Muhammed Hamidullah - Türkiye Diyanet Vakfı

azalmakla beraber, Büyük Selçuklular
döneminden itibaren hız kazanmış
ve Osmanlılarda büyük gelişme
göstermiştir. Ömer Lütfi Barkan’ın
XVI. Yüzyıl Osmanlı tahrirleri üzerinde
yaptığı araştırmaya göre, Anadolu
eyaletinden sağlanan yıllık geleren
%17 si vakıfların elindedir.
Aynı araştırmaya göre, 1540 yılında
sadece Anadolu Eyaleti’nde; 45
imaret, 342 cami, 1.055 mescit, 110
medrese, 626 zaviye ve hankâh, 154
muallimhane, 1 kalenderhane, 1
mevlevihane, 2 darulhuffaz, 75 büyük
han ve kervansaray vakıf olarak
işletilmekteydi.
XVIII. asır vakıfları arasından
ihtimali sondaj metoduyla seçilen
330 vakfiye üzerinde yapılan ve genelleştirilen
bir araştırmaya göre, vakıfların
söz konusu asırda genel bütçe
içindeki payı %26,80’dir. Aynı
araştırmaya göre bugünkü Türkiye
sınırları içinde kurulan ve vakfiyeleri
Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivinde
bulunan 6.000 vakıftan vakfiyeleri
analiz edilen 330’u şu hizmetlere ayrılmıştır:
60 cami, 7 mescid, 49 mektep,
36 medrese, 3 darulhadis, 3 darulkurra,
26 tekke, zaviye ve hankâh,
13 kütüphane, 8 imaret, 1 fener, 1
kale, 1 iskele, 6 köprü, 4 köy odası, 1
lonca odası, 16 sebil, 94 çeşme, 6 su
kuyusu, 1 buzhane, 1 abdesthane ve
4 umumi hela.
Osmanlı döneminin sonlarında
devlet hizmetlerinde çalışan personelin
%12’sinin, cumhuriyetin ilk yıllarında
%15’inin vakıflardan aylık aldığı;
1990’lara gelindiğinde ise vakıfların
istihdamdaki payının %1’lere
düştüğü belirtilmektedir.
Maddî bir karşılık beklemeden
başkalarına yardım etmek gibi yüce
bir düşüncenin eseri olan vakıf, yüzyıllardan
beri İslâm ülkelerinde büyük
bir önem kazanmış, sosyal ve
ekonomik hayat üzerinde derin etki-
ler yapmış dinî ve hukukî bir kurumdur. İnsan fıtratında
mevcut olan yardımlaşma hissi, kuşkusuz insanlık
tarihi kadar eskidir. Bu his, dinî emir ve hükümlerle
birleşince daha da bir kuvvet kazanır. İslâm
ülkelerinde vakıfların, yüzyıllarca büyük bir işlev
görmesinin, Müslümanların birbiriyle yarışırcasına
vakıf eserler kurmasının sebebini bu dinî histe aramak
gerekir.
Vakıfların dinî bir nitelikte olması İslam
âleminde onların devamlılığını sağlamıştır. Dinî
inanç ve kaygıların güçlü olduğu kurumlar olan vakıflar
siyasi çalkantıların ve idari istikrarsızlıkların
dışında kalarak, Müslüman toplum hayatında istikrar
ve devamlılığın sembolü olmuşlardır. Vakfedilen
taşınmazlar herhangi bir sebeple müsadere edilemeyeceği,
kullanım alanı değiştirilemeyeceği ve vakfiyedeki
esaslara aykırı davranmadıkça mütevellileri
değiştirilemeyeceği için bu kurumlar siyasi ve idari
müdahalenin dışında kalıyorlardı. Bu durum aynı
zamanda zengin veya nüfuzlu kimseler için torunlarının
geleceğini müsadere kaygısı duymadan adlarına
vakıflar kurarak güvenceye almanın bir yolu da
olmuştur.
İnsanları vakıf kurmaya yönelten faktörleri toplumun
beklentileri, elde edilen servetin müsadere
veya miras yoluyla bölünüp parçalanmadan emin
bir şekilde evladına intikal ettirme düşüncesi şeklinde
özetlemek mümkündür.
İslâm dünyasında önemli bir sosyal güvenlik kurumu
olarak vakıfların oynadığı büyük rolü, geçmiş
hayatımızın bütününü kapsadığını gösteren şu ifade
ne güzel anlatmaktadır:
“Osmanlı İmparatorluğu devrinde pek büyük bir
inkişafa mazhar olan vakıflar sayesinde bir adam;
vakıf bir evde doğar, vakıf bir beşikte uyur, vakıf
mallardan yer ve içer, vakıf kitaplardan okur, vakıf
bir mektepte hocalık eder; vakıf idaresinden ücretini
alır ve öldüğü zaman vakıf bir tabuta konur ve vakıf
bir mezarlığa gömülürdü. Bu suretle beşeri hayatın
bütün icaplarını ve ihtiyaçlarını vakıf mallarla temine
pekala imkan vardı.”
Kaynaklar:
Bahaeddin Yediyıldız, “Vakıf ”, MEB İslam Ansiklopedisi,
XIII, İstanbul 1986, s.153-172.
Mehmet Şeker, İslam’da Sosyal Dayanışma Müesseseleri, Ankara
1991.
Nazif Öztürk, Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi,
Ankara 1995.
Ziya Kazıcı, Vakıflar, İstanbul 1985.
TDV
www.diyanetvakfi.org.tr TÜRKİYE DİYANET VAKFI HABER BÜLTENİ 63 >