Sayı: 10 Bahar 2012 - Dil Arastirmalari

Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi
Kafkasya, Kuzeydoğu Afrika’yı da içine alan bu geniş coğrafyanın politik,
ekonomik, kültürel hayatı ile etnogenezinde silinmez izler bırakmıştır. 5
Kuman-Kıpçaklar, bu denli geniş bir coğrafyaya yayılmalarına karşın,
kalıcı bir siyasî birlik kuramamış; bu nedenle ortak, standart ve sürdürülebilir bir
yazı dili geleneği oluşturamamışlardır. Kaşgarlı Mahmud’un Kıpçakça ögelere
yer verdiği Divanü Lügâti’t-Türk dışında, 14. yüzyılın hemen başında (1303)
Alman ve İtalyan din adamları tarafından Hristiyanlık inancını yaymak amacıyla
Kırım’da Latin harfleriyle istinsah edilen Codex Cumanicus, Karadeniz’in
kuzeyindeki Kıpçaklardan derlenen bir eser olarak Kıpçakçayı en iyi temsil eden
yazılı belgelerden biridir ve kültür tarihi açısından oldukça önemlidir. Kuman
Külliyatı anlamına gelen bu eser, sadece sözlükten ibaret değildir; aynı zamanda
Kıpçaklara ait filolojik ve folklorik malzeme içerir. İtalyan bölümünde, Latince-
Farsça-Kumanca alfabetik ve tematik iki sözlük listesi ve Kuman (Kıpçak) diline
ait bazı gramer kuralları yer alır. Alman bölümünde ise Kumanca-Almanca ve
Kumanca-Latince iki karışık sözlük listesi, İncil’den çeviriler, bazı Katolik
ilahilerinin Türkçe çevirileri ve ayrıca metinlerin Latince çevirileri bulunur. 6
14.-15. yüzyıllarda Avrasya coğrafyasındaki Kıpçak hanlıklarından kalan
yarlıklar, Harezm ve Altın Orda’da telif edilen birkaç dinî ve seküler metin,
Karadeniz’in kuzey bozkırları ve Kuzey Kafkasya’dan Mısır ve Suriye’ye
göç eden Kıpçakların dili üzerine, Arap filologlar tarafından yazılan sözlük
ve gramerler başta olmak üzere (Halil bin Muhammed bin Yusuf el-Konevî
tarafından yazılan Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî,
Ebû Hayyân’ın eseri Kitâbu’l-İdrâk li-Lisâni’l-Etrâk, yazarı bilinmeyen Et-
Tuhfetü’z-Zekiyye fi’l-Lügati’t-Türkiyye, Cemâleddin Ebû Muhammed Abdullah
et-Türkî’nin yazdığı Kitâbu Bulgatü’l-Müştâk Fî Lügati’t-Türk ve’l-Kıfçak, yine
yazarı belli olmayan El-Kavânînü’l-Külliyye li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye ve
Ed-Dürretü’l-Mudiyye fi’l-Lügati’t-Türkiyye) 7 edebi eserler (Seyfi-i Sarâyî’nin
Gülistân Tercümesi) 8 fıkıh, askerlik, okçuluk, baytarlık konularında yazılmış
bilimsel eserler (İrşâdü’l-Mülûk ve’s-Selâtîn, Kitâb fi’l-Fıkh bi-Lisâni’t-Türkî,
Mukaddimetü’l-Gaznevi fi’l-İbâdât (Kitâb fi’l-Fıkh), Kitâb-ı Mukaddime-i
Ebu’l-Leysi’s-Semerkandî, Münyetü’l-Guzât, Kitâb fî İlmi’n-Nüşşâb (Hulâsa),
Kitâbu’l-Hayl, Baytaratu’l-Vâzıh) 9 İslamî döneme ait diğer Kıpçakça belgelerdir;
ancak bu belgeler, Oğuzlar ve Kıpçakların uzun yıllar birlikte yaşamalarının bir
sonucu olarak genellikle Oğuzca/Kıpçakça karışık dillidir. Bunların arasında
özellikle Et-tuhfetü’z-zekiyye fi’l-lügati’t-Türkiyye’de Kıpçakça kaydıyla verilen
ögelerin gerçekten Kıpçakça olduğu çoğu zaman tartışmalıdır. Memluk sahasında
5 Golden 2006: 16-29; Rásonyi 1971: 146-147; 150-151.
6 Grønbech 1936, 1942; Drimba 2000.
7 Caferoğlu 1931; Atalay 1945; Ermers 1999; Özyetgin 2001.
8 Karamanlıoğlu 1989.
9 Ercilasun 2008: 382-398.
19