

Pn 

−1 

⎦ 

Bir mysala seredeliň: P 32 

=25, P 42 

=49, onda P 4 

2 

– P 3 

2 

= 24, bu ýerde n=4, n- 

1=3. (1) formula boýunça 

⎡ 2 

a [25;49] = 

⎢ 

(P − P3 

⎣ 

1 2 4⎤ 

⎡ 1 2 4⎤ 

)* * * 24* * * 

2 3 5⎥ 

= 

⎦ 

⎢ 

⎣ 2 3 5⎥ 

⎦ 

2 

4 = 

Dogrudan hem, bu aralykda P 10 

=29, P 11 

=31, P 12 

=37, P 13 

=43, P 15 

=47 ýaly 6 

sany ýönekeý san bardyr. 

6 

39

Indi I 1 

= (P n-12 

, P n 

2 

); I 2 

=[P n-12 

, P n 

2 

); I 3 

=(P n-12 

, P n2 

]; I 4 

= [P n-12 

, P n2 

] aralyklara 

seredeliň. I 1 

aralykda (P n 

2 

- P n-12 

-1) mukdarly I 2 

, I 3 

aralyklarda (P n 

2 

– P n-12 

) mukdarly, 

I 4 

aralykda (P n2 

–P n-12 

+1) mukdarly sanlar bardyr. 

(1) san I 2 

, I 3 

aralyklara degişli bolsa-da, ol I 1 

, I 4 

aralyklardaky mukdary hem 

aňladýar, çünki, (P n2 

–P n-12 

) sanyň 1-e kemelmegi ýa-da 1-e köpelmegi bilen köplenç 

(1) sanyň drob bölegi üýtgeýän bolsa-da, bitin bölegi üýtgemeýär. Oňa görä-de, bu 

dört aralyklaryň ýönekeý sanlarynyň mukdary şol bir (1) san bilen aňladylýar. Şeýlede 

bolsa (1) san I 3 

, I 4 

arlyklaryň diňe ýönekeý sanlarynyň mukdaryny aňlatmaýar, 

çünki bu aralykda P n 

2 

düzüme san hem bardyr. 

Diýmek, (1) sanyň ýokarky dört aralyga hem umumy bolany üçin ol ýönekeý 

sanlaryň mukdaryna deňdir ýa-da uludyr, ýagny 

P −1 

P −1 

−1 

2 2 2 2 1 2 n−1 

α n-1, 

Pn 

] ≤ (Pn 

− Pn 

−1)* 

* 

(2) 

P1 

P2 

Pn 

−1 

[P ... 

P 

Indi I 3 

, I 4 

aralyklardan P n 

2 

düzme sany aýryp saýlamak üçin (1) sany (P n 

–1)/ 

P n 

sana köpeltmek ýeterlikdir. Şeýle edilmegi bilen bu aralyklardaky P n 

-e bölünýän 

P n-1 

*P n 

san ikinji gezek aýrylýar, çünki ol öň P n-1 

-e bölünýän sanlaryň aýrylmagynda 

hem aýrylypdy. Oňa görä-de, biziň alnan sanymyz bu aralyklardaky ýönekeý sanlaryň 

mukdaryndan kiçidir, ýagny 

2 2 

[ P P ) 

P −1 

P −1 

P −1 

P −1 

− α (3) 

(P ... n 

2 2 1 2 

n−1 

n 

n Pn 

− 1)* 

* 

* < n−1, 

P1 

P2 

Pn 

−1 

Pn 

Şeýlelikde, (2) we (3) deňsizlikler bilen ýokarky görkezilen aralyklardaky 

ýönekeý sanlaryň mukdary iki tarapdan hem bahalandyrylandyr. 

II. (1) sanyň drob bölegini 

P −1 

P 

* 

−1 

... 

P 

−1 

1 2 

n−1 

ϕ n−1 

= 

(4) 

P1 

P2 

Pn 

−1 

ýaly belgiläliň we ony elek (filter) diýip atlandyralyň. Her bir aralygynyň öz elegi 

bardyr. Ol bu aralykdan ýönekeý sanlary eläp alýandyr. Elegi bahalandyralyň. 

Elegi bahalandyrmak üçin her bir (P i 

-1)/P i 

agzany i/(i+1) drob bilen çalşyralyň. 

i>2 bolanda 

P1 

−1 

i 

> deňsizligi birinji we ikinji droplardan soňkularyny ýokarda 

P i + 1 

1 

görkezilişi ýaly edip çalşyryp, biz aşakdaky deňsizligi alarys: 

ýa-da 

40 

ϕ 

P1 

−1 

P2 

−1 

* 

P P 

... 

Pn 

− 

P 

−1 

n −1 

n 

1 

n−1 = 

> * * = 

1 2 

n−1 

2 3 4 

1 

2 

3 

... 

