Sayı: 10 Bahar 2012 - Dil Arastirmalari

Hülya Kasapoğlu Çengel
yazılan eserlerin genellikle Karahanlı, Harezm-Altın Orda ve bu yazı dillerinden
gelişen Çağataycanın dil özelliklerini yansıttığı görülür. Ses ve biçime dayalı
bazı farklılıklardan dolayı bu alanın Kıpçak olarak adlandırılması, Memluk
dönemi eserlerinin yazıldığı muhitle ve dönemin gramercilerinin zaman zaman
kullandığı Kıpçak terimiyle ilgili olmalıdır. Bu noktadan hareketle, 14. yüzyılın
ilk yıllarında Kırım’da sözlü dilden derlenen Codex Cumanicus ve Hristiyanlığın
Gregoryen mezhebine mensup Ermeni-Kıpçakların 16.-17. yüzyıllarda batı
Ukrayna’da meydana getirdikleri kronikler, dinî ve hukukî belgeler ise, asıl
Kıpçak dilini temsil eden metinlerdir, diyebiliriz. 10
Kıpçak adı altında toplanan ve Müslümanlık, Musevilik, Hristiyanlık
gibi farklı dinlere mensup olan Türk halklarının dilleri, dinî terminoloji ve söz
dizimindeki küçük farklılıklar dışında, birbirine oldukça yakındır.
2. Ermeni-Kıpçaklar
Ermeni Bagratlı Devleti’nin 11. yüzyılda (1064) yıkılmasıyla 11 Ermeniler,
Kafkasya’nın kuzeyine göç etmeye başlamışlar ve Kırım’a yerleşmişlerdir. 13.
yüzyılın ilk yarısında (1239) Moğol ordularının, Ani şehrini ele geçirmesi,
Ermenilerin aynı bölgeye büyük göçünü hazırlayan bir başka siyasî olaydır.
Bu olayların sonucunda Ermeniler, önce Karadeniz’in kuzeyine ve oradan
da batıya doğru gitmişlerdir. Kırım, daha sonraki dönemlerde, özellikle Altın
Orda idaresinde bulunan bölgelerden de Ermeni göçleri almış; 13. yüzyılda bu
bölgede büyük bir Ermeni kolonisi oluşmuştur. Kırım’ın, dönemin yazarları
tarafından Armenia Maritima (Ermeni Denizi) ya da Armenia Magna (Ermeni
adası) olarak adlandırılması, bu dönemde Kırım’a göç eden Ermeni nüfusunun
yoğunluğunu açıkça ortaya koymaktadır. 11. yüzyılda başladığı tahmin edilen
Kıpçak-Ermeni teması, 13.-14. yüzyıllarda Kırım’da ortak konuşma ve din dili
oluşturacak derecede gelişmiştir. 14. yüzyılın sonlarında Timur’un akınlarıyla,
aynı yönde göçler devam etmiş; başta Kefe ve Sudak olmak üzere Karasubazar,
Gözleve, Akmescit (Simferopol), İnkerman (Sevastopol), Solhat, Ermenilerin
yerleştiği yerler olmuştur. 12
15. yüzyılın ikinci yarısında Kırım’daki Ermeniler, 35-40 bin civarında
bir nüfusa ulaşmışlardır. 14.-15. yüzyıllarda daha da gelişen komşuluk ve ticaret
ilişkisiyle Kıpçak dili, Ermeniler tarafından sözlü dil ve kilise dili olarak iyice
10 Atalay 1945; Deny 1957: 10; Ercilasun 2008: 382-383. 11. yüzyıldan 19. yüzyılın sonuna kadar devam eden Orta
Asya İslamî Türk yazı dili, Karahanlı (Hakaniye), Harezm-Altın Orda ve Çağatay dönemi eserleriyle temsil edilir.
Çağatayca (Doğu Türkçesi), yazı dili, devlet ve hatta diplomasi dili olarak Orta Asya coğrafyasıyla birlikte Avrupa
Rusyasında yaşayan ve Oğuzca (Batı Türkçesi) konuşurları dışında kalan Müslüman Türk toplulukları tarafından 20.
yüzyılın başlarına kadar kullanılmıştır. bk. Eckmann 1996a: 67-69; Eckmann 1996b: 74-82.
11 bk. Grousset 2005: 598-621.
12 Lewicki/Kohnowa 1957: 157-158; Deny 1957: 7-9; Pritsak 1979: 131.
20