Sayı: 10 Bahar 2012 - Dil Arastirmalari

Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi
Damak uyumu genellikle tamdır: kendinä “kendisine” (TB, 30);
kişilärdir “kişilerdir” (TB, 30); ögütlägäylär “cezalandıracaklar” (TB, 139);
övrätmäki “öğretmesi” (TB, 32); temirçilik “demircilik” (TB, 65); tügällämägä
“tamamlamaya” (TB, 185); aŋlamıyın “anlamadan” (TB, 31); barçasının
“hepsinin” (TB, 66); çıχarmagay “çıkarmayacak” (TB, 153); χardaşlarnıŋ
“kardeşlerin” (TB, 155); yazıχsız “suçsuz, günahsız” (TB, 27); yaχşılıχ “iyilik”
(TB, 27).
-vuçi fiilden isim yapma ekli sözcüklerde damak uyumuna aykırılık
görülür: baylavuçi “bağlayan” (DAK, 121); saχlavuçi “koruyucu, bekçi” (DAK,
660); sarnavuçi “okuyucu” (DAK, 667); χıynavuçi “eziyet eden” (AKP, 188;
DAK, 478).
Zebur kitabında –älıχ I. çokluk kişi emir eki ile +lıχ isimden isim yapma
ekinin, /χ/ art damak ünsüzünün etkisiyle uyum dışında kaldığı görülür: 82 kir-älıχ
“girelim” (AKP, 131/132); öp-älıχ “öpelim” AKP, 94/95); sövün-älıχ “sevinelim”
(AKP, 94/95); terän+lıχ “derinlik” (AKP, 134/135); bilmäχ+lıχ “bilgi” (AKP,
71/72); krş. biy+liχ “beylik” (TB, 198); öldürmäχ+liχ “cinayet” (TB, 88);
üläşinmäχ+liχ “paylaşma, taksim” (TB, 71); yetkizmäχ+liχ “ulaştırma” (TB,
83); ber-äliχ “verelim” (TB, 202).
Birleşik kelimelerin de bu uyum dışında kaldığı görülür: yıχöv (< ıyıχ öv)
“kilise, ibadethane” (TB, 72): EK ıyıχ (< ET ıduq) “kutsal”, öv (< ET eb) “ev”;
yıχkün ( < ıyıχ kün) “kutsal gün/pazar günü” (TB, 76); yoχesä “yoksa” (TB, 20).
Dudak uyumu da genellikle bozulmaz: esirikliktä “sarhoşken” (TB, 87);
keräklidirlär “gereklidirler” (TB, 84); könülüknüŋ “doğruluğun” (TB, 95);
ölümlüdür “ölümlüdür” (TB, 94); tölämägä “ödemeye” (TB, 99); uyaltmagay
“utandırmayacak” (TB, 90).
g/γ > v değişmesi ve ardından /v/nin yuvarlaklaştırıcı etkisiyle bazı
sözcüklerde dudak uyumuna aykırılıklar görülür: EK çerüv (< ET çerig) “asker”
(TB, 62); EK kiyöv ( < ET küdegü) “güvey, damat”; aruv (< ET arıγ) “arı, temiz”.
Eski Türkçe –GUçI ve –(X)GçI eklerinden gelişen örnekler, dudak
82 Garkavets, Armenian-Qypchaq Psalter’daki transkripsiyonda –älıχ ve +lıχ eklerinde /χ/ art damak ünsüzünün önünde
yer alan ünlüyü /ı/ biçiminde kalın sıralı; Töre Bitigi’nde ise aynı ünlüyü /i/ okumuştur. Aynı sorun, –maχ/-mäχ ekinde
de görülür. Ermeni alfabesinde /ä/ için ayrı bir sembol bulunmadığından Garkavets’ten önceki çalışmalarda, bünyesinde
/ä/ ünlüsünün yer aldığı kelimeler /a/ ile gösterilmiştir (bk. 5. Ermeni alfabesi) ve bunun bir sonucu olarak Grunin, Deny,
Schütz, Tryjarski ve Daşkeviç’in transliterasyonlarında kalın ve ince sıralı fiilerden sonra bu eke sadece –maχ biçiminde
rastlanır. Alfabe sorununa rağmen Garkavets, kendi transkripsiyonunda kelimelerin tarihsel gelişim sürecini dikkate
alarak /a/ ve /ä/ ayrımı yapmışsa da, bu durum, bu ek için tartışmalıdır. Bana göre; ince ünlülü fillerden sonra gelen
bu ekte /χ/ ünsüzünün önünde yer alan ünlü yine /a/ olmalıdır. Yukarıdaki örnekleri esas alırsak; öldürmäχ+liχ yerine
öldürmaχ+lıχ; bilmäχ+lıχ yerine bilmaχ+lıχ tercih edilmelidir. Aynı ekte ve hatta başka eklerde /χ/ art damak ünsüzünün
önünde ünlü kalınlaşması ve bunun bir sonucu olarak damak uyumunun bozulması, Ardahan-Posof yerli ağzında (vermaχ
“vermek”) ve Erzurum Yukarı Aras ağızlarında (demaχ “demek”, düzmaχ “dizmek”, sewmaχ “sevmek”) da görülür.
bk. Ercilasun 1983: 68-74; Gemalmaz 1995: 243. Fiil mastarı, Aleksandr Garkavets’in transkripsiyonlu metinleri esas
alınarak şimdilik –maχ/-mäχ biçiminde gösterilmişse de bu husus ayrı bir çalışmada daha sonra incelenecektir.
39