You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
A m e r i k a d a<br />
musulman durmu∆y<br />
Içinde: Taguriler ma∆galasy bilen du∆u∆yk
M a z m u n y<br />
M a ≈ g a l a d u r m u ≈ y<br />
Bada-bat alnan surat: Ruhy bitewilik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2<br />
Amerikada ma∆gala yslam däp-dessurlaryny◊ esaslarynda galÿar.<br />
Taguriler: Bir ma∆galany◊ beÿany. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4<br />
Dindar musulmanlar. Dr. Ÿahÿa Taguri, onu◊ aÿaly Salwa we olary◊ <br />
çagalary Amerikany◊ adaty kiçi ∆äherinde hyjuwly durmu∆da ÿa∆aÿarlar.<br />
Iki medeniÿetde ya∆amak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9<br />
Bada-bat alnan surat: Yslamy◊ ÿüzleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10<br />
Amerikany◊ dürli künjeginden alnan bu täsin gi◊ manyly suratlar bu <br />
ÿurtda ÿa∆aÿan musulmanlary◊ dürli milletdendigine güwä geçÿär.<br />
M u s u l m a n l a r j e m g y ÿ e t c i l i k l e r i<br />
Bada-bat alnan surat: Gündelik durmu∆ . . . . . . . . . . . . . . . . . 12<br />
Miçigan ∆tatyndan Nÿu-Ÿork ∆äherine çenli alnan suratlar amerikan <br />
musulmanlaryny◊ birle∆ÿän pursatlaryny suratlandyrÿar.<br />
Musulman immigrasiÿasyny◊ nusgalary . . . . . . . . . . . . . . . . . 14<br />
Amerikadaky görnükli yslamy alym Amerikany◊ Birle∆en ≈tatlaryndaky <br />
dört sany açyk bildiren musulman immigrasiÿa akymlary barada <br />
jikme-jik gürrü◊ berÿär.<br />
Amerikany◊ musulmanlary nirede ÿa∆aÿarlar. . . . . . . . . . . . 20<br />
AB≈-ny◊ her ∆tatyndaky metjitleri◊ sanyny görkezÿän kartalary◊ biri. <br />
Metjitleri◊ i◊ köpüsi Kaliforniÿdadyr, ∆eÿle hem her ∆tatda azyndan bir <br />
metjit bardyr.<br />
Masseçusetsdäki metjit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22<br />
Garward uniwersitetini◊ professor-mugallymy 1900-nji ÿyly◊ ba∆larynda<br />
döredilen musulman jemgyÿetlerini◊ nähili ÿagdaÿlarda wagty◊ geçmegi <br />
bilen özlerini◊ metjitlerini gurandyklary barada gürrü◊ berÿär.<br />
B i l i m<br />
Bada-bat alnan surat: Musulman ba∆langyç mekdepleri . . . . 28<br />
Bu surat gönüden-göni AB≈-daky çagalary◊ yslamy bilim almaklaryny◊<br />
mümkindigini görkezÿär.<br />
Kaliforniÿany◊ musulman okuwçylary. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30<br />
Günorta Kaliforniÿany◊ yslamy mekdeplerini◊ ÿokary synp okuwçylary<br />
Ruhnama (sentÿabr) aÿyny◊ 11-inde bolan waka nähili seslendiler <br />
Gazeti◊ habarçysy özbolu∆ly ÿetginjekler bilen söhbetde∆ bolÿar.<br />
Mugallymy◊ suraty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34<br />
Rawiÿa Ysmaÿil hepdäni◊ ähli güni Ogaÿo ∆tatyndaky döwlet <br />
mekdebini◊ birinde okadÿar, ruhgüni bolsa Yslam merkezinde dini we <br />
arap dilini öwredÿär.
D i n i a m a l e t m e k<br />
Demografik maglumatlar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35<br />
Ÿa◊y-ÿakynda amerikan metjitleri barada geçirilen der◊ewleri◊ <br />
netijesine görä, AB≈-da ÿa∆aÿan musulmanlary◊ dünÿägaraÿy∆lary, <br />
etnik gelip çyky∆lary we olary◊ sanyny◊ arty∆y barada maglumatlar alyndy.<br />
Bada-bat alnan surat: Namaz okamagy◊ görnü∆leri. . . . . . . . 36<br />
Amerikany◊ dürli ÿerlerinde, Nÿu-Ÿorku◊ Medison Awenÿusyndan <br />
Nÿu Meksikany◊ metjitlerinde amerikan musulmanlaryny◊ namaz okaÿan<br />
pursatlaryny görkezÿän suratlar.<br />
Amerikan metjitleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38<br />
Amerikany◊ land∆tafynda metjitleri◊ binagärçiligine köp dürlülik <br />
mahsusdyr.<br />
Bada-bat alnan surat: Oraza tutmak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42<br />
Bu keramatly aÿda musulmanlar Alla sygynyp, doga okaÿarlar <br />
we öz dinlerini◊ ähmiÿeti barada beÿleki amerikanlara ÿetirmäge <br />
çaly∆ÿarlar.<br />
38<br />
I ≈ l e r d ü n ÿ ä s i n d e<br />
Bada-bat alnan surat: I∆de . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44<br />
Musulmanlar AB≈-ny◊ ykdysadyÿetini◊ her bir pudagynda i∆ewür <br />
adam, dükançy, lukman, jemgyÿetçilik i∆gäri, taksi sürüjisi ÿaly <br />
kärlerde zähmet çekÿärler.<br />
ynançlar we bank i∆leri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46<br />
Minnisotadaky musulman jemgyÿetini◊ biri öÿleri we telekeçiligi <br />
yslamy◊ gadagan eden tölemeli göterimlerini tölemezden <br />
malÿele∆dirmekligi◊ täze usullaryny kämille∆dirÿärler.<br />
D ö w ü r b i l e n a ÿ a k d a ≈<br />
44<br />
Prezident Jorj Bu∆y◊ sözleri bilen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50<br />
Alymy◊ suraty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51<br />
Al¤irde doglan Dr. Elÿas Zerhauni dünÿädäki i◊ uly lukamnçylyk <br />
merkezlerini◊ birine, ÿagny AB≈-ny◊ Saglyk Milli institutyna <br />
ÿolba∆çylyk edÿär.<br />
Bada-bat alnan surat: Resmi ykrar etme . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52<br />
So◊ky ÿyllarda musulmanlar amerikan durmu∆yna i∆je◊ arala∆ÿarlar. <br />
Olar Oraza baÿramyna bagy∆lanyp çykarylan poçta markasyndan, tä <br />
AB≈-ny◊ Kongresini◊ bir bölümçesini doga bilen açmaklyga çenli <br />
ÿetdiler.<br />
«Neÿtiw Din» musulman repi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54<br />
Musulman gymmatlyklary Amerikany◊ uly ∆äherlerini◊ çalt depginler <br />
bilen ÿa∆aÿan durmu∆y bilen kybapda∆ gelÿärmi Me∆hur «Neÿtiw Din» <br />
saz topary «gelÿär» diÿip pikir edÿär.<br />
1<br />
54<br />
A m e r i k a d a<br />
musulman durmu∆y
Ma≈gala durmu≈y<br />
R u h y b i t e w i l i k<br />
Räzirki wagtda<br />
yslam AB≈-da i◊<br />
çalt ösÿän dinleri◊<br />
biri hasaplanylÿar. So◊ky <br />
geçirilen der◊ewleri◊ birini◊<br />
maglumatlaryna görä, <br />
AB≈-da 1209 sany metjitleri◊,<br />
∆eÿle hem ∆olary◊<br />
ÿarysyndan hem gowragyny◊<br />
so◊ky 20 ÿyly◊ içinde gurlandygyny<br />
habar beryär. <br />
Musulmanlary◊ 17%-den<br />
30%-e çenlisi yslamy so◊ <br />
kabul eden musulmanlar <br />
hasaplanylÿar.<br />
Adaty amerikan durmu∆ynda<br />
bol∆y ÿaly, umuman,<br />
has so◊ göçüp gelen<br />
musulmanlary◊ durmu∆ynda<br />
hem esasy merkez ma∆galadyr.<br />
Kaliforniÿa ∆tatyny◊<br />
San-Fransisko Ɗherinde<br />
amerikan in¤eneri Sahet<br />
Amanullah ∆eÿle diÿÿär:<br />
«Umuman, amerikan <br />
gymmatlyklary yslam <br />
gymmatlyklary bilen gabat<br />
gelÿär, ÿagny esasy ünsi<br />
ma∆gala, dini ynanja, i∆e,<br />
özü◊i kämille∆dirmek we<br />
jemgyÿeti◊i ösdürmek ÿaly<br />
borçlary öz üstü◊e almaklyga<br />
gönükdirmekdir.»<br />
Bu kitapça çyl∆yrymly<br />
mowzuga giri∆i◊ gysga<br />
beÿanyny berÿär. Onda <br />
amerikan musulman-<br />
laryny◊ durmu∆y ke∆bini◊<br />
bolmadyk däl köpdürlüligini<br />
we baÿdygyny söz we <br />
∆ekillendiri∆ seri∆delerini◊<br />
üsti bilen suratlandyrmaga<br />
we beÿan etmäge synany∆yldy.<br />
Ähli medeniÿetde bol∆y ÿaly, <br />
jemgyÿetdäki merkez hem<br />
ma∆galadyr, biz hem ∆ondan<br />
ba∆laÿarys.<br />
1<br />
2<br />
1. 1985-nji ÿylda Liwandan gelen <br />
musulman aÿal Miçigan ∆tatyny◊<br />
Dearborn ∆äherinde orna∆dy <br />
we ol özüni◊ bäs çagasyny ekläp <br />
ÿeti∆dirdi. Detroÿt/Dearborn <br />
∆äherlerinde AB≈-ny◊ i◊ uly <br />
musulman jemgyÿetlerini◊ <br />
biri bar.<br />
2. Ymam Omar Musa ortada, <br />
terjimeçini◊ kömegi bilen Nÿu <br />
Jersi ∆tatyny◊ Fort Diks obasynda<br />
ÿa∆aÿan Bosniÿadan gelen bosgunlary◊<br />
toÿ dabarasyny geçirÿär.<br />
3. Dört ÿa∆ly oglanjyk Pensilwaniÿa<br />
∆tatyny◊ Waÿthol ∆äherinde <br />
ÿerle∆ÿän Lihaÿ Wallisindäki <br />
Yslam merkezinde öÿle namazy<br />
wagtynda kakasyny◊ ÿüzüne <br />
seredÿär.<br />
3<br />
2
4<br />
4. Bu amerikan musulman ma∆galasy Kaliforniÿada ÿa∆aÿar.<br />
3<br />
A m e r i k a d a<br />
musulman durmu∆y
M a ≈ g a l a d u r m u ≈ y<br />
Taguriler:<br />
B i r m a ≈ g a l a n y ÷ b e ÿ a n y<br />
Fillis Makinto∆<br />
Tagurileri◊ ma∆galasy Wa∆ington, Ko-<br />
lumbiÿa Federal okrugyndan uzakda<br />
bolmadyk Meriland ∆tatyny◊ günortasynda<br />
ÿerle∆ÿän La Plata atly kiçiräk ∆äherinde<br />
ÿa∆aÿarlar. olar edil beÿleki adaty amerikan<br />
ma∆galalary ÿalydyrlar. Kakalary ÿerli<br />
hassahanada patolog bolup i∆leÿär, ∆eÿle hem<br />
Çarlz okrugyny◊ kazyÿet saglygy goraÿy∆<br />
gözden geçirijisini◊ kömekçisini◊ wezipesini<br />
ÿerine ÿetirÿar. Ejeleri Baltimory◊ Loÿalo<br />
Kollejinde maslahat bermek ugry boÿunça<br />
magistr derejesini almak üçin okaÿar, ∆eÿle<br />
hem ol okuw jaÿlarynda ygtyÿarnamaly terapewt<br />
bolup özba∆dak i∆lemäge höwes edÿär.<br />
Köp sanly ∆äheri◊ eteginde ÿa∆aÿanlar ÿaly<br />
olar hem köp wagtlaryny ÿolda geçirÿärler, 8,<br />
5 we 3 ÿa∆ly çagalary bilen paromdan geçip,<br />
mekdebe we bedenterbiÿe, tans derslerine we<br />
«Görlskaut» atly harby-watançylyk guramasyna<br />
gatnadÿarlar.<br />
Tagurileri◊ ma∆gala agzalary dindar<br />
musulmanlardyr we iman olary◊ i∆je◊ durmu∆laryny◊<br />
özeni bolup durÿar. Dr. Ÿahÿa<br />
özüni◊ hassahanada çalt depginde geçÿän<br />
i∆inden sypynyp günü◊ dowamynda azyndan<br />
i◊ bolmanda bir gezek golaÿdaky metjide<br />
Alla sygynyp namaz okamaga barÿar käwagt<br />
we özi bilen metjide çagalaryny hem alyp<br />
barÿar. Günü◊ dowamynda okamaly beÿleki<br />
namazlaryny okamak üçin ol öz is otagyna<br />
girÿär. Onu◊ i∆de∆ ÿolda∆laryny◊ köpsi musulman däl.<br />
«Ÿöne haçanda adamlar meni◊ i∆ otagymy◊ gapysy<br />
ÿapyk bolsa, olar namaz wagtydygyny bilÿärler we hormat<br />
bilen garaÿarlar» diÿip Ÿahÿa aÿdÿar. Onu◊ aÿaly<br />
Salwa Omeÿi∆ bolsa her gün ∆äher eteginden uly<br />
∆äherdäki kolleje gatnaÿar, ol her gün gidip-gelmek üçin<br />
180 mil ÿol geçmeli bolÿar we namazlaryny sapakdan<br />
o◊ we so◊ öÿde okaÿar.<br />
Olar nähili tany≈dylar we <br />
toÿ etdiler<br />
Ÿahÿa 41 ÿa∆ynda, ol Liwanda önüp ösdi we ∆ol ÿerde<br />
ol lukmançylyk mekdebine gatnapdy. 1987-nji ÿylda ol<br />
AB≈-daky agasyny◊ ÿanyna bütinleÿ göçmegi ÿüregine<br />
düwdi hem-de öz saÿlan hünäri tejribesini Pittsburgdaky<br />
Çagalar hassahanasynda we Günbatar Wirjiniÿadaky<br />
Mar∆al uniwersitetinde tamamlady.<br />
Salwany Ÿahÿa bilen dostlary tany∆ etdi, Salwa ∆u<br />
wagt 31 ÿa∆ynda. Olar 1992-nji ÿylda durmu∆ toÿuny<br />
tutdular we Günbatar Wirjiniÿada 1 ÿyla golaÿ ÿa∆adylar.<br />
So◊ra Ÿahÿa Alabama uniwersitetinde aspiranturany<br />
tamamlamak üçin är-aÿal Alabama ∆tatyny◊ Birmingem<br />
∆äherine göçdüler. Olar geçen asyry◊ 60-njy<br />
ÿyllarynda afrikan-amerikanlary◊ raÿat hukuklaryny <br />
barada milli hereketlerini◊ ö◊ba∆çysy hasaplanylÿan <br />
20000 ilatly Selme ∆äherinde 1 ÿyl ÿa∆adylar.<br />
1<br />
4
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
1. Tagurileri◊ ma∆galasy we olary◊ ÿegençisi<br />
surat aldyrmak üçin güne∆li otaga <br />
ÿygnany∆ÿarlar.<br />
2. Salwa we Ÿahÿa Taguriler howluda <br />
çagalary bilen top oÿnaÿarlar.<br />
3. Hemmeler hi◊◊ildikde uçmagy halaÿarlar.<br />
4. Tagurileri◊ a∆hanasynda di◊e bir nahar<br />
edinmeklik däl, eÿsem bile ÿygnany∆mak<br />
üçin hem pursatdyr.<br />
5. Günorta naharyndan so◊ Tagurileri◊ üç <br />
çagasy we olary◊ doganoglan uÿalary<br />
söÿgüli telegeple∆iklerine toma∆a edÿärler.<br />
6. Dr. Taguri nahardan so◊ stoly arassalamaga<br />
kömek edÿär.<br />
6<br />
5
M a ≈ g a l a d u r m u ≈ y<br />
1996-njy ÿylda Tagurileri◊ ma∆galasy<br />
Salwany◊ ene-atasyna ÿakyn bolmak<br />
üçin demirgazyga göçdüler. Ÿöne olar<br />
Wa∆ington Kolumbiÿa Federal okrugyndan<br />
uzakda bolmadyk Meriland ∆tatyny◊<br />
6500 ilatly paÿtagtdan 40 mil da∆lykda<br />
ÿerle∆ÿän La Plata ∆äherinde orna∆dylar.<br />
Olar ∆ol ∆äheri◊ eteginde dü∆ewundi ortadan<br />
ÿokary bolan ma∆galalar üçin bolan<br />
ÿerde jaÿ salyndylar. Häzirki wagtda<br />
olary◊ uly döwrebap jaÿy baglar we köp<br />
sanly çagalar oÿnawaçlardan doly meÿdançalary<br />
bilen gur∆alan.<br />
Salwa hem Liwanda doglan we haçanda<br />
ol 11 ÿa∆yndaka onu◊ kakasy Wa∆ington<br />
Kolumbiÿa Federal okrugyndaky<br />
Dünÿäbankyna i∆e girÿär we bu ÿere göçüp<br />
gelÿär. Ol Wa∆ingtony◊ golaÿndaky Wirjiniÿda<br />
önüp ösdi we ol ∆ol ÿerde döwlet orta<br />
mekdebinde we kollejde okady.<br />
≈ol günleri ÿatlanda, ol ∆ol döwürde<br />
klasda∆lary ÿaly du∆u∆yga ÿa-da tansa gitmäge,<br />
dabaraly ag∆amlara gatna∆maga<br />
rugsat berilmändigini aÿdÿar. Paÿtagty◊<br />
golaÿynda önüp-ösüp ol mekdepde özüne<br />
birnäçe musulman dostlary edindi. «Bize<br />
käbir zatlar etmäge rugsat berilmezligi däl,<br />
eÿsem ∆onu◊ ÿaly zatlara gatna∆maga bizi◊<br />
hiç-hili höwesimiz hem ÿokdy» diÿip<br />
ol aÿdÿar.<br />
Salwa toÿdan so◊ ÿanÿolda∆yny◊ familiÿasyna<br />
geçmäge derek, köp sanly amerikan<br />
zenanlaryna mahsus bolan gyz familiÿasynda<br />
galy∆lary ÿaly, ol hem öz Omeÿi∆<br />
familiÿasynda galdy. Köp sanly aÿallar<br />
ÿaly ol özüni◊ bilimini artdyrmaga höwesli,<br />
ony hem öy-hojalyk i∆leri bilen de◊ alyp<br />
barmaga synany∆ÿar. Indi ol ma∆gala<br />
Ÿahÿany◊ ene-atasy we ÿegeni girÿärler.<br />
Ÿöne ∆onda-da ol öz hünär isleglerini hasaba<br />
almazdan «ma∆galany◊ durmu∆da birinji<br />
orunda durÿandygyny» aÿdÿar.<br />
Hijap örtmäge çözgüt<br />
AB≈-da ÿa∆aÿan hijap da◊ynÿan ÿokary<br />
synp gyzlaryndan tapawutlylykda Salwa<br />
ÿaglygy birnäçe ÿyl mundan ozal da◊yndy.<br />
«hemi∆e hem hijap da◊ynmaga höwes<br />
edÿärdim. ≈u wagt hijap da◊ynmagymy◊<br />
esasy sebäplerini◊ biri hem muny Biribary◊<br />
höküm edÿänligidir. Bu hem seni◊<br />
nähili bolmalydygy◊y kesgitleÿän jemgyÿete<br />
bagly bolman, Biribara uÿmaklygy◊<br />
bir görnü∆idir» diÿip Salwa aÿdÿar.<br />
1<br />
6
2<br />
3<br />
Bu ma∆gala gündelik durmu∆ynda metjide gatnaÿan<br />
musulmanlar bilen gatna∆yk etse-de, Tagurileri◊<br />
musulman däl dostlary we tany∆lary köpdür. Olary◊ bili∆ine<br />
görä, olar we olary◊ ÿakyn hirurg-ortaped go◊∆usy<br />
we onu◊ ma∆galasy ∆ol töwerekde ÿä∆aÿan ÿeke-täk<br />
musulman ma∆galalarydyr. Loÿalo Kollejinde okaÿan<br />
80 töweregi talyplary◊ içinde Salwa hem ÿeke-täk musulmandyr.<br />
Gyzlary ba∆langyç synp okuwçysy Nur we ÿa◊yÿakyn<br />
çagalar bagyna gatnap ba∆lan Ÿaser mekdebe<br />
çenli hristian okuw jaÿyna gatnadylar. Indi hem hiç-hili<br />
musulman okuwçysy ÿok ba∆langyç mekdepde okaÿarlar.<br />
Mekdebi◊ mugallymlary we gyzjagazlar musulman<br />
baÿramçylyklarynda öÿde galsalar hem närazyçylyk bildirmeÿärler.<br />
≈eÿle hem, so◊ky ÿyllarda Ro¤destwo<br />
1. Gar∆ysyndaky sahypa: Dindar musulman ma∆galasy<br />
Taguriler özlerini◊ ÿagty otagynda namaz okaÿarlar.<br />
2. Dr. Taguri özüni◊ we ma∆galasyny◊ namaz okamaga<br />
we wagyz etmäge barÿan Meriland ∆tatyny◊ La Plata<br />
∆äherindäki metjidini◊ ö◊ünde.<br />
3. Hanym Taguri Loÿalo kollejinde magistr derejesini <br />
almak üçin kandidat we ol öz kompÿuterinde ylmybarlag<br />
i∆i bilen me∆gullanÿar.<br />
baÿramy bilen gabat gelenso◊ Salwany◊ Oraza baÿramyna<br />
bagy∆lap ÿazan «Happy Eid» ÿazgysyny mugallym<br />
synp otagynda bezemäge uly höwes bildiripdi.<br />
Salwa çagalaryny◊ synpda∆lary olary◊ dini ynanç<br />
tapawutlylyklaryna üns bermeÿän-de bolsalar olary◊<br />
ÿetginjeklik döwründe boljak kynçylyklar barada az alada<br />
etmeÿär, sebäbi Salwany◊ özi Wa∆ingtony◊ töwereginde<br />
önüp-ösenso◊ köp päsgelçiliklere du∆ gelipdi.<br />
«Biz aladalanÿarys, ÿöne dine hem berk ynanÿarys. Haçan-da<br />
biz aÿratynlyklary görenimizde ol bize päsgel<br />
bermeÿär. Biz ∆eÿle eden ÿagdaÿymyzda hem özümizi<br />
ÿe◊il we arkaÿyn duÿÿarys, diÿip aÿdyp bilÿäris» diÿip<br />
Salwa dü∆ündirÿär.<br />
Bary-ÿogy ÿerli metjide 40 adam gatnanso◊ çagalar<br />
üçin yslamy dersler bermek üçin kyn dü∆ÿär, ∆onu◊<br />
üçin hem Taguriler dynç aly∆ günleri öz çagalaryny<br />
Wirjiniÿany◊ demirgazygynda ÿa∆aÿan ene-atalaryny◊ka<br />
bir sagat dini sapak almak üçin gatnaÿarlar. Gelipgitmek<br />
üçin bir sagat gerek bolanso◊, olar dostlary bilen<br />
gezekle∆ip äkidÿärler. 8 ÿa∆ly Nur namaz okamagy<br />
öwrenÿär we ol hepdede 1–2 gezek go◊∆ularyndan <br />
yslamy ders alÿar.<br />
Nur we Ÿaser hijap da◊ynarlarmyka Taguriler<br />
muny gyzlaryny◊ hut özlerini◊ çözmelidiklerini aÿdÿarlar.<br />
«Onu◊ ÿaly zatlary mejbury edilmeÿär. Men olara bu<br />
ÿerde zorluk bilen da◊dyrsam hem, olar mekdebe gidenlerinde<br />
ÿaglygy aÿyrmaklary hem mümkin. Biz olara<br />
bizi◊ ÿanymyzda ÿa-da biz ÿe◊sämizde näme i∆ etse-<br />
ler-de ählisi Beÿik Ÿaradyja mälimdigini öwredÿäris»<br />
diÿip Salwa aÿdÿar.<br />
«Eger sen olara ähli zatda Hudaÿy görmegi we<br />
ony ÿüreklerinde saklamagy ba∆armaklaryny öwredip<br />
bilse◊, onda olary◊ imany berk bolup namaz okanda-da,<br />
agyz beklände-de, sadaka berende-de, nähili i∆ler etseler-de<br />
ÿag∆ylyklar bilen Hudaÿa gulluk ederler we onu◊<br />
buÿruklaryna tabyn bolarlar. Mumkin ∆onda olar hijap<br />
da◊ynmagy islärler» diÿip Ÿahÿa gürrü◊e go∆ulÿar.<br />
Gowy nusgalarda yslamy okatmak<br />
Taguriler ma∆gala guranlaryndan so◊ AB≈-ny◊ birneme<br />
kosmopolitik etraplarynda ÿa∆asalar hem olar hiç-hili<br />
dini kemsitmelere sezewar bolmandyklaryny aÿdÿarlar.<br />
Olar öz dinlerini özlerini◊ nusga bolup ÿaÿmalydyklaryna<br />
berk ynanÿarlar. «Men yslam barada köp gürlemeÿärin,<br />
ÿöne men öz ÿa∆aÿy∆ durmu∆ymy◊ üsti bilen<br />
adamlara yslamy◊ nähili bolmalydygyny görkezmäge<br />
synany∆ÿaryn. Haçan-da olar meni tanap ba∆lasalar, olar<br />
meni edil ∆u bol∆um üçin sylaÿarlar» diÿip Ÿahÿa<br />
aÿdÿar.<br />
Hatda, Ruhnama (sentÿabr) aÿyny◊ 11-ine Bütindünÿä<br />
Söwda merkezinde we Pentagonda bolan wakadan<br />
so◊ olar öz amerikan doganlary tarapyndan hiç hili<br />
