Sayı: 10 Bahar 2012 - Dil Arastirmalari

Hülya Kasapoğlu Çengel
13 numarada kayıtlı Viyana nüshası (1580).
Lussig’in Zebur kitabına hazırladığı Ermenice-Kıpçakça sözlük ise
Erivan Matenadaran’da (Yerevan, Mashtots Insitute of Ancient Manuscripts.
2267 nolu yazma) muhafaza edilmektedir.
Ayrıca, Paris, Venedik ve St. Petersburg’da Zebur’un üç yazması mevcuttur.
Bunlardan birinin yine Lussig tarafından yazıldığı tahmin edilmektedir.
Zebur’un Krakow, Viyana ve Erivan yazmaları ile ilgili neşir,
Aleksandr Garkavets ve Eduard Khurshudian’a aittir. 61 Kazakistan’ın
Ermenistan Büyükelçiliği ve Avrasya Deşt-i Kıpçak Araştırmaları Merkezi’nin
sponsorluğunda çıkan bu yayında, Kıpçakça metnin Krakow ve Viyana nüshaları
karşılaştırmalı ve transkripsiyonlu olarak verilmiş; Kıpçakça metnin ortasında
ise Ermenice versiyon yer almıştır. Ermeni Harfli Kıpçakça versiyon ise kitabın
sonuna alınmıştır. Bu bölümü, diakon Lussig’in Zebur için hazırladığı ve Erivan
Matenadaran Kütüphanesi’nde muhafaza edilen Ermenice-Kıpçakça sözlük
izler. Zebur’da zor anlaşılan kelime ve cümleleri açıklayan bu sözlük, Ermeni
harfleriyle ve Latin harfli transkripsiyonuyla verilmiştir. Garkavets’in “Ermeni-
Kıpçakların Tarihi” başlıklı yazısı, bu kitabın son bölümünü oluşturur.
4.3.2. Dua kitapları
Dua kitaplarının en önemlisi, 1618’de Lviv’de basılan Algış Bitigi (Dua
Kitabı) 62 adlı kitaptır. Bu eser, bilim dünyasında Türk Dilinin ilk basılı kitabı
olarak bilinmektedir. Eser, Hollanda/Leiden Üniversitesi Kütüphanesi’nde
(Leiden University Library) muhafaza edilmektedir.
Kitapla ilgili iki önemli yayın mevcuttur: Algış Bitigi’ni ilk defa
Edmund Schütz, 1961 yılında bilim dünyasına tanıtmış; 1962’de üç duanın
transkripsiyonlu metnini ve sözlüğünü yayımlamıştır. 63
Algış Bitigi ile ilgili ayrıntılı yayın, Nadejda Chirli’ye aittir. Chirli’nin,
doktora tezi olarak hazırladığı bu çalışmada, Algış Bitigi’nin Ermeni alfabesinden
Latin alfabesine transkripsiyonlu metni, Türkiye Türkçesine çevirisi ve metinde
geçen durum eklerinin şekil, görev ve işlev bakımından incelemesi yer alır.
Ayrıca, kitabın sonunda metnin tıpkıbasımı da bulunmaktadır. 64
4.4. Filolojik eserler
Ermeni dili üzerine Kıpçakça yazılmış 2 ders kitabı, 5 Ermenice-
61 Lvivli diakon Lussig’in Kıpçakça Zebur çevirisi ve sözlüğü için bk. Garkavets, Aleksandr / Eduard Khurshudian
2001. Armenian-Qıpchaq psalter written by deacon Lussig from Lvıv 1575/1580. Almatı: Desht-i Qıpchaq. 610 p.
62 Algış, Eski Türkçe alka- “övmek; dua etmek” fiilinden –ş ekiyle yapılmış isimdir. Fiilin son sesi olan /a/, daralarak
/ı/ ünlüsüne; tonlu sesler arasında kalan /k/ ünsüzü ise tonlulaşarak /g/ ya gelişmiştir. Bitig ise yine tarihî kökene sahip
bir sözcüktür. Eski Türkçede “yazma, yazı; kitap; mektup; yazılı şey” gibi anlamlarda kullanılan bitig/bitik (DLT, 96;
DTS, 103; ED, 303 ) bu dönemde de anlamını korumuştur.
63 Schütz 1961; 1962. Ayrıca bk. Schütz 1998.
64 Ayrıntı için bk. Chirli, Nadejda 2005. Algış Bitigi Ermeni Kıpçakça Dualar Kitabı (An Armeno Kipchak Prayer
Book). Haarlem: SOTA Türkistan ve Azerbaycan Araştırma Merkezi. 312 s.
32