SayÄ±: 10 Bahar 2012 - Dil Arastirmalari

.......... 

Sayı: 10 Bahar 2012 

Ankara 

1

.......... 

Dil Araştırmaları/Language Studies 

Uluslararası Hakemli Dergi 

ISSN: 1307-7821 

Sayı: 10 Bahar 2012 

Sahibi/Owner 

Avrasya Yazarlar Birliği adına 

Yakup DELİÖMEROĞLU 

Yayın Yönetmeni/Editor 

Prof. Dr. Ahmet Bican ERCİLASUN 

Sorumlu Yazı İşleri Müdürü/Editorial Director 

Prof. Dr. Ekrem ARIKOĞLU 

Yayın Yönetmeni Yardımcısı/Vice Editor 

Araş. Gör. Hüseyin YILDIZ 

Yayın Danışma Kurulu/Editorial Advisory Board 

Prof. Dr. Şükrü Halûk AKALIN • Prof. Dr. Mustafa ARGUNŞAH • Prof. Dr. Sema 

BARUTÇU ÖZÖNDER • Prof. Dr. Ahmet BURAN • Prof. Dr. İsmet CEMİLOĞLU 

• Prof. Dr. Hülya KASAPOĞLU ÇENGEL • Prof. Dr. Nurettin DEMİR • Prof. Dr. 

Hayati DEVELİ • Prof. Dr. Musa DUMAN • Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY • Prof. 

Dr. Gürer GÜLSEVİN • Prof. Dr. Ayşe İLKER • Prof. Dr. Günay KARAAĞAÇ 

• Prof. Dr. Leylâ KARAHAN • Prof. Dr. Metin KARAÖRS • Prof. Dr. Yakup 

KARASOY • Prof. Dr. Ceval KAYA • Prof. Dr. M. Fatih KİRİŞÇİOĞLU • Prof. Dr. 

Zeynep KORKMAZ • Prof. Dr. Mehmet ÖLMEZ • Prof. Dr. Mustafa ÖNER • Prof. 

Dr. Mustafa ÖZKAN • Prof. Dr. Nevzat ÖZKAN • Prof. Dr. Çetin PEKACAR • Prof. 

Dr. Osman Fikri SERTKAYA • Prof. Dr. Vahit TÜRK • Prof. Dr. Cengiz ALYILMAZ 

• Doç. Dr. İsmail DOĞAN • Doç. Dr. Bilgehan Atsız GÖKDAĞ • Prof. Dr. Zühal 

YÜKSEL • Yrd. Doç. Dr. Ferhat TAMİR 

Yazı Kurulu/Executive Board 

Yrd. Doç. Dr. Dilek ERGÖNENÇ AKBABA • Yrd. Doç. Dr. Gülcan ÇOLAK 

BOSTANCI • Doç. Dr. Figen GÜNER DİLEK • Doç. Dr. Feyzi ERSOY • 

Yrd. Doç. Dr. Habibe YAZICI ERSOY • Doç. Dr. Yavuz KARTALLIOĞLU • Yrd. 

Doç. Dr. Veli Savaş YELOK • Dr. Hakan AKÇA • Yrd. Doç. Dr. Hüseyin YILDIRIM 

Akademik Temsilciler/Academic Representatives 

Abdulkadir ÖZTÜRK (Kayseri), Yusuf ÖZÇOBAN (Balıkesir), İsmail SÖKMEN (İzmir), 

Musa SALAN (Çankırı), Aslıhan DİNÇER (Kırıkkale), M. Emin YILDIZLI (Nevşehir), 

İlker TOSUN (Edirne), Özer ŞENÖDEYİCİ (Trabzon) 

Düzelti/Redaction 

Ekrem ARIKOĞLU • Hüseyin YILDIZ 

İngilizce Danışmanı/English Language Consultant 

Yrd. Doç. Dr. Cemal ÇAKIR 

Web sayfası sorumluları/Web page designers 

Hüseyin YILDIZ • B. Yavuz PEKACAR 

Yönetim Merkezi/Management Center 

Hacettepe Mahallesi Hamamönü Sk. No: 24 Altındağ/ANKARA 

İletişim Bilgileri/Correspondence Address 

Prof. Dr. Ekrem ARIKOĞLU - Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Çağdaş 

Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü Teknikokullar / ANKARA 

Tel: +90 312 202 14 20 

e-posta: dilarastirmalari@gmail.com 

web sayfası: www.dilarastirmalari.com 

Abonelik/Subscription 

Fiyatı: 10 TL 

Yurt içi Yıllık Abone Bedeli: 20 TL 

T.C. Ziraat Bankası Başkent Şubesi – Şube Kodu:1683 

Hesap No: 47095325-5001 

Posta Çeki Hesabı: Avrasya Yazarlar Birliği No: 53 23 008 

e-posta: kardeskalemler@gmail.com 

Yayın Türü/Type of publication 

6 aylık, yerel süreli 

Tasarım/Design by 

İbrahim Sağlam +90 532 460 96 41 

Baskı/Printed by 

Sage Matbaacılık Tel: +90 312 283 65 64 

• Dil Araştırmaları, EBSCO Publishing tarafından taranmaktadır. 

2

.......... 

BU SAYININ HAKEMLERİ 

Prof. Dr. Ahmet Bican ERCİLASUN 

Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY 

Prof. Dr. Leylâ KARAHAN 

Prof. Dr. Melek ÖZYETGİN 

Prof. Dr. Zühal YÜKSEL 

Prof. Dr. Ekrem ARIKOĞLU 

Prof. Dr. Paşa YAVUZARSLAN 

Prof. Dr. Melek ERDEM 

Doç. Dr. Yavuz KARTALLIOĞLU 

Doç. Dr. Feyzi ERSOY 

Yrd. Doç. Dr. Ferhat TAMİR 

Yrd. Doç. Dr. Habibe YAZICI ERSOY 

3

.......... 

Dil Araştırmaları’ndan, 

Dil Araştırmaları’nın dördüncü sayısına ulaşmış bulunuyoruz. 

Dergimizin meslektaşlar arasında ilgi görmesi bize şevk veriyor. Bu ilginin 

devam etmesini diliyoruz. Dergiyi ulaştıramadığımız meslektaşlarımız lütfen 

bizimle temas kursunlar. 

Bu sayıda yer alan “Kazakçaya Ait İlk Fonetik İzler” adlı makale, 

Dîvânü Lügati’t-Türk, Codex Cumanicus ve Mısır Memlük sahası sözlük ve 

gramerlerinde bugünkü Kazakçaya ait fonetik izlerin peşine düşüyor. Genel 

Kıpçak özellikleri arasında doğrudan Kazakçaya ait fonetik özelliklerin 

bulunup bulunmadığını araştırıyor. Leylâ Karahan’ın incelemesi Türk 

toponimisine yeni bir katkı olarak değerlendirilebilir. Tülay Çulha’nın Karayca 

“Sekirme Yoraları” hem seğirname araştırmaları hem de Karayca için önemli 

veriler barındırıyor. İş yeri adlarıyla ilgili saha araştırmasına dayanan yazı 

konuya yeni bir yaklaşımdır. “Hiç” kelimesiyle ilgili ortak çalışma da işlevsel 

bir yaklaşımı yansıtıyor. Şahru Pilten’in Türkmenceyle ilgili incelemesi, 

Türkmencedeki sıfat-fiilleri zaman çizgisindeki yerine oturtmasıyla önem 

taşıyor. Nihal Çalışkan’ın çalışması ise, dilde metafor yoluyla Cemil Meriç’in 

dünyasına girmeye çalışıyor. Seyfullah Türkmen de atasözü ve deyimlerde 

bulunan kişi adlarının kullanım sebepleri üzerinde duruyor. 

Dergide yer alan üç çevirinin de meslektaşlarımızın dikkatini çekeceğini 

sanıyoruz. Her sayıda olduğu gibi bu sayıda da kitaplarla ilgili değerlendirme, 

tenkit ve tanıtmalar var. Hem dil çalışanlarının eserlerini değerlendirmek hem 

de alanımızda bir tenkit ortamı oluşturmak bakımından bu bölümün faydalı 

olduğuna inanıyoruz. 

Dördüncü sayımızla sizlere yeniden merhaba diyoruz. 

Ahmet B. Ercilasun 

4

.......... 

Makaleler/ Articles 

İçindekiler 

Contents 

Sayı: 10 

Bahar 2012 

Ağız Verilerinin Etimoloji 

Çalışmalarına Katkısı: “söylesāne” 

Örneği 

Leylâ Karahan 

Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi 

Hülya Kasapoğlu Çengel 

Ürper- Fiilinin Kökeni 

Erol Güngördü 

Nogay Türklerinde Kişi Adları 

Dilek Ergönenç Akbaba 

Türkçe Kelime Çekimi Ulamları 

Dizgesi Üzerine: Ad Çekimi 

Ulamları 

Özlem Deniz Yılmaz 

The King’s Dictionary: The 

Rasûlid Hexaglot Üzerine 

Düşünceler 

Galip Güner 

Oğuzca Ayla “Öyle, o şekilde” 

Kelimesinin Kökeni Üzerine 

Orçun Ünal 

Dilin Kökeni: 

Geçmişe ve Geleceğe Bakış 

Merritt Ruhlen 

Çev. Ahmet Bican Ercilasun 

9-15 

17-81 

83-97 

99-122 

123-139 

141-150 

151-165 

167-182 

5

.......... 

Değerlendirme ve Tanıtmalar/ Reviews 

Ersoy, Feyzi (2010), Çuvaş Türkçesi 

Grameri, Gazi Kitabevi, Ankara, 490 s. 

ISBN 978-605-5543-45-7 

Ekrem Arıkoğlu 

Pekacar, Çetin, Kumuk Türkçesi Sözlüğü, 

Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2011, 

409 s., ISBN 978-975-16-2385-0. 

Hakan Akca 

Köktürk Harfli Uygur Bitigleri Üzerine 

İki Yeni Eser 

Hüseyin Yıldız 

185-186 

187-191 

198-202 

İçindekiler 

Contents 

Sayı: 10 

Bahar 2012 

Akbaba, Dilek Ergönenç (2011), Kazak 

ve Nogay Türkçesi Yazı Dillerinde Tasvir 

Fiilleri, Grafiker Yayınları, Ankara, 295s., 

ISBN: 978-975-6355-86-2 

ışılay Işıktaş Sava 

Akca, Hakan, Ankara İli Ağızları, 

Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü 

Yayınları, Ankara, 2012, 672 s., 

ISBN: 978-975-456-105-0 

Sümeyra Harmanda 

Kaçalin, Mustafa S., Niyāzi Nevâyî’nin 

Sözleri ve Çağatayca Tanıklar, El-Luġātu‘n- 

Nevā’iyye ve‘l-İstişhādātu‘l-Caġātā’iyye, Türk 

Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2011, 1111 

s.+190 varak, ISBN 978-975-16-2380-5 

Tolga Arslan 

Kartallıoğlu, Yavuz, Klasik Osmanlı 

Türkçesinde Eklerin Ses Düzeni (16, 17 ve 18. 

Yüzyıllar), Ankara, Türk Dil Kurumu 

Yayınları, 2011, 586 s., ISBN 978-975-16-2374-4 

Doğan Çolak 

192-197 

203-208 

209-215 

216-221 

Öner, Mustafa (2011), Türkçe Yazıları, 

Kesit Yayınları, İstanbul, 480 s. 

ISBN: 978-605-4117-64-2 

Özlem Özmen 

222-226 

Nekrolojiler/ Necrologies 

Louis Bazin’in Ardından 

Cemile Kınacı 

Boris İsakoviç Tatarintsev’in Ardından 

İlker Tosun 

229-234 

235-237 

6

.......... 

Makaleler 

Articles 

7

.......... 

8

Dil Araştırmaları 

Sayı: 10 Bahar 2012, 9-15 ss. 

.......... 

Ağız Verilerinin Etimoloji 

Çalışmalarına Katkısı: “söylesāne” 

Örneği 

Leylâ Karahan *1 

Özet: Dil problemlerinin çözümünde başvurulan 

kaynaklardan biri de ağız verileridir. Kelime ve eklerin ses 

yapısındaki değişme evrelerini bazen tarihî metinlerden değil 

ağızlardan takip etmek mümkün olmaktadır. Ağız verilerinin, 

etimoloji çalışmalarına da çözücü veya destekleyici katkıları 

vardır. Bilinmeyen veya tartışmalı olan dil yapıları, bazen bir 

yörede karşımıza çıkan bir ipucu ile çözülüverir. Bu yazıda 

Nevşehir ağızlarına ait söylesāne örneğinden hareketle -sAnA 

ekinin yapısı tartışılacaktır. 

Anahtar sözcükler: Ağızlar, etimoloji, -sAnA eki 

The Contribution of Dialectal Datas 

to Etymological Studies: Example of 

“söylesāne” 

Abstract: Dialect data is one of the reference resources to 

solve the linguistic matters. In some instances, we are able to 

identify the phonetic evolution of words and affixes not with 

reference to historical texts, but with reference to dialect data. 

Dialect data is also helpful and supportive for etymological 

studies. Some previously unknown or controversial linguistic 

structures can be defined by means of dialectological clues. 

In this paper, we will discuss the linguistic structure of 

-sAnA based on the söylesāne usage in Nevşehir dialects. 

Key words: Dialects, etymology, -sAnA affix 

Türkiye Türkçesi ağızları, ses, şekil ve söz dizimi özellikleri ve söz varlığı 

ile sadece dil bilimi için değil, tarih, etnoloji, halk bilimi, sosyoloji ve başka 

disiplinler için de araştırıcılara çok değerli malzemeler sunar. Bu malzeme 

yardımıyla bir bilinmeyen aydınlatılabilir, bir yanlış hüküm düzeltilebilir veya 

bir dil olayının sebebi ortaya çıkarılabilir. 