du∆mançylyk duÿmandyrlar. Gaÿta tersine bolupdyr,<br />
ÿagny da∆ töwereginde ÿa∆aÿan adamlar olardan ÿagdaylary<br />
barada sorap, kimdir birini◊ olara azar berme-<br />
7
M a ≈ g a l a d u r m u ≈ y<br />
1. Taguri ma∆galasyny◊<br />
i◊ ÿa∆ <br />
agzasy bolan<br />
Muhammet öz<br />
kakasy howlyny◊<br />
beÿleki tarapynda<br />
durmyk bilen ot<br />
aÿry∆maga<br />
kömekle∆ÿär.<br />
2. Dr. Taguri La Plata<br />
∆äherinde ∆u ÿyly◊<br />
ba∆ynda turan <br />
tupandan so◊ <br />
ösen ösümligi <br />
bu ∆äheri◊ ösü∆i <br />
hökmünde<br />
häsiÿetlendirÿär.<br />
ginden howatyrlanyp alada edipdirler. Edil ∆ol wakadan<br />
2 gün geçenden so◊ Salwa kollejde güÿzki ÿarym<br />
ÿyllykda okuwa ba∆lapdy, hem-de ol öz talyp ÿolda∆laryny◊<br />
aladalary bilen gur∆aldy. «Olar menden ÿagdaÿmy◊<br />
nähilidigini we gelip çyky∆ym Ÿakyn Gündogarly<br />
bolanso◊ kimdir birini◊ ma◊a bolan garaÿ∆yny◊<br />
üÿtgän bolaÿmagyndan ätiÿaç edip, örän ynjalyksyzlandylar»<br />
diÿip Salwa ÿatlaÿar.<br />
Ÿogsa-da, Tagurileri◊ ba∆ga zat gaharlaryny getirÿär.<br />
Ol hem köpçülikleÿin habar beri∆ seri∆delerini◊<br />
yzygiderli «musulman ur∆ujysy» we «yslam terroristi»<br />
diÿen jümlelerini◊ aÿdylmagydyr. Salwa Amerikada<br />
doglan, 1995-nji ÿylda Oklahoma-Sitini◊ Federal okrugyny◊<br />
jaÿyny bombalap 168 adam öldüren, «ÿekelikde<br />
bomlalaÿjy» adyny alan, köp sanly yzygiderlikde<br />
poçta hatlary boÿunça adamlary öldüren Timoti<br />
Makweÿi◊ bardygyny belleÿär. Ÿöne ∆olar ÿaly syÿasy<br />
adam öldürijilerini hiç bir habar beri∆ seri∆deleri◊ «hristian<br />
ur∆ujysy», ÿa-da «hristian bombalaÿjysy» diÿip atlandyrmaÿandygyny<br />
aÿdÿar.<br />
«Yslamy ∆eÿle ÿagdaÿda görkezmekleri bizi örän<br />
gynandyrÿar. Yslam öz ba∆yny «parahatlyk» diÿen sözden<br />
alyp gaÿdÿar ahyry. Haçan-da biz öÿe girenimizde<br />
«Gowumy» diÿmäge derek «Assalam aleÿkum!» (sa◊a<br />
Allany◊ rehmeti bolsun) diÿip salamla∆ÿarys. Yslamda<br />
hemme zat parahatçylyk, rahatlyk bilen bagla∆dyrylan,<br />
ÿöne ∆eÿle köp adamlar mu◊a dü∆ünmeÿärler» diÿip<br />
Salwa belleÿär.<br />
Bütindünÿä Söwda merkezine hüjüm eden adamlary◊<br />
hem kalplarynda Hudaÿ bolman, eÿsem ∆ol i∆i din<br />
üçin edendikleri mälimdir. «Nämä ynanÿandygyna<br />
ÿa-da ynanmaÿandygyna garamazdan, terrorist terrorist<br />
bolÿar. Biz munu◊ ÿaly hereketleri din bilen bagla∆dyrmaly<br />
däldiris» diÿip, Ÿahÿa öz pikirini aÿdÿar.<br />
1<br />
Bu är-aÿal jübüti dünÿäni◊ beÿleki ÿurtlaryndaky<br />
musulmanlara Amerika barada okan ÿa-da e∆iden maglumatlary◊<br />
amerikan halkyny◊ we Amerikada musulman<br />
bolmaklygy◊ bu ÿa-da ol häsiÿetde dogry berilmezliginden<br />
ätiÿaç edÿärler. «Amerikada köp musulmanlar<br />
bar. Yslam ÿurtda i◊ çalt ösÿän we has köp kabul<br />
edilÿän din hasaplanylÿar. Birmingemi◊ metjidine gatnaÿan<br />
musulmanlary◊ 80%-ini saryÿagyz we gök gözli<br />
amerikanlar düzÿärler. Men ö◊ hiç-hili munu◊ ÿaly zat<br />
görmändim» diÿip Salwa aÿdÿar.<br />
I◊ esasy zat hakykatdan-da, ∆u ÿerde biz oz dinimize<br />
dünÿä◊ haÿsydyr ba∆ga künjeginde bolanymyzdan<br />
has arkaÿyn amal edip bilÿänligimizdir» diÿip, Salwa<br />
sözüni◊ üstüni ÿetirÿär.<br />
«Amerikada, eger sen yhlas bilen zähmet çekse◊,<br />
∆o◊a görä hem sylaglanÿarsy◊» diÿip Ÿahÿa aÿdÿar.<br />
«Söz azatlygyny◊, adalatlylygy◊, Ba∆ Kanunyny◊ hemme<br />
raÿatlara degi∆li bolan ÿurdunda ÿa∆amagy◊ özi bir<br />
biz üçin e∆retlilikdir. Hakykatdan-da, bizi◊ Amerikada<br />
ÿa∆aÿanlygymyzy uly ∆owluluk hökmünde duÿÿaryn»<br />
diÿip Ÿahÿa aÿdÿar. ★<br />
Fil lis Ma kin to∆ Wa∆ing ton Ko lum biÿa Fe de ral ok rugyn da<br />
haky na tut ma däl ga lamgär (€ur na list) bo lup i∆leÿär.<br />
2<br />
8
I k i m e d e n i ÿ e t d e ÿ a ≈ a m a k<br />
«Men özüme iki hili aÿry-aÿry adam hökmünde garamaÿaryn. Meni◊ esasy ölçegim bolup Hudaÿa<br />
ynamym hyzmat edÿär; galan zatlar bolsa öz-özünden ÿerbe-ÿer bolÿar. Öz kimligimi aÿtsam, men musulman<br />
dinine uÿÿan palestinaly Amerikan».<br />
– Dr. Laila al-Marayati, Halkara Dini azatlyklar boÿunça<br />
AB≈-ny◊ Komissiÿasyny◊ agzasy.<br />
«Men di◊e amerikalydygyma, ÿagny dünÿäni◊ dürli ÿerlerine syÿahat edenimde öz ÿanym bilen<br />
Amerikany◊ pasportyny göterÿändigime buÿsanman, eÿsem özümi◊ hut özüm, ÿagny musulman dinine laÿyk<br />
ähli ybadatlary berjaÿ edip bilÿän, hususan-da Amerikada berjaÿ edip bilÿän musulman bolup bilÿändigime<br />
buÿsanÿaryn. Beÿle diÿdigim, meni◊ irden gorkusyz oÿanÿandygymy we i∆ günüm tamamlandan so◊ra hem<br />
gorkusyz öÿe gaÿdyp gelÿändigimi a◊ladÿar.<br />
– Ymam Ÿahÿa Hendi, Wa∆ington ∆äheri<br />
(Kolumbiÿa okrugy) Jorjtaun uniwersitetini◊ ruhanasy.<br />
«Iki medeniÿete hem degi∆li ÿerimi◊ bardygy üçin men özümi bagtly saÿÿaryn. Meni◊ çagalarym bizi◊<br />
Yssambyldaky uly ma∆galamyzy◊ arasyndaky berk aragatna∆ygy ÿatlaÿarlar – bizi◊ telewizorymyz ÿokdy,<br />
sähelçe aladamyzdyr ∆atlygymyz bolsa biz ony de◊ paÿla∆ÿardyk. Amerikany◊ Birle∆en ≈tatlarynda her <br />
bir aÿratyn adama sarpadyr hormat goÿulÿar. Ma◊a hiç kim azar bermeÿär, meni öz erkime goÿÿarlar, men<br />
metbugat azatlygyndan hem peÿdalanÿaryn we öz syÿasy pikrimi erkin beÿan edip bilÿärin.»<br />
– Neçwa Ozgur, mekdep müdiri, Pasadena, Kaliforniÿa.<br />
«Geçirilen gözegçililerii◊ netijelerine laÿyklykda sport oÿunlaryna gezek gelende, gyzlar umuman öÿde<br />
galanlaryny gowy görÿärler, hususan-da oglanlar bilen ÿary∆maly bolsalar. Indi biz gyzlary◊ öz eginlerinde<br />
konserwatiw lybaslary◊ bardygyna garamazdan atletik ukyplaryna endik edÿändiklerine göz ÿetirÿäris. <br />
Biz olary◊ hem özlerini Amerikany◊ ge◊-ta◊ görülÿän adamlaryny◊ hatarynda goÿman, eÿsem esasy<br />
akymyny◊ bir bölegi hasaplamaklaryny isleÿäris. Çagasyny◊ oÿun oÿnaÿ∆yna syn edip, oÿun meÿdançasyny◊<br />
gapdalynda ba∆y ÿaglykly (hijaply) futbolçy musulman enäni◊ otury∆yny görmek adata öwrülmelidir.»<br />
– Semin Issa, halypa.<br />
«Adamlar biz musulman amerikalylary hiç wagt ÿolba∆çy wezipelere bellemek maksady bilen saÿlamarys<br />
diÿenlerinde, men: «Dursa◊yzla◊, katolik dinini◊ wekili bolan Kennedi atly bir adam prezidentlige<br />
saÿlanmak ugryndaky bäsle∆ige gatna∆anda hem ∆ol adamlar hut ∆eÿle diÿipdiler» diÿip, men aÿdÿaryn.»<br />
– Suhail Han, kongresi◊ i∆gäri.<br />
«Bütin dünÿäni◊ musulmanlary Amerikany◊ Birle∆en ≈tatlaryndaky we Kanadadaky musulman <br />
ymmatyny◊ jemgyÿetçiliginden köp tamalar edÿärler. Onu◊ ters dü∆ünjeden halas bilimi we ösü∆i, dinimizime<br />
täzeçe çemele∆megi ähli dünÿäde yslamy◊ gaÿtadan dikelmegi barasynda olarda ynam döredÿär.»<br />
– Murad Wilfrid Hofmann, musulman sülçüsi.<br />
«Jemgyÿetçilik meÿdançasynda orun almakçy bolÿan musulmanlary◊ sany barha artÿar. Edil ∆u<br />
wagytky Amerikany◊ durmu∆unda olar özlerini «esasy» topar hasaplaman, entek hem bir «ÿat» topary◊ <br />
hatarynda goÿup gelÿärler. Emma olar öz miraslaryny ykrar edip biler ÿaly wezipelere geçenlerinde bu <br />
ÿagdaÿ özgerer... Amerikany◊ taryhyny◊ gyzyl, ak we mawy re◊kli nusgasy tötänleÿin zat däldir. Immigrant<br />
toparlaryny◊ her birisini◊ dini bilele∆igi◊, guramany◊ hatarynda öz dogduk ÿurtlaryndakysyndan tapawutly<br />
bir durmu∆da ÿa∆ap ösmegi hut ∆eÿle ∆ekillendirilendir. Olary◊ ybadat edÿän öÿleri namaz okaÿan jaÿlaryna<br />
garanda artykmaç bir zady a◊ladÿar, ÿagny özleri ÿalylary◊ bir topary üçin, mysal üçin, germaniÿaly Lüteranlaryny◊,<br />
irlandiÿaly we italiÿaly katolikleri◊ we Gollandiÿany◊ Reformasyny◊ birnäçe asyrlary◊ dowamynda<br />
eden i∆lerine barabar i∆i alyp barÿan we jemgyÿetçilik taslamalaryny durmu∆a geçirÿän merkezlerdir.»<br />
– Deÿwid Ruzen, Hartford Seminariÿasy.<br />
9
Ma≈gala durmu≈y<br />
Y s l a m y ÷ Ÿ Ü z l e r i<br />
3<br />
1<br />
2<br />
4<br />
1. Miçigandaky metjitleri◊ birinde yrakly amerikan musulmany öz jany-teni bilen dini doganlaryna doga-dileg edÿär.<br />
2. Demirgazyk Karolina ∆tatyny◊ Greÿte ≈arlottini◊ Yslam Jemgyÿetini◊ agzalary Musulman gyzlaryny◊ «Görlskaut» <br />
toparynda edil kasam aÿdy∆lary ÿaly yslam dogalaryny aÿdÿarlar.<br />
3. Nÿu Meksikodaky Yslam merkezinde aÿallar halkara dinleri◊ hyzmat edi∆ wagtynda Hudaÿa sygynÿarlar.<br />
4. Keramatly Eÿd-al-Fitr güni Oraza aÿyny◊ tamamlandygyny ä∆gär edÿär. ≈ol gün Dearborndaky Amerikany◊ Yslam <br />
merkezini◊ agzalary Baÿram namazyny okaÿarlar.<br />
5. Musulman dindarlary Nÿu-Ÿorku◊ Yslam merkezinde din ugrundan sapak alÿarlar.<br />
6. Ogaÿo ∆tatyny◊ Kolumbus ∆äherinde informatika öwrenÿän marokkaly talyp Omar Ibn Hattab metjidinde ag∆am <br />
namazyna çenli Gurhan okamaga özüne asuda ÿer tapÿar.<br />
7. Garaÿagyz zenanlar juma namazyndan so◊ra Atlandaky «Majid of Islam» metjidini◊ golaÿyndaky bazarda. <br />
AB≈-da ÿa∆aÿan köp sanly garaÿagyz musulmanlar geçen asyry◊ 60–70-nji ÿyllarynda musulmançylygy kabul etdiler.<br />
8. Kosowadan gelen bosgunlar Nÿu Jersidäki Fort Diks obasynda musulman toÿ dabarasyndan çykyp gelÿärler. <br />
Birnäçe gulluklar ÿa∆ çatynjalara toÿ lybaslaryny, toÿ epmesini we nika ÿuzügini edinmäge ÿardam berdiler.<br />
10
5<br />
7<br />
8<br />
6<br />
11<br />
A m e r i k a d a<br />
musulman durmu∆y
Musulmanlar jemgyÿetçilikleri<br />
G ü n d e l i k d u R m u ≈<br />
1<br />
3<br />
2<br />
1. Wa∆ington Federal okrugyny◊ etegindäki Wirjiniÿa ∆tatyny◊ <br />
Çantilli ∆äherinde gyzjagaz oraza baÿramynda aÿlampada <br />
(karusel) hezil edip aÿlanÿar. Bu baÿramçylygy mü◊lerçe <br />
musulmanlar toÿlaÿarlar.<br />
2. Iki sany döwtalap i∆leÿän zenanlar Miçigany◊ Dearborn <br />
∆äherindäki arap-amerikanlara hyzmat edÿän ÿurdu◊ i◊ uly<br />
jemgyÿetlerini◊ biri bolan ACCESS-de öz i∆leri barada <br />
gürrü◊de∆ bolÿarlar.<br />
3. Ÿokary synp okuwçysy musulman gyzy Pensilwaniÿa ∆tatyny◊ <br />
Filadelfiÿa ∆äherinde estafeta gatna∆ÿar.<br />
12
4<br />
5<br />
4. Arap-amerikan gyzy<br />
Nÿu-Ÿork ∆äherini◊<br />
Bruklin köçesindäki<br />
satylÿan açara<br />
dakylÿan zatlary <br />
synlaÿar.<br />
5. Musulman dindarlary<br />
Nÿu-Ÿork ∆äherindäki<br />
Yslam medeni <br />
merkezini◊ ÿanynda<br />
ÿerle∆ÿän gyzgyn <br />
büzmeçe (sosiska)<br />
satylÿan dükany◊ <br />
hyzmatyndan peÿdalanÿarlar.<br />
13<br />
A m e r i k a d a<br />
musulman durmu∆y
M u s u l m a n l a r j e m g y ÿ e t ç i l i k l e r i<br />
Musulman immigrasi<br />
Jeÿn Smit<br />
Häzirki wagtda Amerikany◊ Birle∆en ≈tatlaryn-<br />
da ÿa∆aÿan musulmanlar immigrant we ÿerli,<br />
sünni we ∆aÿy, aram (konserwatiw) we erkin<br />
pikirli (liberal), prawoslaw we ÿeretik ÿaly bir topar hereketleri◊<br />
we aÿry-aÿry milli toparlary◊ wekilleri bolup<br />
durÿarlar. Amerikany◊ Birle∆en ≈tatlarynda häzir ÿa∆aÿan<br />
musulman ilaty◊ takyk sanyny kesgitlemek kyn<br />
hem bolsa, olary◊ ÿarsyndan köprägini◊ immigrant<br />
ma∆galalaryny◊ birinji, ikinji ÿa-da üçünji nesline degi∆lidigini<br />
aÿtmak bolar.<br />
XVIII we XIX asyrlarda Amerikany◊ günortasyndaky<br />
ekinzarlyklarda (plantasiÿalarda) i∆lemek maksady<br />
bilen gelen afrikaly gullary◊ arasynda musulmanlary◊<br />
birnäçesini◊ bolandygyna garamazdan, olary◊ di◊e az<br />
sanlysy yslam dinine degi∆li bolan däp-dessurlaryny<br />
saklamagy ba∆arypdyr. Hut ∆u jähtden hem yslam dini<br />
boÿunça alymlary◊ aglabasy XIX asyry◊ so◊ky<br />
ÿarymynda Ÿakyn Gündogardan Amerikany◊ Günbataryna<br />
göçüp gelen musulman immigrantlaryny üns<br />
merkezine aldylar. Musulmanlary◊ Amerika göçüp gelmeleri<br />
biri-birine me◊ze∆ bolmadyk tapgyrlaÿyn häsiÿete<br />
eÿe bolan anyk wagt aralyklarynda bolup geçÿär. ≈ol<br />
tapgyrlara degi∆lilikde köplenç «tolkunlar» a◊latmasyny<br />
hem ulanÿarlar, ÿöne taryhçylar tolkuny◊ nämeden<br />
emele gelÿändigi, nämeden düzülÿändigi barasyndaky<br />
pikirde hem hemi∆e biri-biri bilen doly ylala∆maÿarlar.<br />
Musulmanlary◊ ilkinji göçüp gelmeleri 1875-nji<br />
we 1912-nji ÿyllarda bolup geçip, olar häzirki Liwany◊,<br />
Siriÿany◊, Iordaniÿany◊, Palestinany◊ milli dolandyry∆<br />
häkimÿetini◊ oba ÿerlerinden gelipdiler. ≈ol döwürde<br />
Uly Siriÿa ady bilen tanalan ÿerler Osman imperiÿasyny◊<br />
tabynlygyndady. ≈ol ÿerlerden gelen erkek<br />
adamlary◊ aglabasy hristianlar bolsa-da olary◊ birnäçesi<br />
musulman toparlaryny◊ wekilleridi. Gün-güzeranyny<br />
gowyla∆dyrmak pikri bilen gelen öÿlenmedik erkek<br />
ki∆iler, öz dogdyk mekanlarynda galan ma∆galalaryna<br />
maddy kömek berip durmagy maksat edinenligi sebäpli<br />
köplenç i∆çi bolup i∆lediler ÿa-da ∆öwda i∆leri bilen<br />
me∆gul boldular. Olar gelen ÿerlerinde di◊e köpräk pul<br />
gazanar ÿaly möhlet bilen galmagy nazarda tutÿardylar.<br />
Olary◊ käbirleri bolsa türkleri◊ go∆unynda gulluk etmekden<br />
gaçÿardylar. Ÿuwa∆-ÿuwa∆dan ≈tatlaryny◊ gün-<br />
dogar böleginde, orta günbatarynda, ∆eÿle hem Ÿuwa∆<br />
ummany◊ kenarynda mesgen tutup, oturymla∆yp ba∆ladylar.<br />
AB≈-ny÷ kanuny we immigrasiÿany÷<br />
tolkunlary<br />
Birinji jahan ur∆y tamamlanandan so◊ra Osman imperiÿasyny◊<br />
dagamagy Ÿakyn Gündogary◊ musulman<br />
ÿurtlaryndan immigrantlary◊ ikinji tapgyryny◊ ba∆lanmagyna<br />
getirdi. ≈eÿle hem bu döwür Ÿakyn Gündogarda<br />
günbatar kolonial düzgünine ÿol açylan döwür bilen gabat<br />
gelÿär. Bu düzgün arap ÿurtlarynda «agalyk etmäge»<br />
ygtyÿar beriji ulgamy◊ çäginde döredilendir. Uru∆ Liwany◊<br />
∆eÿle bir weÿran bolmagyna getirdi welin, bu<br />
ÿurdu◊ ilatyny◊ köpüsi di◊e ba∆ymyzy gutarsak bolÿar<br />
diÿip, gaçyp gitdiler. Bu gezek musulmanlary◊ aglabasy<br />
syÿasy, ∆eÿle hem ykdysady sebäplere görä Günbatara<br />
14
ŸasYny÷nusgalary<br />
XIX asyry◊ ikinji ÿarymynda<br />
köpsanly siriÿaly ma∆galalar<br />
Nÿu-Ÿorka göçüp gelip ÿerle∆diler.<br />
Çepden: U. Bengowy◊<br />
suratynda ∆ol ∆äheri◊ bir <br />
etrapçasyndaky gündelik<br />
ÿa∆aÿy∆ we i∆ pursatlary <br />
∆ekillendirilipdir. Bu ∆äher<br />
1890-njy ÿylda köpsanly siriÿaly<br />
immigrantlary◊ ÿa∆an ÿeri <br />
bolan A∆aky Manhetteni◊<br />
Wa∆ington köçesinde <br />
ÿerle∆ipdir.<br />
göçmegi makul bildiler. Olary◊ köpüsi Amerikany◊ Birle∆en<br />
≈tatlaryna has ö◊räk göçüp gelen we eÿÿäm bu ÿer-<br />
lerde ymykly ÿerle∆ip giden garynda∆laryna go∆uldylar.<br />
Immigrasiÿa meseleleri boÿunça Amerikany◊<br />
Birle∆en ≈tatlarynda 1924-nji ÿylda kabul edilen kanun<br />
immigrasiÿany◊ ikinji tapgyryny◊ dowamlylygyny◊ gys-<br />
ga bolmagyna sebäp boldy, çünki «milli gelip çyky-<br />
∆laryna degi∆lilikde paÿ (kwota) ulgamyny◊» girizilmegi<br />
1890-njy ÿyldakysyna garany◊da (so◊ra mu◊a derek<br />
1920-nji ÿyl alyndy) Amerikany◊ Birle∆en ≈tatlaryny◊<br />
asly da∆ary ÿurtly bolan ÿa∆aÿjylaryny◊ milli gelip<br />
çyky∆yna laÿyklykda immigrasiÿany◊ çäklendirilmegine<br />
alyp bardy. ≈u ulgamy◊ çäklerinde, Amerika göçüp<br />
gelÿän musulmanlary◊ sany<br />
gaty azaldy. Bu döwürdäki<br />
göçüp gelme esasan Amerikada<br />
ozaldan ÿa∆aÿan adamlaryny◊<br />
garynda∆lary bilen<br />
çäklendi, çünki bu ulgamy◊<br />
kada-düzgünlerini◊ çäginde<br />
hut ∆olara artykmaçlyk berilÿärdi.<br />
Amerikany◊ Birle∆en<br />
≈tatlarynda ÿa∆aÿanlary◊<br />
aglabasy öz dogduk ÿurtlaryna<br />
dolanyp barmak barasyndaky<br />
arzuw-hyÿallaryny◊ indi<br />
hakykata öwrülmejekdigine<br />
anyk göz ÿetirÿärdi we <br />
olar indi di◊e dogan-garynda∆lary,<br />
ilen-çagalary tarapyndan<br />
özlerine ÿetirilip bilinjek<br />
ruhy goldawa mätäçdiler.<br />
Immigrasiÿany◊ aÿylsaÿyl<br />
bolup duran 1947-<br />
1960-njy ÿyllar aralygyndaky<br />
üçünji tapgyrynda Amerikany◊<br />
Birle∆en ≈tatlaryna göçüp<br />
gelÿän musulmanlary◊<br />
sany ÿene-de artyp ba∆lady, özem bu gezek di◊e Ÿakyn<br />
Gündogardan gelmek bilen çäklenilmedi. 1953-ünji ÿyl-<br />
Jeÿn Smit Yslamy öwrenmek boÿunça professor hem Ko-<br />
nektikut ∆tatyny◊ Garward ∆äherini◊ Dini seminariÿasyny◊<br />
Yslamy we hristian-musulman gatna∆yklaryny öwreni∆<br />
boÿunça Makdonald merkezini◊ eginde∆ müdüri bolup<br />
i∆leÿär. Onu◊ ÿakynda çap bolan i∆lerini◊ hatarynda «Amerikadaky<br />
yslam», Oksfordy◊ Yslam dinini◊ taryhynda ne∆ir<br />
edilen «Yslam we hristian dini dünÿäsi», «Demirgazyk<br />
Amerikadaky musulmanlar bilele∆ikleri», «Amerika<br />
tab∆yryk bilen», «Amerikany◊ Birle∆en ≈tatlarynda Yslam<br />
bilele∆iklerini◊ bä∆isi» ÿaly i∆lerini agzamak bolar.<br />
15
M u s u l m a n l a r j e m g y ÿ e t ç i l i k l e r i<br />
da kabul edilen AB≈-ny◊ Immigrasiÿa we Millet boÿunça<br />
kanuny immigrantlary◊ gelip çyky∆y boÿunça her bir<br />
ÿurda berilÿän paÿlar (kwotalar) düzgünine tazeden garady.<br />
Ol kanun Amerikany◊ Birle∆en ≈tatlarynda 1920-<br />
nji ÿylda ÿa∆aÿan ilatyny◊ göterim gatna∆ygyna esaslanÿardy<br />
we ∆ol döwürde immigrantlar esasan Günbatar<br />
Ÿewropadan göçüp gelÿärdiler. ≈eÿle-de musulmanlar<br />
dünÿäni◊ Günorta Ÿewropadan (hususan-da Ÿugoslawiÿadan<br />
we Albaniÿadan) hem-de Sowet Soÿuzyny◊<br />
çäklerinden täzeden göçüp gelmäge ba∆ladylar. 1947-nji<br />
ÿylda Hindistan ÿarym adasyny◊ bölünmeginden<br />
so◊ra olary◊ birnäçesi Hindistandan we Päkistandan göçüp<br />
geldiler. Eger ilki göçüp gelen musulman immigrantlaryny◊<br />
köpüsi oba, ∆eÿle hem ∆äher ÿerlerine baryp<br />
ÿerle∆en bolsa, immigrasiÿany◊ üçünji tapgyry mahalynda<br />
gelenler gelip çyky∆y boÿunça ∆äherliler bolup,<br />
olary◊ aglaba köpçüligi esasan Nÿu-Ÿork we Çikago<br />
ÿaly ∆äherlerde mesgen tutdylar. Olary◊ birnäçesi <br />
da∆ary ÿurtlardaky ÿokary gatlaga degi∆li ma∆galalary◊<br />
agzalarydy. Bular köplenç özlerinden ö◊ gelenlere garany◊da<br />
