ADAB-I MUAŞERET: Osmanlı'da Gündelik Hayatın Değişimi - DEM

tiğnası- konu alınmaktadır ve
son olarak üçüncü bölümde,
“Adab-ı Muaşerette Üsve-i Hasene”
başlığı altında yeme içme,
giyim kuşam, temizlik, kapı çalma,
selamlaşma, musafaha, konuşma,
saygı ve hürmet, gülme,
şakalaşma, esneme ve aksırma,
yolculuk, yatma ve uyku, oturma,
davete icabet, ziyaret ve
hediyeleşme adabı konuları ele
alınmıştır. Ahlak kişinin diğer
insanlarla arasındaki ilişkisinde
bir var oluş tarzı olarak ortaya
çıkar. İşte son iki bölümde Peygamber
Efendimizin ahlak ve
adab-ı muaşeretinden hareketle
insanın diğer insanlarla ilişkisini
nasıl düzenlemesi gerektiğine
dair örnekler sunulmaktadır.
İkinci cildin birinci bölümünde,
“Tebliğ ve Davette Üsve-i
Hasene” başlığı altında Peygamber
Efendimizin tebliğ ve
davetteki hassasiyeti, davetteki
usûl ve üslûbu, tebliğ ve davet
vasıtaları, tebliğ ve davetteki
engelleri kaldırma gayreti anlatılmaktadır.
Özellikle günümüzde
İslamı hem kendi insanımıza
hem de diğer din mensuplarına
anlatmamızdaki sıkıntı göz
önünde bulundurulacak olursa
Hz. Peygamber’in bu alanlarda
ortaya koymuş olduğu ilkeler
daha bir önem kazanmaktadır.
İkinci bölümde, “Talim, Terbiye
ve Tezkiyede Üsve-i Hasene”
başlığı altında, Peygamberimizin
ilme verdiği değer, muallimliği,
terbiye ve tezkiye vazifesi,
ibadet eğitimi, kalp eğitimi, tatbik
ettiği talim ve terbiye usulleri
ve Peygamberimizin hataları
tashih usulü konuları tafsilatlı
olarak ele alınmaktadır. Eğitim
alanında dinin uygun bir dille,
doğru bir yöntemle, sağlıklı bir
süreç içerisinde, uygun bir pedagojik
yaklaşımla genç nesillere
anlatılması hususunda Hz.
Peygamber’in yaklaşımı üzerinde
tekrar tekrar durmamız
gerektiği ortadadır.
Üçüncü bölümde, “İnsanlara
Muamelede Üsve-i Hasene”
başlığı altında, Peygamberimizin
ailesine, hizmetçilerine, akrabalarına,
komşularına, misafirlerine,
bazı mağdur kesimlere
-çocuklara, yaşlılara, kadınlara,
fakirlere, özürlülere - ve hayvanlara
muamelesi konuları ele
alınmaktadır. İşte bu son bölümde
de insanın diğer insanlarla
ilişkisinin yanı sıra diğer
varlıklarla ilişkisine dair takınması
gereken tavır da “O güzel
örnek”in hayatından örnekliklerle
okuyucuya sunulmaktadır.
Peygamber Efendimizin bizlere
örnek olacak hal, ahlak ve davranışlarından
seçmelerle bu alandaki
bilgi dağarcımızı geliştiren
eser, sunumuyla da bugünün
okuyucularına ulaşma noktasında
oldukça başarılı bir dil kullanmaktadır.
Her kütüphanede
önemli bir boşluğu dolduracağını
düşündüğümüz eser, özellikle
aile içi eğitimde anne-babalar
için, din eğitiminde öğretmenler
için derli toplu bir kaynak olma
özelliği taşımaktadır.