* 

Prof. Dr., Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Bölümü, Ankara, leylakarahan@ 

yahoo.com 

9


Ağız verilerinin, etimoloji çalışmalarına da çözücü veya destekleyici 

katkıları vardır. Standart dilden farklı olarak çok varyantlı ve zengin bir 

kelime ve ek dağarcığı ile âdeta bir dil laboratuvarı görünümünde olan Türkiye 

Türkçesi ağızları, etimoloji çalışmalarında mutlaka yardımına ihtiyaç duyulan 

bir dil alanıdır. Kelime ve eklerin ses yapısındaki değişme evrelerini bazen tarihî 

metinlerden değil ağızlardan takip etmek mümkün olmaktadır. Bilinmeyen 

veya tartışmalı olan dil yapıları, bazen bir yörede karşımıza çıkan bir ipucu ile 

çözülüverir. Karakteristik olması bakımından araştırmalarda çok sık verilen -yor 

örneğini hatırlayalım. Yorır kelimesinin -yor şekline gelmeden önceki (-yorır, 

-yorur, -yorı, -yoru, -yörür, -yörü vb.) ve -yor’dan sonraki (-yo, -yö, -yu, -yü 

vb.) aşamalarını canlı dil olan ağızlardan takip edebiliyoruz. Tarihî metinlerde 

hiç tanığı olmasaydı, mesela Niğde ağızlarından alınan duruyorur, çıhıyorur 

(Karahan 1996: 141), Muğla ağızlarından alınan geliyomaz (Ercilasun 2007: 

376-378) örnekleri bile -yor ekinin kökeni hakkında bilgi vermek için yeterli 

olacaktı. Urfa ağızlarının özelliği olan biye, siye şekillerinin baŋa, saŋa’dan mı 

değiştiği yoksa bunların *bi zamiriyle mi bağlantılı olduğu tartışılırken, Besni 

ağızlarında karşımıza çıkan miye şekli, kelime başında önce b>m değişmesine 

sebep olmuş, sonra da y’ye değişerek kaybolmuş bir damak ŋ’sini işaret etmekte 

(Sökmen 2011: 107), böylece bu yapıların etimolojisine ışık tutmaktadır. 

Bu yazıda, ağız verileri yardımıyla, fiillere getirilen -sAnA (gelsene, 

alsana) ekinin yapısı hakkındaki düşüncelerimi aktaracağım. 

Dil Araştırmaları dergisinin 8. (Bahar 2011) sayısında Yrd. Doç. Dr. Habibe 

Yazıcı Ersoy’un Başkurt Türkçesinde –sX ve –hAnA Kiplik İşaretleyicileri başlıklı 

kapsamlı bir yazısı yayımlandı. Bu yazının bir bölümünde kiplik işaretleyici 

olarak isimlendirilen -hAnA (-sAnA) ekinin yapısı geniş bir literatür eşliğinde 

incelenmiş, çeşitli görüşler değerlendirilmiş ve ekin Başkurt Türkçesindeki 

işlevleri örneklerle anlatılmıştır. Türkiye Türkçesi ağızlarında tespit ettiğim bir 

veriyle bu değerli araştırmaya bir katkıda bulunmak istedim. 

Kaynaklarda rica, istek, öğüt, temenni, emir, yalvarma, nezaket vb. 

işlevlerinden söz edilen ve tarihî metinlerde de örnekleri (kelsene, Atalay 

1945: 87) bulunan -sAnA eki, bugün bazı lehçelerde, Gagavuz Türkçesinde 

(alsana, başlasana, KTLG 706), Türkmen Türkçesinde (alsana 711), Kırım- 

Tatar Türkçesinde (alsana, bilsene, KTLG, 719), Başkurt Türkçesinde (alhana, 

bilhänä, KTLG, 723) aynen veya bazı ses değişmeleriyle kullanılmaktadır. Ekin 

bazı yazı dillerinde çokluk 2. şahıslar için -sAnıza, -sAŋıza şekilleri de vardır. 

-sAnA ekinin yapısı ile ilgili görüşlerin bir kısmı Yazıcı Ersoy 2011’den 

naklen özetle şöyledir: 

Birinci görüş: -sAnA eki, şart eki -sA, teklik 2. şahıs eki -n ve seslenme 

edatı A’nın birleşmesinden oluşan bir yapıdır. Bu görüşte olan Deny, 3. şahıslarda 

10

Ağız Verilerinin Etimoloji Çalışmalarına Katkısı: “söylesāne” Örneği 

da A yerine ya seslenme edatının kullanıldığını belirterek yazsa ya, yazsalar ya 

örneklerini verir. Ergin, Lewis gibi başka bazı araştırıcılara göre de ekin yapısı 

böyledir. 

İkinci görüş: -sAnA eki, -sA şart eki, teklik 2. şahıs -n eki ve -A pekiştirme 

ekinin birleşmesinden meydana gelmiştir. Birinci görüşten farkı, -A’nın 

seslenme edatı değil pekiştirme eki kabul edilmesidir. Türkçede pekiştirme 

konusu ile ilgili araştırmaları bulunan Üstüner, bu görüştedir. 

Üçüncü görüş: -sAnA eki, -sA ve -nA pekiştirme enklitiklerinin 

birleşmesinden meydana gelmiştir. Osmanlı Türkçesi döneminde -sA enklitiği 

-sA şart ekiyle; -nA enklitiği de şahıs eki -n ve -A seslenme edatı ile bulaşma 

içerisine girmiştir. Bu görüşün sahibi Ercilasun, -sA’nın enklitik olduğunu 

ispatlamak üzere Kırım-Tatar Türkçesinden oku anlamındaki okusa örneğini 

verir. Yazıcı Ersoy, -sAnIzA ekinde çokluk 2. şahıs ekinin kullanılıyor olmasının 

-sA-nA etimolojisini zayıflattığını; buna karşılık edebî dilde damak ŋ’sini 

koruyan Başkurt Türkçesinde -hAŋA şeklinde olması gereken ekin -hAnA 

şeklinde olmasının ve çokluk 2. şahsının bu yazı dilinde kullanılmayışının -sAnA 

etimolojisini kuvvetlendirdiğini ileri sürer (Yazıcı Ersoy 2011: 68-71). 

Türkiye Türkçesinde hem standart dilde hem de Türkiye Türkçesi 

ağızlarında -sAnA ve -sAnIzA ekleri kullanılmaktadır. Damak ŋ’sinin korunduğu 

ağız gruplarında ekin -sAŋA, -sAŋIza olması beklenir. Nevşehir ağızları, damak 

ŋ’sini koruyan ağızlardan biridir ve bu ağızlarda teklik 2. şahıs eki damak ŋ’li 

olmasına rağmen -sAnA eki, ince ve kalın ünlülü bütün fiil tabanlarından sonra 

-sāne şeklindedir: söylesāne bahsāne, otursāne (Korkmaz 1963, 120, 122, 200). 

Bu yapı, nasıl yorumlanabilir -sāne şekli, ekin etimolojisi ile ilgili bize hangi 

ipuçlarını verebilir 

Ekin yapısındaki üç özellik dikkat çekicidir. Bunları söylesāne örneği 

üzerinde inceleyelim: 

1. -sāne ekinin ilk ünlüsü, daima kalındır. söylesāne örneğinde de açıkça 

görüleceği üzere ek, ince taban ünlüsüne rağmen neden kalın ünlülüdür 

2. -sāne ekinin ikinci ünlüsü, daima incedir. Ekin ilk ünlüsü kalın olmasına 

rağmen neden ikinci ünlüsü incedir 

3. -sāne ekinin birinci ünlüsü, uzundur. Bu uzunluğun sebebi nedir 

Ekteki uzunluk düşen bir sesin sebep olduğu telafi uzunluğu olabilir mi 

4. -sāne eki, teklik 2. şahıs için kullanılır. 2. şahıslarda ek, bu ağızlarda 

ŋ’lidir. Buna rağmen ekin yapısında damak ünsüzü ŋ değil diş ünsüzü n 

bulunmaktadır. Nevşehir ağızlarında -sāne ekindeki teklik 2. şahıs eki -ŋ 

nerededir Değişmiş midir, kaybolmuş mudur 

Şimdi bu soruların cevapları üzerinde düşünelim. Ekin yapısının -se-ŋ-ne 

11


olduğu varsayımından yola çıkarsak böyle bir izahta -se, istek eki; -ŋ, teklik 2. 

şahıs eki; -ne ise bir pekiştirme eki (enklitiği) olacaktır. 

1. -sāne ekinin ilk ünlüsü Nevşehir ağızlarında daima kalındır. Bu yöre 

ağızlarında sebepsiz ünlü kalınlaşmaları görülmez. Kalınlaşmalar genellikle ya 

kalın ünlülerin ince ünlüleri, ya da k, g, ğ, ŋ damak ünsüzlerinin yanlarındaki 

ünlüleri etkilemesiyle ortaya çıkar. Mesela düŋür kelimesinde damak ünsüzü 

ŋ, Nevşehir ağızlarında ve aynı gruptaki diğer ağızlarda birinci ünlüyü yarı 

kalınlaştırarak dúŋür şeklinde değiştirmiştir (Karahan 1996: 119). 

söylesāne örneğinde kalınlaştırıcı bir ünlü olmadığına göre bu yapıda 

kalınlaştırıcı bir ünsüz aramak gerekir ki o ünsüz, ŋ’dir. O hâlde başlangıçta 

ekin yapısında ŋ ünsüzü vardı ve ek, Nevşehir ağızlarında ince ünlülü fiil 

tabanlarından sonra -seŋne (söyleseŋne), kalın ünlülü fiil tabanlarından sonra 

da -saŋne (alsaŋne) şeklindeydi. Damak ünsüzü ŋ, ince ünlülü fiil tabanlarında 

kullanılan -seŋne şeklinin ilk ünlüsünü kalınlaştırmış ve ek -saŋne şekline 

dönmüştür. Ancak değişme devam etmektedir. 

2. -sāne ekinin ikinci ünlüsü Nevşehir ağızlarında daima incedir. 

İlerleyici ünlü benzeşmesinin sistemli olduğu Nevşehir ağızlarında birden çok 

heceli eklerde böyle bir uyumsuzluk görülmez. Hâlbuki kalınlık-incelik uyumu 

çerçevesinde -sāne ekinin ikinci ünlüsünün de ilk ünlüye bağlı olarak kalın 

olması beklenirken sadece ince ünlülü fiil tabanlarında değil mesela alsāne gibi 

kalın ünlülü fiil tabanlarında da ekin ikinci ünlüsü inceliğini korur. Bu yapıda 

aslında ince ünlülü olan -ne pekiştiricisi, standart dilde ve başka ağızlarda 

-sAnA şeklinde uyuma tabi olurken, Nevşehir ağızlarında asli şekli olan -ne’yi 

korumuştur. 

3. -sāne ekinin ilk ünlüsü uzundur. Bu uzunluğun ikincil bir uzunluk 

olduğu açıktır. İkincil uzunlukların bir kısmı, vurgudan veya kişisel söyleyiş 

özelliğinden kaynaklanabilir. Ancak -sāne eki yörenin tamamında, hatta Kırşehir 

(silsāne, Günşen 2000: 145) ve Kayseri 1 ağızlarında da kullanılan bir ek olduğu 

için bu ihtimaller geçerli değildir. Düşen ses veya heceyi telafi etmek üzere 

düşen birime en yakın ünlü uzatılır. Bu uzunluk da düşen bir sesin sebep olduğu 

telafi uzunluğudur. Ekin asli şekli olarak kabul ettiğimiz -se-ŋ-ne yapısında, 

ŋ ve n ünsüzleri yan yana bulunmaktadır. Türkçede bu iki sesin, arka arkaya 

boğumlanmaları fonetik olarak zordur. Bundan dolayı bu iki ses hiçbir kelimede 

uzun süre yan yana bulunmaz; değişir veya düşer. -se-ŋ-ne örneğinde de dil bu 

zorluğu, seslerden birini, -ŋ’yi düşürerek ortadan kaldırmıştır. Düşen ses ekin 

ilk ünlüsünü uzatır. O hâlde ekin ilk ünlüsünün uzunluğu ŋ’nin düşmesinden 

kaynaklanmaktadır. 

1 -sāne şeklinin Kayseri ağızlarında da kullanıldığına dair bilgi, soruşturmayla elde edilmiştir. 

12


4. -sāne ekinde damak ŋ’si değil diş n’si vardır. Damak ŋ’sini çok seven, 

hatta bazı kelimelerde diş n’sini bile damak ŋ’sine değiştiren (mesela düŋya, 

oŋsuz, paŋga yoŋsa, Korkmaz 1963: 72, 89) Nevşehir ağızlarında teklik 2. şahıs 

eki damak ŋ’li olmasına rağmen -sāne ekinde diş n’si olması düşündürücüdür. 

Aynı ekin kullanıldığı Türkmen, Kırım-Tatar ve Başkurt Türkçelerinde de teklik 

2. şahıs eki damak ŋ’li, ama -sAnA eki diş n’lidir. 

Ünlü uzunluğunun sebebini açıklarken -ŋ’nin düştüğünü belirtmiştik. Bu 

düşme sonunda -ŋ şahıs ekinin işlevi de -ne pekiştirme ekinin başındaki n ünsüzü 

üzerine yüklenmiştir. -sāne ekindeki n, artık hem teklik 2. şahıs eki hem de 

pekiştirme eki ne’nin başındaki n’yi temsil etmektedir. Ekle ilgili açıklamalarda 

n’nin iki morfemin birden yerini tuttuğu göz ardı edildiği için -n şahıs eki; -A 

da seslenme edatı veya enklitik kabul edilmiştir. Hâlbuki bu yapıda -e değil -ne 

pekiştiricisi bulunmaktadır. 

Ne, çeşitli dönem ve lehçelerde kullanılmış bir pekiştirme morfemidir. 

Et-Tuhfetü’z-Zekiyye’deki kelsenğizne örneğinde bu pekiştirici, net bir şekilde 

görülmektedir (Atalay 1945: 87). Türkiye Türkçesi ağızlarında -sAnA ekinden 

başka yapılarda da, özellikle -CA ekli zarf/sıfat görevindeki isimlerde (iyicene, 

yavaşçana, Günşen 2000: 107, 216; usulcana, Mutlu 2008: 227; epeycene, 

Buran-Oğraş 2003:123; güzelcene, Erten 1994: 37; oylecene, Demir 2006: 

345) ve edatlarda (bilene, Yıldırım 2006:153; deyokına, Korkmaz 1956: 30) -ne 

pekiştiricisi kullanılır. 