has ylymly-bilimli bolmak bilen, Amerikada öz<br />
bilimlerini artdyrmak, tehniki bilim almak we tejribe<br />
toplamak maksadyna eÿerÿän Günbatara ÿykgyn eden<br />
adamlardy.<br />
Musulman imigrasiÿasyny◊ täze tapgyry 1965-nji<br />
ÿyllardan so◊ky döwre degi∆lidir. Bu gezek Amerikany◊<br />
Birle∆en ≈tatlaryny◊ Prezidenti Lindon Jonson<br />
immigrasiÿa barasynda täze bir kanuny◊ taslamasyny<br />
teklip ediji bolup çyky∆ etdi. ≈ol kanun milli we etniki<br />
esaslara daÿanyp, köp ÿyllary◊ içinde dowam edip gelen<br />
paÿlar (kwotalar) ulgamyny ÿatyrdy. Täze ulgama<br />
laÿyklykda AB≈-ny◊ ÿa∆aÿjylaryny◊ garynda∆laryna<br />
we Amerikany◊ Birle∆en ≈tatlaryny◊ mätäç bolan bilimli<br />
hünärmenlere artykmaçlyk berildi. Täze kabul edi-<br />
len bu kanun Amerikany◊ taryhynda görnükli bir hukuk<br />
namasy boldy. Bu kanun XX asyrda ilkinji gezek da∆ary<br />
ÿurtlulara olary◊ milli gelip çyky∆yna garamazdan bu<br />
ÿurda göçüp gelmeklige mümkinçilik berdi. 1965-nji<br />
ÿyldan so◊ra Amerikany◊ Birle∆en ≈tatlaryna Günbatar<br />
Ÿewropadan göçüp gelÿänleri◊ sany azaldy, o◊a derek<br />
Ÿakyn Gündogar we Aziÿa ÿurtlaryndan gelÿänleri◊<br />
sany artyp ba∆lady. Häzirki döwürde Amerika ∆u sebitlerden<br />
gelenleri◊ ÿarysyndan gowragyny musulmanlar<br />
düzÿär.<br />
XX asyry◊ so◊ky onÿyllyklaryna çenli musulmanlary◊<br />
aglabasy öz ykdysady ÿagdaÿyny gowyla∆dyrmak<br />
ÿa-da ylym-bilimini artdyrmak maksady bilen<br />
hut AB≈-ny saÿlap alÿardylar. Birinji jahan ur∆undan<br />
so◊ Amerika göçüp baran immigrantlary◊ di◊e az<br />
sanlysy bu ÿurda ÿurtlaryndaky syÿasy durnuksyzlyk<br />
sebäpli göçüp geldiler. Emma so◊ky döwürde Amerika<br />
göçüp gelen musulmanlar üçin ∆ular ÿaly syÿasy durnuksyzlyk<br />
esasy sebäp bolup hyzmat etdi. Immigrantlary<br />
we bosgunlary◊ öz ÿurtlaryndan gaçyp, täze bir<br />
gaçybatalgany◊ gözleginde olara Günbatara barmaga<br />
1<br />
1. 1965-nji ÿyly◊ Gara∆syzlyk (oktÿabar) aÿyny◊ 3-inde<br />
Prezident Lindon B. Johnson Nÿu-Ÿorky◊ Portundaky<br />
Azatlyk adasynda (Liberty Island) immigrasiÿa <br />
barasynda täze bir kanuna gol çekÿär.<br />
2. Geçen asyry◊ altmy∆ynjy ÿyllary. Asly afrikaly ÿa-da<br />
aziÿaly bolan musulman amerikalylary◊ çagalary <br />
geçirilÿän bir dabaradan bilelikde lezzet alÿarlar. Oglanlar<br />
ö◊ hatarda otyrlar, yz hatarlarda bolsa – gyzlar.<br />
3. 1999-njy ÿyly◊ Magtymguly (maÿ) aÿynda mukaddes<br />
Hudaÿy◊ güni bellenilende gelip çyky∆y boÿunça albaniÿaly<br />
bu bosgunlar Amerikany◊ Nÿu-Jersi ∆tatyny◊<br />
Fort-Diks ∆äherinde ÿerle∆ÿän naharhanalaryny◊ ÿanynda<br />
kiçijik namazlyklarynda namazlaryny okaÿarlar.<br />
mejbur eden wakalary◊ hatarynda 1967-nji ÿylda arap<br />
döwletlerini◊ Ysraÿyldan harby nukdaÿnazardan ÿe◊ilmegini,<br />
∆eÿle hem Liwanda bolup geçen raÿatlyk ur∆yny<br />
we onu◊ ÿetiren zyÿanlaryny görkezmek bolar.<br />
1979-njy ÿylda bolup geçen Eÿran yslam ynkylaby<br />
we bu ÿurtda Ymam Homeÿnini◊ hökümet ba∆yna<br />
gelmegi we onu◊ yzysüresi Eÿran bilen Yragy◊ arasynda<br />
gazaply uru∆ oduny◊ tuta∆magy hem eÿranlylary◊<br />
birnäçesini◊ Günbatara gitmegine sebäp boldy. Olary◊<br />
aglabasy Amerikada mesgen tutdy, özem olary◊ köpüsi<br />
so◊ra Kaliforniÿa göçüp bardy. Yrak tarapyndan Kuweÿty◊<br />
basylyp alnan wagtynda, ∆eÿle hem Pars<br />
aÿlagynda uru∆ tuta∆magy zerarly AB≈-a kürt halkyny◊<br />
köp sanly wekilleri geldi. Mundan ba∆ga-da, Somali,<br />
Sudan ÿaly käbir afrika döwletlerini◊, ∆eÿle hem Owganystany◊<br />
musulmanlary öz ÿurtlarynda syÿasy galagoplyklary◊<br />
we raÿatlyk uru∆lary sebäpli so◊ky döwürde<br />
Amerika göçüp bardylar. Bulary◊ hataryna ö◊ki Ÿugoslawiÿada<br />
ÿüz beren etniki arassalaÿy∆lardan gaçyp<br />
aman galan musulman bosgunlaryny hem go∆mak bolar.<br />
Ençeme ÿyllary◊ dowamynda Hindistanda we<br />
Päkistanda tuta∆an dürli görnü∆däki söwe∆ler musulmanlary◊<br />
köpüsini asudarak durmu∆y◊ gözleginde Hin-<br />
16
2<br />
3<br />
distan ÿarym adasyny terk edip, Günbatara gitmäge<br />
mejbur edip geldi. Bu babatda Angliÿa bilen Amerikany◊<br />
Birle∆en ≈tatlary has ÿörgünli ÿurtlar boldylar.<br />
Eger-de bütin XX asyry◊ dowamynda päkistanlylar,<br />
hindistanlylar we banglade∆liler Amerika göçüp barÿan<br />
immigrantlary◊ ujypsyzja bir bölegini düzüp gelen bolsa,<br />
so◊ky birnäçe ÿyllary◊ içinde olary◊ hatary düÿpli<br />
artdy we häzirki wagt olary◊ sany, megerem, bir milliondan<br />
hem geçÿän bolsa gerek. Aglaba köpüsi lukmanlar<br />
we in¤enerler ÿaly ÿokary derejeli hünärmenler bolan<br />
päkistanly we hindistanly musulmanlar Amerikada<br />
musulman syÿasy toparlary◊ ö◊e gitmeginde we metjitler<br />
jemgyÿetlerine ÿolba∆çylygy◊ ösmeginde möhüm<br />
orun eÿelediler. Häzirki wagtda Indoneziÿa we Malaziÿa<br />
ÿaly ÿurtlardan gelÿän musulmanlary◊ sany barha<br />
artÿar; bulary◊ hem köpüsi ÿokary derejeli hünärmenler<br />
bolmak bilen, olar köplenç Amerikany◊ yslam dünÿäsinde<br />
ÿolba∆çy wezipeleri eÿeleÿärler.<br />
Çyl≈yrymly bilele≈ik<br />
Arap musulmanlaryny◊ sünnüleri hem ∆aÿylary Amerikany◊<br />
Yslam dini jemgyÿetini◊ degerli bir bölegi bolmagyny<br />
dowam etdirÿärler. ≈eÿle hem olar bilimli we<br />
uly üstünliklere ÿeten ÿokary derejeli hünärmenlerdir,<br />
∆ol bir wagty◊ özünde bolsa olar Amerikany◊ milletara<br />
we etnikara Yslam dinini◊ ösdürilmeginde ÿolba∆çy<br />
hökmünde çyky∆ edÿärler. Mundan ba∆ga-da türkler,<br />
günorta ÿewropalylar we Afrikany◊ birtopar ÿurtlaryny◊,<br />
∆ol sanda Ganany◊, Keniÿany◊, Senegaly◊,<br />
Uganduny◊, Kameruny◊, Gwineÿany◊, Sÿerra-Leony◊,<br />
Liberiÿany◊, Tanzaniÿany◊ we ba∆ga-da birgiden<br />
döwletleri◊ syÿasy emigrantlary amerikan musulmançylygyny<br />
– ummany düzÿän ∆u çyl∆yrymly bilele∆igi◊<br />
agzalaryny◊ arasynda diÿse◊ görnükli orna eÿedirler.<br />
Musulman immigrantlary biri-birleri bilen i∆ewür<br />
gatna∆ygy◊ we netijeli hyzmatda∆lygy◊ tärlerini i∆läp<br />
düzmek bilen çäklenmän, eÿsem dürli afro-amerikan<br />
hereketleri◊ agzalary bilen birlikde hereket etmeklige<br />
nene◊ ÿetip boljakdygy bilen bagly meseläni◊ çözgüdini<br />
hem gözleÿärler. Afrika ÿurtlaryndan Amerika ÿakynda<br />
göçüp gelenler käwagtlar dini etnik toparyna degi∆lilik<br />
bilen baglany∆dyrmak ugrunda uly kynçylyklara sezewar<br />
bolÿarlar. XIX asyr gutaryp, XX asyra gadam<br />
basylanda araplary◊ Amerika immigrasiÿasy ba∆lanan<br />
mahalynda göçüp gelenleri◊ köpüsi, edil ∆eÿle-de immigrantlary◊<br />
ilkinji nesiline degi∆li bolan hemme milletleri◊<br />
wekilleri köplenç ÿörite hünärmenligi talap etmeÿän<br />
i∆i, ∆ol sanda möwsümleÿin i∆i, ownuk söwdegärçilik<br />
ÿa-da magdan gazyjylyk ÿaly i∆leri ellerinden<br />
gidirmezlige çaly∆ÿardylar.<br />
Arap musulmanlary◊ köpüsi dili gowy bilmekligi,<br />
ÿörite ukyby, senetçiligi we maÿany◊ bolmagyny talap<br />
etmeÿän zat da∆ap, paÿlap gün görmeli i∆lerde i∆leÿärdiler.<br />
Ÿene-de birnäçesi, mysal üçin, Amerikany◊ Birle∆en<br />
≈tatlaryny◊ günbatarynda çalt ösÿän demir ÿol gurlu∆ygynda<br />
i∆leÿän i∆çi topary Amerikada immigrant erkek<br />
adamlara musulman aÿallary◊ hem go∆ulmagy bilen<br />
olar zawodlardyr fabriklere-de i∆e ÿerle∆ip ba∆ladylar.<br />
Ol ÿerde olar örän kyn ∆ertlerde we köp sagady◊ dowamynda<br />
i∆lemeli bolÿardylar. Amerikada ∆ol irki ÿyllar<br />
musulmanlar üçin örän agyr ÿyllar boldy; olary◊<br />
köpüsi ÿekelikden, garyplykdan, i◊lis dilini bilmezlikden,<br />
uly ma∆galany◊, ∆eÿle hembärde dinde∆lerini◊ ÿoklugyndan<br />
kösendiler.<br />
Köp ÿyllaryny Amerikada ÿa∆ap geçirenden so◊<br />
musulmanlary◊ barha köpüsi öz dogduk ÿurtlaryna dolanyp<br />
barmany◊ hakykata öwrülmejek bir arzuw bolup<br />
galjakdygyna akyl ÿetirip ba∆ladylar we Amerikada he-<br />
17
M u s u l m a n l a r j e m g y ÿ e t ç i l i k l e r i<br />
mi∆elik galjakdygyndan ugur alyp, bärde öz durmu∆lary<br />
hakda çynlakaÿ alada edip ugradylar. Her edip, hesip<br />
edip, olar ma∆galaly bolmangy◊ gamyny iÿip ugradylaral:<br />
bärden özüne mynasyp musulman gelin tapyp bilmedik<br />
ÿa∆ ÿigitler öz gelinliklerini ata watanlaryndan<br />
alyp gelÿärdiler, ÿa-da kä halatlarda musulman bolmadyk<br />
gyzlara öÿlenÿärdiler. Köplenç öz adaty ukyplaryna<br />
esaslanyp, indi olar has uzagrak dowam etjek<br />
i∆leri◊ gözlegine çykdylar. Musulmanlar restoranlar,<br />
kofe içilÿän ÿerler, çörekçiler we ownuk söwda-satyk<br />
ÿerler açyp ba∆ladylar. Olar i◊lis dilini öwrenÿärdiler,<br />
ÿuwa∆-ÿuwa∆dan ykdysady gara∆syzlyga eÿe bolÿardylar<br />
we öz çagalaryna dini bilim bermäge mümkinçilik<br />
berjek jemgyÿetçiligi döretmek maksady bilen ba∆ga-da<br />
musulmanlary◊ gözlegine çykdylar.<br />
Ÿöne Amerikada musulmanlary◊ durmu∆yny◊<br />
a◊sat bolmagyna seÿrek du∆ gelmek bolÿardy. Köplenç<br />
Amerikany◊ Birle∆en ≈tatlaryna «immigrantlary◊<br />
ÿurdy», dürli-dürli re◊däki adamlary◊ we milletleri◊<br />
«agyr synag» (ÿagny dürli özgeri∆lere sezewar bolup,<br />
garylyp gatylÿan) ÿurdy diÿilÿär. Emma rasa degi∆lilikde,<br />
hususan hem geçen asyry◊ altmy∆ynjy ÿyllarynda<br />
raÿatlar hak-hukuklary ugryndaky hereketi◊ peÿda bolmazyny◊<br />
ö◊üsyrasynda, dürli ters dü∆ünjeler hem boldy.<br />
≈onda birnäçe ÿyllary◊ dowamynda mu◊a jogap<br />
hökmünde köpsanly musulman immigrantlar öz dini we<br />
etnik degi∆liligini ÿa∆yryp saklamaga, öz atlaryny hem<br />
familiÿalaryny bolsa amerikalylar üçin adaty bolup e∆idiler<br />
ÿaly edip üÿtgetmäge, musulmanlary adaty amerikan<br />
raÿatlaryndan «aÿyl-saÿyl» edÿän hereketlerden we<br />
e∆iklerden el çekmäge jan etdiler. Ÿuwa∆-ÿuwa∆dan<br />
musulman immigrantlary◊ jemgyÿetini◊ has ulalmagy,<br />
her hili, has sowatlyrak we öz ähmiÿetine göz ÿetirmekde<br />
ynamlyrak bolmagy bilen, olary◊ ÿa◊ky amerikan<br />
jemgyÿetine garylyp-gatylyp ÿok bolup gitmek ugrunda<br />
eden tagallalary has çu◊ mana eÿe bolan söhbetle∆ige<br />
öwrüldi. Ÿagny indi olar Amerikada ÿa∆amak bilen bir<br />
hatarda öz dinine degi∆liligini we dinini saklamagy◊<br />
möhümligi barasyndaky meseläni orta atdylar. Bir tarapdan,<br />
geçirilÿän söhbetde∆likde ∆ular ÿaly mazmuna<br />
eÿe bolan meseläni◊ bar bolmagy musulman jemgyÿetçiliklerini◊<br />
peÿda bolmagyny◊ netijesidir. ≈ular ÿaly<br />
bölekleÿin çekele∆ikli meseleler, Amerikany◊ ähli obalarynda<br />
we ∆äher-etraplarynda sünni, ∆eÿle hem ∆aÿy<br />
musulman jemgyÿetçiliklerini◊ emele gelmegini◊, has<br />
sönraky döwürlerde bolsa, dini, syÿasy, hünärmenlik we<br />
jemgyÿetçilik görnü∆lerindäki birle∆iklerini ÿüze çykarÿan<br />
milli yslam guramalaryny◊ döremegini◊ netijesi<br />
hasaplanÿar.<br />
Ÿurdu÷ hemme ÿerinde <br />
oturumla≈mak<br />
Häzirki günde Amerikany◊ Birle∆en ≈tatlarynda musulmanlary◊<br />
ÿa∆amaÿan, i∆lemeÿän we çagalaryny okuwa<br />
ibermeÿän ÿerleri gaty azdyr; Yslam dinine ybadat<br />
edilÿän göze tany∆ ymaratlar (metjitler, täze görnü∆e getirilen<br />
ÿa∆aÿy∆ jaÿlary, hatda dükanlary◊ ö◊ündäki<br />
gi◊i∆likler) olar üçin umumy ulanylÿan ÿerlerdir.<br />
Amerikada musulmanlary◊ ilkinji jemgyÿetleri<br />
Merkezi günbatardadylar. Demirgazyk Dakotada baryp<br />
1900-nji ÿyllarda namaz okamaga ÿygnany∆ÿardylar;<br />
Indianada Yslam dinini◊ birinji Merkezi baryp 1914-nji<br />
ÿylda hyzmat edip ba∆lapdy. Aÿowa ∆tatyny◊ Sedar<br />
Räpidz diÿlen ÿerinde i◊ gadymy metçit bolup, ol häzire<br />
çenli ulanylyp gelinÿär. Detroit ∆äherini◊ da∆yndaky<br />
Dieborn, Miçigan – köpden bäri Ÿakyn Gündogary◊<br />
köp ÿerlerinden gelen Sünni we ≈aÿy musulmanlary◊<br />
mesgen tutan ÿeri boldy. Olary◊ köpüsi ∆ol ÿerde ÿerle∆ÿän<br />
Ford awtomobil kompaniÿasynda i∆lemäge<br />
mümkinçilik tapylar diÿlen pikir bilen bu ÿere gelipdirler<br />
we öz jemgyÿetini döredip, beÿleki musulmanlara<br />
go∆ulypdyrlar. Miçiganly ∆u musulmanlar Ÿakyn Gündogary◊<br />
hristianlary bilen birlikde bu ÿurdy◊ çäginde i◊<br />
uly arap-amerikan obasyny düzÿärler.<br />
Amerikany◊ uly ∆äherlerini◊ özgeleri Amerika<br />
gelen musulman immigrantlary◊ ÿa∆amaga saÿlap alan<br />
ÿerleri hökmünde gi◊den bellidirler. Bostony◊ golaÿyndaky<br />
Massaçusetts ∆tatyny◊ Kwinsi ∆äherinde ÿerle∆ÿän<br />
gämi gurlu∆yk zawody 1800-nji ÿyllary◊ aÿagyndan<br />
bäri musulman immigrantlaryny i∆ ÿerleri bilen upjün<br />
edip gelÿär. XX asyry◊ ilkinji ÿarymynda Täze Angliÿa<br />
göçüp gelen ma∆galalary◊ kiçe◊räk bir topary üçin bir<br />
wagtlar ÿetip bolmajak bir arzuw bolan häzirki Yslam<br />
dini merkezi ∆u günki günde telekeçilere, mugallymlara<br />
we ba∆ga hünärmenleri◊ birnäçesine, ∆ol sanda söwdagärlere<br />
hem «mawy ÿakalar» ady bilen tanalÿan<br />
önümçilik i∆gärlerine hyzmatyny ÿetirip dur.<br />
Nÿu-Ÿork ∆äherinde yslam dini bir asyrdan hem<br />
gowrak wagt aralygyny◊ dowamynda bar we görnükli<br />
orna eÿe bolup gelÿär. Amerikany◊ Birle∆en ≈tatlaryny◊<br />
i◊ uly ∆äheri Nÿu-Ÿork öz taryhy geçmi∆ini◊ aglaba<br />
bölegini◊ dowamynda köp dürli etnik toparlar üçin<br />
mesgen tutan ÿeri bolup hyzmat etdi. Bulary◊ musulman<br />
ilatyny◊ hatarynda söwda flotuny◊ de◊izçilerini,<br />
söwdegärleri, estrada artistlerini, «ak ÿakalylar» ady bilen<br />
tanalÿan edara i∆gärlerini we iri kärhanalary◊ eÿelerini<br />
sanap bolar. Nÿu-Ÿorkdaky musulmanlar topary<br />
dünÿäni◊ hemme ÿurtlaryndan gelip çykan milletleri öz<br />
içine alÿar. Nÿu-Ÿorkda metjit gurlu∆ygy i∆leri diÿse◊<br />
üstünlikli alnyp barylÿar. Milli yslam guramalary bu<br />
∆äheri musulmanlara öz alyp barÿan i∆lerini ÿaÿba◊landyrmak<br />
üçin örän amatly ∆äher diÿip hasaplaÿarlar.<br />
Yslam dinine degi∆li ba∆langyç we ÿokary derejeli mekdepler,<br />
∆eÿle hem musulmanlary◊ dükanlary we telekeçilik<br />
kärhanalary bu ∆äheri◊ hemme ÿerlerinde gülläp<br />
ösÿär.<br />
Amerika göçüp gelen ilkinji günlerinden ba∆lap<br />
immigrant musulmanlary◊ mesgen tutan ÿeri bolup hyzmat<br />
eden ∆äherleri◊ ÿene-de biri Illinoÿs ∆tatyny◊ Çikago<br />
∆äheridir. Käbir alymlary◊ nygtap aÿtmagyna görä,<br />
18
1900-nji ÿyllarda bu ∆äherde ÿa∆aÿan musulmanlary◊<br />
sany Amerikany◊ beÿleki ∆äherlerini◊kiden köpdi.<br />
Häzir Çikagoda Ÿakyn Gündogar, Hindistan, Merkezi<br />
we Günorta Aziÿa ÿurtlaryndan we dünÿäni◊ ba∆ga ÿerlerinden<br />
göçüp gelen musulmanlar ÿa∆aÿar. Olar Yslam<br />
dini jemgyÿetçiligine birgiden hyzmatlaryny ÿetirmek,<br />
∆eÿle hem öz aralarynda we musulman bolmadyk adamlar<br />
bilen aragatna∆ykda bolmak arkaly öz dinlerini◊<br />
ÿaÿradylmagyna i∆je◊ gatna∆ÿarlar. Uly Çikagoda musulman<br />
toparlaryny◊ 40-dan gowragy döredildi.<br />
Edil ∆eÿle hem Kaliforniÿa ∆tatyny◊ Los-Anjeles<br />
we San-Fransisko ∆äherlerinde ÿa∆ap ÿörenler bu ∆äherleri◊<br />
howa ∆ertlerini◊ gülläp ösÿän durmu∆da ÿa∆amaga<br />
amatly boljakdygyna gözlerini ÿetirdiler. Bu ∆äherlerde<br />
hem olar musulman dünÿäsini◊ aglabasyny◊ wekilleri<br />
bolup durÿarlar. I◊ so◊ky döwürde ol ÿere owganlylar,<br />
∆eÿle hem somaliler we afrikan döwletlerini◊ ikisini◊<br />
raÿatlary baryp ÿerle∆diler. Günorta Kaliforniÿada ÿerle∆ÿän<br />
Yslam dini merkezi Amerikany◊ Birle∆en ≈tatlaryny◊<br />
iri guramalaryny◊ biri bolup durÿar. Onu◊<br />
gowy bilim alan, sowatly i∆gärleri öz ÿazuw i∆leri we<br />
jemgyÿete ÿolba∆çylyk etmek ukyby bilen gi◊den tanalÿar.<br />
Bu merkezi◊ ∆eÿle bir fiziki mümkinçiligi bar<br />
welin, ol göçüp gelen immigrant Musulmanlar bilele∆igine<br />
gerek bolaÿjak her bir hyzmaty üpjün edip biler<br />
diÿip ynamly aÿdyp bolÿar.<br />
Häzirki günü◊ immigrant musulmanlary Amerikany◊<br />
Birle∆en ≈tatlarynda entek hem kynçylyklara duçar<br />
bolÿarlar we ∆ol kynçylyklardan çÿkmak üçin olar<br />
dürli ÿollardan peÿdalanÿarlar. Amerikany◊ musulmanlaryny◊<br />
aglabasy üçin özbolu∆lylyk, wezipedir kär,<br />
egin-e∆ik we öz medeniÿeti◊e me◊ze∆ bolmadyk bir medeniÿete<br />
öwreni∆mek ÿaly meseleler hususan-da uly<br />
ünse eÿedirler. Esasy meseleleri◊ ÿene-de bir toparyny◊<br />
arasynda dürli rasalara we etnik toparlara degi∆li bolan<br />
musulmanlary◊ arasyndaky özara, ∆eÿle hem olary◊ öz-<br />
ge amerikan musulmanlary bilen gatna∆ygy meselesidir;<br />
birini◊ çagasyna yslam dinine degi∆li bilimi nirede we<br />
nene◊si bermeli; aÿallary◊ ba∆araÿjak i∆lerini we mümkinçiliklerini<br />
üpçün etmek meselelerini hem agzap geçmek<br />
bolar. Olary◊ aglabasy agalyk edÿän amerikan dur-<br />
mu∆yndan da∆la∆mak basgançagyndan syÿasy we durmu∆<br />
i∆lerine has i∆je◊ gatna∆maga isleg bildirme <br />
basgançagyna geçÿärler. Bulary◊ hemmesinden ugur<br />
alsak, amerikaly musulmanlar ∆ahsy özbolu∆lylygy◊<br />
ba∆ga bir ugruny, ÿagny i∆ saly∆maly bolÿan ∆ular ÿaly<br />
meselelerini◊ çözgüdine ba∆gaça, döredijilikli çemele∆mek<br />
ÿollaryny gözleÿärler. ★<br />
i l a t s a n Y d o g r u s y n d a k y m a g l u m a t<br />
Amerikany◊ Birle∆en ≈tatlaryny◊ çaginde häzirki<br />
wagtda ÿa∆aÿan musulmanlary◊ sanyny takyk<br />
anyklamak a◊sat däl. Musulman däl gözegçileri◊<br />
we demograflary◊ berÿän maglumatlaryna garanda musulmanlar<br />
sanlary ulaldyp bermäge ÿykgyn edÿärler.<br />
≈eÿlelikde çaklamalary◊ arasynda uly tapawut bar we bir<br />
barlag i∆ini◊ içinde ∆ol sanlar iki million adamdan ÿedi<br />
million adama çenli ÿetÿär.<br />
Bular ÿaly tapawut birnäçe sebäpler bilen dü∆ün-<br />
dirilÿär. Birinjiden, ol AB≈-ny◊ Konstitusiÿasyny◊ but-<br />
hanany hökümetden aÿyrmaklygy ündeÿänligi bilen baglydyr.<br />
Bu amerikan kanunçylygynda hem ÿeterlik orun <br />
tapandyr: ilat ÿazuwyny geçirÿän<br />
amerikan edarasy so-<br />
