Sayı: 10 Bahar 2012 - Dil Arastirmalari

Hülya Kasapoğlu Çengel
“kutsal ev, kilise” (TB, 147) < ET ıduq eb. Diğer tarihî Kıpçak metinlerinden
farklı olarak Codex, Tuhfetü’z-zekiyye ve Ermeni Harfli Kıpçakça metinlerde
edgü “iyi” sözcüğünde /d/ den gelişen /y/ nin eridiği tespit edilmiştir: EK igi
(TB, 31) < ET edgü (krş. CC eygi, egi, eyi; TZ egi, eyi; Kİ eygü).
Aynı gelişme, alıntı sözcüklerde de görülür: EK ketχoya “ihtiyar” (DPY,
170; TB, 32) < Far. kad-khudā (Steingass, 1014).
6.1.2.2. g/γ ünsüzleriyle ilgili gelişmeler
ET /g/ ve /γ/ seslerinin; ek ve hece başındaki, tek heceli ve birden fazla
heceli sözlerin sonundaki gelişmeleri, Oğuz ve Kıpçak Türkçelerini birbirinden
ayıran tipik ses özelliklerindendir; ancak, tarihî Kıpçak kaynaklarında da bu
seslerin gelişiminde bir kararsızlık izlenmektedir. Söz içi ve söz sonu /g/ ve /γ/
bazen korunurken bazı örneklerde ise /v/ ya da /y/ye gelişmiş; bazen de erimiştir.
Bu ikili ve üçlü biçimleri, aynı metinde görmek de mümkündür. Gülistan
Tercümesi’nde küyev ~ küyöv (< ET küdegü) ve savuq (< ET soγıq); örnekleri
dışında /g/ ve /γ/ korunurken birden fazla heceli kelimelerin sonunda güneybatı
lehçelerinde olduğu gibi eridiği görülür. 85 g/γ ünsüzlerinin gelişimiyle ilgili
kararsız biçimlere Codex Cumanicus’ta da rastlanır. 86 Memluk sahası Kıpçak
sözlük ve gramerlerinden Tuhfetü’z-Zekiyye başta olmak üzere Tercümân-ı
Türkî, Kavânîn ve Kitâbü’l- İdrâk’te de aynı gelişmeler mevcuttur. 87 Özellikle
Tuhfetü’z-Zekiyye’nin gerek sözlük ve gerekse gramer bölümündeki Kıpçakça
kayıtlar, Kıpçak ses özelliklerine dikkat çekmesi bakımından önemlidir: TZ
uvru “hırsız” krş. Trkm. uγru (< ET oγrı). 88
Söz içi ve söz sonunda bulunan g/γ ünsüzleri, Codex’te bazı örneklerde
/v/ ye gelişirken Ermeni Kıpçakçasında korunur: EK aγır “ağır” (TB, 67) ET
aγır; EK aγız “ağız” (AKP, 25) < ET aγız; EK oγul “oğul” (TB, 56) < ET oγul;
85 Karamanlıoğlu 1989: XXVIII, XLV. Gülistan’da g/γ sesi, tek heceli sözcüklerin sonunda korunur: teg- < ET teg-;
toγ- < ET toγ- vb. Birden fazla heceli sözcüklerin sonunda ise bazen erir, bazen de kararsızlık gösterir: aγrı < ET aγrıγ;
tiri < ET tirig; arı < ET arıγ; çerig ~ çeri < ET çerig; il < ET ilig; uluγ ~ ulu < ET uluγ (bk. Karamanlıoğlu 1989: L).
86 Grønbech 1942. Farklı diyalektleri yansıtan Codex’te de g/γ; korunma, /w/ ve /y/ ye gelişme, tonsuzlaşma ve düşme
şeklinde çeşitli gelişmeler gösterir: CC aγırla- ~ avurla- “ağırlamak” < ET aγır; CC avuz ~ aγız “ağız” < ET aγız; CC
arı “arı, temiz” < ET arıγ, CC açı “acı, keder” < ET açıγ; CC baγla- ~ bavla- “bağlamak” < ET baγla-; CC bilev “bileği
taşı” < ET bilegü; CC bitik ~ bitiv ~ bitüv “yazı” < ET bitig; CC biyen- “beğenmek” < ET begen-; CC boγday ~ buγday
~ boday “buğday” < ET buγday; CC buzav ~ buzov < ET buzaγu; CC çeri “çeri, asker” < ET çerig; CC devül “değil”
< ET tügül; CC küyegü ~ küyöv “güvey, damat” < ET küdegü; CC ovul “oğul” < ET oγul; CC ög- ~ öv- “övmek” < ET
ög-; CC övren- ~ üren- “öğrenmek” < ET ögren-; CC övret- ~ üret- “öğretmek” < ET ögret-; CC saγ ~ sav “sağ” < ET
saγ; CC savu-q ~ suvu-q < ET soγı-q; CC taγ ~ tav “dağ” < ET taγ; toγ- ~ tov- ~ tuv- “doğmak” < ET toγ-; CC teg- ~
tey- “değmek” < ET teg-; CC ulu “ulu” < ET uluγ.
87 Atalay 1945; Toparlı 1999, 2000; Caferoğlu 1931. Memluk sahasına ait sözlük ve gramerlerde de g/γ > v değişmesi
ile ilgili örnekler mevcuttur: avu (TZ, 37); avur (TZ, 19); avurla- (TZ, 9); avrı (TZ, 30); avuz (TZ, 53); bavur (TZ, 59);
bilevü (KM, 32, 59); bovuzla- (TZ, 32); (TZ, 46); savluq (TZ, 47); savuq (KM, 4); sovut-, sovuq (TZ, 12); sövle- (KK,
31, 65); ovul (Kİ, 16); övren- (TZ, 16-17); övüt (TZ, 33); tav (TZ, 20; KK, 73); uvru (TZ, 23); yav (TZ, 30); yavuq (KM,
35); yüvür- (TZ, 22). g/γ > y ve g/γ > ø örnekleri daha azdır: bayla- “bağlamak” (TZ, 34) < ET baγla-; sıyın- “sığınmak”
(TZ, 9) < ET sıγın-; tiyirmen “değirmen” (TZ, 45) < ET tegirmen; yıy- “yığmak” (TZ, 44) < ET yıγ-; yıla- “ağlamak”
(TZ, 71) < ET yıγla-; bi “bey” (TZ, 103) < ET beg; olançı “oğlancı” (TZ, 7) < ET oγlan; aız “ağız” (Kİ, 17) < ET aγız.
88 Modern Kıpçak yazı dillerindeki g/γ > v, g/γ > y ve g/γ > ø örnekleri için bk. Kurışjanov 1970.
42