1 

n

* * P1 

−1 

P2 

−1 

Pn 

−1 

−1 

n ϕ n−1 

= n * ... > 1. 

(5) 

P P P 

1 

Bu deňsizligi aşakdaky ýaly teswirlemek mümkin. [P n-12 

, P n2 

) aralygy her 

yzygider n-sanly böleginde azyndan bir sany ýönekeý san bolar ýaly edip n-liklere 

bölmek mümkin. 

Täze bellenişikden soň (2), (3) aşakdakdaky ýaly ýazyp bolýar. 

2 

(P n 

2 


)*φ n 

< α[P n-12 

, P n2 

) ≤ (P n 

2 


)*φ n-1 

(6) 

III. Ähli natural sanlar köplüginde ýönekeý sanyň barlygynyň iň kiçi aralygyny 

aşakdaky teorema kesgitleýär. 

1-nji teorema. Islendik (P n 

, P n 

+n] aralykda azyndan bir sany ýönekeý san 

bardyr. 

Subudy. Islendik P n 

ýönekeý san üçin P k-12 

1, başgaça α(P n 

, P n 

+n] > 

1. Diýmek, islendik (P n 

, P n 

+n] aralykda azyndan 1 sany ýönekeý san bar. 

Bu netijäni professor Çebyşewiň netijesi bilen deňeşdireliň: 

n−1 

41

Goý, a=101 bolsun, onda 2(a-1)=200. Şeýlelikde, Çebyşewiň netijesi boýunça 

(101,200) aralykda azyndan 1 sany ýönekeý san bardyr. 

Biziň netijämiz boýunça P 26 

=101, P 26 

+26=101+26=127, diýmek, (101,127) 

aralygynda azyndan 1 sany ýönekeý san bardyr. 

2) P k-1 

2 





; P k 

2 



+n ≤ P k+1 

2 

bolsun. Bu ýagdaý üçin hem öňki 

ýagdaýa meňzeşlikde α(P n 

, P k2 

] =( P k 

2 

– P n 

)* φ k-1 

, α(P k2 

, P n 

+n]=( P n 

+n - P k2 

)* φ k 

deňlikleri alarys. 

Şeýlelikde, α(P n 

, P n 

+n]=α(P n 

, P k2 

]+α(P k2 

, P n 

+n]=( P k 

2 

– P n 

)* φ k-1 

+(P n 

+n - 

P k2 

) * φ k 

soňky goşulyjyda φ k-1 

-i φ k 

bilen çalşyrsak islendik kєN üçin φ k-1 

> φ k 

bolýandygyna görä, α(P n 

, P n 

+n] > n* φ k 

>1 gelip çykýar. Teorema subut edildi. 

2-nji teorema. Islendik nєN üçin (P n 

, P n 

+n] aralyk ýönekeý sanyň barlygynyň 

iň kiçi aralygydyr. 

Subudy. Teoremany kontur mysalyň üsti bilen subut edeliň. 

Goý, (P n 

, P n 

+(n-1)] aralykda azyndan bir ýönekeý san bar diýip güman edeliň. 

P 4 

=7 üçin biziň gümanymyza görä, (7, 7+3] aralykda iň azyndan bir sany ýönekeý 

san bolmaly. Emma (7, 10] aralykda ýönekeý san ýokdur. Teorema subut edildi. 

VI. Iki sany yzygider ýönekeý sanlaryň kwadratlarynyň aralygy üçin bu 

netijäni has güýçlendirmek mümkin. 

Islendik kєN üçin (P k-12 

, P k2 

) aralykdaky ýönekeý sanlaryň mukdaryny derňäliň. 

3-nji teorema. Islendik (P k-12 

, P k2 

) aralykdaky iki yzygider ýönekeý sanlaryň 

arasyndaky uzaklyk 2k-dan kiçidir we bu aralyk ýönekeý sanyň bar bolmagynyň üň 

kiçi aralygydyr. 

Subudy. Bilşimiz ýaly, n > 2 bolanda islendik iki ýönekeý sanlaryň aralygy 

jübüt sandyr. 

Goý, P n 

є (P k-12 

, P k2 

) we P n-1 

є(P k-12 

, P k2 

) bolsun. Her haýsynda k sany yzygider 

san bolar ýaly edip, [P n 

, P n 

+2k) = [P n 

, P n 

+k) U[P n 

+k, P n 

+2k) ýaly edip, iki bölege 

böleliň. Goý, [P n 

, P n 

+k) aralykda P n 

-den başga ýönekeý san ýok bolsun. Onda [P n 

+k, 

P n 

+2k) aralykda ýönekeý sanlaryň mukdary üçin birinji teoremanyň subudyndaky 

ýaly, α[P n 

+k, P n 

+2k) = (P n 

+2k-P n 

-k)* φ k-1 

=k* φ k-1 

>1 deňligi alarys. 