raglanma gatna∆ÿanlardan ola-<br />
ry◊ näme dine uÿÿandugyna<br />
degi∆li soragy bermeÿärler.<br />
AB≈-ny◊ immigrasiÿa gullugy<br />
edarasy hem immigrantlary◊<br />
haÿsy dine ÿykgyn<br />
edÿändigi barasyndaky maglumaty<br />
ÿygnamaÿar. Amerikany◊<br />
Birle∆en ≈tatlaryny◊<br />
metjitlerini◊ hem köpüsi öz<br />
agzalaryny hasaba aly∆ sanawyny<br />
ÿöretmeÿärler we<br />
ybadat etmäge gelenleri◊<br />
Ba∆ga lar<br />
Ÿewro paly lar % 5 Arap lar<br />
% 2<br />
% 25<br />
Af ri kaly-a me ri kan lar<br />
% 30<br />
Gü nor ta-gün do gar Aziÿaly lar<br />
% 2<br />
Mu sul man lary◊ Et ni ki de gi∆li li gi<br />
Gü nor ta-Mer ke zi Aziÿaly lar<br />
% 33<br />
Af ri kaly lar<br />
% 3<br />
takyk hasabyny◊ alynÿandygyna seÿrek du∆ gelmek <br />
bolÿar.<br />
Çikago uniwersitetini◊ din boÿunça ylmy i∆gäri Martin<br />
Martini◊ sözlerine görä «bular ÿaly hasaplar iki sany<br />
çe∆mä bagly bolup durÿar. Olary◊ biri soragalÿany◊ günortanlyk<br />
iÿilÿän mahalynda ja◊ edip «Siz haÿsy dine ÿykgyn<br />
edÿärsi◊iz» diÿip soramakdan ybarat bolsa, ÿerli we döwlet<br />
derejesindäki dini ÿolba∆çylar maglumat çe∆mesini◊ beÿlekisi<br />
bolup hyzmat edÿär. «Telefon arkaly sorag-jogap geçirenleri◊<br />
soraglaryna jogap beren adamlary◊ özlerini bu ÿa-da<br />
beÿleki dini◊ bir wekili hökmünde hasap etmegine, galyberse-de<br />
hiç haÿsyna uÿmaÿanlygyny nygtap aÿtmagyna her hili<br />
sebäpleri bolup biler. Hut<br />
∆eÿle öz kongregasiÿalary, denominasiÿalary<br />
we kogorty<br />
barasynda maglumat berÿän<br />
adamlary◊ hem dürli-dürli<br />
dü∆ündiri∆leri bolup biler.»<br />
Bu bolsa, netijede, Amerikany◊<br />
Birle∆en ≈tatlarynda<br />
musulmanlary◊ resmi taÿdan<br />
hasaba alny∆ygyny◊, ∆eÿle<br />
hem ∆u mesele bilen gyzyklanÿan<br />
adamlary◊ ylala∆ÿan<br />
ÿokarda agzalan musulman<br />
ilatyny◊ sanyny◊ görkezijilerini◊<br />
ÿoklugyna alyp barÿar.<br />
19
FM au ms iul ly m La i nf el a r j e m g y ÿ e t ç i l i k l e r i<br />
24<br />
Washington<br />
12<br />
Oregon<br />
3<br />
Nevada<br />
227<br />
California<br />
3<br />
Idaho<br />
3<br />
Utah<br />
2 3<br />
Montana<br />
North Dakota<br />
1<br />
2<br />
South Dakota<br />
Wyoming<br />
4<br />
Nebraska<br />
17<br />
Colorado<br />
6<br />
Kansas<br />
9<br />
Minnesota<br />
14<br />
Iowa<br />
21<br />
Misso<br />
23<br />
Arizona<br />
6<br />
New Mexico<br />
14<br />
Oklahoma<br />
8<br />
Arkan<br />
67<br />
Texas<br />
24<br />
Lou<br />
3<br />
Alaska<br />
2<br />
Hawaii<br />
20
uri<br />
sas<br />
19<br />
Wisconsin<br />
isiana<br />
57<br />
Illinois<br />
10<br />
Mississippi<br />
15<br />
Tennessee<br />
23 41<br />
Alabama Georgia<br />
34<br />
North Carolina<br />
15<br />
South<br />
Carolina<br />
Vermont<br />
2<br />
1 New Hampshire<br />
140 Massachusetts 23<br />
73<br />
New York<br />
Michigan<br />
Rhode Island 5<br />
67<br />
Connecticut 21<br />
Pennsylvania<br />
66<br />
New Jersey 86<br />
23 Ohio<br />
4<br />
Delaware 3<br />
Indiana West 37 Maryland<br />
Virginia<br />
30<br />
8<br />
Virginia<br />
District of Columbia<br />
Kentucky<br />
11<br />
57<br />
Florida<br />
250<br />
1<br />
Maine<br />
AB≈-ny÷ <br />
her <br />
≈tatyndaky<br />
metjitleri÷<br />
sany<br />
1986–2001-nji ÿyllar aralygynda <br />
metjitleri◊ sanyny◊ ösü∆i<br />
200<br />
150<br />
100<br />
50<br />
2001<br />
1986<br />
0<br />
California<br />
New York<br />
New Jersey<br />
Michigan<br />
Pennsylvania<br />
Texas<br />
21
M u s u l m a n l a r j e m g y ÿ e t ç i l i k l e r i<br />
Massaçusetsdäki metjit<br />
Daÿana Ek<br />
«Täze Angliÿany◊ düzüminde ÿigrimi bä∆ milleti◊ <br />
wekilleri bolanYslam dinini◊ merkezi Birle∆en milletler <br />
Guramasyny◊ kiçe◊räk nusgasy bolup durÿar» diÿip,<br />
ymam Talal Aid nygtaÿar.<br />
Massaçusets ∆tatyny◊ ≈aron ∆äherindäki musulman<br />
jemgyÿetçiligini◊ taryhy, bir tarapdan,<br />
Amerikada ÿä∆aÿän musulmanlary◊<br />
aglaba köpçüligine mahsus häsiÿetnamalara eÿedir.<br />
Boston ∆äher merkezini◊ edil günorta tarapyndaky bu<br />
täze bina Kwinsi ∆äherinde ÿerle∆ÿän Täze Angliÿany◊<br />
Yslam dini merkezini◊ aslynda ÿaÿranlygy sebäpli döredilen<br />
bir ∆ahamçasy bolup durÿar. Ol Amerikany◊ altynjy<br />
prezidenti Jon Kwinsi Ädämsi◊ doglan ÿerinden<br />
hem gaty uzakda däldir.<br />
Bu jemgyÿetçilik baryp 1900-nji ÿyllary◊ ba∆ynda<br />
Kwinsi ∆äherindäki gämigurlu∆yk zawodyna i∆lemek<br />
maksady bilen bu ÿere immigrantlar Siriÿadan we<br />
Liwandan göçüp gelenlerinde döredi. Ilki ba∆da ol ÿerde<br />
hristianlar musulmanlardan, erkekler hem aÿallardan<br />
köp bolupdyr. Köpt wagt geçip-geçmänkä, musulmanlar<br />
namaz okamak we aÿratyn däp-dessurlaryny berjaÿ etmek<br />
maksady bilen ÿygnany∆maga ba∆ladylar. Gämigurlu∆uk<br />
zawodyny◊ töwereginde ∆ol wagtlar di◊e ÿedi<br />
sany ma∆gala ÿa∆aÿardy. Mohammad Omar Awad<br />
ymam bolmaklyga, ÿagny namaz okaÿanlara ÿolba∆çylyk<br />
etmeklige meÿletin isleg bildirdi. 1934-nji<br />
ÿylda olar gelip çyky∆y boÿunça arap bolan amerikalylary◊<br />
Ö◊debaryjy jemgyÿeti atly medeni, durmu∆y we<br />
haÿyrsahawat guramasyny döretdiler. ≈ol jemgyÿeti◊<br />
agzalary öz du∆u∆yklaryny Kwinsini◊ South Street köçesinde<br />
ÿerle∆ÿän öÿleri◊ birinde geçirÿärdiler. ≈ol ÿerde<br />
olar çagalar üçin formal bolmadyk dini sapaklar geçirÿärdiler.<br />
Juma namazyny◊ okalmagyny gurnaÿardylar<br />
we Musulmanlary◊ i◊ uly dini baÿramçylyklaryny◊<br />
ikisini (Remezan aÿy gutaranda bellenilÿän Eid al-Fitr<br />
(Oraza) baÿramy we Mekgä haja gidilende adatça berjaÿ<br />
edilÿän Gurban baÿramy) belleÿärdiler. 1962-nji<br />
ÿylda, ÿagny i∆lerini ∆ol wagtlaÿyn jaÿda amala a∆yryp<br />
ÿörenlerine 30 ÿyl bolandan so◊ra musulman jemgyÿetçiligini◊<br />
ÿolba∆çylary South Street köçesinde bir metjit<br />
salmak barasynda karara geldiler. ≈ol täze bina açylyp,<br />
i∆e girizilen dessine, musulmanlar jemgyÿetçiligi täze<br />
immigrasiÿany◊ täsirini duÿup ba∆lady.1964-1974-nji<br />
ÿyllar aralygynda, ÿagny 10 ÿyly◊ içine musulmanlary◊<br />
∆ol kiçijik topary birdenkä üç esse köpelipdir.<br />
1980-nji ÿyllary◊ ba∆larynda ∆ol jemgyÿetçilik<br />
Talal Aid atly bir adamy doly i∆ günine ymam edip i∆e<br />
almak bilen aÿgytly bir ädim etdi. Ol Amerika Liwandan<br />
geldi, ondan ö◊ bolsa Kairi◊ al-A¤ar uniwersitetinde<br />
bilim aldy. Onu◊ bu i∆e alynmagyna Kwinsi metjidini◊<br />
jemgyÿetçiligi we Musulmanlary◊ Bütindünÿä ligasy<br />
bilelikde hemäÿatçylyk etdiler. Aid Nÿu-Ÿorka öz<br />
aÿaly we iki sany kiçijik gyzy hem-de liwanly ba∆ga-da<br />
bir ymam we onu◊ ma∆galasy bilen bilelikde geldi. Täze<br />
Angliÿa bilen Täze Orleany◊ bir mü◊ milden hem köp<br />
arada∆lykda ÿerle∆ÿändigine göz ÿetirÿänçäler, olar<br />
Amerikada go◊∆y bolup ÿa∆arys diÿip pikir etdiler.<br />
Ynha, indi Talal Aid ÿigrimi ÿyldan gowrak wagt<br />
bäri ∆u jemgyÿetçilige ÿolba∆çylyk edip gelÿär. ≈eÿlede<br />
bolsa özüni◊ durmu∆ynda örän köp i∆i◊ barlygyna<br />
garamazdan, ol Garward uniwersitetini◊ dini mekdebini◊<br />
aspiranturasynda okamaga mümkinçilik tapmagy<br />
ba∆ar. Plÿuralizm taslamasy atly ylmy barlag toparyna<br />
beren söhbetde∆lik jogabynda ol: «Amerikada ymam<br />
bolmaklyk Liwanda ymam bolmaklykdan düÿpli ta-<br />
22
pawutlanÿar – diÿip aÿdÿar. – Ol ÿerde (Liwanda) meni◊<br />
i∆im metjidi◊ we jemgyÿetçiligi◊ i∆leri bilen çäklenen<br />
bolsa, bu ÿerde meni◊ borjum bir topar zady ÿerine<br />
ÿetirmekden ybarat bolup durÿar: namaz okaly∆yna ÿolba∆çylyk<br />
etmeli, okatmaly, maslahat bermeli, gelip<br />
çyky∆y dürli-dürli bolan we dürli medeniÿetlere, milletlere<br />
degi∆li hem me◊ze∆ bolmadyk dilde gepleÿän<br />
adamlar bilen i∆ saly∆maly. Täze Angliÿany◊ Yslam<br />
dini merkezi aslynda Birle∆en Milletler Guramasyny◊<br />
kiçe◊räk nusgasy bolup durÿar» diÿip, Talal Aid sözüni<br />
dowam etdirÿär. ≈u günki günde ymam Aid hepdäni◊<br />
ahyrky iki gününde geçirilÿän din bilim çärelerini◊<br />
çäginde üç ÿüzden gowrak çaga okadÿar hem Kwinsi<br />
we ≈aron ∆äherlerindäki Musulman doganlyk (kongregasiÿa)<br />
toparlaryny◊ ikisine ÿolba∆çylyk edÿär.<br />
Ymam Aidi◊ bitirÿän borçlaryny◊ köpelmegi di◊e<br />
bir onu◊ özüni◊ jemgyÿetçiligini◊ dürli hyzmata bolan<br />
isleglerini◊ artmagyna bagly bolman, eÿsem Amerikany◊<br />
ähli ruhanylaryny◊ isleglerini◊ artmagyna bagly<br />
boldy. Bu bolsa täze-täze borçlary◊, ÿagny keselhanalara<br />
baryp görmek, ∆eÿle hem dürli dinleri◊ ruhanylar wekilleri<br />
bilen geçirilÿän du∆u∆yklara gatna∆mak we olar<br />
bilen söhbetde∆lik geçirmek ÿaly borçlary◊ ÿerine ÿetiril<br />
-megini a◊ladÿardy. «I∆ musulmanlary okatmak bilen<br />
çäklenmeÿär, çünki men musulmanlary okatmak i∆ine öz<br />
go∆andymy go∆maly bolÿaryn, sebäbi plÿuralistik<br />
jemgyÿetinde öz dini◊den ba∆da bir dine uÿÿan adamlar<br />
bilen doslukly gatna∆ygy sazlamaly bolÿar» diÿip, ol<br />
dü∆ündirmegini dowam edÿär. Bostony◊ görnükli we<br />
me∆hur musulman ÿolba∆çylaryny◊ biri hökmünde<br />
ymam Aid dürli dini◊ wekilleri tarapyndan geçirilÿän<br />
Minnetdarlyk baÿramçylygyny◊ dördüsinden üçüsine<br />
gatna∆ÿar we ol elmydama söz sözlemek üçin hristianlary◊<br />
buthanalaryna, sinagogalara (musaÿylary◊ ybadathanalaryna)<br />
we raÿatlar guramalaryna çagyrylÿar. ≈eÿle<br />
hem ol Kembrij munisipalitetinde (häkimliginde) sowallara<br />
jogap berÿär, Kwinsi metjidinde geçirilÿän juma namazyna<br />
gijä galman barmaly bolÿar, so◊ra bolsa Çagalarkeselhanasynda<br />
∆epagatçylar üçin yslam dini boÿunça<br />
maslahat geçirÿär. Ymam Aidi◊ her bir i∆ güni uly ∆äherleri◊<br />
ministrlerini◊ i∆ güni ÿaly ba∆agaÿlykda geçÿär.<br />
Amerikany◊ Birle∆en ≈tatlarynda bar bolan beÿleki<br />
Musulman jemgyÿetçilikleri ÿaly Täze Angliÿany◊<br />
Musulman jemgyÿetçiligi özüni◊ ösü∆i bilen bir wagtda<br />
ba∆yndan gorkydyr alada hem geçirmeli boldy. 1990-<br />
njy ÿyly◊ Nowruz aÿynda Kwinsi metjidinde uly ÿangyn<br />
tuta∆yp, ∆onda ÿangyn söndüriji bolümleri◊ üç derejesine<br />
hem habar ÿetirmeli boldy. Geçirilen hasaplara görä,<br />
∆ol ÿangyn takmynan AB≈-ny◊ bä∆ ÿüz mü◊ dollary<br />
möçberinde zyÿan ÿetiripdir. Aÿdyly∆yna görä, ∆ol<br />
ÿangyn kim-de bolsa birini◊ metjidi ÿörite otlamagy<br />
sebäpli tuta∆ypdyr, ÿöne mu◊a degi∆li barlaglary◊ gutarnykly<br />
geçirilmänligi zerarly, hiç kim hem günäkär<br />
edilmedi we azatlykdan mahrum bolmady. ≈ol betbagtçylyk<br />
jemgyÿetçiligi◊ gamgyn bolmagyna we<br />
edÿän i∆lerinden ellerini◊ sowa∆magyna alyp bardy. ≈unu◊<br />
bilen baglylykda ymam Aid «Ö◊ki döwürlerde<br />
Ÿakyn Gündogarda ÿa-da dünÿäni◊ haÿsy-da bolsa bir<br />
ÿerinde musulmanlara degi∆lilikde bir gynançly waka<br />
ÿüze çyksa, adamlar dessine bizi günäkärleÿärdiler. Bizi<br />
gorkuzyp telefon edÿärdiler, hat ÿollaÿardylar. Gahar-gazaply<br />
adamlar Yslam merkezini◊ ÿerle∆ÿän binasyny◊<br />
ö◊üne gelip, närazyçylyklaryny bildirÿärdiler.<br />
So◊ bolsa, ynha, hut ∆ol ÿangyn tuta∆dy. Eger-de<br />
dünÿäni◊ nirede-de bolsa bir ÿerinde bulutlar üÿ∆üp<br />
ba∆lasa, ÿagy∆ hem hut ∆u ÿere ÿagÿar.» ≈ol ÿangyndan<br />
so◊ky bir ÿyly◊ dowamynda musulmanlar jem bolup,<br />
ähli güÿçlerini we tagallalaryny ∆ol weÿran bolan ÿerleri<br />
– metjidi◊ gümmezini, namaz okalÿan otagy◊ köp<br />
ÿerlerini we din ugrundan bilim berilÿän, ÿagny medrese<br />
bölegini täzeden dikeltmäge gönükdirdiler.<br />
Emma ÿangyn bolmanka-da Kwinsini◊ musulmanlar<br />
jemgyÿetçiligi ∆äheri◊ South Street köçesindäki<br />
metjide sygman, has gi◊räk jaÿ gözleÿärdiler. 1991-nji<br />
ÿylda bu topar Miltonda satylÿan bir uly binany tapdylar.<br />
Ol binada ö◊ Iezuitleri◊ (katolikleri◊ «Isa pygamberi◊<br />
jemgyÿeti» ordenini◊ agzalary) merkezi ÿerle∆ipdir<br />
we onu◊ da∆ynda 7 akrlyk ÿeri bolupdyr. Ol täze Yslam<br />
dini merkezini döretmek üçin tüÿs amatly bolup göründi.<br />
Emma dessine Miltonda mu◊a gar∆ylyk, gorkuly aladalar<br />
bildiriji gar∆ylykly sesler e∆idilip ba∆landy we bu<br />
meÿle degi∆lilikde hat – da bolugsyz ∆übhelenmeleremdöredi.<br />
Ol ÿerde ulaglary◊ hereketi a∆a köpelmezmikä<br />
Ol ÿerde ma∆ynlary goÿar ÿaly ÿeterlik ÿer bolarmyka<br />
Bu Miltony◊ adaty durmu∆yna päsgel bermezmikä<br />
Bostony◊ hirurgy we musulmanlar jemgyÿetçiligini◊<br />
görnükli ÿolba∆çylaryny◊ biri bolan Dr. Mian A∆raf<br />
Miltondaky öz go◊∆ulary bilen du∆u∆ygyny ÿatlaÿar:<br />
«Olar biz bu ÿere gaty köp adam getirmek bilen, olary◊<br />
ÿa∆aÿan ÿerini wes-weÿran ederis diÿip alada galan<br />
ekenler. «Dogtor, siz bu ÿerde namaz okamak üçin<br />
näçeräk adam getirmekçi» diÿip, menden ÿerli gazeti◊<br />
i∆gärlerini◊ biri sorady. Men hem: «Sizi◊ bil∆i◊iz ÿaly,<br />
bizi◊ uly mukaddes baÿramçylyklarymyzda mümkin<br />
olary◊ sany birnäçe mü◊e ÿeter» diÿip jogap berdim.<br />
Ÿöne, hawa-da, her ÿylda ∆eÿle baÿramçylyklary◊ di◊e<br />
iki sanysy bar. ≈eÿdip ∆ol günü◊ ertesi» Musulmanlary◊<br />
Daÿa na Ek Ame ri kany◊ Mas sa çu setts ∆tatyny◊ Kemb rij<br />
∆ähe rin de ÿer le∆ÿän Garwardy◊ Di ni tagly mat lar mek debin<br />
de sa pak berÿär. 1991-n ji ÿyl dan ba∆lap, Garward da bir<br />
ylmy- bar lag to pary na ÿol ba∆çylyk egÿär. «Plÿu ra lizm<br />
tas la masy» adyny gö terÿän ∆ol to par Ame ri kany◊ Bir le∆en<br />
≈tat laryn da täze di ni ba∆ga dür lü li gi öwren mek bi len<br />
me∆gul lanÿar.<br />
Bu oçerk onu◊ «Täze di ni Ame ri ka» atly ky tabyn dan<br />
saÿlanyp al nan bir par çadyr. Ol ki tap San-F ran sis ko daky<br />
«Har per Col lins Pub lis hers Inc.» ne∆irÿaty ta rapyn dan çap<br />
boldy we ki tap satylÿan ÿer le ri◊ her bi rin den ony edin mek<br />
müm kin. © 2001 Daÿa na L. Ek awtorlyk hu kugy bar.<br />
23
M u s u l m a n l a r j e m g y ÿ e t ç i l i k l e r i<br />
1<br />
1. Täze Angliÿany◊ Yslam dinini◊<br />
akademiÿasynda bir ÿa∆ aÿal<br />
synp otagynda kiçi ÿa∆ly <br />
gyz-joralar bilen erkin gürle∆ip<br />
otyr.<br />
2. Massaçusets ∆tatynda bar <br />
bolan iki sany yslam dini mekdebini◊<br />
biri. Täze Angliÿany◊<br />
Yslam dini akademiÿasy <br />
Mugallym gapyda durup,<br />
ba∆langyç mekdebi◊ okuwçylaryny◊<br />
namaz okaÿ∆yny <br />
synlaÿar.<br />
3. Massaçusets ∆tatyndaky <br />
≈aron akademiÿasyny◊<br />
okuwçylary öÿle namazyny◊<br />
ö◊ ÿanynda hezil edip<br />
oÿnaÿarlar.<br />
2<br />
mü◊lerçesi Miltonda namaz okamaga gelerler» diÿen<br />
sözba∆yly bir makala gazetde peÿda boldy. Bu meni<br />
örän gynandyrypdy.»<br />
≈ol mülki satyn almak boÿunça geple∆ikler<br />
ba∆landy. Emma yslam dini jemgyÿetçiligi ö◊ünden etmeli<br />
töleglerini geple∆ip, doly söwdala∆ÿançalar, musulmanlary◊<br />
ö◊ündäki bu mülki Miltony◊ alyjylaryny◊ bir<br />
topary AB≈-ny◊ bir million iki ÿüz elli mü◊ dollaryna<br />
barabar nagt pula olary◊ elinden sogrup diÿen ÿaly aldylar.<br />
«≈ol ajy kekräni hem biz ÿuwutmaly boldyk» diÿip,<br />
A∆raf nygtady. «Adamlar bize degi∆lilikde näme üçin<br />
∆eÿle i∆i etdilerkä» diÿlen sorag meni◊ kellämden çykmady.<br />
Bu hakykatdan hem olary◊ bizi kemsidip otur∆ymyka<br />
Mu◊a hiç ynanasym gelmedi, çünki meni◊ bütin<br />
ömrümde hiç kim meni kemsitmändi.» Musulman<br />
jemgyÿetçiligini◊ agzalaryny◊ käbirleri aÿgytlylyk bilen<br />
bu i∆i kazylary◊ garamagyna geçirmegi we ho∆niÿetli<br />
go◊∆y bolup ÿa∆amak hukugy ugrynda göre∆megi ÿüreklerine<br />
düwdüler. Ÿene-de birnäçeleri bolsa musulmanlara<br />
degi∆lilikde ∆eÿle du∆mançylykly hereket edilen ÿerde<br />
ÿerle∆ip ÿa∆amaga meÿil bildirmediler. Bu bir kyn sorag<br />
we umuman Amerikany◊ çägindäki ululy-kiçili ∆äherleri◊<br />
niresinde bolsa-da mülk satyn almakçy bolup, söwdala∆ÿan<br />
her bir immigrant jemgyÿetçiligi häli-∆indi ∆ular<br />
ÿaly mesele bilen ÿüzbe-ÿüz bolup geldi hem täze go◊∆ularyny◊<br />
gar∆ylykly hereketlerine duçar boldular. ≈onda<br />
hem musulman jemgyÿetçiligi elden giden mümkinçilige<br />
degi∆lilikde dawa turuzmazlygy we geljege umyt bilen<br />
garap, ba∆ga bir ÿeri◊ gözlegine çykmaklygy makul bildi.<br />
Bizi◊ bagtymyza, kän wagt geçmänkä, ÿarysyndan<br />
gowragy ÿewreÿler bolan 15000 ilatly kiçe◊räk ≈a-<br />
ron ∆äherinde ö◊ki atçylyk fermasyny satyn almak<br />
24
3<br />
mümkinçiligi tapyldy. «Ma◊a ja◊ etdiler – diÿip, Dr.<br />
A∆raf gürrü◊ini dowam etdirdi. Bir erkek ki∆i «Dogtor,<br />
mende sizi◊ Yslam dini merkezi◊ize ÿarar ÿaly ÿer bar.<br />
Men olary◊ size näme etjek bolandyklary barasynda gazetde<br />
okadym. Siz ybadat eder ÿaly ÿer salmak isleÿärsi◊iz<br />
we meni◊ size bu babatda kömek edip bilerin<br />
diÿen pikirim bar» diÿdi. ≈eÿdip, ol meni◊ ≈arona barmagyma<br />
sebäp boldy. Bu adamda elli bä∆ akra barabar,<br />
bo∆ ÿatan satlyk ÿer bar ekeni. Men ∆ol ÿere dessine<br />
a∆yk boldym.»<br />
«go◊∆ularymyz ÿene-de edil ö◊ki ÿaly kelle agyry<br />
döretmezlermi ≈onda biz näme ederis» diÿip A∆raf sorady.<br />
Bu gezek musulmanlary◊ jemgyÿetçiligi ≈aron<br />
∆äherini◊ ÿa∆aÿjylaryna özleri barasynda tany∆lyk açmak<br />
barasynda bir meÿilnama i∆läp düzdüler. Ilki bilen olar<br />
ÿolda du∆ gelen her bir go◊∆y adama yslam dini dogrusynda<br />
dü∆ünje berÿän wideokasseta berdiler. «Eger siz-<br />
de sorag ÿüse çyksa, bizi◊ ÿanymyza geli◊, bizi◊ bilen<br />
geple∆i◊. Biz ÿygnany∆arys, biz oturyp maslahatla∆arys,<br />
biz sizi◊ soraglary◊yza jogap bereris». Musulmanlary◊<br />
i∆ewürlik bilen ö◊ünden geçiren ∆eÿle çäreleri o◊aÿly netije<br />
beren ÿaly görünÿärdi, çünki ≈aron täze musulmanlara<br />
gapylaryny açyp ba∆lady. Ysraÿyl ybadathanasyny◊<br />