Tarihî ve bugünkü lehçelerde, -sAnA ekinin farklı morfemlerle 

varyantlaştığı görülür. Mesela Müyessiretü’l-Ulum’daki “ve dahı emr-i hazırı 

bir yüzden dahı isti’mal eylerler, bilseŋene gibi, okısaŋana gibi; kezalik bundan 

bir murad eylerler, yani serzeniş kasd eylerler mübalaga tariki üzre (Karabacak 

2002: 23)” ifadesinde geçen bilseŋene, okısaŋana örneklerinde katmerli bir 

pekiştirme vardır. Burada damak ŋ’si korunmuştur; çünkü -ŋ şahıs ekinden hemen 

sonra -A veya -An morfemi gelmektedir. Böylece ŋ ve n ünsüzlerinin yan yana 

bulunması -A veya -An ile engellenmiştir. Dede Korkut’taki kurtarsaŋane (Ergin 

1963: 220) örneği de aynı yapıdadır. Tarihî metinlerde geçen bu şekillerde -An, -A 

ve -ne pekiştiricilerini ayırmak zordur. Harezm ve Kıpçak Türkçesi metinlerinde 

kullanılan -sAŋAn ekindeki pekiştirici, Sertkaya’ya göre -An’dır. Sertkaya, 

bu pekiştirici ile ilgili makalesinde, Osmanlı ve Azerbaycan sahasındaki bazı 

eserlerde geçen -sAŋAnA ekinin yapısını da -sA-ŋ-An-A şeklinde açıklar. Ona 

göre, -An pekiştirici; -A ise “vokativ (çağrı hâli, hitap hâli)” ekidir (Sertkaya 

1989: 336-340). Türkiye Türkçesi ağızlarında da -sAnA’ya benzer başka yapılar 

vardır. Mesela yine Nevşehir ağızlarında çokluk 2. şahıs için kullanılan -sāneŋize 

(söylesāneŋize, Korkmaz 1963: 138) eki, bir başka katmerli pekiştirme örneğidir. 

Burada teklik 2. şahıs için kullanılan pekiştirilmiş -sāne eki üzerine, çokluk 2. 

şahıs eki -ŋiz ve -A pekiştiricisi getirilmiştir. Hacıeminoğlu’nun Konya ağzından 

13


kaydıyla verdiği -sAŋnA şekli ise ya -sAŋ eki üzerine gelmiş bir -nA pekiştiricisini 

yapısında barındırıyor, ya da -sA-ŋ-An-A veya -sA-ŋ-A-nA şeklinden ortaya 

çıkmış bir ünlü düşmesi olayını yansıtıyor olmalıdır (Hacıeminoğlu 2000: 151). 

Aydın ağızlarından alınmış vēsäŋä (Korkmaz 1956: 77) örneğinde ise damak 

ŋ’si korunduğuna göre pekiştirme herhâlde -A (-sä-ŋ-ä) ile yapılmıştır. Tabii -säŋ-nä 

şeklinden n düşmesi değilse. Ama düşmenin ekin yapısına etkisi, vēsäŋä 

örneğinde görülmemektedir. 

Sonuç: 

1. Tarihî metinlerdeki -sAŋAnA, -sAŋIznA ve mesela Amuderya Türkmen 

Bölgesi ağızlarındaki -sAŋIzlA ve -sAŋIzlAn (Kargı Ölmez 2004: 2229) şekilleri 

de ekin yapısında mutlaka (-A, An, -nA, -lA, -lAn) bir pekiştiricinin bulunduğunu 

gösteriyor ki ekin etimolojisi üzerindeki tartışmalarda araştırıcılar bu noktada 

hemfikirdir. 

2. Nevşehir ağızlarında kullanılan -sāne ekinin yapısı, bizi ekin 

etimolojisiyle ilgili birtakım sonuçlara götürmektedir. Ekteki ünlü kalınlığı, ekte 

artık mevcut olmayan ŋ’yi; ünlü uzunluğu, düşen ŋ ünsüzünü; ünlü inceliği de 

ne pekiştirme eki/enklitiğini işaret etmekte; bunlar da ekin -sA-ŋ-ne şeklindeki 

etimolojik izahını mantıklı kılmaktadır. Ekle ilgili ağız ve lehçelerdeki yapı 

çeşitliliğini, pekiştiricilerin farklı oluşuna bağlamak mümkündür. 

Kaynaklar 

ATALAY, Besim (1945), Et-Tuhfet-üz-Zekiyye fil-Lûgat-it-Türkiyye, Türk Dil Kurumu 

Yayınları, İstanbul. 

BURAN, Ahmet -Şerife OĞRAŞ (2003), Elazığ İli Ağızları, Elazığ Valiliği Yayınları, Elazığ. 

DEMİR, Necati (2006), Trabzon ve Yöresi Ağızları, Gazi Kitabevi Yayınları, Ankara. 

ERCİLASUN, Ahmet B. (2007), “Muğla Ağzında Kullanılan Bir Şimdiki Zaman Şekli”, 

Makaleler (Haz. Ekrem ARIKOĞLU), Akçağ Yayınları, Ankara, s. 376-378. 

ERGİN, Muharrem (1963), Dede Korkut Kitabı-II, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. 

ERTEN, Münir (1994), Diyarbakır Ağzı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. 

GÜNŞEN, Ahmet (2000), Kırşehir ve Yöresi Ağızları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. 

HACIEMİNOĞLU, Necmettin (2000), Kutb’un Hüsrev ü Şirin’i, Türk Dil Kurumu Yayınları, 

Ankara. 

KARABACAK, Esra (2002), Bergamalı Kadri, Müyessiretü’l-Ulum, Türk Dil Kurumu 

Yayınları, Ankara. 

KARAHAN, Leylâ (1996), Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, Türk Dil Kurumu 


KARGI ÖLMEZ, Zuhal (2004), Amuderya Bölgesi Türkmen Ağızları, V. Uluslar arası Türk 

Dili Kurultayı Bildirileri-II, 20-26 Eylül 2004 Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, s. 

2221-2230. 

14


Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri-I Fiil, Basit Çekim (2006), (Editör: Ahmet B. 

Ercilasun), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. 

KORKMAZ, Zeynep (1956), Güney-Batı Anadolu Ağızları, Türk Dil Kurumu Yayınları, 

Ankara. 

KORKMAZ, Zeynep (1963), Nevşehir ve Yöresi Ağızları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. 

MUTLU, Hüseyin Kahraman (2008), Balıkesir İli Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük) (I-II 

Cilt), Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. 

SERTKAYA, Osman F. (1989), -AN/-EN Ekli Yeni Şekiller ve Örnekleri Üzerine, TDAY- 

Belleten 1989, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, s. 335-352. 

SÖKMEN, İsmail (2011), Bismil Türkmen Ağzı, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal 

Bilimler Enstitüsü, Ankara. 

ÜSTÜNER, Ahat (2003), Türkçede Pekiştirme, Fırat Üniversitesi Yayınları, Elazığ. 

YAZICI ERSOY, Habibe (2011), Başkurt Türkçesinde –sX ve –hAnA Kiplik İşaretleyicileri, 

Dil Araştırmaları, Sayı: 8 (Bahar 2011), s. 51-76. 

YILDIRIM, Faruk (2006), Adana ve Osmaniye İlleri Ağızları, Türk Dil Kurumu Yayınları, 

Ankara. 

15


Sayı: 10 Bahar 2012, 17-81 Dîvânü ss. Lügati’t-Türk’te Geçen Her Kelime Türkçe Kökenli midir 

Giriş 


Hülya Kasapoğlu Çengel * 1 

Özet: Bu çalışma iki ana bölümden oluşmaktadır. Birinci 

bölümde 16.-17. yüzyılda batı Ukrayna’da (Kamenets- 

Podolsk ve Lviv) yaşayan Ermeni–Kıpçaklar; aynı coğrafyada 

Ermeni harfleriyle yazılan Kıpçakça belgeler ve bu belgeler 

üzerine yapılan araştırmalar hakkında bilgi verilmiştir. İkinci 

bölümde ise bu metinlerden hareketle Ermeni Harfli Kıpçak 

Türkçesinin tipik ses, biçim, sözdizimi ve leksik özellikleri 

değerlendirilmiştir. Konunun daha iyi anlaşılması bakımından 

Kıpçak Türkçesinin tarihsel gelişim sürecine de temas 

edilmiştir. 

Anahtar sözcükler: Kıpçak Türkçesi, Ermeni-Kıpçaklar, 

Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi, belgeler/eserler, araştırmalar, 

dil özellikleri. 

Kypchak Turkish in Armenian Scripts 

Abstract: This study comprises two main parts. In the first 

part, information is provided on the Armeno-Kipchak who 

lived in Western Ukraine (Kamenets-Podolsk and Lviv) in 

the 16th – 17th centuries; Kipchak documents which were 

written in the Armenian alphabet in the same geography and 

the research which was carried out on these documents. In the 

second part, in the context of these texts, typical phonological 

and morphological structures, syntax and lexical features of 

Kypchak Turkish with Armenian letters were examined. For a 

better understanding of the theme, the historical development 

process of the Kypchak Turkish was scrutinized. 

Key words: Kypchak, Armeno-Kypchaks, Kypchak Turkish 

in Armenian scripts documents, research, linguistic features. 

1985 yılında Hacettepe Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü 3. sınıf öğrencileri olarak 

hocam Talat Tekin’in Kırgızca dersinde Aytmatov’un ünlü eseri Camıyla’nın ilk sayfalarındaki 

o tasvirli satırları okurken ve Türkiye Türkçesine aktarmada bir hayli zorlanırken akademik 

hayatımın beni, Kıpçak dilinin bu modern sahasına sürükleyeceğinden habersizdim. Modern Türk 

yazı dilleri ve lehçelerinin too’lu grubunda yer alan Kırgızca üzerinde 1990’lı yıllarda Sovyetler 

Birliği’nin çözülmesiyle birlikte başlayan ve uzun yıllar devam eden meşguliyetim, 2000’li yıllarda 

tarihî Kıpçak eserlerine kaymaya başladı. Bu, asla Kırgızcayı terk ettiğim anlamına gelmemelidir; 

tam aksine, modern Kıpçak sahasına tarihsel perspektiften ve geniş bir açıdan bakma isteğimin 

* 

Prof. Dr. Gazi Üniversitesi. Edebiyat Fakültesi. Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim üyesi. 

17


bir sonucu olarak düşünülmelidir. Ayrıca, hocam Ahmet B. Ercilasun’un modern Kıpçakçadaki 

pek çok dilbilimsel sorunun anlaşılmasında ve çözümünde Codex Cumanicus ile birlikte Ermeni 

harfli Kıpçakça belgelerin önemine değinmesi; Kıpçak sahasına, bu metinler ışığında tarihsel 

karşılaştırmalı bir yöntemle yaklaşmamda önemli rol oynamıştır. 

Bu metinlere duyduğum ilgi, 2002 yılının sıcak yaz günlerinde Konuralp Ercilasun ile 

birlikte Almatı Ermenistan Büyükelçiliğinin kapısında uzun bekleyişten sonra sahip olduğumuz 

Armenian-Qypchaq Psalter ile gittikçe artmaya başladı. Kitap, Aleksandr Garkavets/Eduard 

Khurshudian imzasını taşıyordu ve elçiliğin sponsorluğunda yayımlanmıştı. İkimiz de merakla 

Ermeni Kıpçakçasına ait bol metin içeren bu kitabı uzun uzun incelemiştik; Kıpçakçaya çevrilmiş 

olan bu Zebur metni, içerdiği zengin dil malzemesiyle oldukça ilgimizi çekmişti. Aleksandr Bey’in 

daha sonra bu kitapla birlikte diğer metin yayınlarını ve Urumlar ile ilgili çalışmalarını birkaç 

nüsha hâlinde Bişkek’teki adresime göndermesi, kitapları ulaşılmaz olmaktan kurtarmıştı. 

Macar bozkırında Kunsag (Kumanların ülkesi) adlı köyde dünyaya gelen; çok erken yaşlarda 

belki de etnik mensubiyetinden dolayı Kıpçakçaya ilgi duyan; Memluk Kıpçakçası, Harezm ve 

Çağatayca üzerindeki araştırmalarıyla tanınan ünlü Türkolog Andras Bodrogligeti, Türk dilinin bu 

tarihsel dönemleriyle nasıl ilgilenmeye başladığını anlatırken Eski Kıpçak sahasını, Türk dilinin en 

heyecanlı ve en semereli dönemi olarak değerlendirir. Bodrogligeti’nin bu düşüncelerine naçizane 

katılırken Memluk Kıpçak sahası eserleriyle birlikte Türk dilinin Latin harfleriyle kaleme alınmış ilk 

eseri olan ve Hristiyan misyonerlerce sözlü dilden istinsah edilen Codex Cumanicus ve Hristiyanlığın 

Gregoryen mezhebine mensup Ermeni-Kıpçaklardan kalan belgelerin, Türk/Kıpçak dili ve kültürünün 

mirası olarak Türkoloji çevrelerine hizmet edeceğine olan inancımı burada belirtmek isterim. Bu 

vesileyle, Ermeni-Kıpçak metinlerinden istifade etmemi sağlayan Aleksandr Nikolayeviç Garkavets’e 

en derin saygı ve şükranlarımı sunarım. 

1. Kıpçaklar ve Tarihî Kıpçak Türkçesi 

Kuman-Kıpçaklar, İslam kaynaklarında Kıpçak, Batı kaynaklarında genel 

olarak Cuman, Rus kaynaklarında ise Polovets etnonimiyle adlandırılmışlardır. 