(5) deňsizlige görä, k* φ k-1 

>1. Diýmek, α [P n 

+k, P n 

+2k)=k* φ k-1 

>1 (10), ýagny 

[P n 

+k, P n 

+2k) aralykda iň bolmanda bir sany ýönekeý san bardyr. 

Eger-de, [P n 

, P n 

+k) aralykda P n+1 

ýönekeý san bar bolsa, onda P n+1 

5051+44)=[5051,5095) aralykda iň azyndan bir sany ýönekeý sanyň bardygyny 

görkezýär. 

Lebap welaýatynyň baş bilim 

müdirligi; Türkmenabat şäherindäki 

ýöriteleşdirilen 1-nji orta mekdep 



Alp Arslan aýynyň 11-i 

EDEBIÝAT 

1. Cерпинский B. Что мы знаем и чего не знаем о простых числах. – М., 1963. 

2. Воронин С.М. Простые числа. – М., 1978. 

3. Прахар У. Распределение простых чисел. – М., 1983. 

N.Gurbanov, Sh.Jorayev 

THE MINIMUM NUMBER GAP BETWEEN THE PRIME 

NUMBERS 

One of the ancient problems of a number theory is considered. The French 

mathematician Bertran, the former president of the Paris academy, put the following 

task: “What is the least numerical gap between the prime numbers?” and he put 

forward his own postulate in gap (a,2(a-1)), where a>3: there is one prime number. 

This postulate was proved by A.Chebyshev in 1850, but it is not the minimum gap 

between the prime numbers. The minimum gap between the prime numbers has been 

found. Thus, many other problems of the number theory can be solved in future and 

considered by the authors of the article. 

Н.Гурбанов, Ш.Джораев 

НАИМЕНЬШИЙ ЧИСЛОВОЙ ПРОМЕЖУТОК У ПРОСТЫХ 

ЧИСЕЛ 

Данная статья посвящена одной из древних задач теории чисел. 

Французский математик Бертран, который в свое время был президентом 

Парижской академии, поставил перед математиками следующую задачу: “Каков 

наименьший числовой промежуток существования простых чисел” и он же 

выдвинул свой постулат в промежутке (а, 2(а-1)), где а>3, о том, что существует 

одно простое число. Этот постулат был доказан А.Чебышевым в 1850 году, но 

это не является минимальным промежутком существования простых чисел. В 

данной статье найден минимальный промежуток существования простых чисел. 

Более того, полученный результат был улучшен для промежутков [P k-12 

, P k2 

]. Из 

полученных результатов следует ответ на многие другие задачи теории чисел, 

которым будут посвящены следующие научные исследования. 

43

“Türkmenistanda ylym we tehnika” – ylmy-nazaryýet žurnalynda baky 

Bitaraplygyň 11 ýyllygy mynasybetli yglan edilen ylmy makalalaryň bäsleşiginiň 

jemleri 

2006-njy ýylda “Türkmenistanda ylym we tehnika” ylmy-nazaryýet žurnaly baky 

Bitaraplygymyzyň 11 ýyllygy mynasybetli ylmy makalalaryň bäsleşigini yglan edipdi. 

Bäsleşige döwletimiziň ylmy edaralarynyň wekilleri, ýokary okuw mekdepleriniň 

mugallymlarydyr ýaş alymlary, mahlasy, ylmyň muşdaklary önümçiligiň dürli 

pudaklaryna degişli bolan ylmy makalalary bilen gatnaşdylar. Olaryň ylmy işleriniň düýp 

özeninde bolsa “Türkmenistany ykdysady, syýasy we medeni taýdan ösdürmegiň 2020- 

nji ýyla çenli döwür üçin Baş ugry” Milli Maksatnamasynda göz öňünde tutulan 

meseleler, Täze “Bilim”, “Saglyk” syýasatlaryny durmuşa ornaşdyrmagyň aýratynlyklary 

we Beýik Serdarymyzyň öňde goýan wezipeleri durýar. 

Iň bir guwanç bilen bellemeli zat hem ylma täzeçe çemeleşmeleriň, Garaşsyzlyk 

eýýamynyň ruhunyň aýdyň duýulmagydyr. Bäsleşige gelen işleriň, sosial-ýaşaýyşdan, 

önümçilikden, dünýä derejesindäki alnyp barylýan ylymdan we onuň gazananlaryny 

durmuşa ornaşdyrmakdan üzňe ýa-da howaýy bolman, ysnyşykly utgaşdyrylandygy 

guwandyryjy derejedir. Bäsleşige gelen ylmy isleriň hemmesi hem aýdyň maksada 

gönükdirilen we anyk netijelere gelnen isler. Şeýle-de bolsa, bäsleşigiň şerti boýunça 


ylmy işgärlerinden, alymlaryndan we žurnalyň geňeş toparyndan düzülen seljeriji topar 

ylmy işleriň, makalalaryň gowusyndan gowusyny saýlady we olar Minnetdarlyk hatlary 

hem-de Beýik Serdarymyzyň atalyk kitaplary bilen sylaglandy. Aşakda şol Minnetdarlyk 

hatlaryna mynasyp bolan awtorlaryň sanawyny berýäris. 