Ÿahudylar jemgyÿetini◊ ÿolba∆çysy Barri Starr A∆rafa:<br />
«Siz bizi◊ ∆äherimizi baÿla∆dyrarsy◊yz diÿip men pikir<br />
edÿärin. Siz bu ÿere täze bir zatlar getirersi◊iz» diÿdi.<br />
Starr ≈arony◊ Ruhanylar bilele∆igini◊ agzalaryny◊ ÿyg-<br />
nagyny geçirdi we ∆onda olara musulmanlar jemgyÿetçiligini◊<br />
wekilleri bilen görü∆üp,tany∆maga mümkinçilik<br />
tapyldy. Ruhanylar ≈aronda Yslam dini merkezini döretmek<br />
barasyndaky teklibe bir agyzdan ses berdiler. Olar<br />
ÿerli gazetde «≈aron Yslam dini merkezini◊ gurlu∆ygyny<br />
25
M u s u l m a n l a r j e m g y ÿ e t ç i l i k l e r i<br />
1<br />
1. Aÿallary◊ bir topary Täze Angliÿany◊ Yslam dini <br />
merkezinde. Olar Remezan aÿy mynasybetli <br />
orazany◊ ba∆lanmagyny bellemek maksady bilen<br />
ÿygnan∆ypdyrlar.<br />
2. Massaçusets ∆tatyndaky ≈aron Yslam dini merkezini◊<br />
bir umumy binadadygyna garamazdan, erkekler<br />
we aÿallar aÿry-aÿry ÿerde durup namaz okaÿarlar.<br />
3. Bir ÿa∆ musulman adam Täze Angliÿany◊ Yslam <br />
dini merkezinde geçirilÿän milli namaz gününe <br />
gatna∆ÿar.<br />
2<br />
goldaÿar» atly makalany ÿerle∆dirmek bilen özlerini◊<br />
razylyk berÿändigini beÿan etdiler. Men ilkinji gezek<br />
Yslam dini merkezini◊ geljekde guruljak ÿerine onu◊<br />
gurlu∆ygyny◊ ba∆lanan gününde baryp gördüm. Ol gün<br />
1993-nji ÿyly◊ ÿagmyrly ÿaz günlerini◊ biridi. ≈ol Merkezi◊<br />
gurlu∆ygyny◊ ba∆lanmagy dürli dinleri◊ wekillerini◊,<br />
ÿagny Ÿahudylar jemgyÿetini◊ ÿolba∆çylaryny◊,<br />
katolik we protestant buthanalaryny◊ wekillerini◊, ruhy<br />
halypalary◊, ruhanylary◊ gatna∆magynda geçirilÿän bir<br />
çärä öwrüldi.<br />
Olary◊ hemmesi gurlu∆ykçylary◊ kellä geÿÿän<br />
ba∆gaplaryny geÿip, Musulmanlar jemgyÿetçiligini◊ agzalaryny◊<br />
hataryna go∆uldylar. Bu gaty ÿerlikli boldy.<br />
≈ol gün bulary◊ hemmesini◊ pil bilen ÿer agdaryp duru∆laryny<br />
gören adamlary◊ köpüsi olar tarapyndan ähli<br />
dini jemgyÿetçilikleri◊ özara gatna∆ygyny◊ täze bir<br />
düÿbi tutulÿar diÿlen pikirlerini beÿan etdiler. ≈ol <br />
senäni◊ ∆anyna musulmanlar çyzyk-çyzyk nagy∆ly bir<br />
uly çadyr gurupdylar, bizi◊ hemmämiz bolsa aÿdylan<br />
gutlaglarydyr sözleri e∆itmek üçin ∆onu◊ içine üÿ∆dik.<br />
Musulman ÿa∆lar toparyny◊ adyndan söz sözlän ÿetginjek,<br />
ÿa∆ musulman aÿal meni◊ ÿadymda gowy galdy. Ol<br />
eplenÿän oturgyja çykyp, amerikan musulmanlaryny◊<br />
öz täze go◊∆ylaryna öz dini däp-dessurlaryny dü∆ündirmek<br />
maksady bilen mu◊lerçe gezek gaÿtalap aÿtdy.<br />
«Yslam-bu parahatçylyk diÿmekdir – diÿip, ol nygtady.<br />
– Men hut ∆u ÿere, ÿagny täze-täze pikirleri◊ we beÿik<br />
hereketleri◊ döräp duran ÿeri bolan Täze Angliÿa ∆eÿle<br />
bir günü◊, özem dini ynamlary◊ hiç kimi◊ gar∆ysyna<br />
ugrykdyrylmaÿan, gaÿtam ∆ol adamy◊ ahlak güÿjüne<br />
go∆ant go∆jak bir günü◊ geljekdigine men ynanÿaryn.»<br />
≈ondan iki ÿyl geçenden so◊ra mukaddes Remezanaÿyny◊<br />
ahyrynda bellenilÿän Eid al-Fitr baÿramçylygyna<br />
gabatlap, täze merkez açyldy we bu baÿramçylyk onda<br />
geçirilen ilkinji dabara boldy. Ol Gadyr gijesinden sanlyja<br />
gün so◊ra bellenilip geçildi. Edil ö◊ÿanynda çagba<br />
gelip, garly syrgyn bolup, ÿer ÿüzüni buz örten hem bolsa,<br />
dabara geçirilen ∆ol gün Hudaÿy◊ eçilen gün ∆öhleleri<br />
sebäpli ÿalpyldap duran güne∆li gün boldy. Ö◊ atçylyk<br />
fermasy bolan do◊up ÿatan meÿdan bu ÿere namaz okamaga<br />
gelen mü◊lerçe adamlary◊ ma∆ynlaryny◊ duralgasyna<br />
öwrüldi. Kalby buÿsanç duÿgusy bilen püre-pür<br />
bolan doktor A∆raf: «≈u günki gün Eid al-Fitr baÿramçy-<br />
26
3<br />
ly Massaçusetts ∆tatyny◊ resmi baÿramçylygyna öwrüldi.<br />
Bizi◊ tagallalarymyz bilen Eid al-Fitr baÿramçylygy bizi◊<br />
musulman i∆gärlerimiz üçin aÿlyk tölenÿän dynç günüdir,<br />
mekdeplerde okaÿan çagalarymyz üçin hem dini<br />
baÿramçylykdyr. Biz Eid al-Fitr baÿramçylygyny◊ hut<br />
bizi◊ baÿramçylygymyzdygyny adamlara dü∆ündirmelidiris.»<br />
Ol Amerikany◊ Prezidenti Klintony◊ amerikan<br />
musulmanlaryna ÿollan hatyny hezil edip okap berdi.<br />
Onda: «Mukaddes Remezan aÿyny baÿram edip belläp<br />
geçÿänleri◊ hemmesini gutlaÿaryn. Gapma-gar∆ylygy◊<br />
ÿerine birek birege dü∆ünmek ÿoluny açÿan geple∆igi◊<br />
peÿda bolan ∆ertlerinde Hillari bilen bilelikdäki musulmanlary◊<br />
hemmesine öz gutlaglarymyzy iberÿäris»<br />
diÿen sözler bardy. Eid al-Fitr baÿramçylygy mynasybet-<br />
li okalan namazdan so◊ra adamlar topar-topar bol∆up<br />
a∆aklygyna indiler.<br />
Egninde baÿramçylyk lybaslaryny◊ i◊ gowylary –<br />
gözleri◊ ÿagyny iÿip barÿan re◊kli uzyn köÿneklerdir jal-<br />
barlar, ÿüz görülÿän aÿnany◊ ownuk bölekleri bilen<br />
nagy∆lanan mahmal penjekler, açyk gülgün re◊kli parkalar,<br />
gymmatbaha inçe hilli afrikan nah matalaryndan tikilen<br />
owadan egin-e∆ikleri bolan diÿse◊ ∆adyÿan dindarlar<br />
toparyny düzÿän adamlar gy∆y◊ ertekilerdäki ÿaly eçilen<br />
gününe haÿran galÿardylar. «Men ∆ular ÿaly do◊aklykly<br />
we sowuk Eid al-Fitr baÿramçylygyny mundan ö◊ hiç<br />
wagt görmändim» diÿip, afrika ÿurdy bolan Gambiÿadan<br />
gelen bir ÿa∆ ÿigit ÿylgyryp aÿtdy. Baÿry◊ eteginde ÿerle∆en<br />
gi◊ umumy jaÿda miwe suwlary, kofe we ponçikler<br />
berilÿärdi. Musulmanlary◊ otuzdan gowrak ÿurtda dörän<br />
∆ular ÿaly ösüp barÿan dini doganlyk bilele∆iklerini◊ agzalary<br />
biri-birlerini: «Aÿt baÿramçylygy◊yz mübärek<br />
bolsun!» «Dini baÿramçylygy◊yz o◊ bolsun!» diÿip gutlaÿardylar.<br />
Häzirki wagytda ∆eÿle doganlyk bilele∆ikleri<br />
amerikan musulman däp-dessurlaryny döretmek bilen<br />
me∆gullanÿarlar. ≈u günki gün Täze Angliÿany◊ Yslam<br />
dini merkezi Amerikany◊ yslam dinini◊ kiçi bir nusgasy<br />
bolup durÿar. Onu◊ özüne mahsus bolan taryhy nesilleridir<br />
döwürleri, barha artÿan aladalary hem medeni nukdaÿnazardan<br />
biri-birinden tapawutly bolan ol ÿa-da<br />
beÿleki yslam dini jemgyÿetinde yslam tejribesini orna∆dyryp,<br />
berkle∆dirmek, ∆eÿle hem amerikan topragynda<br />
Yslam institutlaryny döretmek ugrynda edÿän tagallalary<br />
bar. Onu◊ musulman däl go◊∆ulary bilen özara gatna∆yklary<br />
dogrusyndaky beÿanaty has ulurak tejribäni<br />
∆ekillendiriji bir aÿnadyr. ≈ol tejribe gorkuzmakdyr otlamakdan<br />
ba∆lap, zolaklara bölmeklige gar∆y göre∆e we i◊<br />
so◊unda-da ba∆ga dinlere uÿÿan jemgyÿetçilikler bilen<br />
özara gatna∆yk köprülerini üstünlikli gurmaga çenli edilen<br />
tagallalary öz içine alÿar. ★<br />
27
Bilim<br />
M u s u l m a n b a ≈ l a n g y ç m e k d e p l e R i<br />
1<br />
1. Salgyt töleÿjileri◊ maÿa goÿmalaryny◊<br />
hasabyna maliÿele∆dirilÿän<br />
mekdep bilim programmalaryna<br />
gatna∆ÿan Ohaÿo ∆tatyny◊<br />
Kliwlend ∆äherinde ÿerle∆en <br />
Oazis Yslam mekdebini◊ birinji<br />
klas okuwçylary geografiÿany<br />
öwrenÿärler.<br />
2. Nÿu-Jersi ∆tatyny◊ Jersi <br />
∆äherinde ÿerle∆ÿän Al-Ghazaly<br />
ba∆langyç mekdebini◊ üçünji<br />
synpynda mugallyma okuwçylara<br />
geçirilmegi nazarda tutulÿan <br />
barlag i∆ine taÿynlanmaga <br />
kömekle∆ÿär.<br />
2<br />
28
3. Miçigan ∆tatyndaky<br />
Gündogar Lessingda<br />
ÿerle∆ÿän Uly<br />
Lessing Yslam <br />
mekdebinde<br />
okuwçylar çagalar<br />
meÿdançasynda<br />
oÿnalÿarlar.<br />
4. Nÿu-Jersi ∆tatyny◊<br />
Jersi Ɗherinde <br />
ÿerle∆ÿän Al-Ghazaly<br />
ba∆langyç <br />
mekdebini◊ ikinjii<br />
synpyny◊ okuwçysy<br />
kompÿuter otagynda<br />
geçirilÿän <br />
sapaga gatna∆ÿar.<br />
5. Gysgajyk süreleri◊<br />
i◊lis dilinde okal∆y<br />
kiçi ÿa∆ly ∆u<br />
okuwçyda Gurhany◊<br />
wajyp baplary <br />
barasynda ilkinji<br />
dü∆ünjäni◊ döremegine<br />
ÿardam edÿär.<br />
3<br />
4<br />
29<br />
5<br />
A m e r i k a d a<br />
musulman durmu∆y
B i l i m<br />
Kaliforniÿany◊ <br />
musulman okuwçylary<br />
Meri Rurk<br />
Ynha, görse◊ ö◊ hatarda oglanlar ellerini göbeklerini◊<br />
üstünde gow∆uryp, gyzlar bolsa yzda<br />
saçlaryny ÿaglyklary bilen ÿapyp durlar. Bulary◊<br />
∆eÿdip duru∆lary ∆eÿle bir tebigy bolmak bilen<br />
olary◊ ÿygnany∆an synp otaglary edil metjide me◊zeÿärdi.<br />
Musulman okuwçylaryny◊ on dördüsi öÿle namazlaryny<br />
okamaga taÿyn bolup durdular.<br />
Da∆-töwereginde okuw stollary, kitaplar, kartalar<br />
we film görkezÿän proÿektorlar bolan okuwçylary◊ ∆u<br />
topary ne okuw otagyny◊ içindäki bulam-bujarlyga,<br />
ne-de gapyny◊ da∆yndaky gykylyga üns berÿärdiler. Palos<br />
Werdes ÿarymadasynda ÿerle∆ÿän bu orta mekdepde<br />
günortan nahar wagtydy we mekdep göÿä bal aryny◊<br />
öÿjügini ÿada salÿardy. Ÿöne ∆ol oglan-gyzlara i◊ möhüm<br />
bolup duran zat – ol-da musulmanlary◊ gün dogandan<br />
gün ÿa∆ÿaça agyzlaryny beklemeli bolÿan mukaddes<br />
Remezan aÿyny◊ ba∆lanandygydyr. ≈u ÿylda bolsa<br />
14–18 ÿa∆ aralygyndaky bu okuwçylar öz dinlerine<br />
uÿÿandyklaryny ümsümlikde hem bolsa hemmeleri◊<br />
gözlerini◊ ö◊ünde namaz arkaly beÿan etmekligi ÿüreklerine<br />
düwdüler.<br />
Olary◊ aÿtmagyna görä, mukaddes Remezan<br />
aÿynda jemagat bolup namaz okamak so◊ky döwürde<br />
beÿleki dinlere garanda has köp gürrü◊i edilÿän, has köp<br />
tankyt edilÿän we has köp goraga mynasyp bolÿan dine<br />
wepalydyklaryny görkezmegi◊ bir ÿoludyr. ≈u mekdebi◊<br />
täze okuwçylaryny◊ biri, ene-atasy asyl gelip çyky∆y<br />
boÿunça hindistanly 14 ÿa∆ly Rehan Mutallip ∆eÿle<br />
diÿÿär: «Meni◊ pikrimçe, hususan-da ∆ular ÿaly wagtda<br />
meni◊ dinimi◊ nämedigini adamlara dü∆ündirmek örän<br />
wajypdyr. Biz stereotipleri ÿok etmelidiris.»<br />
Terrorçylary◊ AB≈-a hüjüm etmegi, Usama bin<br />
Laden we terrorçylykly Al-Kaÿda ulgamy dogrusynda<br />
tükeniksiz täzelikler ∆äheri◊ eteginde ÿerle∆ÿän döwlet<br />
mekdebini◊ çägindäki durmu∆y◊ özgermegine alyp<br />
bardy. Bu mekdepde jemgyÿeti◊ gurply orta gatlagyny◊<br />
wekillerini◊ çagalary okaÿar we mekdep ÿolba∆çylaryny◊<br />
taÿÿarlan maglumatyna görä 3300 okuwçyny◊<br />
285-si musulmanlardyr. Takmynan bä∆ ÿyl mundan ö◊<br />
musulman okuwçylaryny◊ bir kiçe◊räk topary Musulman<br />
okuwçylary◊ birle∆igini döretdiler; okuw ÿylyny◊<br />
häzirki ÿarymÿylynda bu gurama täze bir ähe◊e eÿe<br />
boldy, namazlary◊ jemagat bolup okalmagy hem onu◊<br />
düzümlerini◊ di◊e biri boldy.<br />
Üstümizdäki ÿylda bu Birle∆ik, umuman, ÿok bolup<br />
giden ÿaly boldy, çünki dünÿäde ÿüze çykan wakalar<br />
çagalary diÿse◊ haÿran galdyrdy we aljyra◊◊y ÿagdaÿa<br />
saldy welin, okuwçylar okuwdan bo∆ wagtlary<br />
alyp barÿan ∆u i∆ini hatda wagtynda hasaba go∆magy<br />
hem ÿatlaryndan çykarypdyrlar. «Ruhnama aÿyny◊<br />
(Sentÿabry◊) 11-den so◊ olar olar ∆okda boldylar. Olar<br />
nämäni◊ bolup geçÿändigine degi∆li belli bir karara gelip<br />
bilmediler» diÿip, gürrü◊i edilÿän okuwçylar toparyny◊<br />
ÿolba∆çy-maslahatçysy Jeÿmz Meçli◊ dü∆ündirdi.<br />
Meçli◊ dini gözleg i∆leri bölümini◊ hem okuw<br />
maksatnamasynda esasy dinleri◊ öwrenili∆i bolan dünÿä<br />
taryhy bölümini◊ ba∆lygy.<br />
Haçanda, ahyrynda olar du∆u∆anlarynda, bu topary◊<br />
beÿle ünsli we tütanÿerli bolan wagtyny görmändigini<br />
Meçli◊ belledi. «Geçen ÿyl oglanlary◊ jemi bä∆isi<br />
ÿa-da sekizisi gelÿärdi we olar ÿygnaklaryny kadaly geçirmeÿärdiler.<br />
Bu ÿyl bolsa ygnaklary◊ hersine orta hasap<br />
bilen 20 okuwçy gatna∆ypdyr.» Adaty ÿygnaklarda<br />
okuwçylary◊ haÿsy-da bolsa biri tarapyndan olary◊ öz<br />
dinlerini◊ bir aspektine degi∆lilikde dü∆ündiri∆ i∆leri geçirilÿär,<br />
namaz okalÿar we günortanlyk nahar iÿilÿär.<br />
Klublary◊ beÿleki ikisi bolsa Palos Werdes mekdebinde<br />
kadaly esasda namaz okamak maksady bilen ÿygnany∆ÿarlar:<br />
olary◊ biri Täze durmu∆ kluby, beÿlekisi<br />
bolsa Kristy◊ gullaryny◊ kluby bolup, ikisi hem hristian<br />
okuwçylary tarapyndan döredilipdir. Her bir dini◊ agzalaryny◊<br />
topar döretmeklige hak-hukugy bardyr. Ÿöne Kaliforniÿany◊<br />
Bilim ge◊e∆ini◊ gollanmalaryna laÿyklykda<br />
olar öz dinlerini wagyz etmeli däldirler ÿa-da kim-de bolsa<br />
birini◊ dinini üÿtgetmeklige ba∆ go∆maly däldir. Dini<br />
öwrenmek ∆eÿle hem döwlet mekdeplerini◊ umumy bilim<br />
maksatnamalaryna go∆ulÿar, di◊e ∆u sapak dini öwretmek<br />
nukdaÿnazaryndan däl-de, eÿsem taryhy we medeni nukdaÿnazaryndan<br />
okadylsa ∆eÿle. Palos Werdesde ÿerle∆ÿän<br />
orta mekdebi◊ musulman okuwçylaryny◊ köpüsi Eÿran-<br />
30
1<br />
2<br />
dan, Müsürden, Hindistandan we Ÿakyn Gündogary◊ we<br />
Orta Aziÿany◊ beÿleki döwletlerinden Amerikany◊ Birle∆en<br />
≈tatlaryna immigrant bolup göçüp gelenleri◊ çagalarydyr.<br />
Özlerini◊ beÿleki okuw synpda∆lary ÿaly musulman<br />
çagalary hem öz de◊-du∆lary tarapyndan beÿan<br />
edilÿän durmu∆y we akademiki gysy∆lara duçar bolÿarlar.<br />
≈u ÿyly◊ güÿzünden ba∆lap bolsa musulman okuwçylar<br />
1. Kör çagalara hemaÿat <br />
bermek üçin Kaliforniÿa<br />
∆tatyny◊ Klowis West<br />
dünÿewi mekdebini◊ ÿokary<br />
synplarynda ulanylÿan <br />
gurallary◊ biri güberçek <br />
globusdyr. Mugallymy◊ <br />
yardam etmegi bilen<br />
kuweÿtli batyl okuwçy<br />
dünÿä barada dü∆ünje alÿar.<br />
2. ≈abana Kaliforniÿa ∆tatyny◊<br />
Hantingon Biçdäki Ÿunion<br />
mekdep okrugynda dürs ya-<br />
zuwy öwrenÿär. Bu okrugda<br />
tejribe maksatnamasyny◊<br />
çäginde arap dili öwredilÿär.<br />
hemme ÿerlerde musulmanlara degi∆lilikde barha ÿaÿrap<br />
barÿan ynamsyzlyga gar∆y hem göre∆meli bolÿarlar.<br />
Me ri Rurk. «Los An ge les Ti mes» ga ze ti ni◊ ha barçysy.<br />
Esa san din ba ra da ma ka la lar ÿazÿar.<br />
© 2001/Los An ge les Ti mes Com pany – awtorlyk hu kugy.<br />
31
B i l i m<br />
1<br />
«Ilki olar nirädir bir ÿerlere dagap gitdiler. Hüjümleri◊<br />
amala a∆yrylan güni bolsa olary◊ bokurdaklaryna<br />
düwün dü∆en ÿaly boldy. Olar bu ÿagdaÿa çydap<br />
bilmediler» diÿip, Meçling gürrü◊ berdi. Musulman<br />
okuwçylary◊ Bilele∆igini◊ agzasy bolmaklyga isleg bildiren<br />
okuwçylary◊ käbirlerine olary◊ okuw synpda∆lary<br />
özlerine ünsi çekmezligi maslahat berdiler. «Olar:<br />
«Beÿle i∆i etmä◊» diÿdiler» diÿip, okuwyny◊ ÿene-de<br />
iki ÿyly galan on alty ÿa∆ly Jo∆ Mansur ÿatlady. Ol<br />
okuwçylary◊ bilele∆igini◊ ÿolba∆çylaryny◊ biri. Ol bu<br />
Bilele∆igi◊ okuwçylary◊ umumy toparyny◊ arasynda<br />
si◊ip, ÿok bolup gitmegi barasyndaky maslahaty◊ di◊e<br />
i∆ ÿüzünde ÿslam dinini◊ talaplaryny berjaÿ etmeÿänler<br />
tarapyndan berilendigini nygtady. «Olar yslamy radikal<br />
bir din hasap edÿärler.»<br />
Mansury◊ özi bolsa mu◊a degi∆lilikde ba∆ga bir<br />
pikirde. Ol: «Mekdepde okywçy musulmanlary◊ sany<br />
köp – diÿip dü∆ündirÿär – Bizi◊ käbirlerimiz öz <br />
ynanÿan zadymyzy i∆ ÿüzünde birlikde berjaÿ etmegi<br />
makul bildik. Hut ∆eÿle etmek bilen biz musulmanlary◊<br />
birl∆megini◊ ∆öhratlandurylmagyny gazanyp bileris<br />
diÿip umyt etdik.» Özlerini◊ gelip çyky∆laryny◊ aÿryba∆ga<br />
bolandygyna garamazdan, bu okuwçylar dini düzgünleri<br />
berjaÿ edilÿän ma∆galalary◊ agzalary bolup<br />
durÿarlar. Bu ma∆galalar üçin öz dinlerine uÿmaklyk<br />
täze bir zat däl. ≈eÿle-de bolsa, üstümizdäki ÿylda Remezan<br />
aÿy has köpräk jogapkärçiligi we tutanÿerliligi<br />
talap edÿär.<br />
Bu mukaddes aÿy◊ birinji güninde okuwçylary◊<br />
birnäçesi namaz wagtynda Gurhandan ÿatdan aÿdyp<br />
berdiler. Olary◊ biri 16 ÿa∆ly Zeÿad Maasarani arap dilini<br />
öz öÿünde öwrenipdir. Ony o◊a ejesi öwredipdir.<br />
Arap geple∆iklerini telewideniÿe arkaly görmek bilen ol<br />
arap dilini ÿadyndan çykarman saklaÿar. Ol we ÿene-de<br />
birnäçe okuwçy öz dinini◊ goragynda durmagy◊ gaÿra<br />
goÿulmasyzlygy barasynda pikirlerini beÿan etdiler.<br />
Emma ∆ol bir wagtda hem, ba∆ga okuwçylar tarapyndan<br />
tankyt edilende, ÿetginjeklere mahsus bolan ynamsyzlygy◊<br />
özlerinde üstün çykÿandygy hem mälim.<br />
«Men mekdepde özüme adaty ÿetginjek hökmünde<br />
garalmagyny isleÿärin. Ÿöne men ba∆ga bir zat hökmünde,<br />
ÿa-da ters bir zat hökmünde däl-de, hut musulman<br />
hökmünde kabul edilmegimi isleÿärin» diÿip Mutallip<br />
belledi. Onu◊ aÿtmagyna görä, ol Remezan<br />
namazlaryny özba∆dak okap bermerin öÿdüp, olary<br />
baryp mekdepde okaÿar. Okuwçylary◊ beÿlekileri bolsa<br />
namazlary bilelikde okasa◊, özü◊i howpsyz, goragly<br />
duÿÿarsy◊ diÿip dü∆ündirdiler. «Bize ahlak taÿdan ruhlanmak<br />
gerek. Bu ÿerde we umuman ähli älemde musulmanlar<br />
dürli meseleler bilen ÿüzbe-ÿüz bolÿarlar. Bizi◊<br />
olary◊ ÿeke däldigini bildiresimiz gelÿär» diÿip, Mansur<br />
aÿtdy.<br />
Bin Laden we Al Kaÿda barasynda sorag berlen<br />
birnäçe okuwçyny◊ ÿüzi gyzaryp gitdi. «Men musulman<br />
fundamentalistleri bardyr diÿip pikir etmeÿärin. Korrumpirlenen<br />
hökümetler we ekstremistler bar diÿilse, onu◊<br />
bilen ylala∆aryn» diÿip Maasarani pert jogap berdi.<br />
32
2<br />
1. Pasadenadaky Westri¤ gyzlar mekdebinde türgenle∆diriji<br />
musulman gyzlar üçin iki hepdelik sport okuwyny◊<br />
dowamynda ÿa∆ basketbolça jerime top zy◊y∆yny <br />
özle∆dirmäge ÿardam edÿär.<br />
2. Dünÿewi mekdebi◊ ÿokary synplaryndan bir ÿa∆ <br />
basketbolçy, musulman bolmak bilen, oraza aÿynda<br />
gün ÿa∆andan so◊ agzyny açÿar.<br />
Mutallib bolsa birneme obÿektiwräk gürledi; «Mentalyplara<br />
we Usama bin Ladene bu dini i∆ ÿüzünde dogry<br />
berjaÿ edÿän musulmanlar hökmünde däl-de, eÿsem bu<br />
dine dü∆ünmeÿän adamlar hökmünde garaÿaryn. Musulmanlary◊<br />
aglabasy i∆ ÿüzünde bu dini◊ düÿp manysyny<br />
berjaÿ etmek isleÿärler. Men hem hut ∆eÿle edÿärin.»<br />
Ynha, geçen aÿy◊ içinde ene-atasy AB≈-a Eÿrandan<br />