Başlangıçta, birbirlerine oldukça yakın iki ayrı topluluk olan Kumanlar ve 

Kıpçaklar, 13. yüzyılda kurulan Kuman-Kıpçak federasyonunun ardından tek 

bir etnik grup hâline gelmiştir. 1 

Uygur dönemine ait Şine-Usu yazıtında Köktürkler için kullanılan ve 

tartışmalı olan Tür(k) (Kı)bçak ibaresi 2 bir kenarda tutulursa, İslam öncesi 

kaynaklarda Kuman ve Kıpçak etnonimlerine rastlanmaz. Kıpçak adı, ilk defa 

1077’de kaleme alınan Divanü Lügâti’t-Türk’te geçer. Kaşgarlı Mahmud’un, 

Divan’da Kıpçak adını Oğuzlarla birlikte sıkça zikretmesi, Kıpçakların, 11. 

yüzyıl Türk dünyasında önemli bir etno-lengüistik birlik olduğuna işaret 

etmektedir. 3 

Kuman-Kıpçaklar, tarih boyunca Avrasya, Doğu Avrupa ve Afrika’da 

çok geniş bir coğrafyaya yayılmışlardır. İslam dünyasında Deşt-i Kıpçak, 

Batı dünyasında Cumania/Comania 4 olarak adlandırılan bu bölge; Volga’dan 

Dinyeper’e hatta Balkanlara kadar uzanır. Kuman-Kıpçaklar; Batı Sibirya, 

Orta Asya, Güney Rusya, Doğu Avrupa, Macaristan ve Balkanlar’ın kuzeyi, 

1 Gumilöv 1999: 104. 

2 Kıpçak ve Sir etnik adlarının bu tarihten önceki kullanımı ile ilgili olarak bk. Klyashtorny/Sultanov 2003: 134. 

3 Kurat 1992: 69-75. . 

4 Togan 1981: 160; Kurat 1992: 69-99; Golden 2002: 225. 

18


Kafkasya, Kuzeydoğu Afrika’yı da içine alan bu geniş coğrafyanın politik, 

ekonomik, kültürel hayatı ile etnogenezinde silinmez izler bırakmıştır. 5 

Kuman-Kıpçaklar, bu denli geniş bir coğrafyaya yayılmalarına karşın, 

kalıcı bir siyasî birlik kuramamış; bu nedenle ortak, standart ve sürdürülebilir bir 

yazı dili geleneği oluşturamamışlardır. Kaşgarlı Mahmud’un Kıpçakça ögelere 

yer verdiği Divanü Lügâti’t-Türk dışında, 14. yüzyılın hemen başında (1303) 

Alman ve İtalyan din adamları tarafından Hristiyanlık inancını yaymak amacıyla 

Kırım’da Latin harfleriyle istinsah edilen Codex Cumanicus, Karadeniz’in 

kuzeyindeki Kıpçaklardan derlenen bir eser olarak Kıpçakçayı en iyi temsil eden 

yazılı belgelerden biridir ve kültür tarihi açısından oldukça önemlidir. Kuman 

Külliyatı anlamına gelen bu eser, sadece sözlükten ibaret değildir; aynı zamanda 

Kıpçaklara ait filolojik ve folklorik malzeme içerir. İtalyan bölümünde, Latince- 

Farsça-Kumanca alfabetik ve tematik iki sözlük listesi ve Kuman (Kıpçak) diline 

ait bazı gramer kuralları yer alır. Alman bölümünde ise Kumanca-Almanca ve 

Kumanca-Latince iki karışık sözlük listesi, İncil’den çeviriler, bazı Katolik 

ilahilerinin Türkçe çevirileri ve ayrıca metinlerin Latince çevirileri bulunur. 6 

14.-15. yüzyıllarda Avrasya coğrafyasındaki Kıpçak hanlıklarından kalan 

yarlıklar, Harezm ve Altın Orda’da telif edilen birkaç dinî ve seküler metin, 

Karadeniz’in kuzey bozkırları ve Kuzey Kafkasya’dan Mısır ve Suriye’ye 

göç eden Kıpçakların dili üzerine, Arap filologlar tarafından yazılan sözlük 

ve gramerler başta olmak üzere (Halil bin Muhammed bin Yusuf el-Konevî 

tarafından yazılan Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, 

Ebû Hayyân’ın eseri Kitâbu’l-İdrâk li-Lisâni’l-Etrâk, yazarı bilinmeyen Et- 

Tuhfetü’z-Zekiyye fi’l-Lügati’t-Türkiyye, Cemâleddin Ebû Muhammed Abdullah 

et-Türkî’nin yazdığı Kitâbu Bulgatü’l-Müştâk Fî Lügati’t-Türk ve’l-Kıfçak, yine 

yazarı belli olmayan El-Kavânînü’l-Külliyye li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye ve 

Ed-Dürretü’l-Mudiyye fi’l-Lügati’t-Türkiyye) 7 edebi eserler (Seyfi-i Sarâyî’nin 

Gülistân Tercümesi) 8 fıkıh, askerlik, okçuluk, baytarlık konularında yazılmış 

bilimsel eserler (İrşâdü’l-Mülûk ve’s-Selâtîn, Kitâb fi’l-Fıkh bi-Lisâni’t-Türkî, 

Mukaddimetü’l-Gaznevi fi’l-İbâdât (Kitâb fi’l-Fıkh), Kitâb-ı Mukaddime-i 

Ebu’l-Leysi’s-Semerkandî, Münyetü’l-Guzât, Kitâb fî İlmi’n-Nüşşâb (Hulâsa), 

Kitâbu’l-Hayl, Baytaratu’l-Vâzıh) 9 İslamî döneme ait diğer Kıpçakça belgelerdir; 

ancak bu belgeler, Oğuzlar ve Kıpçakların uzun yıllar birlikte yaşamalarının bir 

sonucu olarak genellikle Oğuzca/Kıpçakça karışık dillidir. Bunların arasında 

özellikle Et-tuhfetü’z-zekiyye fi’l-lügati’t-Türkiyye’de Kıpçakça kaydıyla verilen 

ögelerin gerçekten Kıpçakça olduğu çoğu zaman tartışmalıdır. Memluk sahasında 

5 Golden 2006: 16-29; Rásonyi 1971: 146-147; 150-151. 

6 Grønbech 1936, 1942; Drimba 2000. 

7 Caferoğlu 1931; Atalay 1945; Ermers 1999; Özyetgin 2001. 

8 Karamanlıoğlu 1989. 

9 Ercilasun 2008: 382-398. 

19


yazılan eserlerin genellikle Karahanlı, Harezm-Altın Orda ve bu yazı dillerinden 

gelişen Çağataycanın dil özelliklerini yansıttığı görülür. Ses ve biçime dayalı 

bazı farklılıklardan dolayı bu alanın Kıpçak olarak adlandırılması, Memluk 

dönemi eserlerinin yazıldığı muhitle ve dönemin gramercilerinin zaman zaman 

kullandığı Kıpçak terimiyle ilgili olmalıdır. Bu noktadan hareketle, 14. yüzyılın 

ilk yıllarında Kırım’da sözlü dilden derlenen Codex Cumanicus ve Hristiyanlığın 

Gregoryen mezhebine mensup Ermeni-Kıpçakların 16.-17. yüzyıllarda batı 

Ukrayna’da meydana getirdikleri kronikler, dinî ve hukukî belgeler ise, asıl 

Kıpçak dilini temsil eden metinlerdir, diyebiliriz. 10 

Kıpçak adı altında toplanan ve Müslümanlık, Musevilik, Hristiyanlık 

gibi farklı dinlere mensup olan Türk halklarının dilleri, dinî terminoloji ve söz 

dizimindeki küçük farklılıklar dışında, birbirine oldukça yakındır. 

2. Ermeni-Kıpçaklar 

Ermeni Bagratlı Devleti’nin 11. yüzyılda (1064) yıkılmasıyla 11 Ermeniler, 

Kafkasya’nın kuzeyine göç etmeye başlamışlar ve Kırım’a yerleşmişlerdir. 13. 

yüzyılın ilk yarısında (1239) Moğol ordularının, Ani şehrini ele geçirmesi, 

Ermenilerin aynı bölgeye büyük göçünü hazırlayan bir başka siyasî olaydır. 

Bu olayların sonucunda Ermeniler, önce Karadeniz’in kuzeyine ve oradan 

da batıya doğru gitmişlerdir. Kırım, daha sonraki dönemlerde, özellikle Altın 

Orda idaresinde bulunan bölgelerden de Ermeni göçleri almış; 13. yüzyılda bu 

bölgede büyük bir Ermeni kolonisi oluşmuştur. Kırım’ın, dönemin yazarları 

tarafından Armenia Maritima (Ermeni Denizi) ya da Armenia Magna (Ermeni 

adası) olarak adlandırılması, bu dönemde Kırım’a göç eden Ermeni nüfusunun 

yoğunluğunu açıkça ortaya koymaktadır. 11. yüzyılda başladığı tahmin edilen 

Kıpçak-Ermeni teması, 13.-14. yüzyıllarda Kırım’da ortak konuşma ve din dili 

oluşturacak derecede gelişmiştir. 14. yüzyılın sonlarında Timur’un akınlarıyla, 

aynı yönde göçler devam etmiş; başta Kefe ve Sudak olmak üzere Karasubazar, 

Gözleve, Akmescit (Simferopol), İnkerman (Sevastopol), Solhat, Ermenilerin 

yerleştiği yerler olmuştur. 12 

15. yüzyılın ikinci yarısında Kırım’daki Ermeniler, 35-40 bin civarında 

bir nüfusa ulaşmışlardır. 14.-15. yüzyıllarda daha da gelişen komşuluk ve ticaret 

ilişkisiyle Kıpçak dili, Ermeniler tarafından sözlü dil ve kilise dili olarak iyice 

10 Atalay 1945; Deny 1957: 10; Ercilasun 2008: 382-383. 11. yüzyıldan 19. yüzyılın sonuna kadar devam eden Orta 

Asya İslamî Türk yazı dili, Karahanlı (Hakaniye), Harezm-Altın Orda ve Çağatay dönemi eserleriyle temsil edilir. 

Çağatayca (Doğu Türkçesi), yazı dili, devlet ve hatta diplomasi dili olarak Orta Asya coğrafyasıyla birlikte Avrupa 

Rusyasında yaşayan ve Oğuzca (Batı Türkçesi) konuşurları dışında kalan Müslüman Türk toplulukları tarafından 20. 

yüzyılın başlarına kadar kullanılmıştır. bk. Eckmann 1996a: 67-69; Eckmann 1996b: 74-82. 

11 bk. Grousset 2005: 598-621. 

12 Lewicki/Kohnowa 1957: 157-158; Deny 1957: 7-9; Pritsak 1979: 131. 

20


benimsenmiştir. Yine bu yüzyılın başlarında Ermeni-Kıpçak kolonisi, ayrıca, 

Kiev, Lutsk, Vladimir ve Romanya’nın Suceava şehrine de yerleşmişlerdir. Bu 

koloninin batı Ukrayna’da (Polonya) ilk ortaya çıkışı ise, yaklaşık olarak 14. 

yüzyıl Altın Orda dönemine rastlar. 14. yüzyılın sonunda Kamenets-Podolsk’taki 

Ermeni-Kıpçak kolonisinin büyüklüğü, Aziz Nigola Ermeni Gregoryen 

kilisesinden de anlaşılmaktadır. Kilisenin tabelasında 1398’de İstanbul 

Ermenilerinden Xutlubey oğlu Sinan tarafından finanse edildiği yazılmıştır. 

15. yüzyılın son çeyreğinde (1475) Kefe’nin Osmanlılar tarafından fethiyle 

bu topluluk, bugünkü Ukrayna’nın Kamenets-Podolsk ve Lviv bölgelerine 

yerleşmiş ve bu coğrafyada büyük bir koloni oluşturmuştur. 

Lviv’deki koloninin ilk ortaya çıkışının, şehrin kuruluş yıllarına tesadüf 

ettiği belirtilmektedir. 13 Ermeni-Kıpçaklar; Kamenets ve Lviv şehirlerinde zanaat 

ve eğitim kurumları da tesis etmişler; özellikle zanaatte çok ilerlemişlerdir. 

Genellikle kumaş, keçe ve deri işçiliği; kuyumculuk ve kasaplıkla uğraşmışlardır. 

1407 yılına ait vergi kayıtlarına göre Lviv Ermeni-Kıpçaklarının % 80’inin 

zanaatkârlardan oluştuğu kaydedilmektedir. Bu koloni, ticaretle de uğraşmış; 

İstanbul, Edirne, Kefe, Kilikya, Akkerman, Lviv, Krakov, Yaroslav, Lutsk, 

Smolensk (Rusya), Ermeni-Kıpçakların ticaret yaptıkları önemli merkezler 

hâline gelmiştir. Kıpçakçaya yakın Kırım Tatarcası ve Türk dilini de bildikleri için 

diplomatik hizmetlerde de bulunmuşlardır. Ukrayna’daki Ermeni-Kıpçakların 

muhbirlik yapmaları, askerî operasyonlara katılmaları, kısacası bölgenin sosyal 

ve kültürel hayatındaki rolleri, incelenmesi gereken hususlardır. 14 

Ukrayna’daki Ermeni mahkemesinde Mhitar Goş tarafından Ermenice 

olarak yazılan, 1518-1519 yıllarında Polonya Kralının isteğiyle önce Latinceye, 

daha sonra Lehçeye ve 1523’te Kıpçakçaya çevrilen Armyanskiy sudebnik adlı 

kitabın Kıpçak versiyonu (Töre Bitigi) esas alınmıştır. Lviv’deki bu mahkeme 

dışında, 1444 ila 1734 yılları arasında dinî işlere, evlenme ve miras gibi 

hususlara bakan ve piskopos tarafından yönetilen dinî bir mahkeme de faaliyet 

göstermiştir. 15 

Ermeni-Kıpçakların kökeni ile ilgili olarak iki ayrı görüş mevcuttur: 

Bir görüşe göre; Ermenistan’da yaşadıkları sırada Kıpçaklarla sıkı bir 

ilişki içinde olan Ermeniler, özellikle 13.-14. yüzyıllarda büyük bir topluluk 

hâline geldikleri Kırım, Solhat ve Sudak’ta Kıpçaklarla temaslarını devam 

ettirmişlerdir. Bu üç şehir, özellikle Sudak; Rusya, Bizans ve Memluk devletinin 

önemli ticaret merkezi hâline gelmiştir. Ermeni göçmenler, bu bölgelerde büyük 

bir nüfusa sahip olan Kıpçaklardan Kuman (Kıpçak) dilini öğrenmişlerdir. 

13 Deny 1957: 7-17; Daşkeviç 1981: 85; Garkavets/Khurshudian 2001: 586-589; Garkavets 2002: 6-7. 15.-19. 

yüzyıllardaki kaynaklar doğrultusunda Ukrayna’daki Ermeni kolonileri ile ilgili bk. Daşkeviç 1962. 