1. Arnageldiýew A., Babaýew G. Süýşýän çägeleri berkitmegiň netijeliligini 

ýokarlandyrmagyň ýollary. (Türkmen döwlet Ulag we aragatnaşyk instituty). 

2. Annanepesowa G. Aýdym-saz adalgalarynyň döreýşi hakynda. (Türkmenistanyň 

Prezidentiniň ýanyndaky YTÝG-yň Magtymguly adyndaky Dil we edebiýat instituty). 

3. Pleskanowskaýa S.A., Aşyralyýewa M.A., Mämmedowa B.A. Buýanyň 

lukmançylykdaky we biologiki hadysalardaky esasy ähmiýeti. (Türkmen döwlet 

lukmançylyk instituty). 

4. Çommadow O. Diliň taryhy öwrenilende bitewilik pelsepesine esaslanmagyň ylmy 

ähmiýeti barada. (Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky YTÝG-yň Magtymguly 

adyndaky Dil we edebiýat instituty). 

5. Esedulaýew R., Annamuhammedow B., Durdyýew N. Gaz känlerinden gazyň 

çykarylyşyny çaklamaklygyň we düzgünleşdirmegiň döwrebap matematiki meseleleri 

barada. (Nebitgaz instituty; Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky YTÝG). 

6. Meredowa O., Hemraýewa G. Türkmenistanda syýahatçylygy ösdürmegiň tebigy 

mümkinçilikleri. (Sport we turizm instituty). 

7. Meredow M. 4 we 5 ölçegli giňişliklerde wektorlaryň wektor köpeltmek hasyly hemde 

onuň geometriýada we algebrada ulanylyşy. (Halkara türkmen-türk uniwersiteti). 

8. Hydyrow M., Atamanow B., Nurlyýew B. Ýerli çig mallary esasynda 

ýöriteleşdirilen berkitme semendiniň tilsimatyny işläp düzmek we önümçilige 

ornaşdyrmak. (Nebit-gaz instituty). 

44


“Türkmenistanda ylym we tehnika” – ylmy-nazaryýet žurnalynda 

çapdan çykjak makalalardan edilýän talaplar: 

1. Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika baradaky Ýokary geňeşiň 

“Türkmenistanda ylym we tehnika” – ylmy-nazaryýet žurnalynda Türkmenistanyň ylym we 

tehnologiýanyň ähli ugurlary boýunça gazanylan üstünlikleri we ylmyň gazanan netijeleriniň 

durmuşa ornaşdyrylyşy baradaky makalalara ýer berilýär. 

2. “Türkmenistanda ylym we tehnika” žurnalynyň redaksiýasy öz esasy ugruna laýyk 

gelýän, ylmy makaladan edilýän talaplary ödeýän makalalaryň bir sahypadan ybarat rus we iňlis 

dilindäki gysgaça beýany (rezýume) bilen kabul edýär. Çap etmek nobaty bolsa, makalanyň diňe 

gelen wagtyna bagly bolman, eýsem onuň wajyplygyna-da baglydyr. 

3. Awtorlardan edilýän talaplar: 

– awtor makalasyny türkmen dilinde, edebi taýdan işläp, taýýar görnüşinde gol çekip, 

redaksiýa hödürlemelidir. Makalanyň yzynda awtoryň familiýasy, ady, atasynyň ady, işleýän ýeri, 

öý salgysy, telefony maglumat hökmünde görkezilmelidir; 

– tejribe netijesinde alnan maglumatlaryň haýsy ylmy-barlag institutyň ýa-da ýokary okuw 

mekdebiň tejribehanasynda alnandygy barada maglumat berilmeli; 

– her bir awtoryň (awtorlaryň) ylmy netijäni almakdaky goşandy barada maglumat 

berilmeli. 

4. Makala bildirilýän talaplar: 

– makalany taýýarlan edaranyň ýörite haty we syny bolmalydyr. 

Makalanyň gurluşy: 

– giriş; 

– meseläni esaslandyrmak, dünýä tejribesi bilen deňeşdirmek; 

– meseläniň çözgüt şertleri; 

– meseläniň çözlüşi; 

– netijeler; 

– edebiýatlar. 