göçüp gelen on dört ÿa∆ly Maddi Gorob özüni◊<br />
geÿini∆ görnüsi barasynda çynlakaÿ karara geldi. Aÿallardan<br />
ÿaglyk da◊ynmak talap edilmeÿär. Kellä◊e<br />
ÿaglyk da◊mak bu asyllylygy◊ we aÿallary◊ musulman<br />
düzgünlerine laÿyklykda ÿa∆amaga ymtylÿanlygyny◊<br />
alamaty bolup durÿar. Mundan ba∆ga-da musulman<br />
düzgüni nikala∆mazdan ö◊ jyns gatna∆yklaryna girmegi,<br />
spirtli içgileri içmegi gadagan edÿär.<br />
Eger Remezan namazlaryna barÿan gyzlary◊ aglabasy<br />
günbatar egin-e∆iklerini geÿip gelÿän bolsa we<br />
namaz okalanda di◊e ba∆laryna ÿaglyk örtÿän bolsalar,<br />
Gorob «bürenjek atmaly» meselesine gelende, öz<br />
geÿim-gejimlerini dur∆una üÿtgetdi. Indi ol, öz bedenini◊<br />
∆eklini doly ÿa∆yrmak maksady bilen, uzyn etekli,<br />
e∆igini◊ ÿokarky bölegi-de uzyn ÿe◊li egin-e∆ige geçdi.<br />
«Men indi hiç wagt bürenjek atmajagyma ant<br />
içÿärin» diÿip ol aÿtdy. Bedenini◊ ∆eklini doly ÿa∆yrÿan<br />
köÿnek barasynda bolsa Gorob ∆eÿle dowam etdi:<br />
«Birwagtlar meni◊ maksadym ikinji ölçegdäki e∆ikleri<br />
geÿmekdi, erkekler bilen du∆u∆maga gitmekdi we mekdepde<br />
geçirilÿän ∆owhunlara (ballara) gatna∆makdy. Indi<br />
bolsa men özümi◊ musulman diÿilip hasap edilmegimi<br />
isleÿärin. Munda aÿyp – syn edere hiç zat ÿok.»<br />
Gorob we Musulman okuwçylary◊ bilele∆igini◊<br />
ba∆ga-da gyzlary mekdepdäki musulman gyzlary◊ aglabasyny◊<br />
musulmanlara me◊zedäÿjek bolÿan zatlary<br />
geÿmekden da∆da durÿandyklaryny aÿdÿarlar. Goroby◊<br />
i◊ gowy joralaryny◊ biri on dört ÿa∆ly Danÿa Arafeh<br />
bolsa: «Olar musulmanlara me◊zemejek bolup ∆eÿle bir<br />
jan çekÿärler welin, indi musulman gyzlaryny beÿleki<br />
gyzlardan tapawutlandyryp hem bolmaÿar» diÿdi.<br />
Arafehi◊ özi üç ÿyldyr, ba∆yna ÿaglyk öptÿär.<br />
Ene-atasy Müsürde we Palestinada doglan özi AB≈-da<br />
dünÿä inen Arafeh aÿallary gymmat baha göwher da∆yna<br />
de◊eÿär we Gurhanda hem hut ∆eÿle sözleri◊ bardygyny<br />
belledi. «Eger aÿal ba∆yna ÿaglyk atsa, onda<br />
aÿal çigit ÿaly hem peselmeÿär. Bu onu◊ goragy. Öz gym-<br />
matlyklary◊y wagtyndan ö◊ el-ÿeterli edip goÿmagy◊<br />
näme ähmiÿeti bar Ençeme onÿyllyklary◊ dowamunda<br />
AB≈-ny◊ görnükli musulman we beÿleki dini ÿolba∆çylary<br />
ÿa∆amak üçin bu ÿurda täze göçüp gelenlere öz din-<br />
lerine mahsus bolan egin-e∆iklerini öÿlerinde goÿup,<br />
amerikan jemgyÿetine a◊satlyk bilen garylyp-gatylmak<br />
üçin günbatarlylar ÿaly geÿinmegi maslahat berÿärdiler.<br />
Adaty egin-e∆ige degi∆lilikde Arafehde bar bolan yhlasdyr<br />
höwes onda gelejege bolan ba∆ga bir dü∆ünjäni◊<br />
peÿda bolmagyna alyp barÿar. Ol hatda: «Hemme adamlar<br />
öz dinine mahsus egin-e∆ik geÿen bolsa, örän o◊at<br />
bolardy. ≈eÿle bolanda, biz biri birimiz barada has köp<br />
zat öwrenerdik.»<br />
Remezan namazyny◊ birinji gününde Arafeh bilen<br />
Gorob dälizi◊ (koridor) ugrunda Meçli◊i◊ okuw otagyny◊<br />
ÿanynda durup geple∆ÿärkäler, Bahareh ≈aÿegan-Fatemi<br />
olar bilen tany∆lyk açdy. Ol bir gapdalda oturyp, bulary◊<br />
jemagat bilen namaz okaÿ∆yna syn edip durupdyr.<br />
«Men bu ÿere dört aÿ ozal Eÿrandan geldim – diÿip,<br />
ol beÿleki gyzlara dü∆ündirdi. Men musulmanlardan hiç<br />
kimi tanamaÿardym, ∆onu◊ üçin hem özümi◊ kimdigimi<br />
we öz endiklerimi ÿa∆yryp gezdim.» Onu◊ futbolkasyna<br />
we jinsi balagyna seredip, onu◊ dogry sözleÿändigine göz<br />
ÿetirse boljak. Eÿranda bolsa aÿallar hiç ÿeri görünmez<br />
ÿaly bürenjekli we halatly. «Men gaty ge◊ galÿaryn»<br />
diÿip, ol gepini dowam etdirÿar we birden gülüp ugraÿar<br />
welin, onu◊ demi tutulÿar. «Bilÿärsi◊izmi näme, sen ÿeke<br />
özü◊kä◊, sen suwu◊ di◊e bir damjasy kimin. Bu ÿerde<br />
beÿleki musulman okuwçylar bilen bile bolsa◊, onda sen<br />
köp damjadan ybarat bolan uly bir de◊zi◊ bölegi.»<br />
≈aÿegan Fatemi özüni◊ AB≈-da haçan-da bolsa<br />
adaty musulman köÿnegini geÿjekdigi barasynda hiç bir<br />
zat diÿip bilmedi. Ol hatda ∆u talyplar bilen Remezan<br />
namazyny bilelikde okamak üçin ÿene-de gelip biljekdigini<br />
ÿa-da bilmejekdigini-de aÿdyp bilmedi.<br />
«Men ∆eÿle haÿran galdym. Ma◊a biraz wagt gerek»<br />
diÿip, ol sözüni so◊lady. ★<br />
33
B i l i m<br />
M u G a l l y m y ÷ s u R a t y<br />
«Men Ame ri kany◊ döwlet mek dep le rin de ders berÿärin. Men ∆eÿle-de<br />
öz ça ga larymy Ys lam mek de bin de okadÿaryn.»<br />
– Rawia Ys maÿyl, mu gallym, To li do, Ogaÿo ∆taty<br />
«Men Amerikany◊ Birle∆en ≈tatlaryny◊ Ogaÿo<br />
∆tatyny◊ Tolido ∆äherinde döwlet mekdebinde<br />
mekdep mugallymy bolup i∆leÿärin. Men ∆eÿle-de<br />
öz çagarlarymy ruh güni Yslam mekdebinde<br />
okadÿaryn.<br />
Men Liwany◊ Beÿrut ∆äherinde eneden doguldum.<br />
1984-nji ÿylda Birle∆en ≈tatlara geldim. Meni◊<br />
dört sany ajaÿyp perzendim bar. Men çagalar<br />
bilen i∆lemegi ähli zatdan eÿ görÿändigim sebäpli<br />
mugallym bolmagy ÿüregime düwdüm.<br />
Yslam merkezinde men körpe çagalara bir sagat<br />
dini sapak berÿärin, so◊ra bir sagat arap dilini<br />
öwredÿärin, sapaklary◊ arasynda olar günortanlyk<br />
naharyny edinÿärler. So◊ra biz hemme namazlary<br />
bilelikde okaÿarys. Bu meni◊ özüm we ma∆galam<br />
üçin saÿlan kabul ederlikli ÿeke-täk durmu∆ ÿolumdyr.<br />
Musulman bolmaklyk meni◊ barlygymy◊<br />
manysydyr.<br />
Men öz okadÿan döwlet mekdebimi◊ okuw<br />
otagymda hijab da◊ynÿaryn. Çagalar ma◊a köp soraglar<br />
berÿärler. Men hiç bir çagany◊ meni◊ beÿle<br />
etmegime ge◊ galmagyny görmedim. Olar we olary◊<br />
ene-atalary özlerini◊ gaÿry medeniÿet we ba∆ga din<br />
bilen tany∆ÿandyklaryna begenÿärler.<br />
Meni◊ bilen go◊∆uçylykda ÿa∆aÿan ähli musulman<br />
däl adamlary◊ öz çagalaryna bilim bermek<br />
we ma∆gala gymmatlyklaryny saklamak barada edil<br />
men ÿaly aladalanÿandyklaryny görÿärin. Men Ruhnama<br />
(sentÿabr) aÿyny◊ 11-inden so◊ra öz ÿakynymda<br />
hiç hili ma◊a bolan ters garaÿ∆y duÿmadym.<br />
Döwlet mekdebinde men körpe çagalara meni◊<br />
dinimi◊ köp babatda olary◊ dinine çalymda∆dygyny<br />
we i◊ bir möhüm zady◊ bizi◊ tapawutlylygymyz<br />
däl-de, eÿsem me◊ze∆ligimiz dogrusynda<br />
i∆lemek bolmalydygyny dü∆ündirmäge jan<br />
edÿärin.»<br />
34
★ Amerikany◊ Birle∆en ≈tatlarynda metjitleri◊ sany: 1209<br />
★ Ol ÿa-da beÿleki metjit bilen özara hyzmatda∆lyk edÿän amerikan musulmanlary: 2 million<br />
★ 1994-nji ÿyldan bäri metjitleri◊ sanyny◊ ösü∆i: 25 göterim<br />
★ 1980-nji ÿyldan bäri esaslandyrylan metjitleri◊ möçberi: 62 göterim<br />
D i n i a m a l e t m e l e r<br />
★ Birle∆en ≈tatlarda ol ÿa-da beÿleki metjit bilen özara hyzmatda∆lyk edÿän musulmanlary◊ ortaça sany: 1625<br />
★ AB≈-ny◊ metjitlerini◊ i∆ine gatna∆ÿan yslamy kabul eden musulmanlar: 30 göterim.<br />
★ Özlerini◊ amerikan institutlaryna we syÿasy i∆lere gatna∆malydygyna «anyk razylyk berÿän» amerkan<br />
musulmanlary: 70 göterim.<br />
★ Ol ÿa-da beÿleki ÿeke-täk etniki topary◊ barÿan amerikan metjitleri: 7 göterim.<br />
★ Öz agzalaryny◊ içinde aziÿaly, afro-amerikan we araplar bolan amerkan metjitleri: 90 göterim.<br />
★ Amerikan metjitlerinin i∆ine yzygiderli gatna∆ÿan adamlary◊<br />
asly:<br />
D e m o g r a f i k m a g l u m a t l a r<br />
Günorta Aziÿa ÿurtlaryndan (pakistanlylar, <br />
hindiler, banglade∆liler, owganlar): 33 göterim.<br />
Afro-amerikanlar: 30 göterim.<br />
Araplar: 25 göterim.<br />
Saharadan günortarakdaky etraplardan <br />
bolan afrikanlar: 3,4 göterim.<br />
Ÿewropalylar (bosniÿalylar, tatarlar, <br />
kosowarlar we beÿl.): 2,1 göterim.<br />
Akÿagyz amerikanlar: 1,2 göterim.<br />
Asly Günorta-Gündogar Aziÿa yurtlaryndan <br />
bolanlar (malaÿziÿalylar, indoneziÿalylar,<br />
filippinliler): 1,3 göterim.<br />
Karib de◊zini◊ sebitindäki ÿurtlardan bolanlar: 1,2 göterim<br />
Türkler: 1,1 göterim.<br />
Eÿranlylar: 0,7 göterim.<br />
Ispan dilli amerikanlar/Latyn Amerikasy ÿurtlaryndan: 0,6 göterim.<br />
★ Gurhana we Sünnülige berk eÿerÿan diÿip pikir edÿän amerikan metjitler: 90 göterimden gowrak.<br />
★ Gurhany onu◊ maksadyny we döwrebap ∆ertleri nazarda tutmak bilen dü∆ündirmeli diÿip pikir edÿän<br />
amerikan metjitleri: 71 göterim.<br />
★ Kömege mätäçlere käbir kömekleri berÿän amerikan metjitleri: 70 göterime barabar.<br />
Mu sul man lary◊ Ame ri kan jemgyÿe ti ne gat na∆y∆y<br />
★ Doly i∆ gününde i∆leÿän mekdepleri bar bolan amerikan metjitleri: 20 göterime düzÿär.<br />
80%<br />
70%<br />
60%<br />
50%<br />
40%<br />
30%<br />
20%<br />
10%<br />
0%<br />
Ÿok<br />
Hawa<br />
Mu sul man lar ame ri kan<br />
ins ti tut laryn da<br />
Ÿok<br />
Hawa<br />
Mu sul man lar aç-a çan<br />
gat na∆malydyr lar<br />
Ÿokarda berilen maglumat «Mosque in America: A National Portrait»-de (Amerikada metjit: ÿurt möçberinde<br />
häsiÿetnama), 2001-nji ÿyly◊ Gurbansoltan (aprel) aÿynda çap edilen syndan alyndy. Ol «Faith Communities<br />
Today» ady bilen amerikan kongregasiÿalaryny◊ has uly möçberde alnyp barylan barlagyny◊ bölegini<br />
düzÿär; o◊a dini◊ Konnektikut ∆tatynda ÿerle∆en Hartford ylmy barlaglary institutyny◊ Hartford Seminary<br />
tarapyndan ÿolba∆çylyk edildi. A∆akdaky musulman guramalary bu barlagy◊ bilelikdäki hemaÿatkärleri <br />
bolup çyky∆ etdiler: Amerikan-yslam gatna∆ykjlary boÿunça Gurama, Demirgazyk Amerikany◊ Yslam<br />
jemgyÿeti, ymam U. Din Muhammedi◊ Ruhy edarasy we Demirgazyk Amerikany◊ Yslam topary.<br />
Bu ne∆irde getirilÿän çyzgylary◊, görkezijileri◊ ählisi ∆ol barlagdan alyndy.<br />
35
Dini amal etmeler<br />
N a m a z o k a l y ≈ y n d a n g ö R n ü ≈ l e R<br />
1<br />
1. Nÿu Meksika ∆tatyny◊ demirgazygynda<br />
20 ÿyl mundan ö◊ <br />
demirgazyk-afrikan nusgasynda<br />
gurlan Dar al Islam binasy metjidi,<br />
mekdebi we dü∆elgäni öz içine<br />
alÿar.<br />
2. Nÿu Meksika ∆tatyny◊ Abikwui<br />
∆äherini◊ golaÿynda ÿerle∆ÿän Dar<br />
al Islam metjidini◊ da∆ynda namaz<br />
okalÿar.<br />
3. Tennessi ∆tatyny◊ Memfis <br />
∆äherini◊ musulman jemgyÿetini◊<br />
jaÿynda namaz okaly∆y.<br />
2 3<br />
36
4<br />
4. AB≈-da Musulmanlary◊<br />
gününe bagy∆lanan <br />
dabaraly ÿöri∆ ba∆lanmazyndan<br />
ö◊, Nÿu-<br />
Ÿork ∆äherini◊ Manhetten<br />
bölegini◊ Madison<br />
∆aÿolunda öÿle namazy<br />
okalÿar.<br />
5. Filadelfiÿa metjidindäki<br />
Bawa jemgyÿetini◊ <br />
agzalaryny◊ namaza<br />
duran pursady.<br />
37<br />
5<br />
A m e r i k a d a<br />
musulman durmu∆y
D i n i a m a l e t m e l e r<br />
Amerikan<br />
metjitleri<br />
1<br />
Geçen asyry◊ togsanynjy ÿyllaryny◊ ahyrlarynda<br />
geçirilen barlaglary◊ netijelerine görä, Birle∆en<br />
≈tatlarda 1200-den gowrak metjit we<br />
yslam merkezi bardyr, emma olary◊ di◊e 100-isi metjit<br />
hökmünde gurlandyr. Bu barlagdan görnü∆i ÿaly yslam<br />
kongregasiÿalaryny◊ köpüsi öz i∆lerini ba∆ga maksatlar<br />
üçin gurlan jaÿlarda ba∆ladylar. Ilki-ilkiler bu binalarda<br />
ÿangyn stansiÿalary, teatrlar, ätiÿaçlyk jaÿlary we dükanlar<br />
bardy.<br />
Emma 1965-nji ÿyldan so◊ra Birle∆en ≈tatlara<br />
dürli ÿurtlardan musulmanlary◊ köp sanlysy gelende<br />
ÿagdaÿ üÿtgedi. Hut ∆ol wagtlar ÿeke-täk maksady musulman<br />
jemgyÿetlerine hyzmat etmek bolan namaz<br />
okalÿan jaÿlar, ÿerli klublar we etrap medeni merkezleri<br />
hökmünde metjitleri◊ gurlu∆ygy ba∆landy. ≈u günki<br />
günde amerikan musulmanlaryny◊ dini köpdürliligi, etniki<br />
aslyny◊ baÿlygy we köp toparlylygy binalary◊ taslamalaryny◊<br />
dürli-dürli görnü∆lerini◊ döremeginde we<br />
gurnaly∆ ∆ekillerini◊ köp bolmagynda öz ∆öhlelenmesini<br />
tapÿar.<br />
Kembrijdäki Massaçuseti◊ tehnologik institutyny◊<br />
yslam binagärçiligini öwrenmek boÿunça Aga Han<br />
Bölümini◊ baÿry ylmy i∆gäri◊ wezipesinde i∆leÿän suratçy<br />
we metjitleri◊ binagärçiligini◊ ÿazgysyny ÿörediji<br />
doktor Omar Halidi Birle∆en ≈tatlarda metjitleri◊ binagärçiligini◊<br />
üç görnü∆ini◊ üstünlikli peÿdalanylmasyny<br />
we gi◊den me∆hurlygyny ∆eÿle dü∆ündirÿär.<br />
«Birinjiden, bir yslam ÿurdundan ÿa-da yslam<br />
ÿurtlaryny◊ birnäçesinden alnan we üytgewsiz amerikan<br />
topragyna geçirilen adaty binagärçiligi özünde jemleÿän<br />
metjitler bardyr – diÿip, doktor Halidi dü∆ündirÿär. –<br />
Ikinjiden, adaty däbi◊ üytgedilen görnü∆ini görkezÿän<br />
we käbir ÿerde amerikan binagärçiligini◊ alamatlary bilen<br />
utga∆ÿan metjitler bar. Üçünjiden bolsa, düÿpgöter<br />
täze binagärçilikli metjitler hem du∆ gelÿär. Meselem<br />
Demirgazyk Amerikany◊ yslam jemgyÿetini◊ Indiana<br />
∆tatyny◊ Pleÿnfil ∆äherindäki karargähi (∆tab-kwartirasy).»<br />
Bu üç görnü∆däki metjitleri◊ köpüsi ders otaglaryny◊,<br />
kitaphanalary◊, auditoriÿalary◊, ylmy maslahat<br />
otaglaryny◊, kitap dükanlaryny◊, a∆hanalary◊, söhbetde∆lik<br />
we dynç aly∆ ÿerlerini◊, hatda ÿa∆aÿy∆ jaÿlaryny◊<br />
wezipelerini hem ÿerine ÿetirÿärler.<br />
2<br />
1. Indiana ∆tatyndaky Ewanswilli◊ Yslam merkezini◊ <br />
pyÿada geçelgesini◊ görnü∆i. Bu bina Orta Günbatary◊<br />
adaty ∆äherÿaka binagärçilik alamatlaryny öz içine<br />
alÿar.<br />
2. Indiana ∆tatyndaky Ewanswilli◊ Yslam merkezini◊ <br />
içki görnü∆i.<br />
3. Demirgayk Amerikany◊ Yslam jemgyÿetini◊ Indiana<br />
∆tatyny◊ Pleÿnfildäki 1979-njy ÿylda gurlan binasyny◊<br />
asuda görnü∆i bar. Bu binada metjit, kitaphana we i∆<br />
otaglary bir bitewiligi emele getirÿär.<br />
Metjitleri◊ binagärçiliginde göz ö◊ünde tutulan<br />
ba∆ga bir ÿagdaÿ – bu aÿallar üçin namaz okalÿan ÿerleri◊<br />
bolmagydyr. Amerikada aÿallar metjitleri◊ i∆ini◊<br />
aÿrylmaz düzüm bölegidir we musulman jemgyÿetinde<br />
örän i∆je◊ orny eÿeleÿärler. Adaty amerikan musulman<br />
38
3<br />
ma∆galasynda onu◊ agzalaryny◊ ählisi namaz okaÿarlar,<br />
bu bolsa aÿallar üçin aÿratyn ÿeri◊ bölunmegini◊ zerurlugyny<br />
ÿüze çykarÿar, düzgün bol∆una görä, ol ÿerler<br />
ÿarym gatda ÿerle∆endir (köplenç birinji we ikinji gaty◊<br />
aralygy).<br />
Köp ÿagdaÿlarda Demirgazyk Amerikany◊ metjitlerini◊<br />
binagärçiligi ∆ol etraby◊ agdyklyk edÿän binagärçiligini<br />
∆öhlelendirÿär. «Wagty◊ geçmegi bilen<br />
geçmi∆i◊ we täzeçilligi◊ ∆owly utga∆masyny ∆öhlelendirÿän<br />
ol ÿa-da beÿleki nusgaly binagärçilik i∆lenilip<br />
düzüler – diÿip, doktor Halidi ö◊dengörüjilik bilen<br />
aÿdÿar. – Günbatarda peÿda bolan täze metjitleri◊ gümmezler<br />
ÿa-da minaralar bilen hiç hili umumylygy ÿokdur.»<br />
★<br />
39
D i n i a m a l e t m e l e r<br />
1<br />
3<br />
4<br />
2<br />
5<br />
1. Arizona ∆tatyny◊ Tempdäki metjidi özüni◊<br />
gümmezi we minarasy bilen has adaty <br />
görünÿär.<br />
2. Günorta Kaliforniÿany◊ Bewerli-Hillzdäki<br />
Yslam merkezi.<br />
3. Tehas ∆tatyny◊ Hÿustonynda Yslam<br />
jemgyÿetini◊ geçen asyry◊ togsanynjy <br />
ÿyllaryny◊ ba∆ynda bina edilen jaÿy.<br />
4. Pullmandaky (Wa∆ington ∆taty) adaty <br />
minara Yslam merkezine görk berÿär.<br />
5. Çikagodaky (Illinoÿs ∆taty) Yslam Ÿurdy<br />
metjidini◊ içki görnü∆i.<br />
40
6<br />
8<br />
7<br />
6. Albukerkedäki (Nÿu Meksiko ∆taty) Yslam merkezini◊<br />
täze binagärçiligi geometriÿany◊ mümkinçilikleri,<br />
gi◊i∆ligi peÿdalanmak, düzüm gurlu∆ usullary we <br />
seri∆deleri◊ ulanyly∆y baradaky dowam edip gelÿän<br />
dü∆ünjeleri (däpleri) üÿtgedÿär.<br />
7. Gurlu∆ygy 1991-nji ÿylda tamamlananyndan bäri, <br />
bu ÿslam Merkezi Nÿu-Ÿorku◊ merkezi bölegini◊<br />
ajaÿyplyklaryny◊ birine öwrüldi.<br />
8. Wa∆ingtony◊ Yslam medeni merkezini◊ (Kolumbiÿa <br />
Federal okrugy) agzalaryny◊ biri juma namazyndan<br />
so◊, adaty binagärçilik tärinde gurlan içki görnü∆e<br />
toma∆a etmek üçin eglendi.<br />
41
Dini amal etmeler<br />
a g y z b e k l e n i l i ≈ i<br />
1<br />
2<br />
1. 2001-njy ÿylda Remezany◊ ilkinji gününde AB≈-ny◊ Harby-de◊iz flotuny◊ yslam dinine uÿÿan de◊izçileri gämini◊ <br />
gorumynda namaz okadylar.<br />
2. Dindar musulman Nÿu-Ÿorku◊ i◊ uly metjitlerini◊ birinde Remezany◊ – bir aÿlap agyz beklenip, päklenilÿän aÿy◊, ilkinji<br />
gününde Gurhandan süreler okaÿar.<br />
3. Musulman we onu◊ aÿaly Arizona ∆tatyny◊ Günorta dagyny◊ belent ger∆inde durup çu◊◊ur, näzik duÿgy bilen <br />
Remezany◊ ba∆lanmagyny habar berÿän täze aÿy◊ dogmagyna gara∆ÿarlar.<br />
3<br />
42
4. Amerkany◊ ähli <br />
künjeklerinde<br />
musulmanlar Remezany<br />
dürli-dürli ÿagdaÿda<br />
belleÿärler.<br />
Günü◊ dowamynda<br />
agzy◊y beklemeklik<br />
Remezan düzgünlerini◊<br />
di◊e bir bölegidir.<br />
Amerikada <br />
musulman ma∆galalaryny◊<br />
we metjitlerini◊<br />
köpüsinde <br />
musulmanlar günü◊<br />
ya∆ÿan wagtynda<br />
uzakly gün dowam<br />
eden agyz beklemäni◊<br />
agzaçaryna<br />
ÿygnanÿarlar, o◊a<br />
musulman bolmadyk<br />
dostlarynyda<br />
çagyrÿarlar. Bu<br />
ÿerde Miçigandaky<br />
musulman ma∆galalaryny◊<br />
biri agzaçara<br />
taÿÿarlanÿar.<br />
4<br />
6<br />
5. Prezident Bu∆ 2001-nji ÿyly◊ Sanjar (noÿabr)<br />
aÿyny◊ 19-ynda, ba∆güni Wa∆ingtonda (ortada)<br />
ymam Abdulla Muhammed Al Hujy◊ (çepden) <br />
Ak Tamy◊ Nahar iÿilÿän otagynda Iftaar naharyny◊<br />
ö◊üsyrasyndaky dogasyny di◊leÿar. Stolu◊ ba∆ynda<br />
(sagda), Döwlet kätibi Kolin Pauel hem otyr.<br />
6. San-Fransiskony◊ dünÿewi mekdeplerini◊ birinde<br />
musulman aÿal Remezany◊ – musulman senenamasyny◊<br />
i◊ mukaddes aÿyny◊ manysy we <br />
ony berjaÿ etmek etmek barada ÿokary synp<br />
okuwçylaryna gürrü◊ berÿär.<br />
5<br />
43<br />
A m e r i k a d a<br />
musulman durmu∆y
I≈ler dünÿäsinde<br />
I ≈ d e<br />
1<br />
2<br />
4<br />
1. Doktor Leÿla Haddad Miçigan ∆tatynyny◊ Dearborndaky<br />
saglygy goraÿy∆ merkezlerini◊ birinde näsagy gözden <br />
