Sayı: 10 Bahar 2012 - Dil Arastirmalari

Hülya Kasapoğlu Çengel
6.4.2. Türkçe hukukî söz varlığı
Millî kültürün bir ögesini teşkil eden hukuk, tarih boyunca Türk
kültürünün ve sosyal hayatının da önemli bir parçası olarak gelişmiş ve bugünkü
yerini almıştır; ancak, günümüzde, “Türk Hukuku”, tarihsel açıdan layıkıyla
incelenmemiştir. İslamiyetten önce ve İslamiyetin kabulünden sonra olmak
üzere iki ayrı bölümde ele alınması gereken “Türk Hukuk Tarihi” ile ilgili olarak
İslamiyet öncesine ait kaynaklar oldukça sınırlıdır. Özellikle Eski Türklerde
hukuku düzenleyen yasaların yazılı biçimleri günümüze ulaşmamıştır.
Orhun yazıtları, Uygur dönemine ait eserler ve Kutadgu Bilig, “Türk
Hukuk Tarihi” için temel millî kaynaklardır. Türklerin devlet ve devlet yönetimi
ile ilgili anlayış ve kanunlarına ait pek çok işaretler içermesine rağmen Orhun
yazıtlarındaki hukuk malzemesi üzerine bugüne kadar herhangi bir kültürel ve
filolojik inceleme yapılmamıştır. Uygur dönemine ait hukuk belgeleriyle ilgili ise
sadece metin neşirleri mevcuttur. Bu belgeler de dikkatle incelendiğinde Turfan
Uygurlarının çok gelişmiş bir hukuki hayat seviyesine sahip oldukları görülür.
Türk devlet teşkilatının idealize edilmiş biçimini veren Kutadgu Bilig’deki
hukuk malzemesi de Sadri Maksudi Arsal’ın Türk Tarihi ve Hukuk adlı çalışması
dışında yeterince ele alınmamıştır. 108
Eski Türk hukuk düzeninde ve özellikle medenî hukuk alanında, Türklere
ait örf ve âdetler, ana kaynağı oluşturmakla birlikte geniş Asya coğrafyasında
bir arada yaşayan milletlerin kültür alışverişinde bulundukları ve bunun hukuk
düzenine de yansıdığı bilinmektedir. Eski Türk hukuk anlayışını yansıtması
bakımından Turfan Uygurlarına ait 13.-14. yüzyıl belgeleri, bu alandaki en
önemli kaynaklardandır. Bu belgelerdeki hukuk düzeni, kaynağını Türk örf ve
âdetlerinden alsa da Uygurların Çinlilerle yüzyıllar boyu süren komşulukları
neticesinde onların hukuk anlayışından etkilendiklerine ve bu iki milletin
Asya kültür sahası içinde ortak hukuk telakkisi geliştirmiş olabileceklerine
tanıklık etmektedir. 109 Bu belgeler, hem kişiler arasındaki hem de kişilerle devlet
arasındaki ilişkileri düzenlemekteydi. 110
16. yüzyılın ilk çeyreğinde (1523) batı Ukrayna’da Kıpçakça ilavelerle
yeniden yazılan ve aynı yüzyılda Ermeni-Kıpçak mahkemesinde medenî hukuk ve
ceza hukuku ile ilgili uygulamalarda kaynak olarak kullanılan Töre Bitigi ve diğer
hukuk belgeleri de tarihî kaynaklar arasında zikredilmelidir. Bu belgeler, kaynağını
Leh ve Ermeni kanunlarından almakla birlikte Lehçeden Kıpçakçaya çeviri sırasında
eklenen orijinal Kıpçakça maddeler ve “muhakeme usûlü kanunu” adlı bölüm, Türk/
Kıpçak hukuk tarihi ve hukukî söz varlığı bakımından temel kaynak niteliğindedir.
108 Arsal 1947: 18, 79.
109 Ayiter 1949-1950: 418-419.
110 Arat 1964: 23-24.
66