14 Garkavets/Khurshudian 2001: 588-592; Garkavets 2002: 9-10. 

15 Lewicki/Kohnowa 1957: 165; Garkavets/Khurshudian 2001: 590; Garkavets 2002: 8. 

21


Dillerini Lehçe ve Ukrancadan ayırmak için Tatarça ve bizim til tabirini 

kullanmışlardır. 16 

Daşkeviç, Altın Orda döneminden önce Kırım’daki Kıpçakların Ortodoks 

Urumlar, Gregoryen Kıpçaklar, Musevi Karaylar ve Müslüman Kıpçaklar 

olmak üzere dört gruptan oluştuğunu belirtir ve 16.-17. yüzyıl yazarlarından 

Fransız misyoner Gallifotskiy, İtalyan din adamı Antonia Maria Gratsini (1537- 

1611), Polonyalı tarihçi Martin Kromer (1512-1589), Alman Yogan Alnpeh’in 

gözlemlerine yer vererek Karadeniz’in kuzeyindeki Hristiyan toplulukların; 

özellikle Katolikler, Yunanlılar, Gotlar, Avarlar, Ruslar, Çerkesler, Kumuklar 

ve yerli Ermenilerin Kıpçakça konuştuklarını; Ermenilerin kendi dilleriyle 

birlikte Lehçeyi ve Ukrancayı da bildiklerini; ancak ibadetlerinde Kıpçak dilini 

kullandıklarını; Kamenets-Podolsk ve Lviv’deki bütün belgelerin Kıpçakça 

yazıldığını kaydeder. 17 

Koptaş, Türkiye’deki Ermeni Harfli Türkçenin Türkçe konuşan ve 

Ermeniceyi hiç bilmeyen ya da çok az bilen Hristiyanlık inancına mensup 

Ermenilerin, alfabe aracılığıyla kendi kültürlerini koruma ve kimlik aidiyetini 

sürdürme, Ermeni nüfusla yazı yoluyla iletişim kurma çabalarının bir sonucu 

olarak geliştiğini bildirirken Ermeni Harfli Kıpçakçanın da aynı şartlarda ortaya 

çıktığını belirtir. 18 

Aleksander Garkavets, Ermenistan coğrafyasında başlayan Kıpçak- 

Ermeni ilişkisinin, Ermenilerin göç ettiği Don, Kırım ve Bessarabya’da 

da devam ettiğini; Ermenilerin, Kıpçaklarla komşuluk ve ticaret ilişkisiyle 

Kıpçak dilini öğrendiklerini; Kıpçakçayı kilise dili hâline getirdiklerini; diğer 

taraftan Kıpçakların da Ermeni Gregoryen Hıristiyanlığını kabul ettiklerinin 

epigrafi verileriyle belgelendiğini ifade etmektedir. G. Alişan, R. Açaryan 

ve E. Hurşudyan tarafından yapılan incelemelerde Ermenistan’ın Şiraksk 

(Shirak) bölgesindeki Artiksk ilçesine bağlı Ariç köyünün daha önce Kipçag 

adını taşıması; 12. yüzyılda bu köyde, Xpçaxavank (Kıpçak manastırı) adını 

taşıyan ve bugüne kadar korunmuş olan bir manastırın ortaya çıkması, bu tezi 

kuvvetlendirmektedir. 19 

Ünlü Türkolog Sir Gerard Clauson, Kıpçakların, bilinmeyen bir zamanda 

Ermeni Gregoryen dinini kabul ettiklerini ve dillerini ise din gereği Ermeni 

harfleriyle kaydettiklerini belirtir. Dilin temel söz varlığı ve biçim bilgisinin 

Kıpçakça olduğuna dikkat çekerek Slav kökenli (Lehçe ve Ukranca) kelimelerin 

ve Ermenice söz varlığının, Kıpçakçaya göre daha az olduğunu ifade eder. Ona 

göre; Kıpçak konuşurlarının Ermeniler olması durumunda temel söz varlığının 

16 Deny 1957: 9; Lewicki/Kohnowa 1957: 154; Clauson 1971: 7; Pritsak 1979: 131; Greinfenhorst 1996: 13. 

17 Daşkeviç 1981: 79-82; 1983: 95-96; 2001: 363. 

18 Pamukciyan 2002: XI. 

19 Garkavets/Khurshudian 2001: 587; Garkavets 2002: 7. 

22


Kıpçakça yerine Ermenice olması beklenirdi. 20 

Bu görüşler doğrultusunda şunlar söylenebilir: En geç 13. yüzyılda 

başlayan Kıpçak-Ermeni teması, 14. yüzyılda Kırım’da komşuluk ve ticaret 

ilişkisiyle daha da gelişmiştir. Kıpçak dili, 14. yüzyılın sonlarında bu coğrafyada 

Ermenilerin büyük bir bölümü tarafından konuşma dili olarak benimsenmiş; 

Osmanlı Devleti ve Devletin himayesinde bulunan ülkeler ile ticareti büyük 

ölçüde kolaylaştırıcı rol oynamıştır. Bu ilişkilerle Ermenilerin büyük bir 

bölümü, Türkçe konuşuru hâline gelirken bir bölüm Kıpçak konuşuru da Ermeni 

kilisesine intisap etmiştir. Böylece karmaşık bir etnik-dinsel grup meydana 

gelmiştir. 13. yüzyıldan 15. yüzyılın sonlarına değin konuşma dili ve din dili 

olarak varlığını sürdüren Ermeni Kıpçakçası, 16.-17. yüzyıllar arasında batı 

Ukrayna’da (Kamenets-Podolsk ve Lviv) önemli yazılı belgeler bırakacak 

düzeye ulaşmıştır. 17. yüzyılın ikinci yarısından itibaren işlevini yitiren bu dil, 

Mısır ve Suriye Kıpçakçası gibi unutulmaya yüz tutmuş; konuşurları da Slav 

halklarıyla (Leh ve Ukran) karışarak tarih sahnesinden çekilmiştir. Ermeni- 

Kıpçaklar ve Ermeni Kıpçak dili, diller ve dinlerin ortak yaşamına ilişkin ilgi 

çekici bir örnektir, diyebiliriz. 

3. Ermeni Harfli Kıpçakça 

Ermeni Harfli Kıpçakçanın tarihî gelişimi, üç evreden oluşur: 21 

1. Sözlü dil dönemi (13. yüzyılın sonu-15. yüzyıl). 

2. Yazı dili dönemi (16. yüzyıl-17. yüzyılın ilk yarısı. 1524-1669) 

3. Dilin kaybolduğu dönem (18. yüzyılın ikinci yarısı). 

Ermeni-Kıpçak kolonisinin; koloni içi evlilik şartı koymasına rağmen 

çevre halklarla yapılan evlilikler, zamanla dilin kaybolmasına sebep olmuştur. 

Lehleşme ve Latinleşme süreci yıllarca devam etmiş; 18. yüzyılın ortaları ve 19. 

yüzyılın başlarında bazı koloniler, tamamen asimile olmuştur. İç ve dış politik 

olaylarla artan göç dalgaları ve asimilasyonla dil, yok olmaya yüz tutmuş; yerini 

Slav dillerine (Ukranca, Rusça ve Lehçe) bırakmıştır. 22 

16.-17. yüzyıllarda batı Ukrayna’da yazı dili olarak kullanılan ve en parlak 

dönemini yaşayan Ermeni Harfli Kıpçakça, Batılı ve Sovyet Türkologların 

araştırmalarında Arméno-Coman, Armenisch-Kiptschakisch, Armeno-Qïpchaq, 

Armenian Qıpchaq, Armyano-kıpçakskiy yazık, Armyano-polovetskiy yazık 

olarak geçer. Pritsak’ın Armenisch-Kiptschakisch yazısının (1959), M. Akalın 

tarafından Türkiye Türkçesine yapılan çevirisiyle birlikte (1979) 23 bu dil, 

20 Clauson 1971: 8-9. 

21 Daşkeviç 1983: 92, 101. 

22 Daşkeviç 1983: 103-104; Daşkeviç 2001: 362; Garkavets/Khurshudian 2001: 586. 

23 Pritsak 1959: 74-87; Pritsak 1979: 131-140. 

23


Türkiye Türkolojisinde Ermeni Kıpçakçası olarak benimsenmiştir; ancak, 

Anadolu sahasında yazılan Ermeni harfli Türkçe eserler, Ermeni Harfli Türkçe 

olarak ifade edilmiştir. 24 

Ermeni Harfli Kıpçakça, metinlerde Xıpçaχ tili, bizim til ve Tatarça 25 

olarak adlandırılmıştır. Dillerini Ukranca ve Lehçeden ayırmak için böyle bir 

tercih yapmışlar; Tatar terimini ise, muhtemelen Karadeniz’in kuzey kıyılarına 

yerleşip bu Kıpçak Türk diyalektine yaklaştıklarında ödünç almışlardır. 26 

Armyanskiy sudebnik (Ermeni Kanun Kodu) adlı kitabın Kıpçakça versiyonu 

olan Töre Bitigi (Kanun Kodu) adlı eserin ilk bölümlerinde bizim til ile 

kastedilen açık ve net olarak Kıpçak dilidir. Kitapta Ermeni tili (TB, 75) ve 

Ermeniçä (TB, 166, 197) terimlerinin kullanılması, bizim til’in Ermeni dilinden 

farklı olduğunu açıkça göstermektedir: 27 Tilinden ermeniniŋ latingä çıχargandır, 

latindän pol’skiygä, a pol’skidän bizim tilgä, χaysı ki başlanıyır bu sözlär bilä. “ 

Ermeni dilinden Latinceye çevrilmiştir. Latinceden Lehçeye ve Lehçeden bizim 

dile. İşte (kitap), bu sözler ile başlar.” (TB, 74). Tatarça ise Töre Bitigi’nde iki 

yerde geçer: Ne türlü ki bu bitiktä yazılıptır, eki türlü til bilä, nemiççä da tatarça. 

“Bu kitapta ne yazılmışsa iki dil ile yazılmıştır: Lehçe ve Tatarça” (TB, 166). 

Da andan soŋra ne türlü özgä millätniŋ säbäplärindän boldu, alay χanlıχtan 

buyruχ, ki törälärni ermeniçädän tatarçaga köçürüldi, da andan soŋra latingä. 

“Ve ondan sonra hangi milletler sebep oldu, böylece Kralın buyruğuyla töreleri 

Ermeniceden Tatarcaya çevrildi ve ondan sonra Latinceye.” (TB, 197). 

Ermeni Harfli Kıpçakça, Lehçe ve Ukranca, ayrıca Ermenice kelimeler 

içermesine rağmen temel söz varlığı ve biçimbilgisi bakımından Kıpçakçadır. 

Deny ve Kowalski; Ermeni Kıpçakçasının, Codex Cumanicus’un diline, Kırım 

Tatarcasına, Urum Kıpçak diyalektleri 28 ile batı Kıpçak dilleriyle (özellikle 

Kumukça ve Karaycanın Trakay diyalekti) 29 benzerliğine temas etmişler; ancak 

bu yakınlığın, fazla önemsenmediğine de dikkat çekmişlerdir. Bu dil, Karaycadan 

sadece dinî terminoloji bakımından ayrılır. Karaycadaki dinî terimler İbranice; 

Ermeni Kıpçakçasındaki terimler ise Ermenicedir. Buna rağmen, Ermenice 

kelimelerin sayısı, Slavca (Lehçe ve Ukranca) kelimelerden daha az yekûn 

tutar. 30 

Ermeni Kıpçakçası metinlerinden ilk defa 1912 yılında Avusturyalı 

Türkolog Friedrich von Kraelitz-Greifenhorst (1876-1932) 31 söz etmiştir. Bu 

24 Pamukciyan 2002: XII. 

25 Codex Cumanicus’un dili de eserde Tatarça ve Tatar til olarak geçer. bk. Gronbech 1936. 

26 Deny 1957: 9; Garkavets 1988: 114; Garkavets /Khurshudian 2001: 594. 

27 Lewicki/Kohnowa 1957: 159. 

28 Muratov 1997: 450-455; Garkavets 1999; Garkavets 2000. 

29 Kowalski 1929; Musayev 1964: 71. 

30 Clauson 1971: 8-9; Garkavets 1979: 1; Garkavets 1999: 13; Garkavets/Khurshudian 2001: 586-587. 

31 Kraelitz-Greifenhorst 1912: 307-324. Kraelitz-Greifenhorst ile ilgili ayrıca bk. Eren 1998: 200-201. 

24


metinlerle daha sonra Ukrayna Bilimler Akademisi ilgilenmiştir. Akademi üyesi 

olan Ukraynalı Türkolog Agatangel Efimoviç Krımskiy (1871-1942) 32 Türki 

ix movi ta literaturı (Türkler: Onların Dilleri ve Edebiyatları) adlı eser ile bu 

metinleri daha ayrıntılı bir şekilde bilim dünyasına tanıtmış ve bu topluluğu 

Türk olarak kabûl etmiştir 

Kıpçak akrabaları olan bir ailede dünyaya gelen ve Garkavets’e göre 

Kıpçak olan Krımskiy, Ermeni-Kıpçaklar tarafından yazılan metinler üzerinde 

1894’te çalışmaya başlamış; Krımskiy’den sonra öğrencisi Timofey İvanoviç 

Grunin bu metinlerle ilgilenmiştir. Bu metinler üzerindeki ayrıntılı çalışmalar, 

1960-1980’li yıllarda Jean Deny, 33 Lewicki/Kohnowa, 34 Grunin, 35 Omeljan 

Pritsak, 36 Edmond Schütz, 37 Sir Gerard Clauson, 38 Yaroslav Daşkeviç, 39 Edward 

Tryjarski, 40 Aleksandr Garkavets 41 ile devam etmiştir. Konuyla ilgili en fazla 

metin neşri, 2000’li yıllarda Garkavets tarafından yapılmıştır. Türkiye’de ise 

Nadejda Chirli 42 Algış Bitigi adlı dua kitabı üzerinde çalışmıştır. Ayrıca, Hülya 

Kasapoğlu Çengel 43 , Mehmet Kutalmış 44 ve Chirli 45 ’nin Ermeni harfli Kıpçak 

dil malzemesi üzerine hazırladıkları araştırma/inceleme yazıları bulunmaktadır. 

4. Ermeni Harfli Kıpçakça Eserler ve Araştırmaları 

Ermeni Harfli Kıpçakça belgeler, çeşitli sayılabilecek bir koleksiyondan 

oluşur. Bu eserler, konularına göre şu şekilde tasnif edilmiştir: 46 

1. Kronikler 

2. Hukuk belgeleri ve mahkeme tutanakları 

3. Dinî eserler 

4. Filolojik eserler 

5. Edebî eserler 

6. Doğa bilimleriyle ilgili eserler. 

Hukuk belgeleri ve mahkeme tutanaklarını, dua kitaplarını, Zeburları, 

32 Krımskiy ile ilgili bk. Eren 1998: 202. 

33 Deny 1957. 

34 Lewicki/Kohnowa 1957: 153-300. 

35 Grunin 1967. 

36 Pritsak 1959: 74-87; 1979: 131-140. 

37 Schütz 1961: 123-130; 1962: 291-309; 1968; 1998 (Yazarın alanla ilgili makalelerinin kitaplaştırılmış hâlidir). 

38 Clauson 1971: 7-14. 

39 Daşkeviç 2001 (Daşkeviç’in yazılarının kitap olarak basılmış hâlidir). 

40 Tryjarski 1968-1972. 

41 Garkavets 1979; 1987; 1988; Garkavets/Khurshudian 2001; Garkavets 2002; Garkavets/Sapargaliyev 2003. 

42 Chirli 2005. 

43 Kasapoğlu Çengel 2007: 77-96; 2009: 165-181. 

44 Kutalmış 2004a: 133-141; 2004b: 35-43. 

45 Chirli 2009: 75-90. 

46 Garkavets/Khurshudian 2001: 585-601. 

25


azizlerin hayat hikâyesini, vaazları, Aziz Paul’un mektuplarını, kronikleri, 

filolojik eserleri içeren koleksiyon, şu kütüphanelerde muhafaza edilmektedir: 

Viyana Mekhitarist Manastırı (Vienna Mechitarist Monastery); Viyana Millî 

Kütüphanesi (Vienna National Library); Venedik Mekhitarist Kütüphanesi 

(Venice Mechitarist Library); Paris Millî Kütüphanesi (Paris Bibliotheque 

Nationale); Wroclaw Ossolineum Kütüphanesi (Wroclaw Ossolineum 

Library); Krakow Chartorysky Müzesi (Krakow Chartorysky Museum); Erivan 

Kütüphanesi (Yerevan Matenadaran); Leiden Üniversite Kütüphanesi (Leiden 

University Library). 