geçirÿär.<br />
2. Dükançy Kaliforniÿa ∆tatyny◊ Frimontdaky dükanlaryny◊<br />
biri üçin telefon arkaly sargyt alÿar, ol etrap ol ÿerde<br />
ÿa∆aÿan 60000-den gowrak owganlara hyzmat edÿär.<br />
3. Nÿu-Ÿork ∆äherinde taksi ∆urüjüsi bolup i∆leÿän <br />
päkistanly musulman bä∆ wagtyna namaz okamaklygy<br />
özüne dartgynly i∆ini◊ hötdesinden gelmäge ÿardam<br />
berÿändigini aÿdÿar.<br />
4. Nÿu-Ÿork ∆äherini◊ Bruklindäki içgileri öndürÿän <br />
∆ereketi◊ eÿesi öndürÿän önümlerini görkezÿär.<br />
3<br />
44
5<br />
5. I∆gärler Nÿu-Ÿork ∆äherini◊ Bruklindäki arap amerikanlaryna<br />
goldaw beriji merkezini◊ da∆ynda toplanÿarlar.<br />
6. Musulman aÿal Ogaÿo ∆tatyny◊ Kolumbusdaky azyk<br />
önümlerini paÿlaÿjy merkezlerini◊ birinde gaplaÿjy <br />
hatary◊ i∆ini ugrukdyrÿar.<br />
6<br />
45<br />
A m e r i k a d a<br />
musulman durmu∆y
I ≈ l e r d ü n ÿ ä s i n d e<br />
Ynançlar we bank i∆leri<br />
≈eril Jin<br />
Minneapolisli Adbirizak Bille, dinine berk<br />
uÿÿan musulman, awtobusly gatnady∆ hyzmatlaryny<br />
hödürleÿän hususy i∆ine ba∆lajak<br />
bolanda çykgynsyz ÿagdaÿa galdy. Billä hususy i∆ini<br />
herekete girizmek üçin bankdan karz pul gerek boldy,<br />
emma yslam kada-kanuny göterim tölemegi ya-da bergini<br />
tölemekde rebany gadagan edÿär.<br />
So◊ky wagtlara çenli Bille ÿaly musulman telekeçilerine<br />
mümkinçilikler çäklidi. Magtymguly (maÿ)<br />
aÿynda Doganlyk ∆äherleri◊ toparlaryny◊ tagallalary arkaly<br />
Bille immigrantlary i◊lis dili sapagyna gatnadÿan<br />
hususy ∆ereketini◊ göterimsiz maliÿele∆dirilmegini gazandy.<br />
Bille Sent-Poldaky etrapçalary abadanla∆dydyry∆<br />
merkezinden karz alan 15000 amerikan dollaryna 3–4<br />
adamlyk mekdep awtobusyny satyn aldy. Bu topar Billeni◊<br />
bergisini üzmegi üçin 2000 amerikan dollary möçberinde<br />
alnan girdejisini almagy göz ö◊ünde tutupdy.<br />
Bille hiç hili göterim tölänok, çünki girdeji göterimi◊<br />
ornuny tutÿar, ady agzalan merkez bolsa, entegem<br />
ÿyllyk girdejini alÿar.<br />
«Men göterim tölänimden, telekeçilikden da∆da<br />
duranymy gowy görÿärin» diÿip Bille aÿtdy. Karz puly<br />
∆eÿle almaga mümkinçilik bolmadyk bolan bolsa, belkem<br />
ma◊a awtobus satyn almak üçin pul ÿygnamak<br />
gerek bolardy ÿa-da dostlarymdan göterimsiz pul karz<br />
almaga synany∆maly bolardym diyip, ol dü∆undirdi.<br />
Doganlyk ∆äherleri◊ musulmanlary geçen ÿyl<br />
döwleti◊ jogapkär wezipeli adamlaryny, karz berijileri<br />
we raÿat ö◊ba∆çylaryny musulmanlara alternatiw maliÿele∆dirme<br />
bilen pul bermek, ÿagny dowam edÿän<br />
düzgünleri bozmazdan, yslamy ynanjy olara uÿgunla∆dyrmak<br />
barada habarly etmek dogrusynda i∆lediler.<br />
Banky◊ wekilleri berk düzgünleri◊ musulmanlary◊<br />
alternatiw maliÿele∆dirmä zerurlygyny kanagatlandyrmaga<br />
päsgel berÿändigini aÿdÿarlar. Musulmanlar<br />
we maliÿe ÿolba∆çylary bu ÿerde i∆i◊ di◊e bir ∆ahsy<br />
ÿa-da dini meselä syrykmaÿandygy bilen ylala∆ÿarlar;<br />
emele gelen ÿagdaÿ jemgyÿetçilik we ykdysady häsiÿetli<br />
mesele bolup durÿar. Ol ÿolba∆çylar alternatiw <br />
maliÿele∆dirmani◊ bolmazlygyny◊ yslamy telekeçileri◊<br />
nähili oÿlap tapyjylygy we ba∆arnyklygy görkezip <br />
biljekdigini, ∆eÿle-de i∆ewürlik hereketi◊ nähili ösü∆<br />
çägine ÿetip biljekdiklerini görkezdi; mu◊a Doganlyk<br />
∆äherleri◊ toparlaryny◊ üstünlikleri aÿdy◊ mysal bolup<br />
biler.<br />
Yslamy jemgyÿetleri◊ sany we baÿlygy ÿurt möçberinde<br />
artÿar. «Islamik Horaÿzens» ¤urnalyny◊ maglumatyna<br />
görä, Birle∆en ≈tatlarda ÿa∆aÿan 6 million musulman<br />
jan ba∆yna 35000-den 45000 amerikan dollary<br />
möçberinde girdeji alÿarlar, bu bolsa ÿurt boÿunçä <br />
27000 amerikan dollaryny düzÿän görkezijiden ep-esli<br />
artykdyr.<br />
Bar bolan maglumatlara görä, Doganlyk ∆äherlerde<br />
75000 musulman ÿa∆aÿar (bä∆ ÿyl mundan ozal <br />
45000 töweregidi). Minnesota ∆tatynda 100000 musulman<br />
ÿa∆aÿar. Girdeji bermeÿän toparlar i∆ewürlik hereketi<br />
boÿunça geçirilen sapaklarda alternatiw maliÿele∆dirmäni◊<br />
zerurlygyna dü∆ündiler. Bu zerurlyk Birle∆en<br />
≈tatlara Somaliden ÿa◊y-ÿakynda gelen immigrantlar<br />
uçin has-da döwrebap bolup durÿar, sebäbi olar yslam<br />
dinini◊ düzgünlerine beÿlekilerden berkräk eÿerÿärler.<br />
Minnesotadaky somalili bosgunlary◊ sany ÿurt boÿunça<br />
i◊ ÿokary bolup durÿar, bar bolan maglumatlara görä<br />
olary◊ sany 40000-dir. ≈u ÿyly◊ ba∆ynda Sent-Poldaky<br />
etrapçalary◊ ösdürmek we abadanla∆dyrmak boÿunça<br />
merkezi◊ serenjam beriji direktory Maÿk Temali ownuk<br />
telekeçiligi maliÿele∆dirmek maksady bilen rebadan erkin<br />
(ÿagny göterim almazdan) maÿa goÿumyny goÿmaklyga<br />
giri∆di. Temali musulman immigrantlaryny◊<br />
göterime karz pul alyp bilmeÿändigi sebäpli hususy telekeçilige<br />
ba∆lamak islemeÿändigini görÿärdi.<br />
Golaÿda maliÿele∆dirmäni◊ birnäçe ÿerli yslamy<br />
maksatnamalary ÿerine ÿetirilip ba∆landy ÿa-da meÿille∆dirilmäni◊<br />
basgançaklarynda duruldy:<br />
• «Filips Kommÿuniti Dewelopment Korporeÿ∆in»,<br />
∆eÿle-de Minneapolisi◊ etraplaryny◊ ösü∆i we abadanla∆dyryly∆y<br />
boÿunça gullugy kärhanany◊ musulman<br />
hojaÿynyna göterimi dolandyry∆ salgydyna çal∆yrmak<br />
bilen karz pul berdiler. Olary◊ ikisi-de maksatnamalary<br />
musulmanlara has kabul ederlikli derejede etmek<br />
üçin i∆leÿärler.<br />
• Minneapolisi◊ etraplaryny ösdürmek we abadanla∆dyrmak<br />
boÿunça ∆ereketleri◊ konsorsiumy iki sany<br />
yslamy i∆ewürlik kärhanasyny karz pul bermek boÿunça<br />
ÿygnalÿan salgytlary◊ esasynda iki sany amaly synag<br />
maksatnamasy hökmünde üpjün etdi. Bu girdeji<br />
bermeÿän topar iki ÿyly◊ içinde töwekgelçilikli (wençur)<br />
maÿa goÿumyny◊ kiçi gaznasyny döretmek isleÿär.<br />
• Minneapolisdäki bir ÿyl mundan ö◊ döredilen «Dolson<br />
Oto Diler», ulanylan ulaglary satmak boÿunça del-<br />
46
lalçylyk ∆ereketi, öz mü∆derilerine göterim almazdan<br />
karz pul bermegi göz ö◊unde tutÿar.<br />
• Tutu∆ ÿurt möçberinde ∆ereketleri◊ bir topary, ÿagny<br />
«Amerikan Haus Faÿnens Lariba» we «Em Si Aÿ<br />
Faÿnen∆l Serwisiz» ÿe◊il ma∆ynlary we enjamlary<br />
kärendesine berÿärler, ∆eÿle-de Minnesotada ÿa∆aÿan<br />
adamlara öÿler we kärhanalar üçin göterimsiz maliÿele∆dirmäni<br />
hödürleÿärler. Tagallalar ylaÿta-da öÿleri◊<br />
musulman eÿelerine gönükdirilÿär.<br />
• Doganlyk ∆äherleri◊ topary Karz pul beri∆ yslamy<br />
bilele∆igini döretmegi◊ üstünde i∆leÿärler.<br />
«Uellz Fargou end Kompani» we «Ÿuniwersiti<br />
bank» ÿaly banklar yslamy i∆ewür kärhanalara kömek<br />
bermegi◊ we ∆ahsy emläk hökmünde öÿleri almakda<br />
ÿardam etmegi◊ mümkinçiliklerini öwrenÿärler.<br />
«Mu◊a ägirt uly zerurlyk bar – diÿip, Doganlyk<br />
∆äherleri◊ girdeji bermeÿän birnäçe toparlaryna we yslamy<br />
telekeçileri maliÿele∆dirmäni guramak meseleleri<br />
boÿunça banklara konsultasiÿa (maslahat) beriji Wafik<br />
Fannun pikir edÿär. – Doganlyk ∆äherleri◊ musulman<br />
jemgyÿeti muny eÿÿäm on ÿyldan bäri ÿerine ÿetirmäge<br />
synany∆ÿar.»<br />
Minnesota ∆tatyny◊ Sent-Pol ∆äherini◊ kiçi etraplaryny<br />
ösdürmek we abadanla∆dyrmak boÿunça Merkez bilen<br />
bagla∆ylan maliÿele∆dirmäni◊ göterimsiz ylala∆ygy – bu<br />
musulmana Doganlyk ∆äherleri◊ ÿa∆aÿy∆ jaÿlaryna we<br />
kärhanalara hyzmat edÿän hususy ∆ereketine azyk önümlerini<br />
ÿerlere eltip bermekde zerur bolan ulag we enjamlar<br />
üçin bergisini bermäge ÿardam edÿär.<br />
«Minnesotany◊ birnäçe musulmanlarynda bankdan<br />
adaty karz puly almakdan ba∆ga çykalga ÿok. Biz<br />
bu zatlary◊ hemmesini mätäç bolanymyz üçin edÿäris.<br />
Ulgam ∆eÿle. Men muny bir gijäni◊ dowamynda üÿtgedip<br />
bilmeÿärin, ÿöne nämedir bir zatdan ba∆lamaly<br />
bolÿar.»<br />
Minnesotany◊ Yslam merkezini◊ ÿerine ÿetiriji<br />
direktory Hamdi El Swaf yslam örän çalt ösÿän din bolsa-da,<br />
musulmanlar jemgyÿet tarapyndan köpräk dü∆ü-<br />
≈e ril Jin «Paÿe niÿer Pres si◊», Min ne so tany◊ Sen-Pol daky<br />
ga ze ti ni◊ i∆ewür lik boÿun ça ha barçysydyr.<br />
Awtorlyk hu kugy © 2001 «Paÿe niÿer Pla net»/Sent-Pol<br />
(Min ne so ta) «Paÿe niÿer Press»/Twin Ci ti es.com<br />
47
I ≈ l e r d ü n ÿ ä s i n d e<br />
nilmegi üçin entegem göre∆meli<br />
bolÿarlar diÿip aÿdÿar.<br />
Göterime almak we<br />
bermek gadagan<br />
edilÿär<br />
Afrikany◊, Aziÿany◊, Hindistany◊,<br />
Ÿakyn Gündogary◊ we<br />
Gündogar Ÿewropany◊ musulmanlary<br />
1400 ÿyl mundan ozal berkarar<br />
edilen dine eÿerÿärler. Yslam<br />
kanyny ÿa-da ∆erigat Allany◊ mukaddes<br />
kitabyna we Muhammet pygamberi◊<br />
hadyslaryna esaslanÿar.<br />
Yslam kanuny göterim almagy<br />
we göterime bermegi berk<br />
gadagan edÿär. Gurply adama özün-<br />
den has ∆owsuzrak adama pul berip,<br />
ondan gazanç etmek laÿyk däldir.<br />
Puldan di◊e jemgyÿeti◊ gülläp ösmegine<br />
ÿardam etmek üçin bilelikde<br />
peÿdalanylÿar.<br />
Bu ynanç musulmanlary◊ karz<br />
pula öÿ, ÿe◊il awtoulag satyn almagyna<br />
ÿa-da okuwyna tölemegine,<br />
hususy telekeçilige ba∆lamagyna,<br />
bergilerini tölemegine, karz kartlaryny<br />
ulanmagyna ters täsir edip biler.<br />
Göterimleri tölemek musulmany◊<br />
öz ynanjyna nähili eÿerÿändigine<br />
baglylykda uly ÿa-da ähmiÿetsiz<br />
päsgelçlik bolup biler. Doganlyk<br />
∆äherleri◊ adaty musulmanlary öÿle-<br />
ri◊ eÿeleri däldir we bankda süÿ∆ürintgi<br />
hasaplary ÿokdur. Eger olary◊<br />
süÿ∆ürintgiler hasaby bar bolsa-da,<br />
adatça ondan gelÿän göterimi olar<br />
haÿÿr-sahawat maksatlary üçin<br />
berÿärler.<br />
Yslam kanuny boÿunça kabul<br />
ederlikli maliÿe ylala∆malary satma<br />
we satyn alma ∆ertnamalaryny, töleg<br />
kärendesini ÿa-da kärendäbermäni,<br />
göterimsiz karz puly, ozü◊e dü∆ÿän gymmat<br />
we girdeji ∆ertnamalaryny, gymmat bahaly kagyzlara<br />
maÿa goÿumyny, ÿolda∆lygy we hyzmatda∆lygy öz içine<br />
alÿar.<br />
Osman Aly Minneapolisdäki Somali restorany<br />
bolan Tarike bir gezek ulanarlyk iÿmit üçin azyk önümlerini◊<br />
400 görnü∆ini eltip bermek boÿunça hususy i∆ine<br />
ba∆landa we bu restoranda çäreleri geçirende satyn alma<br />
we satma ∆ertnamasyndan peÿdalandy. Etrapçalary ösdürmek<br />
we abdanla∆dyrmak boÿunça merkez 1995-nji<br />
ÿyly◊ önümi bolan «Doj Karawan» kiçi wany satyn aldy<br />
we ony so◊ra Ala bir ÿyly◊ dowamynda her aÿda 443, 64<br />
Musulman kanuny göterim tölegini we göterim almagy <br />
gadagan edÿär. ≈onu◊ üçin ∆ahsy emlägi◊ satyn alynmasynda<br />
we satylmasynda kynçylyklar döräp biler. Bu ÿa∆<br />
öÿ eÿesi Gündogar Afrikada ÿa∆aÿan kakasyndan alan i∆<br />
maglumatyny elektron poçta boÿunça maslahatla∆mak<br />
üçin gara∆ÿar.<br />
möçberinde amerikan dollaryny tölemek ∆erti bilen<br />
5323 amerikan dollarda girdejili satdy.<br />
Doganlyk ∆äherleri◊ beÿleki musulmanlary welin,<br />
juda çäkli mümkinçilikli ∆eÿle ∆ertler bilen gar∆yla∆ÿandygy<br />
üçin, öz ∆üÿ∆ürintgilerinden peÿdalandylar<br />
we öz ma∆gala agzalaryny◊ we dostlaryny◊ jomartlygyna<br />
bil bagladylar, ÿagny köp babatda beÿleki musulman<br />
48
toparlary ÿaly hereket etdiler. ≈eÿle musulmanlar, hususan-da<br />
Somali jemgyÿetinde, «umumy gazna» pul<br />
goÿup, maÿa goÿumy klubyna me◊ze∆ bir zat döredenleri<br />
hem bolupdy.<br />
≈eÿle musulmanlary◊ hataryna ÿerli somalililere<br />
gezelenç ÿeri bolup hyzmat edÿän Karmel-Sukda, Minneapolisd∆äki<br />
agaçlar oturdylan kiçe◊räk seÿilÿolda<br />
«Gözel zenan» atly dükany açan Halime Ÿusef hem<br />
girÿär. Ÿusef, onu◊ somalili hyzmatda∆y we ol ÿerde<br />
ÿerle∆ÿän dört sany dükany◊ eÿeleri maliÿe gutusyny<br />
döretdiler: her dükan aÿda 1000 amerikan dollaryny<br />
goÿÿar we dükanlary◊ biri 5000 amerikan dollaryny<br />
alÿar diÿip ol dü∆ündirÿär. Geljekki aÿda 5000 amerikan<br />
dollary beÿleki dükana berilÿär we ∆eÿle görnü∆de<br />
tä bä∆ dükany◊ ählisi ∆ol ÿygnalan puly alÿança dowam<br />
edÿär. So◊ra bu i∆ ÿene-de gaÿtalanÿar.<br />
Ÿusef bu göterimsiz puly Çikagodan we Nÿu-<br />
Ÿorkdan, ∆eÿle-de da∆ary ÿurtdan getrilÿän egin-e∆ikleri◊,<br />
geÿim-gejime gerek bolan zatlary◊, gap-gaçlary◊<br />
we beÿleki öÿe gerekli zatlary◊ öz dükanyndaky<br />
ätiÿaçlyklaryny◊ üstüni ÿetirmek üçin peÿdalanÿar.<br />
Ÿöne söwdany◊ zyÿansyz bolmagy we gi◊elmegi üçin<br />
uly möçberde harytlary almak üçin Ÿusefe pul gerek.<br />
«Umuman alany◊da immigrant jemgyÿetleri örän<br />
ba∆arja◊ we öz ba∆ sany köp ma∆galasyny◊ agzalaryndan<br />
pul almaga meÿillidirler, diÿip Minneapolisi◊ etraplaryny◊<br />
ösdürmek we abadanla∆dyrmak boÿunça söwdagär<br />
däl toparlary◊ bilele∆igini◊ konsorsiumyny◊ ÿerine<br />
ÿetiriji direktory Ed Lembert aÿdÿar. Emma beÿle<br />
goldawy berip biljek köp sanly kowum-garynda∆lary<br />
ÿok musulmanlar hem örän köpdür».<br />
Maliÿele∆dirmäni beÿleki çe∆melerden gözlemek<br />
ugrunda bolmak bilen musulmanlar ∆tatlary◊ kanunlary<br />
we federal kanunlar ÿaly päsgelçliklere du∆ gelip bilerler.<br />
Mundan ba∆ga-da, ∆eÿle musulmanlara kömek etmäge<br />
çaly∆ÿan ÿokarda görkezilen söwdagär däl toparlar<br />
maliÿele∆dirmäni◊ çözülmedik meselelerine sezewar<br />
bolÿarlar.<br />
Mysal üçin, ∆u ÿyl musulmanlar etrapçalary ösdürmek<br />
we abadanla∆dyrmak boÿunça merkezi◊ maksatnamasyna,<br />
merkezi◊ seri∆desini◊ gutarandygy sebäpli ygtyÿar<br />
alyp bilmediler. Merkez puly Minnesotany◊ Söwda<br />
we ykdysady ösü∆ departamentini◊ ∆äher ba∆langyçlary<br />
maksatnamasyndan almaga bil baglaÿardy, emma hukuk<br />
(ÿuridiki) kynçylyklara uçrady. ≈taty◊ kanuny göterim<br />
pul seri∆delerini (ssudany) enjam satyn almak üçin<br />
peÿdalanmagy, so◊ra-da ony ol ÿa-da beÿleki kärhana<br />
kärendesine bermegi gadagan edÿär diÿip ady agzalan<br />
departamentde ∆äher ba∆langyçlary maksatnamasyny◊<br />
dolandyryjysy Bart Bewinz dü∆ündirÿär.<br />
Bewinz geljekki ÿyl dowam edÿän kanuna degi∆li<br />
üÿtge∆me girizmek barada teklip giriziler diÿip pikir<br />
edÿär. Häzirlikçe bolsa, Etrapçalary ösdürmek we abadanla∆dyrmak<br />
boÿunça merkez geçen aÿda Minneapolosi◊<br />
gaznasyndan bu merkezi◊ göterimsiz maliÿele∆dirme<br />
boÿunça maksatnamsyny durmu∆a geçirmek üçin<br />
100 000 AB≈ dollary möçberinde dotasiÿany aldy.<br />
Banklar göterimsiz <br />
maliÿele≈dirmeden saklandylar<br />
Banklar däl-de eÿsem, söwdagär bolmadyk toparlar Doganlyk<br />
∆äherleri◊ musulmanlaryny maliÿele∆dirmek<br />
boÿuna tagallalara ÿolba∆cylyk etdiler, sebäbi bankirler<br />
bu babatda dowam edÿän kanunlar we hereket edÿän<br />
düzgünler bilen bagly bolup durÿandygyny tassyklaÿarlar.<br />
Degi∆li düzgünleri musulmanlary◊ bähbidi üçin<br />
üÿtgetmeklik bank i∆ini düÿpli suratda üÿtgederdi.<br />
«Bu sazlaÿjy guramalar üçin täze bir ÿerdir diÿip,<br />
«Ÿuniwersiti Banky◊» prezidenti Dewid Reÿling belläp<br />
geçÿär. – Hiç kim hiç zady oÿlap tapjak bolanok we<br />
∆ony edip bilersi◊iz diÿip hiç kim aÿtmaz. Haçanda,<br />
kimdir biri i∆ ÿüzünde täze bir zady ulanyp ba∆lasa, eger<br />
ol dowam edÿän düzgünleri◊ gödek bozulmasy bolmadyk<br />
halatynda, sazlaÿjy guramalar täze girizilen zady<br />
dykgatly öwrenÿärler we onu◊ nähili hereket edÿändigini<br />
seredÿärler.»<br />
Banklar Latyn Amerikasyndan we Aziÿadan gelip<br />
çykan etniki toparlary◊ çekilmegi we habarly edilmegi<br />
üçin tagallalaryny güÿçlendirdiler, maliÿele∆dirmäni◊<br />
täze gurlu∆yny talap edÿändigi üçin, musulmanlaryy◊<br />
maliÿele∆dirilmegi örän uly töwekgelçilik bolup durÿar.<br />
Ÿöne Muffi Gebler, «Uellz Fargouny◊», Orta Günbatary◊<br />
etraplaryny ösdürmek we abadanla∆dyrmak bilen<br />
me∆gullanÿan ∆ereketi◊ wise prezidenti ∆eÿle diÿÿär:<br />
«Bu ∆eÿle bir zat bolup bolup, biz ony nazara almaly we<br />
i∆ saly∆malydyrys, sebäbi gürrü◊ täze bazarlary◊ döredilmegi<br />
barada barÿar, wakalary◊ ∆eÿle ösü∆i bolsa, bizi◊<br />
mü∆deri ugrumyzy◊ ösÿän bölegine galta∆ÿar».<br />
Musulmanlary◊ ÿüzbe-ÿüz bolÿan kynçylyklaryny<br />
aradan aÿyrmak mümkinçilikleri baradaky meselä<br />
jogaplary◊ biri-de, maliÿe ulgamyny◊ ösü∆i üçin,<br />
musulman toparlary◊ birlerini◊ döretmäge çaly∆ÿan yslamy◊<br />
görkezmelerini◊ çäginden çykmaÿan Minnesotany◊<br />
yslamy karz bilelele∆igi bolup durÿar. Bu ÿurtda<br />
ilkinji yslamy karz bilele∆igi bolardy.<br />
Karz bilele∆igini◊ döredilme maksadyny musulmanlary◊<br />
a◊yna ÿetirmäge esasy üns berÿän bu topar<br />
maliÿe seri∆delerini bermek we tapmak boÿunça borçnamalary<br />
ÿygnaÿar; mundan ba∆ga-da ol ∆u ÿyly◊<br />
ba∆ynda elektron salgy boÿunça web-saÿty hem açdy:<br />
www.icumn.org we yslamy çärelerde ÿaÿratmak üçin<br />
wagyz ediji häsiÿetli kitapçalary ne∆ir etdi diÿip, ady<br />
agzalan bilele∆igi◊ guramaçylaryny◊ biri Fawzi Awad<br />
aÿdÿar.<br />
«Biz özümizi◊ kadadan çykÿan haÿsydyr bir <br />
adaty bolmadyk zady◊ ba∆yny ba∆laÿjylar hökmünde<br />
kabul edilmegimiz islämzok, ÿöne biz özümizi◊ <br />
ynanÿan düzümimizi döretmek isleÿaris diÿip, Awad<br />
dü∆ündirÿär. Bu bizi◊ jemgyÿetde i∆ saly∆ÿan birnäçe<br />
meselelerimizi◊ çözgüdi bolup bilerdi.»<br />
★<br />
49
d Ö w Ü r b i l e n a Ÿ a k d a s<br />
P r e z i d e n t J o r j B u ≈ y ÷÷ <br />
s ö z l e r i n d e n<br />
Hormat-sarpa çagyry≈<br />
«Yslam barasynda piker edenimizde, biz ähli dünÿädäki milliardlarça musulmanlara rahatlyk getirÿän<br />
ynanç barasynda pikir edÿäris. Adamlary◊ milliardlarçasy ondan rahatlyk, kanagat we asudalyk tapÿar.<br />
Ynha, hut ∆ular ÿaly zatlar her bir ynsan taÿpasyny◊ adamlaryny doganla∆dyran zatlardyr. Bizi◊ amerikaly<br />
