"Dil gölgesi"nde bir şair - Elazığ İzzetpaşa Vakfı

min hazırlamıştır.
Asya bozkırlarının iklimine uygun bir şekilde hayatlarını
sürdürmek zorunda olan Türkler, güttükleri
hayvanları için yeni otlaklara göç etmek ve su kaynaklarına
yakın yerlere gitmek zorunda kalmışlar ve
hayvanları uygun mevsimde bu yerlere sevk etmek
için hızlı ve dayanıklı araçlara ihtiyaç duymuşlardır.
Atın insanlığın hizmetine kazandırılması süreci bu ihtiyaçlardan
hareketle başlatılmıştır.
Bu aşamadan sonra at Türk insanın ayrılmaz bir
parçası olmuştur. Sadece etinden, sütünden, derisinden
faydalanılan bir hayvan olmanın dışında gerektiğinde
sahibiyle konuşabilen, düşmanın kokusunu
alıp sahibini uyarabilen, kahramanın anası, babası,
kardeşi, yoldaşı olan, sahibini tenkit eden, ona hatırlatmalarda
bulunan, kahramana yardım eden ve hatta
onunla ağlayan bir canlıya dönüşmüştür. Bazen atlar,
Dede Korkut Hikâyeleri’nde olduğu gibi, kahramanlarıyla
birlikte zikredilmiş; bazen de Bey Böyrek ve
Şah İsmail hikâyelerinde olduğu gibi mucizevî bir
şekilde sahipleriyle birlikte dünyaya gelmişlerdir.
Dünyadaki bütün toplumlar içinde özel bir yere sahip
olan atın, Türk mitolojisinde kendine has özellikleri
olduğu görülür.
Türkler atların sudan, dağdan, gökten, rüzgârdan,
mağaradan zuhur eden kutsal aygırlardan türediğine
inanmışlardır. Buradan hareketle günümüz Türk
edebiyatında atlara ilişkin efsaneler, gök, rüzgâr,
mağara-toprak ve su menşeli atların bulunduğu efsaneler
olmak üzere dört başlık altında toplanmaktadır.
Bu türden bir ayırım, ilkçağlardan beri evrenin özünü
oluşturduğuna inanılan dört unsur (anasır-ı erbaa) görüşünü
akla getirmektedir.
Eski Türkler tarafından atın gök ve su bağlantılı
olduğu, daha fazla kabul görmüş bir anlayıştır. Bu
inanışın izlerini destan, masal ve hikâyelerde görmek
mümkündür. Mesela Akhan ve Atın Taycı adlı Altay
masalında, kahramana atı ve elbisesi tanrı tarafından
gönderilmiştir. Yakut destanında kahramanların atları,
at sürüsü ilahesi tarafından güneş memleketinden
gönderilir. Bir Teleut efsanesine göre ise, tanrı atına
binerek yeryüzüne iner. Manas’ın Kula Tay’ının görünmez
kanatları ve olağan üstü güçleri vardır. Yine
Başkurtlar, “tulgar” adını verdikleri kanatlı atın, kendilerine
yukarı âlemden haber getirdiklerine inanırlar.
Atın yukarı âlemle aşağı âlem arasında birleştirici
işlevi olduğu Anadolu Türkmen geleneklerinde de
görülür. Mesela Baba İlyas, Amasya Savaşı’nda ölmemiş,
atına binerek gökyüzüne çıkmıştır.
Atın kanatlı olması ve uçabilmesi, su menşeli atların
bir özelliğidir. Abdal söylencelerine göre, Kaf
Dağı’nın ardındaki süt gölünde yakalanamayan atlar
yaşarmış. Hızır, ölüme çare ararken bunları görmüş
ve yakalayamamış. Bir gün göle şarap dökerek atları
sarhoş etmiş. Atlardan bir çiftini alarak kanatlarını
koparmış ve bunları çiftleştirmiş. İlk at böylece
zuhur etmiş. Yine Avşar söylencelerine göre Âdem
Ata, Allah tarafından ata bindirilerek cennetten çıkarılmış.
At o zamanlar kanatlıymış. Âdem Ata, at tekrar
cennete dönmesin diye onun kanatlarını yolmuş.
Kanatları yolunan atın kanat gücü ayaklarına geçmiş.
Atın Burak soyu ise hala cennette yaşamaktaymış. Bu
inanış kimi baytarnamelerde işlenmiştir. Mesela, Hz.
Peygamber’e sorulan Cennette at var mıdır sorusuna;
Cennete girdiğinde yakuttan iki kanatlı bir at sana
yanaştırılacak ve cennet içinde istediğin yere uçacaksın
cevabı verilmiştir. İlginç rivayetlerden biri de atlara
fecr vaktinde duaya izin verildiğinin söylenmesidir.
Bu rivayete göre atların duası Yarabbi beni insanlardan
her kime ihsan edersen, onun ehl-i malının ziyade
sevgilisi kıl şeklindedir.
Gök ve su menşeli at efsaneleri Türklerin en
meşhur atı olan Argamak’ın hayat hikâyesine köken
oluşturmaktadır. Asya bozkırlarında, Fergana’da “kanatlı
atlardan türemiş olan ve kan terleyen asil atların
(argamak) [1] ” yaşadığı söylentisi yaygındı. Divan-ı
Lügati’t-Türk’te tanımlanan, yaban aygırıyla evcil
kısrağın çiftleşmesinden doğan ve “arkun” denilen
atlar muhtemelen argamaklar olmalıdır. Atın Türkler
tarafından hafif teçhizatlı süvari birliklerinde kullanılması,
dünya savaş tarihinde bir dönüm noktasıdır. Bu
sayede kolay hareket edebilen, uzun mesafeleri kısa
zamanda kat edebilen, manevra yeteneği fazla ve oldukça
etkili atlı birlikler ortaya çıkmıştır. Bu nedenle
Çinliler, Türklerin hâkimiyet sırrının, onların atlarından
kaynaklandığına inanıyorlardı. Diğer yandan denizden
veya dağdan çıkan ilahi aygırlardan türeyen,
hızda rakipsiz atların, Allah tarafından Türklere bahşedilmesi,
Türklerin diğer milletlere üstün oldukları
inancını beraberinde getirmişti. Türk usulünü örnek
alarak ordularını ıslaha girişen Çinliler, Hun atlarının
en iyi yetiştirildiği bölge olan Fergana’dan yetişip
1. Bu atların omuzlarında, parafiliaria multipapilosa’nın
neden olduğu bir cilt hastalığı nedeniyle, hafif kanamalar
olup, terlerine hafif bir kızarıklık vermesinden dolayı, atlar
kan terleyen adıyla meşhur olmuşlardır.
50
eylül-ekim-kasım
2010