Sayı: 10 Bahar 2012 - Dil Arastirmalari

Hülya Kasapoğlu Çengel
bir sonucu olarak düşünülmelidir. Ayrıca, hocam Ahmet B. Ercilasun’un modern Kıpçakçadaki
pek çok dilbilimsel sorunun anlaşılmasında ve çözümünde Codex Cumanicus ile birlikte Ermeni
harfli Kıpçakça belgelerin önemine değinmesi; Kıpçak sahasına, bu metinler ışığında tarihsel
karşılaştırmalı bir yöntemle yaklaşmamda önemli rol oynamıştır.
Bu metinlere duyduğum ilgi, 2002 yılının sıcak yaz günlerinde Konuralp Ercilasun ile
birlikte Almatı Ermenistan Büyükelçiliğinin kapısında uzun bekleyişten sonra sahip olduğumuz
Armenian-Qypchaq Psalter ile gittikçe artmaya başladı. Kitap, Aleksandr Garkavets/Eduard
Khurshudian imzasını taşıyordu ve elçiliğin sponsorluğunda yayımlanmıştı. İkimiz de merakla
Ermeni Kıpçakçasına ait bol metin içeren bu kitabı uzun uzun incelemiştik; Kıpçakçaya çevrilmiş
olan bu Zebur metni, içerdiği zengin dil malzemesiyle oldukça ilgimizi çekmişti. Aleksandr Bey’in
daha sonra bu kitapla birlikte diğer metin yayınlarını ve Urumlar ile ilgili çalışmalarını birkaç
nüsha hâlinde Bişkek’teki adresime göndermesi, kitapları ulaşılmaz olmaktan kurtarmıştı.
Macar bozkırında Kunsag (Kumanların ülkesi) adlı köyde dünyaya gelen; çok erken yaşlarda
belki de etnik mensubiyetinden dolayı Kıpçakçaya ilgi duyan; Memluk Kıpçakçası, Harezm ve
Çağatayca üzerindeki araştırmalarıyla tanınan ünlü Türkolog Andras Bodrogligeti, Türk dilinin bu
tarihsel dönemleriyle nasıl ilgilenmeye başladığını anlatırken Eski Kıpçak sahasını, Türk dilinin en
heyecanlı ve en semereli dönemi olarak değerlendirir. Bodrogligeti’nin bu düşüncelerine naçizane
katılırken Memluk Kıpçak sahası eserleriyle birlikte Türk dilinin Latin harfleriyle kaleme alınmış ilk
eseri olan ve Hristiyan misyonerlerce sözlü dilden istinsah edilen Codex Cumanicus ve Hristiyanlığın
Gregoryen mezhebine mensup Ermeni-Kıpçaklardan kalan belgelerin, Türk/Kıpçak dili ve kültürünün
mirası olarak Türkoloji çevrelerine hizmet edeceğine olan inancımı burada belirtmek isterim. Bu
vesileyle, Ermeni-Kıpçak metinlerinden istifade etmemi sağlayan Aleksandr Nikolayeviç Garkavets’e
en derin saygı ve şükranlarımı sunarım.
1. Kıpçaklar ve Tarihî Kıpçak Türkçesi
Kuman-Kıpçaklar, İslam kaynaklarında Kıpçak, Batı kaynaklarında genel
olarak Cuman, Rus kaynaklarında ise Polovets etnonimiyle adlandırılmışlardır.
Başlangıçta, birbirlerine oldukça yakın iki ayrı topluluk olan Kumanlar ve
Kıpçaklar, 13. yüzyılda kurulan Kuman-Kıpçak federasyonunun ardından tek
bir etnik grup hâline gelmiştir. 1
Uygur dönemine ait Şine-Usu yazıtında Köktürkler için kullanılan ve
tartışmalı olan Tür(k) (Kı)bçak ibaresi 2 bir kenarda tutulursa, İslam öncesi
kaynaklarda Kuman ve Kıpçak etnonimlerine rastlanmaz. Kıpçak adı, ilk defa
1077’de kaleme alınan Divanü Lügâti’t-Türk’te geçer. Kaşgarlı Mahmud’un,
Divan’da Kıpçak adını Oğuzlarla birlikte sıkça zikretmesi, Kıpçakların, 11.
yüzyıl Türk dünyasında önemli bir etno-lengüistik birlik olduğuna işaret
etmektedir. 3
Kuman-Kıpçaklar, tarih boyunca Avrasya, Doğu Avrupa ve Afrika’da
çok geniş bir coğrafyaya yayılmışlardır. İslam dünyasında Deşt-i Kıpçak,
Batı dünyasında Cumania/Comania 4 olarak adlandırılan bu bölge; Volga’dan
Dinyeper’e hatta Balkanlara kadar uzanır. Kuman-Kıpçaklar; Batı Sibirya,
Orta Asya, Güney Rusya, Doğu Avrupa, Macaristan ve Balkanlar’ın kuzeyi,
1 Gumilöv 1999: 104.
2 Kıpçak ve Sir etnik adlarının bu tarihten önceki kullanımı ile ilgili olarak bk. Klyashtorny/Sultanov 2003: 134.
3 Kurat 1992: 69-75. .
4 Togan 1981: 160; Kurat 1992: 69-99; Golden 2002: 225.
18