Sayı: 10 Bahar 2012 - Dil Arastirmalari

Hülya Kasapoğlu Çengel
Türkiye Türkolojisinde Ermeni Kıpçakçası olarak benimsenmiştir; ancak,
Anadolu sahasında yazılan Ermeni harfli Türkçe eserler, Ermeni Harfli Türkçe
olarak ifade edilmiştir. 24
Ermeni Harfli Kıpçakça, metinlerde Xıpçaχ tili, bizim til ve Tatarça 25
olarak adlandırılmıştır. Dillerini Ukranca ve Lehçeden ayırmak için böyle bir
tercih yapmışlar; Tatar terimini ise, muhtemelen Karadeniz’in kuzey kıyılarına
yerleşip bu Kıpçak Türk diyalektine yaklaştıklarında ödünç almışlardır. 26
Armyanskiy sudebnik (Ermeni Kanun Kodu) adlı kitabın Kıpçakça versiyonu
olan Töre Bitigi (Kanun Kodu) adlı eserin ilk bölümlerinde bizim til ile
kastedilen açık ve net olarak Kıpçak dilidir. Kitapta Ermeni tili (TB, 75) ve
Ermeniçä (TB, 166, 197) terimlerinin kullanılması, bizim til’in Ermeni dilinden
farklı olduğunu açıkça göstermektedir: 27 Tilinden ermeniniŋ latingä çıχargandır,
latindän pol’skiygä, a pol’skidän bizim tilgä, χaysı ki başlanıyır bu sözlär bilä. “
Ermeni dilinden Latinceye çevrilmiştir. Latinceden Lehçeye ve Lehçeden bizim
dile. İşte (kitap), bu sözler ile başlar.” (TB, 74). Tatarça ise Töre Bitigi’nde iki
yerde geçer: Ne türlü ki bu bitiktä yazılıptır, eki türlü til bilä, nemiççä da tatarça.
“Bu kitapta ne yazılmışsa iki dil ile yazılmıştır: Lehçe ve Tatarça” (TB, 166).
Da andan soŋra ne türlü özgä millätniŋ säbäplärindän boldu, alay χanlıχtan
buyruχ, ki törälärni ermeniçädän tatarçaga köçürüldi, da andan soŋra latingä.
“Ve ondan sonra hangi milletler sebep oldu, böylece Kralın buyruğuyla töreleri
Ermeniceden Tatarcaya çevrildi ve ondan sonra Latinceye.” (TB, 197).
Ermeni Harfli Kıpçakça, Lehçe ve Ukranca, ayrıca Ermenice kelimeler
içermesine rağmen temel söz varlığı ve biçimbilgisi bakımından Kıpçakçadır.
Deny ve Kowalski; Ermeni Kıpçakçasının, Codex Cumanicus’un diline, Kırım
Tatarcasına, Urum Kıpçak diyalektleri 28 ile batı Kıpçak dilleriyle (özellikle
Kumukça ve Karaycanın Trakay diyalekti) 29 benzerliğine temas etmişler; ancak
bu yakınlığın, fazla önemsenmediğine de dikkat çekmişlerdir. Bu dil, Karaycadan
sadece dinî terminoloji bakımından ayrılır. Karaycadaki dinî terimler İbranice;
Ermeni Kıpçakçasındaki terimler ise Ermenicedir. Buna rağmen, Ermenice
kelimelerin sayısı, Slavca (Lehçe ve Ukranca) kelimelerden daha az yekûn
tutar. 30
Ermeni Kıpçakçası metinlerinden ilk defa 1912 yılında Avusturyalı
Türkolog Friedrich von Kraelitz-Greifenhorst (1876-1932) 31 söz etmiştir. Bu
24 Pamukciyan 2002: XII.
25 Codex Cumanicus’un dili de eserde Tatarça ve Tatar til olarak geçer. bk. Gronbech 1936.
26 Deny 1957: 9; Garkavets 1988: 114; Garkavets /Khurshudian 2001: 594.
27 Lewicki/Kohnowa 1957: 159.
28 Muratov 1997: 450-455; Garkavets 1999; Garkavets 2000.
29 Kowalski 1929; Musayev 1964: 71.
30 Clauson 1971: 8-9; Garkavets 1979: 1; Garkavets 1999: 13; Garkavets/Khurshudian 2001: 586-587.
31 Kraelitz-Greifenhorst 1912: 307-324. Kraelitz-Greifenhorst ile ilgili ayrıca bk. Eren 1998: 200-201.
24