ADAB-I MUAŞERET:
Osmanlı’da Gündelik Hayatın Değişimi
Nevin MERİÇ
İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2008, 486 sayfa, ISBN: 979-975-696-37-07
Tanıtım: Fatma Tunç YAŞAR*
Osmanlı 1 İmparatorluğu’nun
en uzun yüzyılı olarak tanımlanan
19. yüzyıl aynı zamanda
değişimin de en hızlı olduğu
dönem olarak kabul edilmektedir.
Şükrü Hanioğlu’nun ifadesiyle
bunalım dönemi, Selim
Deringil’in ifadesiyle meşruiyet
bunalımının “ince ayar” ile aşılmaya
çalışıldığı kriz dönemi,
* Değerler Eğitimi Merkezi,
tuncfatma@yahoo.com
kimilerine göre ise modernleşme
çabalarının zirveye ulaştığı
dönemdir. Dönemin literatürü
üzerinden bakıldığında da 19.
yüzyılı tanımlayan en önemli iki
kavram olarak “terakkiyat” ve
“medenileşme” karşımıza çıkmaktadır.
Dönemin başlıca meseleleri
olarak bu iki kavramın
sadece devlet düzeyinde değil,
entelektüel ve toplumsal düzlemde
de önemli yansımaları olmuş
ve bu iki kavram dönemin
yazın hayatını da önemli ölçüde
şekillendirmiştir.
Nevin Meriç’in 1894-1927 yılları
arasında yayımlanan dokuz
adab-ı muaşeret kitabını
merkeze alarak yaptığı, Adab-ı
Muaşeret: Osmanlı’da Gündelik
Hayatın Değişimi başlığını taşıyan
çalışma, Osmanlı modernleşmesinin
toplumsal karşılığını
anlama çabası olarak daha önce
fazla önemsenmeyen bir alana
dikkatimizi çekmesi açısından
oldukça önemli bir çalışma. Kitapta,
toplumsal değişimin sosyo-kültürel
boyutu ve bu değişimin
yeniden tanımlanan “medenileşme”
açısından toplumsal
karşılıkları dönemin adab-ı mu-
108 DEM DERGİ | YIL 1 SAYI 4

aşeret kitapları aracılığıyla verilmeye
çalışılıyor.
19. yüzyılın ikinci yarısında
“muasır medeniyetlere” yetişme
çabasının ancak ve ancak
muasır medeniyetler gibi yaşamaktan
geçtiği yönündeki görüş,
Batılı yaşam tarzını konu
edinen kitapları Osmanlıcaya
tercüme ederek ya da uyarlayarak
modern ve Batılı adab-ı muaşeret
kurallarını Osmanlı dünyasına
kazandırmayı amaçlayan
bir literatürün ortaya çıkmasına
katkı sağlamıştır. Nevin Meriç,
bu literatür üzerinden gündelik
hayatta meydana gelen değişimi
ve bu değişimin alafranga olarak
tabir edilen yaşam tarzıyla
ilişkisini irdeliyor.
Meriç, değişimi ve bu bağlamda
ortaya çıkan adab-ı muaşeret kitaplarını
siyasi, askeri ve teknolojik
alanlar başta olmak üzere
her alanda üstünlük atfedilen
Batı’yı körü körüne taklit etmek
olarak değil, modernleşme süreci
içinde geleneksel davranış
kodlarının zorlanması sonucu
gündelik hayatta karşılaşılan sıkıntılara
çözüm arayışlarının bir
neticesi olarak değerlendiriyor.
19. yüzyılın ortalarından itibaren
bazı Osmanlı aydınları geleneksel
zaman ve mekan algısının
ve ilişki tarzlarının modernleşmeye,
kendi ifadeleriyle asrın
gereklerine ve terakkiyata mani
olduğundan şikayet etmişlerdir.
Ancak, Osmanlı modernleşmesinin
hemen her alanında kendini
hissettiren “kafa karışıklığı”
davranış kodlarının değişiminde
de kendini göstermektedir.