5. Makalanyň möçberi kompýuterde “Times New Roman” 14-lik şriftinde, 1 interwalda 

ýazylyp, 7-8 sahypadan geçmeli däldir. Kagyzyň çep tarapynda 2,5 sm boş ýer goýmak hökmandyr. 

Golýazma we çyzgydyr suratlaryň bir nusgasy hem-de elektron (diskde ýa-da disketde) nusgasy 

bolmalydyr. 

6. Makalanyň many-mazmun bitewiligi, yzygiderligi saklanylmaly. 

7. Makaladaky ähli çykgytlar we salgylanmalar ilkinji çeşmeler bilen barlanyp görülmelidir. 

8. Çykgyt alnan edebiýat makalanyň yzynda getirilip, ol elipbiý tertibinde bolmalydyr. 

Tertip belgileri-de goýulmalydyr. Awtoryň familiýasy, ady, atasynyň ady, žurnalyň ýa-da kitabyň 

ady, çap edilen şäheri, neşirýaty, çap edilen ýyly we jildi görkezilmelidir. Çap edilmedik işlere 

salgylanyp, ony sanawa goşmak bolmaýar. Tekstde salgylanylan edebiýatyň, çykgydyň belgisi we 

sahypasyny kwadrat ýaýyň içinde görkezmek kabul edilendir. 

9. Makaladaky suratlar, çyzgylar elde ýa-da kompýuterde takyk çekilmelidir. Suratda 

alamatlandyrmalar az bolmalydyr. Suratlaryň aşagyndaky ýazgysy aýratyn ýazylmalydyr. Tekstde 

ähli suratlara salgylanma hökmandyr. Her bir suratyň arka ýüzünde awtoryň familiýasy, makalanyň 

ady we suratyň tertip belgisi görkezilmelidir. Neşirýat suratyň asyl nusgasyny yzyna bermäge 

borçludyr. 

10. Her bir tablisanyň hem edil surat ýaly öz tertip belgisi, tekstde salgylanmasy 

bolmalydyr. Tablisanyň we olaryň grafalarynyň sözbaşysy bolmalydyr, olarda gysgaltmalara (ölçeg 

birliginden başgalara) ýol berilmeýär. Mümkin boldugyça çyzgylaryň taslamasy elektron görnüşinde 

getirilmeli. 

11. Zerur bolan aýratyn ýagdaýlarda işiň many-mazmunyny saklamak bilen, teksti 

gysgaltmaga, tablisany, suratlary azaltmaga redaksiýanyň hukugy bardyr. 

12. Kabul edilen makala edilýän talaplara laýyk gelmänligi sebäpli çykarylmadyk 

halatynda, makala yzyna gaýtarylmaýar, oňa jogap we syn berilmeýär. 

45

46 

“Türkmenistanda ylym we tehnika” žurnalynda 

2006-njy ýylda çap edilen makalalaryň sanawy 

Türkmenbaşy aýy – № 1 

Nazarow A. Mukaddes Ruhnamada Gökdepe urşunyň beýany. 3-10 s. 

Mämmetnurow S. Perhat beg türkmeniň Puşkin bilen duşuşygy. 11-15 s. 

Nuryýewa O. Baýram hanyň şygyrlarynda söz ýasaýjy goşulmalar. 16-21 s. 

Mamadaliýew I., Penjiýew A., Gurbannazarow O., Orazow K. Türkmenbaşynyň nebiti gaýtadan işleýän zawodlar 

toplumynyň geljekde ösüşini göz öňünde tutup, elektrik ýüklenmeleriniň merkezini anyklamak. 22-26 s. 

Baýramow D., Nurgeldiýew B., Gylyjow S. Ekologik iki düzüjili ýapyk suw aýlanyşykly nahalhananyň (teplisanyň) 

topragynyň ýylylygyny öwrenmek. 27-33 s. 

Öwlýakulyýew O. Kompýuterde köpagzalaryň hyýaly kökleriniň hasaplanylyşy. 34-38 s. 

Gurbanmämmedow P.N. Ikinji tertipli Wolterra – Fredgolm görnüşli ady integrodifferensial deňleme üçin bir 

köpnokatly mesele. 39-48 s. 

Baýdak aýy – № 2 

Gurbangeldiýew J. Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň “Talaň saçagy” goşgusynda täsin oguz dessurynyň beýany. 

3-10 s. 

Rüstemow B.H. Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň bitewilik pelsepesi. 11-18 s. 

Nepesow G. Goşulmalar arkaly söz ýasalyşyň güýçlenmegi. 19-25 s. 

Ballyýewa O.K., Amaşaýewa M. Türkmenistanda maliýe gözegçiliginiň hukuk görnüşleriniň käbir usullary. 26-32 s. 

Aşyrow S. Gijigýän argumentli çyzykly däl integral deňlemäniň çözüwiniň derňelişi. 33-38 s. 