Ermeni-Kıpçakça metinlerin içerikleri şu şekildedir: Kiev’de 28 hukuk 

defteri; Lviv’de 1 sözlük ve 26 müstakil doküman; Erivan’da dil ile ilgili ve 

kiliseye ait 9 el yazması; St. Petersburg’da 1 sözlük, velilerin hayatına ait 1 kitap ve 

1 Zebur; Viyana’da 3 sözlük, Hristiyanlık ve mahkeme ile ilgili 13 hukuk defteri, 

mahkeme defterleri, Zeburlar, dua kitapları, Vartabed Anton’un 3 vaaz kitabı; 

Venedik’te 10 el yazması: Zeburlar, dua kitapları, kronikler, mahkeme defterleri; 

Krakow, Varşova ve Wroclaw’da 11 el yazması: 1 Zebur, 1 dua kitabı, 1528- 

1604 yıllarına ait bir mahkeme tutanağı); Paris’te 4 el yazması: Zebur, mahkeme 

tutanağı, takvim, 1 kronik ve bilge Hikar hakkında menkıbeler; Leiden’de 1 basma 

dua kitabı: 1618’de muhtemelen Türkçe olarak basılmış ilk kitap. 

4.1. Kronikler: Günümüze kadar 3 kronik tespit edilmiştir: Kamenets 

vakayinamesi, Venedik vakayinamesi, Polonya vakayinamesi. 

4.1.1. Kamenets vakayinamesi: Kamenets’te Ermeni aristokratlarından 

olan Agop tarafından 1582-1621 yılları arasında Ermenice ve Kıpçakça olarak 

yazılmış ve daha sonra kardeşi Aksent der Krikor (Gregoire) tarafından redaksiyon 

ve eklemeler yapılarak 1650-1652 yıllarında tamamlanmıştır. Bu vakayinamede 

Kamenets-Podolsk’ta 1430-1652 yılları arasında geçen olaylar anlatılmaktadır. 

Kıpçakça bölümde 1620-1621 Hotin Savaşına (Osmanlı-Lehistan Savaşı) da yer 

verilir. Vakayinamenin ilk Kıpçakça kaydı, 1611’de Kamenets Ermeni topluluğunun 

başkanlık seçimine, son kayıt ise Kefe doğumlu Vartabed Mesrob’un ölümüne aittir. 

Vakayinamenin iki nüshası mevcuttur: Paris ve Venedik nüshası. 

Paris nüshası, kısa olan nüshadır. Paris Millî Kütüphanesin’de (Paris 

Bibliotheque Nationale) 194 numarada kayıtlıdır. Bu nüshanın Kıpçakça bölümü, 

J. Deny tarafından L’arméno-coman et les “Ephémérides” de Kamieniec (1604- 

1613) adıyla giriş, Kamenets kroniğinin transkripsiyonlu metni, Fransızca 

çevirisi ve sözlük ile birlikte 1957’de yayımlanır. 47 Deny’in Fransızca girişi 

konuyla ilgili oldukça ayrıntılı bilgiler içermesi bakımından dikkate değerdir. 

Giriş, 11 bölümden oluşmaktadır: Ermeni göçleri ve Kuman dili, Kamenets- 

47 Deny, Jean 1957. L’armeno-Coman Et Les “Ephemerides” De Kamieniec (1604-1613). Wiesbaden: Otto 

Harrassowitz. 96 p. 

26


Podolsk Ermeni kolonisi, Kamenets Ermenilerinin dokunulmazlıkları ve 

Magdeburg hakkı, Ermeni kodu, Kodun Ermeni-Kumancasına çevirisi nasıl 

yapılmıştır Kamenets Ermeni kolonisinin arşivi, din konusu, Ermeni-Kuman 

metinleri, Kamenets kroniğinin dil özellikleri, Söz varlığı, Ermeni Kumancasında 

Kamenets Ermeni kolonisinin kronikleri (ephemerides) 1604-1613. 

Bu uzun girişte, Ermenilerin Bagratlı’dan Kırım’a, Rusya’ya ve 

Ukrayna’ya uzanan göçleri ile Ermeni-Kuman temasına yer verilir. Kıpçak yerine 

Kuman etnonimini tercih eden Deny, Deşt-i Kıpçak’ın Altın Orda topraklarını 

ifade ettiğini ve bu bölgeden göç eden Memluk Kıpçaklarının Kıpçak adını 

coğrafî anlamda kullandıklarını belirtir. Ona göre; Memluk coğrafyasında 

Arap dilbilimciler tarafından yazılan sözlük ve gramerler, Kuman dilini tam 

olarak yansıtmaz ve gramercilerin söz varlığında yaptıkları Türkmen ve Kıpçak 

ayrımı, sistematik ve pratik değildir. Arap kaynaklı belgeler, Kıpçakça; Codex 

Cumanicus’un dili, Kumanca; Ermeni harfli metinler, Ermeni Kumancası; 

Karay metinleri ise İbrani Kumancası olarak adlandırılmalıdır. Kıpçak genel 

bir adlandırmadır, Kumanca ise bu dil grubunun bir lehçesidir. Deny, ayrıca, 

Kamenets’te yaşayan Lehler, Rutenler 48 ve Ermeni-Kıpçakların haklarından ve 

o dönemde her üç topluluğun üç ayrı belediye başkanıyla (Leh. voyt) temsil 

edildiğinden bahseder. Bunlardan başka Kıpçakça Töre Bitigi’nin proto-tipi 

olan Armyanskiy sudebnik ve Kiev Devlet Arşivi’ndeki yazmalardan söz edilir. 

Ukrayna Bilimler Akademisi’nin, özellikle Krımskiy ve öğrencisi Grunin’in 

çalışmalarına yer verilir. Ermeni-Kıpçakların dinî mensubiyetlerinden (Ermeni 

Gregoryen mezhebi) ve 14. yüzyılın sonlarında Kamenets’te faaliyet gösteren 

Aziz Nigola Kilisesi’nden söz edilir. Kilisenin, İstanbul Ermenilerinden Xutlubey 

oğlu Sinan tarafından 1389’da yaptırıldığı ifade edilir. Daha sonra 1957’ye 

kadar bilinen Ermeni-Kıpçak metinlerinin hangi kütüphanelerde bulunduğuna 

dair bilgi verilir. Dil özellikleri bölümünde; Kamenets kroniği metni esasında 

transkripsiyon, fonetik, şahıs zamirleri, isim çekimi, fiil çekimi, söz dizimi gibi 

özellikler üzerinde durulmuştur. 

Venedik nüshası ise, tam olan nüshadır. Venedik’te Ermeni Mekhitarist 

Kütüphanesi’nde (Venice Mechitarist Library) bulunmaktadır. Venedik 

nüshasının tam metni Ermeni harfleriyle 1896 yılında G. Alişan tarafından 

yayımlanmıştır. 49 Bu yayında Kıpçakça bölüm, 68-110. sayfalar arasında yer 

alır. Kamenets vakayinamesinin Venedik nüshasıyla ilgili ayrıntılı neşriyat E. 

Schütz’e aittir. 1968’de An Armeno-Kipchak Chronicle on the Polish-Turkish 

Wars in 1620-1621 başlıklı yayında Hotin Savaşı’nın tarihsel arka planı ve Lehçe 

48 Rutenler, eskiden Leh veya Macar hâkimiyetinde bulunan, bugün ise Ukrayna’ya bağlı olan Bukovina ve Galiçya 

bölgelerinde yaşamış bir doğu Slav halkıdır. Ortodoks ve Katolik inançlarını benimsemişlerdir. Dilleri, Rusça ve 

Ukrancanın atası olan Rutence idi. Bu Slav kavmi, zamanla Ukrainlerle karışıp kaybolmuştur. 

49 Alişan 1896. 

27


tarihî kaynaklar, Kamenets kroniği ve diğer Ermenice tarihî kaynaklar başlıklı 

bölümlerden sonra Kamenets kroniğinin transkripsiyonlu metni ve İngilizceye 

çevirisi yer alır. Notlar, metnin dil özellikleri, sözlük, indeks ve metnin Ermeni 

harfli tıpkıbasımı kitabın diğer bölümleridir. 50 Ayrıca, 1969’da aynı metnin 

transliterasyonlu yayını, S. Vásáry’e aittir. 

4.1.2. Polonya ve Venedik vakayinameleri: İki kronik de Paris’te Millî 

Kütüphane’de (Paris Bibliotheque Nationale) bulunmaktadır. 194 nolu yazmanın 

60-65. sayfalarında yer alır. Her ikisi de Alişan tarafından 1896’da yayımlanmıştır. 

Venedik kroniğinin fragmanlarını Deny, aynı çalışmasında yayımlamıştır. 51 Polonya 

kroniği, Daşkeviç ve Tryjarski tarafından 1981’de yeniden yayımlanmıştır. 52 

Ermeni Harfli Kıpçakça ile yazılmış olan bu iki vakayiname çok kısadır; İsa’nın 

doğumundan 1537’ye kadar geçen olaylar anlatılır. 

4.2. Mahkeme tutanakları ve hukuk belgeleri 

Batı Ukrayna Ermeni-Kıpçak cemaatinin hukukla ilgili işlemlerini 

gösteren pek çok belge bulunmaktadır. Bu belgelerin en önemlileri, Kiev 

Devlet Arşivi’nde bulunan mahkeme tutanakları ve Wroclaw, Paris ve Viyana 

kütüphanelerinde muhafaza edilen Töre Bitigi (Kanun Kodu) adlı kitaptır. 

4.2.1. Mahkeme tutanakları: 

Ermeni-Kıpçak yazmaları içinde Kamenets-Podolsk Ermeni mahkemesi 

tutanakları ve hukuk belgeleri önemli bir yer teşkil eder. Ermeni-Kıpçak cemaatine 

ait 32 ciltten oluşan belgelerin bir cildi Kıpçakçadır. Bu belgeler, Kamenets’ten 

Kiev’e, Kiev Üniversitesi bünyesinde bulunan Devlet Arşivine getirilmiş; 16. 

yüzyıldan 19. yüzyıla kadar burada muhafaza edilmiştir. 1944 yılında bu evrakın 

bir kısmının yandığı belirtilir. Krımskiy, 1930 yılında öğrencilerinden Grunin’i, 

Kiev’deki bu belgeleri işlemekle görevlendirmiş; metinlerin çevriyazısını yapan 

Grunin, 1933’te tutuklanınca bu evraka el konulmuştur. Grunin, daha sonra 

1944’te yazdığı ve şu anda Moskova Üniversitesi Kütüphanesi’nde muhafaza 

edilen Polovetskiy yazık. Ego mesto sredi tyurkskih yazıkov (Kıpçak Dili. Onun 

Orta Asya Türk Dillerindeki Yeri) başlıklı doktora tezinde Kamenets-Podolsk 

metinleri üzerinde durmuştur. Kamenets-Podolsk Ermeni mahkemesinin 1559- 

1567 yıllarına ait olan ve II. Dünya Savaşı sırasında kaybedildiği düşünülen 298 

tutanağını, 1967 yılında Moskova’da yayımlamıştır. Dokumentı na polovetskom 

yazıke XVI v. adlı bu çalışmada Grunin, farkında olmadan Kamenets-Podolsk 

Ermeni mahkemesinin tutanaklarının yok olduğu haberiyle bilimsel çevreleri 

yanıltmış; aslında, bahsettiği 40 tutanak defterinin sadece üçü bulunamamıştır; 

ancak, bu yayını ile Grunin, bu metinlere büyük ölçüde ilgi çekmiştir. 53 

50 Schütz, Edmond 1968. An Armeno-Kipchak Chronicle on the Polish-Turkish wars in 1620-1621. Budapest: 

Akadémiai Kiado. 215 p. 

51 bk. Deny 1957: 38-41. 

52 bk. Dachkévytch/Tryjarski 1981. 

53 Garkavets / Khurshudian 2001: 585-601. 

28


Kitap, 54 Grunin’in uzun bir önsözüyle başlar. Önsözü, Daşkeviç’in 

‘16. yüzyılda Kamenets-Podolsk Ermenileri’ başlıklı yazısı izler ve Grunin’in 

girişi yer alır. Girişte, Kuman-Kıpçaklar hakkında tarihsel bilgiler, Kıpçaklar 

ve onların Ermenilerle ve doğu Avrupa halklarıyla ilişkileri, Ermeni-Kıpçak 

araştırmaları, Ermeni-Kıpçak dilinde yazılan kaynaklar, Ermeni-Kıpçak dilinin 

genel özellikleri, transkripsiyon başlıkları altında bilgiler verilir. Bu bölümün 

ardından 298 mahkeme tutanağının transkripsiyonlu metni, Rusçaya çevirisi, 

metin esasında gramer özellikleri (fonetik ve morfoloji) ve sözlük yer almıştır. 

4.2.2. Töre Bitigi (Kanun Kodu) 

Töre Bitigi, 12. yüzyılda (1184-1213 yılları) Mhitar Goş tarafından 

Ermenice olarak yazılan ve 1518-1519 yıllarında Polonya Kralının emriyle 

Ermeniceden Latinceye, Latinceden Lehçeye ve 1523’te Lehçeden Kıpçakçaya 

çevrilen Armiyanskiy sudebnik adlı eserin Polonya-Kıpçak versiyonudur. 

