Bazar ykdysady˙eti näme?

≈u aksiÿalary satyn alÿan adamlar ∆u kärhanany◊
gelejekde gazanjak peÿdasyndan dü∆jek paÿa umyt baglap,
öz pullaryny◊ bir bölegini o◊a maÿa goÿmaga isleg
bildirÿärler. Bu adamlar kanun boÿunça firmalary◊
hakyky eÿelerine öwrülÿärler we özlerini◊ satyn alÿan her
bir aksiÿasy üçin ses beri∆ hukugyna eÿe bolÿarlar. Bu
bolsa olara kompaniÿany◊ öz edÿän her bir i∆inde we
kompaniÿany◊ direktorlaryny◊ hem ÿerine ÿetirijilerini◊
kim bolmalydygyny kesgitlemek ygtyÿaryny berÿär.
Olar, ∆eÿle hem kompaniÿany◊ töwekgelçiliklerine-de
∆ärikdirler. Eger-de „R we M Bilim programmasy“
rowaçlanmasa ÿa düÿbünden ba∆a barmasa, onda maÿadarlar
maÿa goÿan puluny◊ bir bölegini ÿa-da hemmesini
ÿitirerler. Ÿöne, kompaniÿany◊ i∆i üstünlikli bolsa,
köpräk girdeji almak maksady bilen öz paÿlaryny uzak
möhletleÿin saklamagy saÿlap alsalar-da ÿa olary
ba∆langyç gymmatyndan birnäçe esse ÿokary satsalar-da,
ol maÿadarlary◊ öz maÿa goÿumyndan peÿda gazanmak
mümkinçiligi bolar.
Eger paÿdarlar kompaniÿany◊ i∆ini◊ ∆owuna boljakdygyna
umyt baglasalar, olar firmany◊ gara∆ÿan peÿdasyndan
öz paÿlaryny talap etmek üçin aksiÿalaryny saklarlar,
hatda köpräk aksiÿa satyn almaklary-da mümkin.
Emma kompaniÿany◊ gelejekki saty∆ we peÿda gazanmak
niÿetinden göwni suw içmeÿän paÿdarlar özlerini◊ eÿelik
edÿän aksiÿalaryny tutu∆ ykdysadyÿetde esasy korporasiÿalar
üçin aksiÿa satyjylary we alyjylary tapmaga ÿöritele∆en
kompaniÿalary◊ üsti bilen seri∆de bir¤asynda satarlar.
Bu hili kompaniÿalar broker edaralary hökmünde
bellidir. ≈eÿle firmalary◊ birtopary Nÿu-Ÿork,
Tokiÿo we London ÿaly bütin dünÿä boÿunça belli bolan
ÿerlerde gymmat bahaly kagyzlary◊ esasy bazarlaryny
döretmek üçin birigipdirler.
Bank senagaty ÿaly, gymmat bahaly kagyzlary◊ bu
bazarlary-da özlerini◊ milli ykdysadyÿetinde we halkara
söwdasynda möhüm orna eÿe boldular. Olar aksiÿa eÿelerine
we beÿleki adamlara maÿa goÿumy baradaky kararlary
kabul etmäge, korporasiÿalary◊ näderejede netijeli
dolandyryly∆yna baha bermäge we biznesi◊ umumy ÿagdaÿyny
anyklamaga kömek edÿärler. Bu bolsa ∆eÿle
bir¤alarda günde söwdasy edilÿän mü◊lerçe korporatiw
aksiÿalary◊ bahalary arkaly amala a∆yrylÿar, ol korporatiw
aksiÿalary◊ bahasy hususy firmalar, olary◊ bäsde∆leri
we tutu∆ ykdysadyÿet üçin biznesi◊ üÿtgäp durÿan ∆ertleri
netijesinde gymmatlaÿar we arzanlaÿar.
Maÿa goÿmak i∆i ÿekebara goÿumçylara we maÿadarlara
nähili töwekgelçiliklere ba∆ go∆up, nähili täze i∆e
ba∆lamalydygyny kesgitlemekde köp azatlyklarydyr
mümkinçilikleri berÿär. Eger olar puly akylly-ba∆ly jemläp,
maÿa goÿsalar, gowy peÿda gazanarlar, emma olary◊
maÿa goÿumlary oÿlany∆ykly bolmasa, köp zady ÿitiripde
bilerler. ≈ol sebäpli-de, maÿadarlary◊ aglabasy tutu∆
maÿalaryny bir taslama ÿa-da kompaniÿa goÿman, öz aktiwlerini◊
bir bölegini örän ygtybarly we „synagdan geçen“
kompaniÿalara ÿa-da hasaplara goÿÿarlar. Di◊e az
sanly köpe kowala∆ÿanlar we özlerini◊ ähli aktiwlerini
uly töwekgelçilikli kärhanalara goÿÿanlar maliÿe bazarlarynda
∆owlulygy elden giderip bilerler ÿa-da tersine,
giden bir baÿlyga eÿe bolup-da bilerler.
Ÿagdaÿa anyk göz ÿetirmek üçin geçen asyrdaky täze
önümlerdir tehnologiÿalary i∆läp düzmeklige amala a∆yrylan
hususy maÿa goÿumlaryny döwlet maÿa goÿumlary
bilen, esasan-da merkezden meÿille∆dirilÿän ykdysadyÿetlerdäki
maÿa goÿumlar bilen de◊e∆direli◊. Hususy sektordaky
maÿa goÿumlaryny◊ netijesi olardaky ∆owsuzlyk
döwürlerine garamazdan açyk-aÿdy◊ ÿokarydyr. Näme
üçin Onu◊ sebäbi ÿene-de bazar ykdysadyÿetini◊ öz tebigatyny
görkezÿär. Bu ÿerde merkezi hökümetdäki ÿaly
kiçijik bir topar däl-de eÿsem merkezle∆dirilmedik prosesde
üÿtgäp durÿan ykdysady ∆ertler netijesinde, birgiden
adam maÿa goÿup karz almak baradaky kararlary kabul
edÿär. Onso◊am, kararlary◊ öz hususy puly bilen töwekgelçilik
edÿän adamlar tarapyndan kabul edilmegi
oÿlany∆ykly, akylly-ba∆ly karara gelinmegini◊ sebäbidir.
25