Meredow M. 4 we 5 ölçegli giňişliklerde wektorlaryň wektor köpeltmek hasyly hem-de onuň geometriýada we 

algebrada ulanylyşy. 39-48 s. 

Nowruz aýy – № 3 

Nurgeldiýewa G.N. Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň “Mähribanlarym” şadiwany çeper söz ulanyşyň ajaýyp 

nusgasydyr. 3-11 s. 

Nurmuhammedow A. Türkmen dilinde sözüň bogun tipleri we görnüşleri. 12-20 s. 

Hydyrow P.R., Ýusupowa B.D. Gabrobrakonyň tejribehana şertlerinde ösdürilişi we onuň zyýankeşleri. 21-28 s. 

Akmämmedowa G.A. Sellýuloza maddasyny dargadyjy mikroorganizmleriň dürli görnüşlerini iýmit goşundysy 

hökmünde peýdalanmaklygyň ähmiýeti. 29-34 s. 

Amandurdyýew D., Buşmakin A., Akmämmedow H. Akmolla we Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy – türkmen 

meteoritlerini utgaşykly öwrenmekdäki deslapky ölçemeleriň netijeleri. 35-41 s. 

Arnageldiýew A., Babaýewa G. Süýşýän çägeleri berkitmegiň netijeliligini ýokarlandyrmagyň ýollary. 42-48 s. 

Gurbansoltan aýy – № 4 

Jumaýew Ş. Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň mukaddes Ruhnamasynda we beýleki atalyk kitaplarynda türkmen 

halysynyň waspy. 3-7 s. 

Begliýew M. Mukaddes Ruhnama we häzirki zaman türkmen diliniň ösüşi. 8-12 s. 

Annanepesowa G. Aýdym-saz adalgalarynyň döreýşi hakynda. 13-17 s. 

Öwezmuhammedow A. Köpetdag döwlet goraghanasynyň ýönekeýje jandarlary (Protoza). 18-28 s. 

Berdiýewa G., Çaryýewa O., Çaryýewa G., Gurbanow H. E we C witaminleriniň antioksidant häsiýetleri. 29-37 s. 

Žarkow W.W., Žarkow D.W. Zeýakaba, zyňyndy suwlaryny gidrobiologiki arassalamak we olary gaýtadan 

peýdalanmak. 39-46 s. 

Magtymguly aýy – № 5 

Mustakowa J., Nazarow A. Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň atalyk kitaplarynda sözleriň gelip çykyşy. 3-10 s. 

Japarowa A. Türkmeniň galkynan dokma senetçiligi. 11-14 s. 

Pleskanowskaýa S.A., Aşyralyýewa M.A., Mämmedowa B.A. Buýanyň esasy lukmançylykdaky we biologiki 

hadysalardaky ähmiýeti. 15-26 s. 

Balakaýew B.K., Öwezmyradow G.B., Gulmanow G.B. Altyn asyryň Türkmen kölüniň Baş şor suw akabalarynyň 

gidrawliki düzgüni. 27-36 s. 

Esedulaýew R., Allabergenow I. Gündogar Türkmenistanyň känlerinde gazyň çykarylyşyny ýokarlandyrmak üçin 

ulanylýan usullaryň netijeliligini seljermek we olary kämilleşdirmek boýunça teklipler. 37-47 s. 

Oguz aýy – № 6 

Karryýewa A. Mukaddes Ruhnama ynsan ýüregine barýan ýollaryň açarydyr. 3-10 s. 

Ataýew K., Amanow A., Arazow J. Zeňňibaba kölüniň oňurgaly haýwanlary. 11-19 s. 

Ýowjanow H., Ýollyýewa G. Magniý oksidiniň selestinli dolomitden alnyşy. 20-26 s. 

Hydyrow M., Atamanow B., Nurlyýew B. Ýerli çig mallary esasynda ýöriteleşdirilen berkitme semendiniň 

tilsimatyny işläp düzmek we önümçilige ornaşdyrmak. 27-34 s. 

Işangulyýew R.D., Aşyrow S.Ç. Oba hojalyk tehnikasynyň ygtybarlylygyny ýokarlandyrmak. 35-41 s. 

Geldiýew H., Aşyrow O.A., Bäşimow I., Öwezow Ç. Ýylylyk geçirijiligiň lokal däl gyra meselesi üçin ikitaraplaýyn 

ýakynlaşmalar usuly. 42-46 s.

Gorkut aýy – № 7 

Durdyýew B.K., Kalandarowa N.N. Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň hukuk namalarynda ynsanperwerligiň 

şöhlelenişi. 3-10 s. 

Nurmuhammedow A. Türkmen dilinde söz bogunlarynyň ulanylyş gürlügi. 11-18 s. 