ilatymyzy◊ arasynda millionlarça musulman bar we hut musulmanlar bizi◊ ÿurdumyza örän gymmat<br />
go∆antlaryny go∆ÿarlar. Musulmanlary◊ arasynda lukmanlar, kazylar, hukuk mugallymlar, harby wekiller,<br />
telekeçiler, dükan eÿeleri, eneler we atalar bar. Olary◊ hemmesine hormat-sarpa goÿmak gerek. Gahar-<br />
gazaply bolan wagtlarynda hem bizi◊ amerikaly ÿolda∆larymyz bir-birlerine hormatly bolmalydyrlar.»<br />
– 2001-nji ÿyly◊ Ruhnama (sentÿabr) aÿyny◊ 11-inde bolup geçen <br />
terrorçylykly hüjümlerden so◊ dessine Wa∆ingtonda (K. O.) ÿerle∆ÿän <br />
Yslam merkezinde aÿdylan sözler.<br />
≈ol bir gynanç<br />
«Bizi◊ amerikaly ÿolda∆larymyzy◊ musulman dinine uÿÿan amerikalylarymyzy◊ hem bizi◊ ÿurdumyza<br />
degi∆lilikde edilÿän bu zatlara bizi◊ bilen de◊ gynanÿandyklaryna; olary◊ hem Amerika degi∆lilikde <br />
beÿan edÿän buÿsançlaryny◊ bizi◊kiden asla az däldigine, olary◊ hem bizi◊ ÿurdumyzy meni◊ ony gowy<br />
görü∆imçe gowy görÿändiklerine dü∆ünmekleri gerek. Amerikalylara da∆ ke∆bine, etnik gelip çyky∆yna <br />
ÿa-da dini ynamyna esaslanyp baha berilmeli däldigi barasyndaky mende bar bolan buÿsançly duÿgy edil<br />
∆ol derejede olara hem mahsusdyr. Men mu◊a berk ynanÿaryn, olar hem hut ∆eÿledir.»<br />
– 2002-nji ÿyly◊ Ruhnama (sentÿabr) aÿyny◊ 10-unda Wa∆ingtonda (K.O.) <br />
ÿerle∆ÿän Owgan Ilçihanasynda aÿdylan sözler.<br />
Baÿramçylyk gutlaglary<br />
«Biz Eÿd al-Adha baÿramçylygyny◊ bellenilÿän ∆u günlerinde we i◊ mukaddes baÿramlary◊yzy◊<br />
biri bolan ∆u baÿrama mynasyp bolan däp-dessurlary berjaÿ etmek maksady bilen Mekgede ÿygnany∆an<br />
bizi◊ millionlarçamyza ruhu◊yz we oÿ-pikirleri◊iz bilen go∆uly∆an siz ÿaly Amerikan musulmanlaryny◊<br />
hemmesine gyzgyn gutlaglarymyzy ÿollaÿaryn. Amerika berk ruhy binÿady◊ üstünde dikeldilen ÿurtdyr,<br />
∆onu◊ üçin dini ynama bagy∆lanan baÿramçylygy biz durmu∆larymyzy◊ üns merkezinde goÿÿarys. Ÿylda<br />
bir gezek geçirilÿän haj, ÿagny yslam dinini◊ bä∆ sütünini◊ biri bolan haj zyÿaratyny amala a∆yrmak bilen<br />
siz iudizmde belli bol∆y ÿaly, Ybraÿymy◊ dine çyn ÿürekden berlendigine we onu◊ gurban bermegine <br />
sarpa goÿÿarsy◊yz. Öz dini däp-dessurlary◊yz dogrusynda ba∆ga adamlary◊ hem dü∆ünjesini artdyrmak<br />
bilen siz öz jemgyÿeti◊izdäki özge adamlary◊ hem durmu∆yny baÿla∆dyrÿarsy◊yz. Her ÿylda Mekgä haja<br />
gidÿän adamlary◊ milli we medeni taÿdan dürlüligi, ∆eÿle hem AB≈-ny◊ hemme ÿerlerinde musulmanlary◊<br />
Amerikany◊ durmu∆una go∆ant etme ÿollaryny◊ dürlüligi bir zatdan habar berÿär, ÿagny umumy<br />
maksatlar üçin umumy gymmatlyklardan peÿdalanÿan wagtymyzda bize etniki gelip çyky∆ymyzy◊ we<br />
dürli ynsan taÿpalaryna degi∆liligimizi◊ ÿada salynmaly däldigi barasynda düÿpli duÿdury∆ bolup hyzmat<br />
edÿär. Biri-birimize hormat goÿmagy◊ berk binÿatlaryny dikeltmek bilen biz dünÿäde asudalygy◊ <br />
we agzybirligi◊ berkarar bolmagyny gazanyp bileris. Meni◊ ∆ular ÿaly ∆atlyk-∆agala◊ly baÿramçylyk <br />
mynasybetli beÿan edÿän gyzgyn gutlaglaryma we gowy dileglerime Lora hem go∆ulÿar.»<br />
– Eÿd al-Adha mynasybetli taÿÿarlanan hat.<br />
50
A m e r i k a d a k y b i r m u s u l m a n y ÷ d u r m u ≈ y n y ÷ b e Ÿ a n y<br />
«Meni◊ aslym im mig rant we bu ÿerde ma◊a bolan sabyrlylyk hem<br />
berilÿän goldaw ajaÿyp diÿip pikir edÿärin.»<br />
– Dok tor E. Zer ho uni, Döwlet boÿun ça Saglyk ins ti tut laryny◊ di rek tory.<br />
«Ylmy◊ saglygy gowula∆dyryp biljekdigi baradaky<br />
dü∆ünje Yslamda ÿyllar boÿy tassyklanylyp gelinÿär.<br />
Onda bilimleri◊ üsti bilen lukmançylygy di◊e<br />
bir kämille∆dirip däl, eÿsem adamy◊ ykbalyny-da<br />
kämil derejä ÿetirip bolar diÿen berk ynam ÿatyr.<br />
Men Al¤irde, Nidrom atly kiçe◊räk ∆äherde doguldym.<br />
Meni◊ daÿymy◊ rentgençi bolandygy üçin,<br />
lukmançylyk bilen köp gyzyklanÿardym.<br />
Men Amerika 1975-nji ÿylda geldim. Hemmeler<br />
«Jon Hopkins Institutyny◊» lukmançylygy◊ Käbesi-<br />
Mekgesi diÿlip atlandyrylÿandygyny aÿdÿardylar.<br />
Eger-de sen ∆ol ÿere baraÿsa◊ sa◊a ajaÿyp geljek gara∆ÿar.<br />
Men ol ÿerde bütinleÿ mugallymlary◊ täsirini◊<br />
astyndadym. Olar ma◊a: «Bizi◊ hemmämiz bu ÿerde<br />
immigrant, ählimiz bu ÿere dünÿäni◊ dürli künjeklerinden<br />
geldik, emma biz bu ÿerde bir bütewiligi emele<br />
getirÿäris» diÿip aÿdÿardylar. Men kem-kemden radiolo-<br />
gipa bölümini◊ müdiri we Lukmançylyk mekdebini◊<br />
ÿerine ÿetiriji dekany wezipesine ÿetdim.<br />
Saglyk institutyny◊ maksady saglygy goramak<br />
ylmynda we adamzady heläk edÿän keselleri◊ bejerili∆inde<br />
ösü∆ gazanmakdan ybaratdyr. Bu ÿerde, ÿagny<br />
Wa∆ingtonda institut tarapyndan bütin dünÿäde maliÿele∆dirilÿän<br />
45000 taslamany◊ üstünde 18000 adam<br />
i∆leÿär.<br />
Biz ol ÿa-da beÿleki sanjymy alanymyzda, ol<br />
dünÿäni◊ emlägi bolup durÿar. Bizi◊ i∆läp taÿÿarlamalarymyzy◊<br />
netijesinde bejeri∆i◊ täze usuly oÿlanylyp<br />
tapylsa, ondan ol bütin dünÿäde peÿdalanylÿar. ≈eÿlelikde,<br />
biz bütin Ÿer ÿüzündäki adamlary◊ saglygyna<br />
täsir edip bilÿäris.<br />
Bu wezipä meni Prezident Jorj Bu∆ hödürledi we<br />
Amertikany◊ Birle∆en ≈tatlaryny◊ Senaty onu◊ teklibini<br />
tassyklady. Dünÿä ÿüzündäki musulmanlara men<br />
di◊e ∆uny aÿdyp bilerin: meni◊ pikirimçe, dünÿäde<br />
dürli ÿurtlardan bolan adamlary jemgyÿeti◊ agzasy we<br />
paÿhasly raÿaty hökmünde ∆eÿle mähirli kabul edip<br />
biljek ba∆ga ÿurt ÿokdur.»<br />
51
Akymy÷ Ugruna<br />
R e s m i y k R a R n a m a<br />
3<br />
1<br />
2<br />
1. Ymam Ÿahÿa Hindi 2001-nji ÿyly◊ Sanjar (noÿabr) aÿyny◊ 15-inde <br />
Wekiller Palatasyny◊ ÿygnagyny doga okamak bilen açÿar. Palatany◊<br />
i∆ini◊ so◊ky güni Remezan aÿyny◊ ö◊üsyrasyndaky gündi. Palatany◊<br />
Spikeri Dennis Hastert ba∆yny egip di◊leÿär.<br />
2. Ymam Abdul-Ra∆id Muhammet AB≈-ny◊ Gury Ÿer Güÿçlerinde <br />
ilkinji musulman ruhanysy boldy. Onu◊ bellenilmegi harby gulluga<br />
gelÿän musulmanlary◊ sanyny◊ barha artmagyna ÿa-da eÿÿäm <br />
gullukda bolanlary◊ yslam dinini kabul etmegine jogap hökmündedi.<br />
3. 2001-nji ÿyly◊ Sanjar (noÿabr) aÿyny◊ 19-yna Jorj Bu∆y◊ dünÿä <br />
ÿüzünde i◊ köp musulman ilatly ÿurt bolan Indoneziÿany◊ Prezidenti<br />
Megawati Sukarnoputri bilen du∆u∆ygy.<br />
4. AB≈-ny◊ Gury Ÿer Güÿçlerini◊ ser¤anty Wa∆ingtondaky (Kolumbiÿa<br />
Federal Okrugy) AB≈-ny◊ Gury Ÿer Güÿçlerini◊ Uolter Rud adyndaky<br />
Lukmançylyk merkezinde i∆e ba∆lamazyndan ö◊ürti dogalar kitabyny<br />
okaÿar.<br />
4<br />
52
5<br />
5. «Aÿdy◊yz mübärak» ÿa-da «Sizi◊ dini baÿramy◊yz gutly bolsun» diÿlen ÿazgy iki sany musulman ∆üwele◊ini◊<br />
∆anyna Haÿt markasy ÿazyldy. AB≈-ny◊ Poçta gullugy bu markany 2001-nji ÿyly◊ Ruhnama (sentÿabr) aÿyny◊ <br />
1-ine, Demirgazyk Amerikany◊ Yslam jemgyÿetini◊ her ÿylky gurultaÿyna gabatlap çykardy.<br />
53<br />
A m e r i k a d a<br />
musulman durmu∆y
« N e ÿ t i w D i n »<br />
musulman<br />
repi<br />
Fillis Makinto∆<br />
Amerkan ÿetginjeklerini◊ arasynda me∆hur<br />
tany∆ köçede repini◊ sesi ÿa◊lanÿar. Ÿöne<br />
onu◊ di◊leÿjilere ÿetirjek bolup çaly∆ÿan bu<br />
saz ähe◊ini◊ içinden eri∆-arga∆ bolup geçÿän mazmuny<br />
ne∆eleri◊ ÿa-da zorlamany◊ tükenmez mowzuklaryndan<br />
has gowudyr. Meselem «Maksatlar» atly aÿdymy◊ sözlerini<br />
alyp göreli◊:<br />
Menin niÿetlerimi◊ garja∆yk wagty, ma◊a hiç hili<br />
sylag gara∆maÿar.<br />
Men Alladan hemme zady di◊e onu◊ uçin etmekligimde<br />
delalat isleÿärin.<br />
Bu saz «musulman repi» adyny alan täze bir hadysadyr.<br />
Ol ilkinji nobatda, afro-amerikanlarda seslenme<br />
Tutu∆lygyna Amerikan we ähli ÿa∆daky adamlar <br />
üçin ÿerlikli rep ähe◊inde bolmak bilen, Wa∆ingtony◊<br />
(Kolumbiÿa Federal okrugy) ∆äher eteginden bolan<br />
bu üç adam aÿdym-sazlary beÿleki ÿa∆ musulmanlary<br />
öz dinlerini amal etmäge ruhlandyrÿarlar.<br />
tapÿar, olar Birle∆en ≈tatlarda ÿa∆aÿan ähli musulmanlary◊<br />
üçden bire golaÿ bölegini tutÿarlar. Bu repini ÿerine<br />
ÿetirÿän saz topary «Neÿtiw Din» diÿlip atlandyrylÿar,<br />
ol Wa∆ington sebitinde (Kolumbiÿa Federal<br />
okrugy) çyky∆ edÿär. Topar dinine berk uÿÿan<br />
musulman bolup kemala gelen üç garaÿagyz adamdan<br />
ybarat we olar öz zehinlerini kynçylyklarda, häzirki durmu∆y◊<br />
özüne çekiji zatlaryny◊ arasynda ÿa∆lary◊ ynan-<br />
54
A k y m y ÷ U g r u n a<br />
jyny saklap bilmegi üçin olary ruhlandyrmaga gönükdirmek<br />
isleÿärler.<br />
Jo∆ua Salaam 28 ÿa∆ynda, Naim Muhammet we<br />
Abdul-Mälik Ahmet, ikisi 26 ÿa∆ynda, öÿlenen we<br />
olary◊ ikisini◊ hem kiçi ÿa∆ly çagalary bar. Çyky∆lardan<br />
bo∆ wagtlary Salaam amerikan-yslam gatna∆yklary Gyramasynda<br />
raÿat hukuklary bölümine ÿolba∆çylyk<br />
edÿär, Muhammet maglumatlar tehnologiÿasy ∆ereketinde<br />
i∆leÿär, Ahmet bolsa, web-saÿtlary döredÿär we<br />
göre∆ tilsimlerini öwredÿär.<br />
«Neÿtiw Din» saz toparyny◊ düzüminde olar yslamy<br />
amaly maslahatlarynda, seri∆de ÿygnamak boÿunça<br />
çärelerde, toÿlarda we baÿramçylyklarda-olary◊ aÿtmaklaryna<br />
görä, «yslam barada sagdyn pikirlere mätäçlik<br />
çekilÿän ÿerlerde» çyky∆ edÿärler. Olar klublary◊,<br />
barlary◊, diskotekalary◊ ÿa-da beÿleki yslamy◊ gadagan<br />
eden düzgünlerini◊ bozulÿan ÿerlerinden, ÿagny<br />
serho∆ ediji içgileri◊ ulanylmasyny◊, tanslary◊ we sazlary◊<br />
dürli görnü∆lerini◊ bar, ÿerlerinden sowlup geçÿärler.<br />
Olary◊ aÿdymalaryny◊ köpüsi Amerikada musulman<br />
bolmaklyga, harsydünÿälige we tele∆owhunlary◊<br />
we saz wideo kliplerini◊ täsirine berilmezlik bilen, ertir<br />
namazyny okamaklygy unutmzlyga we öz dini◊i i∆je◊<br />
ulanmaklyga bagy∆lanÿar. Olary◊ birnäçe aÿdymlary<br />
dini agzamazdan, ne∆e jisimlerini ulanmazlyga, jynsy<br />
gatna∆yklardan gaça durmaklyga we mekdepde ÿalan<br />
sözlemezlige çagyrÿar.<br />
Bu topar öz aÿdymlaryny◊ sözlerini◊ hatda çagalaryny<br />
has berk düzgünlerde terbeleÿän ene-atalarda<br />
hem hiç hili erbet pikirleri döretmezligi üçin uly tagallalar<br />
edÿärler. «Biz öz aÿdymlarymyza dört ÿa∆ly çagany◊<br />
agzyndan e∆itmek islemeÿän ∆özlerimizi go∆mazlyga<br />
çaly∆ÿarys – diÿip, topary◊ ÿolba∆çysy Salaam aÿdÿar.<br />
– Bizin sazymyz ∆eÿle häsiÿete eÿedir, ÿagny ondan<br />
ene-atalar we çagalar bilelikde lezzet alyp bilerler».<br />
Köp musulmanlary◊ Muhammet pygamberi◊<br />
hadyslaryny◊ birnäçe gurallarda saz çalmagy gadagan<br />
edÿär diÿip pikir edÿändigi üçin, «Neÿtiw Din» köpçüligi◊<br />
ö◊ündäki çyky∆larynda di◊e adaty deprekleri<br />
ulanÿar. Bu topary◊ wideo ÿazgylary we komapkt-diskleri<br />
dep gurallaryny◊ has gi◊ toplumyny öz içine alÿar,<br />
emma olary◊ emele getirÿän sazy turuwba∆dan yslam<br />
tarapyndan berkden-berk gadagan edilÿän üflenilip<br />
çalynÿan ÿa-da kiri∆li saz gurallaryny◊ owazyny e∆itmejeklerine<br />
bilen di◊leÿjileri ynandyrÿar.<br />
Bu üç sazanda Demirgazyk Amerikany◊ Musulman<br />
ÿa∆larynyn (DAMŸ) guramalaryny◊ dü∆elgelerinde,<br />
∆eÿle-de beÿleki musulman çärelerinde birnäçe ÿyllary◊<br />
dowamynda bilelikdäki we aÿratynlykdaky çyky∆laryndan<br />
so◊ra, 2000-nji ÿylda «Neÿtiw Din» toparyny döretdi.<br />
Beÿleki ÿerine ÿetirijiler bilen bilelikde DAMŸ-REP<br />
ady bilen birnäçe ÿazgylary döretdiler. olary◊ satylmagy<br />
musulman ÿa∆laryny◊ i∆leri we çäreleri geçirmegine ÿardam<br />
berÿär. «Biz yzygiderli ÿerlerde çyky∆ etmäge gidenimizde<br />
we bile çyky∆ edip ba∆lanymyzda, haÿsydyr bir<br />
ady oÿlap tapmaly diÿen karara geldik – diÿip, Salaam<br />
gürrü◊ berÿär. – Arapça Din din ÿa-da durmu∆ ÿa∆aÿ∆y<br />
diÿmekligi a◊ladÿar, ∆onu◊ üçin biz «Neÿtiw Din» diÿen<br />
ady saÿlap aldyk, bu «bizi◊ kalbymyzy doglanymyzdan<br />
gur∆ap alÿan din» diÿmekligi a◊ladÿar.<br />
«Repi◊ musulman mowzuklary bilen utga∆magy<br />
oÿlany∆ykly gelnen karar bolmady – diÿip, Salaam<br />
dü∆ündirÿär. Biz Amerikada önüp-ösdük, garaÿagyz<br />
tenli musulman bolanymyz üçin, bizin takdyrymyz<br />
∆eÿle bolup çykdy. Bizi◊ ∆ol barada aÿtmagymyz hem<br />
öz-özünden dü∆nüklidir.»<br />
Bu ya∆ sazandalar barada gürrü◊ler we my∆-my∆lar<br />
olary◊ Kaliforniÿadaky, Tehasdaky we Illinoÿsdaky<br />
çärelere çagyrylyp ba∆lanmagy üçin ÿeterlik boldy, olar<br />
hatda bir gezek Angliÿada çyky∆ etmek üçin hem çakylyk<br />
aldylar, emma beÿleki ÿerlerde çyky∆ etmeli bolandyklary<br />
sebäpli, ondan boÿun gaçyrmaly boldular.<br />
«Neÿtiw Dini◊» mu∆daklary we onu◊ malaÿziÿaly yzyna<br />
eÿerijileri peÿda bolup ba∆lady, bu Malaÿziÿany◊ teleÿaÿlym<br />
toparlaryny◊ birini◊ Birle∆en ≈tatlara gelip bu<br />
saz topary barada film dü∆üreninden so◊ bolupdy.<br />
So◊ky aÿlarda gürrü◊i edilÿän sazandalar ÿerli<br />
yslam radiostansiÿasynda anna ag∆amy ÿaÿlyma goÿberilÿän<br />
we radio geple∆ikleri◊ Yslam ulgamyny◊ (RYU)<br />
websaÿty arkaly bütin dünÿäde e∆itdirilÿän «Neÿtiw<br />
Dine Gel» atly radio ∆owhundan so◊ has-da me∆hurlyga<br />
eÿe boldular. «Sazy we ¤argon dilini◊ utga∆masyny,<br />
göni efirde maslahatla∆malary öz içine alÿan bu geple∆ik<br />
«ya∆lary◊ köp bölegini, hususan-da, mekdep<br />
okuwçylaryny we talyplary çekmekde örän ∆owly usul<br />
boldy» diÿip, RYU-ny◊ geple∆iklerini◊ ÿolba∆çysyny◊<br />
wezipesini ÿerine ÿetiriji Sohaib Elsaed pikir edÿär.<br />
Ady agzalan geple∆ige gatna∆an sazandalary◊ «öz ÿüzleri<br />
bar we olar maÿyl ediji – diÿip, ol aÿdÿar. – Olar<br />
Amerikadaky musulmanlary◊ ösüp gelÿän ÿa∆ neslini◊<br />
çözmeli meselelerini örboÿuna galdyrÿarlar we olary<br />
degi∆me ähe◊inde ara alyp maslahatla∆ÿarlar.»<br />
«Ÿa∆ mu∆daklar bilen ikitaraplaÿyn aragatna∆ygymyzdan<br />
bizi◊ toparymyz aÿratyn lezzet alÿar»<br />
diÿip Salaam aÿdÿar.<br />
«Okuwçylar gelÿärler we bizi◊ ol ÿa-da beÿleki<br />
aÿdymymyzy◊ olara dokuzynjy synpy tamamlamaga<br />
kömek berendigini, olara dinini we Gudraty Güÿçlini◊<br />
bardygyny ÿatlatmak bilen, özlerini alyp bary∆laryny<br />
üÿtgetmäge ruhlandyrandygyny aÿdÿarlar. Bulary◊<br />
hemmesi mejbur edilmeden bolÿar.»<br />
Mundan ba∆ga-da, «Neÿtiw Dini» di◊lemek bilen,<br />
Birle∆en ≈tatlary◊ musulmanlary «indi olary◊ özlerini◊<br />
nämedir bir zadyny◊ bardygyny duÿÿarlar – diÿip, <br />
bu topary◊ ÿolba∆çysy sözüm dowam etdirÿär. – Bizi◊<br />
indi öz ÿygnany∆yklarymyzda di◊läp biljek çyky-<br />
∆larymyz bar we olary◊ hökmany suratda arap dilinde<br />
ÿerine ÿetirilmegi zerur däldir. Bizi◊ sazymyz amerikan<br />
sazydyr, hippidir, ∆onu◊ üçinem hemmeleri◊ göwnünden<br />
turÿar.» ★<br />
55
Sizde öz pikiri◊izi aÿtmaga mümkinçilik bar<br />
Sizi◊ Amerikan halkyna aÿtjak zady◊yz barmy<br />
Öz pikirleri◊izi, teklipleri◊izi we soraglary◊yzy ∆u ÿere yazy◊.<br />
✂<br />
≈u kardy gyrky◊ we a∆ak daky salgy boÿun ça ibe ri◊:<br />
SURVEY RESPONSE<br />
P.O. Box 1677<br />
JKS 12016<br />
Indonesia<br />
or<br />
SURVEY RESPONSE<br />
IIP/T/CP, SA-44<br />
U.S. Department of State<br />
301 Fourth Street, S.W.<br />
Washington, DC 20547<br />
Jogaplary◊yzy elektron poçta arkaly ∆u adrese iberip bilersi◊iz: IIPTCP@pd.state.gov<br />
Ame ri kan Mu sul man laryny◊ ge◊e∆i ta rapyn dan öza ra dü∆ü ni∆mek lik we ame ri kan halky üçin ÿüz len me
Bu ya∆ okuwçy we onu◊ Morton Grouwdaky okuw synpda∆lary <br />
(Illinoÿs ∆taty) Amerikada doglan, i◊lis dilinde gürleÿän musulman <br />
çagalar üçin niÿetlenen dürs okamaklyga degi∆li kitaplary we <br />
beÿleki okuw gollanmalaryny saÿlap bilÿärler.<br />
Su rat lary ulan ma ga rug sat be ren ta rap lar:<br />
Jil ti◊ ÿüz ta rapy: Jim Bleÿr. Maz muny: Çep zo lak,<br />
Jim Bleÿr; «Nord Uind Pik çer Ar kaÿwz»; «Ze Fres no<br />
Bi». 1: © Wolf gang Hoÿt/«Es to»/Ar ki tekt Skid mor,<br />
Ou ingz end Mer rill; © 1999 Jo zef Rod ri ges/B lek<br />
Star»; «Nerÿtiw Di ni◊» rug sady bi len. 2: «AP Uaÿd<br />
Uorld Fo to uz (UUF)»; ≈eÿla Sp rings tin/«KOR BIS»/<br />
«Sig ma»; Ap/YYF. 3: Jeÿms Kemp/«Blek Star». 4–8:<br />
Jim Ble ir (11). 10: ≈eÿla Sp rings tin/«KOR BIS»/<br />
Sig ma; AP/U UF (3). 11: Jef Kris tens/«REŸTERS»/<br />
«Taÿm Piks» AP/U UF (3). 12: Kris An der son/O ro ra/<br />
AP/U UF; © Dewid H.Uellz/KOR BIS. 13: © 1999<br />
Jo zef Rod ri ges/B lek Star; Jef Kris tens/REŸTERS/<br />
Taÿm Piks. 14–15: «Hord Wind Pik çer Ar kaÿwz.<br />
16: AP/U UF.17: © Hal ton Ar kaÿw, AP/U UF. 19: Di ni<br />
bar lag lar boÿun ça Hart ford ins ti tutyn dan al nan<br />
mag lu mat lar boÿun ça taÿÿar la nan çyzgy. 20–21:<br />
Min Çi Yao (2). 22: «Bos ton Ge rald». 24: «Kris ti an<br />
Saÿens Mo ni tor», Ap/U UF. 25: Ap/U UF. 26: «Glo ub<br />
Nÿus peÿper Kom pa ni In kor po reÿti di◊» rug sady<br />
bi len gaÿta dan bas ma.(2). 27: «Kris ti an Saÿens<br />
Mo ni tor». 28: Stow Liss/Taÿms Pik; © Mo ni ka Graff<br />
«Imij Uorks». 29: «Is la mik Ho raÿzen si◊» rug sady<br />
bi len; © Mo ni ka Graff’ «Imij Uorks»; Ket lin Berk/<br />
«Sa udi Aram ko Uorld». 31: «Fres no Bi»; Rik Lu mis/<br />
«Los An je les Taÿms Fo tou». 32: Lu is Sin ko/<br />
«Los An je les Taÿms Fo tou». 33: Rik Lu mis/<br />
«Los An je les Taÿms Fo tou. 34–35: Mak kann-E rik son»<br />
(8) 36: Ap/YYF; Ju li Pla sen siÿa/San Fran sis ko.<br />
Jogapkär redaktor:<br />
Jorj Klark<br />
Goÿberiji redaktor:<br />
Çend li Mak do nald<br />
Çeper bezeg üçin jogapkär:<br />
Min Çi Yao<br />
Suratlary toplanlar:<br />
Meg gi Jon son Slaÿker<br />
JS Fo to Re serç:<br />
Jon Uaÿkart
Päkistanly-amerikaly Wa∆ingtondaky (Kolumbiÿa okrugy) Yslam merkezinde namaz okaÿar.<br />
Office of International Information Programs<br />
U.S. Department of State<br />
http://usinfo.state.gov