Töre Bitigi, üç bölümden oluşmaktadır: Giriş, dünyevi (laik) kanunlar 

ve “muhakeme usûlü kanunu”nu içeren ek maddeler. Kitap, Armiyanskiy 

sudebnik’teki fikirlerle diğer yerel hukukların (Rus pravdası, Magdeburg ya da 

Alman hukuku, King Kazimir tüzükleri vb.) geliştirilmesinden oluşmuştur. Töre 

Bitigi’nde proto-tip olan Armiyanskiy sudebnik’in Giriş bölümü ve 98 maddesi 

aynen tekrar edilir. Kıpçakçaya çeviriyle muhtemelen eş zamanlı (1523) yazıldığı 

belirtilen dopolnitelnaya stat’ya (ek maddeler), Kıpçak hukuk anlayışı ile ilgili 

24 yeni maddeden ibarettir ve orijinal nüshaya çeviri sırasında eklenmiştir. Esere 

eklenen Kıpçakça maddeler, bunun dışında Pretsessualnıy kodeks (muhakeme 

usûlü kanunu) başlığı altında “yargılama” usûlünü anlatan ek bölümdedir. Paris 

ve Viyana yazmalarında bu ek bölümde 41; Wroclaw yazmasında ise 94 madde 

bulunur. 55 

4.2.2.1. Töre Bitigi’nin nüshaları: Kitabın üç nüshası vardır. Bunlar; 

farklı zamanlarda farklı kişiler tarafından Lviv ve Kamenets-Podolsk’ta 

yazılmıştır. 

1. Wroclaw Ossolinski Millî Enstitü Kütüphanesi (Wroclaw Ossolineum 

Library) 1916/II numarada kayıtlı Wroclaw nüshası (1523). 

2. Paris’te Millî Kütüphane’de (Paris Bibliotheque Nationale) 176 

numarada kayıtlı Paris nüshası (1568). (Lvov versiyonu) 

3.Viyana Mekhitarist Manastırı Kütüphanesinde (Vienna Mechitarist 

Monastery) 468 numarada kayıtlı nüsha (1575). (Kamenets versiyonu) 56 

54 Ayrıntılı bilgi için ve tutanaklarla ilgili olarak bk. Grunin, T. I. 1967. Dokumentı na polovetskom yazıke XVI v. 

(Sudebnıye aktı kamenets-podol’skoy armyanskoy obşçinı) Transkriptsiya perevod predislovie vvedenie grammatiçeskiy 

kommentariy i glossariy T. I. Grunina (Pod.redaktsiyey E. V. Sevortyana. Statya Ya. R. Daşkeviça). Moskva: İzdatel’stvo 

“Nauka”. 431 s. 

55 Garkavets/Sapargaliyev 2003: 7-10. 

56 Töre Bitigi (Kıpçak versiyon) ile ilgili ayrıntılı bilgi ve metnin Ermeni harfli tıpkıbasımı için bkz. Lewicki, Marian/ 

29


Wroclaw yazmasında +lıq/+lik isimden isim, –maq/-mäk fiilden isim 

yapma eki, -q/-k I. çokluk kişi eki, -alıq/-älik I. çokluk kişi emir ekinde bulunan 

q/k sesi, bazen korunmaktadır. Buna dayanarak Wroclaw nüshasının arkaik 

olduğu söylenebilir. 57 Wroclaw’da genellikle korunan söz sonu /q/ ve /k/ sesleri, 

Paris ve Viyana nüshalarında /χ/ sesine gelişir: W ustalıq “ustalık” (TB, 26) krş. 

P, V ustalıχ (TB, 210); W tanmaq “inkar etmek” (TB, 46) krş. P, V tanmaχ (TB, 

226); W tirilmäk (TB, 28) krş, P, V tirilmäχ “dirilmek” (TB, 210); W yıγdıq 

“topladık” (TB, 17) krş. P,V yıγdıχ (TB, 202); W berdik “verdik” (TB, 28) krş. V 

berdiχ (TB, 211); W aldansaq “aldansak” (TB, 53) krş. P, V aldansaχ (TB, 231); 

W kläsäk “istesek” (TB, 23) krş. kläsäχ (TB, 206); W aytalıq “söyleyelim” (TB, 

40) krş. P,V aytalıχ (TB, 222); W berälik “verelim” (TB, 18) krş. P, V beräliχ 

(TB, 202) (bk. q > χ gelişmesi) 

4.2.2.2. Töre Bitigi’nin içeriği 

Armiyanskiy sudebnik’in 98 maddesi ve bu bölüme eklenen Kıpçakça 

maddeler (24 madde), medenî hukuk ve ceza hukukunu içermekte; Kıpçakça 

bağımsız hukuk belgeleri, Pretsessualnıy kodeks (Muhakeme usûlü kanunu) adlı 

bölümde yer almaktadır. 

Kıpçakça olarak yazılan bu bölümün genel içeriği ile ilgili şunlar 

söylenebilir: 

4.2.2.2.1. Medenî hukuk 

“Yargılama” hukukunda bir ispat vasıtası olarak “yemin”in usûlü. 

Borçlar hukuku: Borç veren kişi ve borçlu kişi ile ilgili uygulamalar, 

borçluya uygulanan cezalar, borcun para ya da mal ile ödenmesine dair esaslar, 

ölen kişinin borcuyla ilgili uygulamalar. 

Kira hukuku: Mülk sahibi ile kiracı arasındaki ilişkiler. 

Kefalet hukuku: Kefalet verilmesi gereken kişiler, kefil ve kefalet ile ilgili 

uygulamalar. 

Miras/aile hukuku: Miras ve eşitlik, ölen kişinin mirasının karısı; erkek 

ve kız çocukları arasında paylaşımı. 

4.2.2.2.2. Ceza hukuku 

Suç teşkil eden eylem ve davranışlar. Para ve beden cezası gerektiren 

eylem ve davranışlar. Malla ödenmesi gereken suçlar. Mahkemeyi yanıltmanın, 

yalancı şahitliğin ve mahkemeye saygısızlığın cezaları vb. 

Kohnowa, Renata 1957. Le version turque-kiptchak du Code des lois des Armeniens polonais d’apres le m. No 1916 de la 

Bibliotheque Ossolineum, Rocznik Orientalistyczny. Tom XXI. Wiesbaden. 153-300; Töre Bitigi’nin üç yazması ile ilgili 

olarak ve Sudebnik’in Latin, Leh, Ukran, Rus ve Kazak dillerine çevirisi için bk. Garkavets, Aleksandr/Sapargaliyev, 

Gayrat 2003. Töre Bitigi: Kıpçaksko-pol’skaya versiya armyanskogo sudebnika i armyano kıpçakskiy protsessualnıy 

kodeks. L’vov, Kamenets-Podol’skiy 1519-1594. Almatı: Deşt-i-Kıpçak, Baur. 791 s. 

57 Garkavets/Sapargaliyev 2003: 10-13. 

30


Töre Bitigi, 16. yüzyılda Ukrayna’daki Ermeni mahkemesinde tek kaynak 

olarak kullanılmış; medenî hukuk ve ceza hukuku ile ilgili uygulamalarda bu 

kitap esas alınmıştır. Kitap, kaynağını Leh ve Ermeni kanunlarından alsa da, 

Lehçeden Kıpçakçaya çeviri sırasında eklenen orijinal Kıpçakça ek maddeler 

ve “muhakeme usûlü kanunu” adlı ek bölüm, Kıpçak hukuk anlayışını yansıtan 

millî kaynak niteliğindedir. 

4.2.2.3. Töre Bitigi üzerine yapılan araştırmalar 

Kitabın Wroclaw nüshası, ilk defa Marian Lewicki ve Renata Kohnowa 

tarafından Rozcnik Orientalistyczny dergisinde La version turque-kiptchak du 

Code des lois des Arméniens polonais (Leh Ermenilerinin Kanunlar Kodunun 

Türk-Kıpçak Varyantı) başlıklı makaleyle bilim dünyasına tanıtılmıştır. 58 

Töre Bitigi ile ilgili diğer yayın, Alexander Garkavets’e aittir. Almatı 

Deşt-i-Kıpçak yayınları arasında çıkan Töre Bitigi adlı kitapta, 59 birinci bölümde 

Wroclaw nüshasının çevriyazılı metni ve Rusçaya çevirisi; ikinci bölümde ise 

Paris ve Viyana nüshaları karşılaştırmalı olarak verilir. Daha sonra sırasıyla 

Armyanskiy Sudebnik’in Rusça, Latince, Ukranca ve Lehçe çevirisi yer alır. Bu 

çevirileri, metindeki sözcükleri içeren Ermeni Kıpçakçası-Rusça sözlük izler. 

Son bölümde metnin G. Sapargaliyev tarafından yapılan Kazakça çevirisi ve 

Ermeni Kıpçakçası-Kazakça sözlük yer almaktadır. 

4.3. Dinî eserler 

Ermeni Harfli Kıpçakça pek çok dinî içerikli yazma eser, Avrupa, Rusya 

ve Ermenistan kütüphanelerinde muhafaza edilmektedir. Bunlar; 5 Zebur kitabı, 

1 Zebur sözlüğü, 9 dua kitabı (biri basma eser), Vartabed Anton’un 4 vaaz kitabı, 

Havari Pavel (Paul)’in mektupları, azizlerin hayat hikâyeleri vb. yazmaları ve 

bir basma eseri içermektedir. Bu eserlerin büyük bir kısmı, eski Ermeniceden 

Kıpçakçaya çevrilmiştir. 

4.3.1. Zebur 

Zebur’un Kıpçak Türkçesine ilk tercümesi 1575’te Lviv’de yapılmıştır. 

İlk tercümenin, kim tarafından yapıldığı bilinmemektedir. Diakon Lussig, beş 

yıl sonra 1580’de, ilk tercümeye Kıpçakça eklemeler yaparak Zebur’u yeniden 

yazmıştır. İlk tercümenin Lussig’e ait olduğu ihtimali zayıftır: 60 

4.3.1.1. Zebur’un nüshaları 

1. Krakow, Czartorysky Müzesi’nde (Krakow Czartorysky Museum) 

3646/III numarada kayıtlı Krakow nüshası (1575). 

2. Viyana, Millî Kütüphane’de (Vienna Austrian National Library) Arm. 

58 Lewicki/Kohnowa 1957: 153-300. 

59 Garkavets/Sapargaliyev 2003. 

60 Garkavets/Khurshudian 2001: 600. 

31


13 numarada kayıtlı Viyana nüshası (1580). 

Lussig’in Zebur kitabına hazırladığı Ermenice-Kıpçakça sözlük ise 

Erivan Matenadaran’da (Yerevan, Mashtots Insitute of Ancient Manuscripts. 

2267 nolu yazma) muhafaza edilmektedir. 

Ayrıca, Paris, Venedik ve St. Petersburg’da Zebur’un üç yazması mevcuttur. 

Bunlardan birinin yine Lussig tarafından yazıldığı tahmin edilmektedir. 

Zebur’un Krakow, Viyana ve Erivan yazmaları ile ilgili neşir, 

Aleksandr Garkavets ve Eduard Khurshudian’a aittir. 61 Kazakistan’ın 

Ermenistan Büyükelçiliği ve Avrasya Deşt-i Kıpçak Araştırmaları Merkezi’nin 

sponsorluğunda çıkan bu yayında, Kıpçakça metnin Krakow ve Viyana nüshaları 

karşılaştırmalı ve transkripsiyonlu olarak verilmiş; Kıpçakça metnin ortasında 

ise Ermenice versiyon yer almıştır. Ermeni Harfli Kıpçakça versiyon ise kitabın 

sonuna alınmıştır. Bu bölümü, diakon Lussig’in Zebur için hazırladığı ve Erivan 

Matenadaran Kütüphanesi’nde muhafaza edilen Ermenice-Kıpçakça sözlük 

izler. Zebur’da zor anlaşılan kelime ve cümleleri açıklayan bu sözlük, Ermeni 

harfleriyle ve Latin harfli transkripsiyonuyla verilmiştir. Garkavets’in “Ermeni- 

Kıpçakların Tarihi” başlıklı yazısı, bu kitabın son bölümünü oluşturur. 

4.3.2. Dua kitapları 

Dua kitaplarının en önemlisi, 1618’de Lviv’de basılan Algış Bitigi (Dua 

Kitabı) 62 adlı kitaptır. Bu eser, bilim dünyasında Türk Dilinin ilk basılı kitabı 

olarak bilinmektedir. Eser, Hollanda/Leiden Üniversitesi Kütüphanesi’nde 

(Leiden University Library) muhafaza edilmektedir. 

Kitapla ilgili iki önemli yayın mevcuttur: Algış Bitigi’ni ilk defa 

Edmund Schütz, 1961 yılında bilim dünyasına tanıtmış; 1962’de üç duanın 

transkripsiyonlu metnini ve sözlüğünü yayımlamıştır. 63 

Algış Bitigi ile ilgili ayrıntılı yayın, Nadejda Chirli’ye aittir. Chirli’nin, 

doktora tezi olarak hazırladığı bu çalışmada, Algış Bitigi’nin Ermeni alfabesinden 

Latin alfabesine transkripsiyonlu metni, Türkiye Türkçesine çevirisi ve metinde 

geçen durum eklerinin şekil, görev ve işlev bakımından incelemesi yer alır. 

Ayrıca, kitabın sonunda metnin tıpkıbasımı da bulunmaktadır. 64 

4.4. Filolojik eserler 

Ermeni dili üzerine Kıpçakça yazılmış 2 ders kitabı, 5 Ermenice- 

61 Lvivli diakon Lussig’in Kıpçakça Zebur çevirisi ve sözlüğü için bk. Garkavets, Aleksandr / Eduard Khurshudian 

2001. Armenian-Qıpchaq psalter written by deacon Lussig from Lvıv 1575/1580. Almatı: Desht-i Qıpchaq. 610 p. 

62 Algış, Eski Türkçe alka- “övmek; dua etmek” fiilinden –ş ekiyle yapılmış isimdir. Fiilin son sesi olan /a/, daralarak 

/ı/ ünlüsüne; tonlu sesler arasında kalan /k/ ünsüzü ise tonlulaşarak /g/ ya gelişmiştir. Bitig ise yine tarihî kökene sahip 

bir sözcüktür. Eski Türkçede “yazma, yazı; kitap; mektup; yazılı şey” gibi anlamlarda kullanılan bitig/bitik (DLT, 96; 

DTS, 103; ED, 303 ) bu dönemde de anlamını korumuştur. 

63 Schütz 1961; 1962. Ayrıca bk. Schütz 1998. 

64 Ayrıntı için bk. Chirli, Nadejda 2005. Algış Bitigi Ermeni Kıpçakça Dualar Kitabı (An Armeno Kipchak Prayer 

Book). Haarlem: SOTA Türkistan ve Azerbaycan Araştırma Merkezi. 312 s. 