Akmyradow Ş., Goşaýew M. Gowaçanyň tozanlaşdyryş möhletleriniň nesle täsiri. 19-24 s. 

Hudaýberdiýew M., Annadurdyýew Ö., Podsekaýewa G., Sarkisowa Ý., Kurbanowa Z., Esenowa M., Pirow A. 

Öýken çişmesi (pnewmoniýa) keselli näsaglarda purin çalşygyny barlamak. 25-32 s. 

Meredow M. Köp ölçegli giňişlikde wektorlaryň wektor köpeltmek hasyly we olaryň ulanylyşy. 33-41 s. 

Çaryýew A., Garýagdyýew N., Çaryýew O. Orta figura. 42-46 s. 

Alp Arslan aýy – № 8 

Ataýew K. Mukaddes söýginiň aýdymçysy. 3-12 s. 

Alçekow A., Apowow J., Soltanmyradow S. Ylym we halkara ylmy hyzmatdaşlygy. 13-20 s. 

Çommadow O. Diliň taryhy öwrenilende bitewilik pelsepesine esaslanmagyň ylmy ähmiýeti barada. 21-27 s. 

Çapau A. Garaşsyzlygyň 15 ýylynda önümçilige ornaşdyrylan gowaçanyň täze sortlary. 28-35 s. 

Hudaýberenow Ö.G., Akmyradow P., Ataýew A. Täsin birasional özgertmeleriň maşgalasynyň geometriki 

kesgitlenilişi. 36-46 s. 

Ruhnama aýy – № 9 

Gurbanowa Ş. Şadiwanlarda söz sungatynyň şygyr we kyssadaky baglanyşygy. 3-10 s. 

Gurbanow Ö.R., Ýazgulyýew A.Ý. Bitaraplyk syýasaty gysgaltmalaryň aýtymyny giňeldijidir: Türkmenistanyň 

Prezidenti Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň DTGHMM-iniň mysalynda. 11-19 s. 

Penjiýew A., Çowdyrow G. Türkmenistanyň suw – energetika gorlary. 20-29 s. 

Söýünow O., Hojageldiýew H., Ýarmämmedowa G. Gowaçany zyýan berijilerden goramaklygyň ekologiki arassa 

usuly. 30-38 s. 

Gurbanow N., Öwezdurdyýew H., Aşyrow O.A. Menelaýyň teoremasynyň umumylaşdyrylyşy barada. 39-42 s. 

Professor Amandurdy Berkeliýewiň 70 ýyllygyna. 43-47 s. 

Garaşsyzlyk aýy – № 10 

Garaşsyzlyk eýýamynda ylym we tehnika. 3-6 s. 

Musaýew O. Türkmenistan Baky Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy zamanasynda. 7-11 s. 

Ödekow Ö.A. Garaşsyz, Bitarap Türkmenistan Altyn asyrda: Beýik Türkmenbaşy zamanasynyň ösüşiniň 15 ýyllygy. 

12-15 s. 

Esenow A., Gurbanlyýew A. Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy eýýamynyň binagärligi. 16-21 s. 

Esedulaýew R.E., Annamuhammedow B.W., Durdyýew N.T. Gaz känlerinden gazyň çykarylyşyny çaklamaklygyň we 

düzgünleşdirmegiň döwrebap matematiki meseleleri barada. 22-27 s. 

Meredowa O.B., Hemraýewa G. Türkmenistanda syýahatçylygy ösdürmegiň tebigy mümkinçilikleri. 28-33 s. 

Mämmedow M. Ýurdumyzyň Garaşsyzlygynyň 15 ýylynda kardiologiýa ylmy-kliniki merkezli hassahanada gazanylan 

üstünlikler. 34-41 s. 

Amandurdyýew D., Buşmakin A., Akmämmedow H. Gabakly meteoritiniň petrografiýasy we himiýasy barada. 42-47 s. 

Sanjar aýy – № 11 

Nuralyýew D. Şa Şahyryň “Türkmenistan – bagtym meniň” şadiwany söz sungatynyň täze basgançagydyr. 3-6 s. 

Ödekow Ö.A., Durdyýew H. Altyn asyrda nebit-gaz toplumynyň geljekki ösüş ugurlary. 7-12 s. 

Çopanow B.R., Aýmetow Ç.R. Türkmenistanyň nebit-gaz senagatynyň ösüşi we geljegi üçin ylmy-barlag hem taslama 

işleriniň netijeliligini ýokarlandyrmakda täze tilsimatlaryň ähmiýeti. 13-17 s. 

Akmämmedow A. Nebitgaz ýataklaryny özleşdirmekde geçirilýän ylmy-inžener we taslama işleri. 18-20 s. 

Durdyýew S.M., Kamalowa L. Maldarçylykda we lukmançylykda selen mikroelementiniň ulanylyşynyň ähmiýeti. 21-29 s. 