Çoğu zaman alafranga yaşam
tarzının sadece işlevsel kaygılarla
mı taklit edileceği yoksa Batılı
yaşam tarzına doğrudan bir
‘üstünlük’ atfederek bunların
aynen mi benimsenmesi gerektiği
anlayışı birbirine karışmış
durumdaydı. İbrahim Hilmi,
Comtesse de Magalon’dan tercüme
edilen bir adab-ı muaşeret
kitabının önsözünde bu kafa
karışıklığını şu sözlerle ifade etmektedir:
“İnsanların en çok muhtaç olduğu,
fakat en az bildiği şey
yaşamaktır. İnsan her suretle yaşayabilir.
Fakat insanca, medeni
bir insan gibi yaşmayı bilmek en
müşkil bir iştir. Fransızlar, geçinmek
yaşamak demek değildir
derler. Adab-ı muaşerete riayet
etmeyen, terbiye-i ictimaiyeye
mazhar olamayan bir millet de
yaşıyor ad olunamaz. Her kavmin
kendine mahsus bir tarz-ı
maişeti, muaşereti, adeti vardır.
Yine bir şarklı ile bir garblı arasındaki
adab-ı muaşeret büsbütün
başkadır. Terbiye-i diniye,
kavmiyye ve milliye itibariyle
şark ile garb arasında pek büyük
farklar bulunacağı tabiidir. Her
kavmin kendine mahsus havası
aliye-i milliyesi, ecdadının bir
miras-ı tarihisi olan adet ve teamulatı
vardır ki, bunlar kolay
kolay feda edilmez ve edilmemelidir
de. Japonlar bu hususta
bize en güzel bir numunedir. Fakat
bunu da unutmamalıyız ki,
oturduğumuz yer Avrupa’nın
en güzel bir köşesidir. Etrafımız
çepeçevre Avrupalılarla kuşatılmış,
Avrupa hayatı da bütün
kuvvetiyle tabakat-ı ictimaiyemize
yayılmaya başlamıştır. Terakkiyat-ı
medeniyeyi benimsediğimiz
müddetçe Avrupalılarla
temasımız artacaktır. Bunun için
garbın usul-u muaşeretini bilmekliğimiz
muktezidir.”
Meriç’in ilk adab-ı muaşeret kitabı
olarak seçtiği 1894 tarihli,
Ahmet Midhat Efendi’nin Avrupa
Adab-ı Muaşereti yahud
Alafranga başlığını taşıyan kitap
ile Osmanlıca olarak yazılmış
son adab-ı muaşeret kitabı
olarak tayin ettiği 1927 tarihli
Abdullah Cevdet’in Mükemmel
ve Resimli Adab-ı Muaşeret
Rehberi arasındaki fark bu kafa
karışıklığını ve gelinen noktayı
göstermesi açısından önemlidir.
Adab-ı muaşereti gündelik hayatın
pratik bilgisi olarak tanımlayan
Ahmet Midhat, Avrupa
adab-ı muaşeretini pragmatik
gerekçelerle bilmek gerektiğini
vurgulamakta, alafranga yaşam
tarzının aynen alınmasına karşı
çıkmakta ve hatta zaman zaman
alafranga yaşamın kesinlikle
alınmaması gereken yönlerini
okuyucuya göstermektedir.
Abdullah Cevdet’te ise böyle
bir hesaplaşma ya da sorgulama
görülmez. O gündelik hayatın
pratik bilgisinden ziyade
toplumsal değişimden ve yeni
oluşturulan kurumsal yapılarda
nasıl hareket edileceğinden
bahseder. Bu fark bir anlamda,
Ahmet Midhat’ın ve dolayısıyla
Osmanlı döneminin kişisel deneyimi
olan adab-ı muaşeretin,
Cumhuriyet döneminde yöneticiler
tarafından halkın kolektif
katılımına açık hale getirilmesi-
Y IL 1 SAYI 4 | DEM DERGİ 109