"Dil gölgesi"nde bir şair - Elazığ İzzetpaşa Vakfı

devlet adamlarıyla ilgili biyografik kitaplar yazılmıyor;
mimarlar ve müzisyenlerle de ilgili çok zengin
bir kütüphane var. Millî kültür, ana edebiyat türleri
sayılan şiir, hikâye, roman ve tiyatro eserleri kadar,
yardımcı türler sayılan biyografi, seyahatnâme ve
portre kitaplarıyla da zenginleşir. Edebî eserlerin
ortaya çıkışı biraz da sanatçının mizacı ve temel
tercihlerine bağlı olduğu için, yan türlerde eser verilmesi
daha çok toplumla yöneticilerin alâkasına
bağlı. Pek çok tarihî romanla biyografik eserin yazımında,
kültür çevreleri kadar millî kültüre önem
veren kamu görevlileriyle devlet yöneticilerinin de
etkisi vardır. Çünkü bunların ortaya çıkışı kadar
etkili olması da tamamen marifet-iltifat hususuyla
ilgilidir.
Bugün Mimar Sinan’ın hayatıyla ilgili kitapların
hemen hepsini bir araya toplasanız iki elin
parmaklarını aşmaz. Bunlar çoğu da onun Mustafa
Sâi Çelebi’ye not ettirdiği kitapların tıpkıbasımıyla
sadeleştirmelerinden ibaret. Sinan’ı anlatan edebî
eserlerin sayısı üçü beşi geçmez. Çoğu da yetersiz…
Sinan'ın kubbeleri
Osmanlı dili ve kültürü gibi, Osmanlı mimarlığının
da devletin gelişimine paralel bir gelişim
içinde olduğunu görüyoruz. Özellikle çok kubbeli
yapıdan tek kubbeli yapıya doğru gelişen cami
mimarisinde, Osmanlının Anadolu birliği yanında
İslam birliğini de sağlamayı başaran ve “imparatorluk
gücü”ne ulaşan iradenin eserlerini ortaya
koyduğu görülebilir. Bu iradenin sözcüleri olan Fatih,
Yavuz ve Kanunî gibi büyük şahsiyetlerin iddialarını
somut mimarî yapılara kavuşturan Mimar
Sinan’ın dünya çapındaki eserleri klasik Osmanlı
çağının bütün özelliklerini çarpıcı bir tarzda temsil
etmektedir.
Büyük devlet olmakla büyük kubbeli mabet
yapmak arasında her zaman vazgeçilmez bir alâka
kurulmuştur. Sözlü rivayetlerden efsanelere kadar
üzerinde durulan bu husus, devlet gücünün temsili
gibi algılanmakta, tarihçiler bile bu türden rivayetleri
çalışmalarında dikkate almaktadırlar. O yüzden,
Süleyman Peygamberi sadece devlet adamı
gibi gören Yahudi geleneğine itibar eden Yunanlı
tarihçi Stefanos Yerasimos, Süleymaniye adlı kitabının
ön sözünde şöyle bir yorum yapar:
“İmparator İustinianus’un, Süleyman’ı ve
onun Kudüs Tapınağı’nı alt ettiğini açıkladığı 27
Aralık 537 günü ile Süleyman’ın, adaşı Muhteşem
Süleyman aracılığıyla öcünü aldığı 15 Ekim
1557 günü arasında kalan bin yıllık iktidar düşleri,
Ayasofya’nın kubbesiyle Süleymaniye’nin minarelerini
ayıran zaman-mekân içinde birbiri ardınca
tespih taneleri gibi sıralanırlar.”
Kanuni Sultan Süleyman’ın Süleymaniye Camii
ve külliyesini Sinan’a yaptırırken Stefanos
Yerasimos’un sözünü ettiği türden bir öç alma
duygusunu taşımadığını elbette biliyoruz. Fakat
İmparator Justinianus’un Roma İmparatorluğunu
yeniden kurmaya çalışmasıyla Osmanlının dünya
hâkimiyetine yürüyüşü arasında paralellik kuran
ve “Ayasofya’nın ilk rakibi: Fatih Sultan Mehmed
Camisi” diyen Yunanlı tarihçi, mimarî eserleri siyasi
bakış açısıyla değerlendirirken önemli bir tavır
ortaya koyuyor. Konstantinopolis’i yeni Roma’nın
merkezi yapmaya çalışan imparatorunkiyle ondan
dokuz yüzyıl sonra İstanbul’u fetheden Fatih’in
hedefini karşılaştırırken, Süleymaniye’yi yaptıran
Kanunî’nin bunu her alanda gerçekleştirdiğini de
vurgulayarak, Ayasofya gibi Süleymaniye’yi de
dinî olduğu kadar siyasi bir eser olarak nitelendirir:
“Böylece Süleymaniye, imparatorluk başkentinin
göğünde ikinci kez, hem bir saygı duruşu hem
de bir meydan okuma gibi yükselen kubbesinin
kusursuz biçimiyle, tarihte yaşanan değişikliklerin
ötesinde bir sonrasızlığın peşine düşmüş gibidir.”
Burada, Süleymaniye için kullanılan, “kubbesinin
kusursuz biçimi” ile “bir sonrasızlığın peşine
düşmüş gibidir” ifadelerine dikkat çekmek istiyorum.
Doğrusu Sinan’ın kubbeleri için söylenen
takdir ifadeleri arasında bu kadar net bir sonsuzluk
iştiyakı tespitine az rastlandığını belirtmek zorundayız.
Yakın zamana kadar pek çok sanat tarihçisiyle
mimarın, Sinan’ın büyüklüğünü anlamak ve
anlatmakta yetersiz olduğu ve kof övgülerle bir
dehayı anlamaktan uzak kaldığı ortadadır. Hâlbuki
büyük eser ancak ona benzer bir eserle anlaşılıp anlatılabilir.
Sakarya Türküsü’nde, “Hani ardına çil çil kubbeler
serpen ordu” diyen ve Osmanlı kubbelerinin
her birini çil çil altınlara benzeten Necip Fazıl,
“Mermerlerin nabzında çarpar mı hâlâ tekbir”
mısraıyla camilerin manasını vurgularken yapılış
amacını da belirtmiş olur. Büyük şairimizi Yunan-
35
eylül-ekim-kasım
2010