Akmämmedowa G.A. Towukşekilli guşlary emeli şertlerde köpeltmek meselesinde ýumurtgalaryň bioalamatlaryny 

öwrenmekligiň ähmiýeti. 30-35 s. 

Myradow J. Oba hojalyk önümlerini gaýtadan işleýän desgasynyň ýylylyk hasaby. 36-41 s. 

Gurbanmyradow G. Ýokarky atmosferada natriniň gatnaşmagyndaky ýagtylyk bilen bolup geçýän himiki 

täsirleşmeler. 42-48 s. 

Bitaraplyk aýy – № 12 

Beýik Serdarymyzyň ylmy nazaryýeti dowamat dowam eder. 3-6 s. 

Basarow B. Ynsan gatnaşyklaryny kadalaşdyrmaga gönükdirilen psihologik teklipnamalaryň ahlak gymmatlygy 

dogrusynda. 7-11 s. 

Esenow P., Saparmyradow J. Garaşsyzlyk ýyllarynda Türkmenistanda daşky gurşawy ylmy taýdan öwrenmekligiň 

netijeleri. 12-18 s. 

Balakaýew B.G., Öwezmyradow G.B., Gulmanow G.B. Altyn asyryň Türkmen kölüniň baş şor suw akabalarynda 

hananyň ýuwluş hadysalary. 19-28 s. 

Judakowa G. Gilbert giňişliginde giperbola-elliptik deňlemeleri üçin ikinji tertipli tapawut shemasy. 29-37 s. 

Gurbanow N., Joraýew Ş. Ýönekeý sanyň barlygynyň iň kiçi aralygy. 38-43 s. 

47

MAZMUNY 

Beýik Serdarymyzyň ylmy nazaryýeti dowamat dowam eder ..........................................30 

Basarow B. Ynsan gatnaşyklaryny kadalaşdyrmaga gönükdirilen psihologik 

teklipnamalaryň ahlak gymmatlygy dogrusynda..................................................................7 

Esenow P., Saparmyradow J. Garaşsyzlyk ýyllarynda Türkmenistanda daşky gurşawy 

ylmy taýdan öwrenmekligiň netijeleri ...............................................................................12 

Balakaýew B.G., Öwezmyradow G.B., Gulmanow G.B. Altyn asyryň Türkmen 

kölüniň baş şor suw akabalarynda hananyň ýuwluş hadysalary.......................................19 

Judakowa G. Gilbert giňişliginde giperbola-elliptik deňlemeleri üçin ikinji tertipli 

tapawut shemasy.................................................................................................................29 

Gurbanow N., Joraýew Ş. Ýönekeý sanyň barlygynyň iň kiçi aralygy.........................38 

“Türkmenistanda ylym we tehnika” – ylmy-nazaryýet žurnalynda baky Bitaraplygyň 11 

ýyllygy mynasybetli yglan edilen ylmy makalalaryň bäsleşiginiň jemleri...........................44 


“Türkmenistanda ylym we tehnika” – ylmy-nazaryýet žurnalynda çapdan çykjak 

makalalardan edilýän talaplar.............................................................................................45 

“Türkmenistanda ylym we tehnika” žurnalynda 2006-njy ýylda çap edilen makalalaryň 

sanawy.................................................................................................................................46 

CONTENTS 

Basarov B. On the problem of moral value of psychological recommendations 

directed at optimization of interaction of people................................................................7 

Esenov P., Saparmyradov J. Results of scientific investigation of Turkmenistan 

environment during the period of independence...............................................................12 

Balakayev B.K., Ovezmyradov G.B., Gulmanov G.B. Bed’s phenomena at 

Altyn asyr Turkmen Lake main collektors........................................................................19 

Judakova G. Second order difference scheme for hyperbola – elliptic equations in a 

Hilbert space.......................................................................................................................29 

Gurbanov N., Jorayev Sh. The minimum number gap between the prime 

numbers...............................................................................................................................38 

СОДЕРЖАНИЕ 

Басаров Б. К вопросу о нравстенных ценностях психологических рекомендаций, 

направленных на оптимизацию взаимодействия людей ................................................7 

Эсенов П., Сапармурадов Дж. Результаты научных исследований окружающей 

среды Туркменистана за годы Независимости .............................................................12 

Балакаев Б.К., Овезмурадов Г.Б., Гульманов Г.Б. Русловые процессы на 

магистральных коллекторах Туркменского озера Золотого века ................................19 

Джудакова Г. Разностная схема второго порядка для гиперболо – эллиптического 

уравнения в Гильбертовом пространстве ......................................................................29 

Гурбанов Н., Джораев Ш. Наименьший числовой промежуток у простых чисел 38 

48

12 2006

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?