32


Kıpçakça tercüme sözlük ve 1 Zebur sözlüğü bulunmaktadır. Gramer kitapları, 

tahminen 1581 ve 1613’te Lviv’de yazılmıştır; bugün Erivan Matenadaran, 

Viyana ve St. Petersburg kütüphanelerinde muhafaza edilmektedir. Ermenice- 

Kıpçakça sözlükler ise Ermeniceden tercüme edilmiştir. Bunlar; Lviv 

Üniversite Kütüphanesi Elyazmaları Bölümünde 366 sayfalık 51 nolu yazma; 

St.Petersburg’da M. E. Saltıkov-Chtchédrine adlı Devlet Halk Kütüphanesinde 

280 sayfalık Arm. 8 nolu yazma; Viyana’da Millî Kütüphanede 106 sayfalık 

Arm. 3 nolu yazma; yine Viyana Mekhitarist Manastırı’nda 178 sayfalık 84 nolu 

yazma ve 301 sayfalık 311 nolu yazma. Zebur sözlüğü ise Erivan Matenadaran’da 

bulunmaktadır (Zebur sözlüğü için bk. Dinî eserler). 

E. Tryjarski, 1968-1972 yıllarında Varşova’da, Ermenice-Kıpçakça olan 

bu sözlüğün Viyana’daki üç nüshasını esas alarak hazırladığı konkordansta 

madde başı olan Ermenice kelimeleri çıkarmış; Kıpçakça kelimeleri madde başı 

yaparak Lehçe ve Fransızca anlamlarını vermiştir. Sözlük, Kıpçakça-Lehçe- 

Fransızca şeklinde düzenlenmiştir. Sözlüğün başında geniş bir giriş bölümü 

mevcuttur. Sonunda ise 5 elyazmasının bazı sayfalarının faksimileleri yer 

almaktadır. 65 

4.5. Edebî eserler 

Bilge Hikar’ın hikâyesi adlı eser de Ermeni Harfli Kıpçakça ile yazılmıştır. 

Bu eserin de Ermeniceden tercüme edildiği düşünülmektedir. Viyana’daki 

Ermeni Mekhitarist Kütüphanesi’nde 468 nolu elyazma olarak kayıtlıdır. Bu eser 

üzerine J. Deny ve E. Tryjaski’nin ortak çalışması vardır. 66 Ayrıca, Siysenbay 

Jolayeviç Kudasov da bu metin üzerinde çalışmıştır. 67 

4.6. Doğa bilimleriyle ilgili eserler 

Bununla ilgili bir eser vardır ve Kiev’de bulunmaktadır. Lvivli Andrey 

Torosoviç’in 1626-1631 yıllarına ait Taynı filosofskogo kamnya (Felsefe taşının 

sırları) başlıklı bu eseri, kimyasal problemlerle ilgilidir. 

4.7. Diğer araştırmalar 

Ermeni Harfli Kıpçakça üzerine yapılmış dilbilimsel çalışmalar ve 

metin neşriyatı da mevcuttur. Garkavets, 1970-1980’li yıllarda dil incelemeleri 

yapmış; 2000’li yıllarda ise Ermeni harfli Kıpçak metinlerinin Latin harfleriyle 

transkripsiyonunu ve metinlerin sözlüğünü hazırlamıştır. 

Konvergentsiya armyano-kıpçakskogo yazıka k slavyanskim v XVI-XVII 

vv. (16.-17. yüzyıllardaki Slav dilleri ile Ermeni-Kıpçak dilinin paralellikleri) 68 

adlı çalışmada Ermeni-Kıpçak dilinde isim, sıfat, sayı sıfatları, zarf, zamir, 

65 Tryjarski, Edward (1968-1972). Dictionnaire Arméno-Kiptchak, d’aprés trois manuscrits des collections Viennoises. 

Tome I, Fas. I-IV. Warszawa: Państwowe wydawnictwo naukowe. 914 p. 

66 Deny/Tryjarski 1964: 7-61. 

67 Qudasov, S. J. 1990. Armyan jazulı Qıpşaq eskertkişi “Dana Xikar söziniŋ” tili. Almatı: Gılım. 

68 Garkavets, A.N. 1979. Konvergentsiya armyano-kıpçakskogo yazıka k slavyanskim v XVI-XVII vv. Kiev: Nauka 

dumka. 100 p. 

33


fiil, zarf-fiil, edat konusu incelendikten sonra Kıpçakça ve Rusça arasındaki 

sözdizimsel benzerlik örnek cümlelerle anlatılmıştır. 

Kıpçakskiye yazıki: Kumanskiy i armyano-kıpçakskiy (Kıpçak dilleri: 

Kumanca ve Ermeni-Kıpçakça) 69 adlı çalışmada Kuman/Kıpçakların dil 

verilerini içeren Codex Cumanicus ile 16.-17. yüzyıl Ermeni Harfli Kıpçakçanın 

karakteristik dil özellikleri örneklerle karşılaştırılmıştır. 

Tyurkskiye Yazıki na Ukraine (Ukrayna’daki Türk dilleri) 70 adlı kitabında 

Ukrayna’nın Donetsk bölgesindeki Urumların dilindeki Grekçe unsurları 

verdikten sonra “Urum dili ile Ermeni-Kıpçak dilinin gramer yapısı ve fiil 

sisteminin gelişimi” başlıklı bölümde biri tarihî, diğeri modern iki Kıpçak dilini, 

fiil bakımından karşılaştırmıştır. 

Garkavets, ayrıca, Ermeni harfli Kıpçak metinlerini iki cilt hâlinde 

neşretmiştir. Kıpçakskoye pismennoye naslediye T. I, katalog i tekstı pamyatnikov 

armyanskim pis’mom (Kıpçakça yazılı miras: Katalog ve Ermeni harfli abidelerin 

metinleri) 71 adlı birinci ciltte Avusturya/Viyana; Ermenistan/Erivan; İtalya/ 

Venedik; Hollanda/Leiden; Polonya/Varşova, Wroclaw, Krakow; Romanya/ 

Gerla; Rusya/St. Petersburg; Ukrayna/Kiev ve Fransa/Paris kütüphanelerinde 

bulunan ve bazıları daha önce de yayımlanmış olan Ermeni harfli Kıpçak 

metinlerini Latin alfabesiyle transkribe ederek toplu hâlde neşretmiştir. 

Kitabın, Kıpçakskoye pismennoye naslediye T. II, pamyatniki duxovnoy 

kul’turı (Kıpçakça yazılı miras: Manevi kültür abideleri) 72 başlıklı ikinci cildinde 

Karaim duaları, Codex Cumanicus: Kuman duaları, Vartaped (Vaiz) Anton’un 

vaazları, Ermenice İncil için Kıpçakça sözlükler, Ermenice Zebur için Kıpçakça 

Sözlük transkripsiyonlu olarak verilmiştir. 

Bu serinin III. cildini, Garkavets’in, Ermeni harfli Kıpçak metinlerinin 

tamamını esas alarak hazırladığı Kıpçakskoye pismennoye naslediye T. III, 

Kıpçakskiy slovar’ 73 başlıklı Kıpçakça Sözlük oluşturmaktadır: 

5. Ermeni alfabesi 

Türkçe, değişik dönem ve çevrelerde başlangıçta Köktürk, daha sonra 

Soğd, Uygur, Mani, Brahmi, Süryani, Arap, Grek, Ermeni, İbrani, Latin ve Slav 

alfabeleri olmak üzere başlıca on iki değişik alfabeyle yazılmış ve yazılmaktadır. 

69 Garkavets, A.N. 1987.Kıpçakskiye yazıki: Kumanskiy i armyano-kıpçakskiy. Alma-ata: İzdatel’stvo “nauka” 

Kazaxskoy SSR. 225p. 

70 Garkavets, A.N. 1988. Tyurkskiye Yazıki na Ukraine (razvitiye strukturı). Kiev: Naukova dumka. 176p. 

71 Garkavets, A. N. 2002. Kıpçakskoe pismennoe nasledie T. I, katalog i tekstı pamyatnikov armyanskim pis’mom 

Almatı: Deşti-i-Kıpçak. 1084 p. 

72 Garkavets, A. N. 2007. Kıpçakskoe pismennoe nasledie, T. II, Pamyatniki duxovnoy kulturı, Almatı: Kasean; Baur. 

906 p. 

73 Garkavets, A. N. 2011. Kıpçakskoye pismennoye naslediye T. III, Kıpçakskiy slovar’, Almatı: Kitap Baspası, 1802 p. 

34


Türklerin İslamiyeti kabulünden sonra kullanılmaya başlanan Arap 

alfabesi, 10.-20. yüzyıllar arasında yaklaşık bin yıllık bir zaman diliminde 

varlığını sürdürmüştür. Türk dilinin Karahanlıca, Harezmce, Çağatayca ve 

Oğuzca dönemine ait metinler, Arap alfabesiyle yazılmış; Kıpçakça dil ürünleri 

ise Arap, Latin ve Ermeni harfleriyle kaleme alınmıştır. Arap ve Ermeni harfleri, 

Türkçe fonemleri karşılamada yetersiz kalmıştır. Latin alfabesiyle yazılan ve 

çok sayıda Türkçe ve Farsça dil malzemesini içeren Codex Cumanicus ise 

Türkçedeki seslerin, fonetik değerleri ve fonemik özellikleri hakkında daha net 

bilgiler vermektedir. 

5. yüzyılda Masrob Maşdots tarafından yaratılan Ermeni alfabesi, 14. 

yüzyıl itibarıyla Türkçe yazma eserlerde, 18. yüzyıldan itibaren Türkçe basma 

eserlerde yaygın olarak kullanılmış; 20. yüzyılın ilk yıllarında Türkçenin 

yazımında işlekliğini kaybetmiştir. Türkçe, Ermeni harfleriyle özellikle, batı 

Ukrayna (Polonya)’da yaşayan Ermeni-Kıpçaklar ile Osmanlı İmparatorluğu ve 

Türkiye Cumhuriyeti tebası olan Ermeniler tarafından yazılmıştır. 74 

Rum kökenli Hristiyan Ortodoks inancına mensup olan Türk dilli 

Karamanlıların Grek alfabesini kullanmaları gibi Türkçe konuşan Ermeniler 

de, gerek yazma ve gerekse basma eserlerde, Türkçenin aynı yüzyıllarda 

kaydedildiği Arap alfabesi yerine, kendi kutsal metinlerinin yazıldığı Ermeni 

alfabesini tercih etmişlerdir. 

14. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar yaklaşık altı yüz yıllık bir dönemde 

meydana getirilmiş olan Ermeni harfli Türkçe yazma eserler; din, hukuk, dil, 

tarih, edebiyat, felsefe, doğa bilimleri ve ziraat alanlarındadır. Türkçe eserler; 

Türkiye’de İstanbul, Diyarbakır, Edirne, Erzurum, Sivas, Tokat, Ankara, Van, 

Süleymanlı/Kahramanmaraş, Bursa, Gümüşhane vb. şehirlerde; Kıpçakça 

olanlar ise Türkiye dışında St. Petersburg, Astrahan, Eçmiyadzin, Kalküta, 

Kamenets-Podolsk, Lviv (Rus. Lvov), Kırım gibi çeşitli şehirlerde yazılmıştır. 75 

Ermeni Harfli Kıpçakça metinlerde kullanılan Ermeni alfabesi; 31’i 

ünsüz, 7’si ünlü olmak üzere 38 harften oluşmaktadır. Ukrayna Ermenileri, 

Ermeni yazısının batı varyantını kullanmışlardır. Bu alfabe, Kıpçakçanın 

özellikle ünlü sistemine tam olarak uygun değildir. /a/ ve /ä/ ünlüsü, alfabede 

(Ա ա) /a/ ile yazılmıştır; /ä/ için ayrı bir sembol kullanılmadığı için Deny, 76 

Grunin 77 , Schütz 78 , Daşkeviç ve Tryjarski 79 ’nin transliterasyonlu okumalarında 

bu sıkıntıyı görmek mümkündür: bermadilar “vermediler” (DPY, 213), berma 

74 Pamukciyan 2002: XI-XII; Tekin 1997: 110; Tekin 1984: 6. 

75 Ermeni harfli Türkçe metinlerle ilgili ayrıntılı bilgi için bk. Pamukciyan 2002. 

76 Deny 1957. 

77 Grunin 1967. 

78 Ermeni harfli Kıpçakça metinlerin transkripsiyonuyla ilgili ayrıntılı bilgi için bk. Schütz 1961: 139-161. 

79 Daşkeviç/Tryjarski 1978a: 85-132; 1978b: 49-69. 

35


“verme” (Deny, 127), emgak “emek, sıkıntı” (DAK, 236) vb. 

/o/ sesi, iki sembolle (Օ օ, Ո ո) gösterilmektedir. Ո ո, kelime başında / 

vo/ ses grubunu, kelime içinde /o/ sesini karşılamaktadır. /u/ için tek bir sembol 

kullanılır; bu sesi, ո ileււlişaretlerinin birleşmesinden oluşan ու karşılar. /ö/ ve 

/ü/ ünlüleri alfabede bulunmadığı için Türkçe kelimelerin yazımında yine bazı 

sorunlar ortaya çıkmaktadır. Grunin, Deny, Schütz, Tryjarski ve Daşkeviç gibi 

araştırmacılar, yukarıda da belirtildiği gibi Ermeni alfabesinin Latin harflerine 

transliterasyonunu yapmışlar ve dolayısıyla /ö/ ve /ü/ sesini, /o/ ve /u/ ile 

göstermişlerdir: koz “göz”, kun “gün”, kop “çok”, korun- “görünmek”, konuluk 

“doğruluk, adalet” (Deny, 61; DAK, 422; DPY, 396-398), yurak “yürek” (AKC, 

133; DAK, 357). Deny, 1575 yılına ait bir yazmada /ü/ ile yazılmış üç kelime 

bulmuştur: yürak “yürek”, tügül “değil”, üzum “yüzüm”. Deny’e göre; bu 

örnekler, Türkiye Ermenilerinin etkisiyle bu şekilde yazılmıştır. 80 

Garkavets ise kendisinden önceki araştırmacılardan farklı olarak bu 

metinleri, Türk transkripsiyon ve transliterasyonuna göre okumuştur: köz (TB, 

33); kün (TB, 35) köp (TB, 35), körün- (TB, 38), könülük (TB, 43), yüräk 

(AKP, 130-131; TB, 22) gibi. /a/ ile /ä/yi de transkripsiyonda ayrı sembollerle 

göstermiştir: barçaŋız “hepiniz” (AKP, 2); bermä (AKP, 26/27); emgäk “emek” 

(AKP, 127/128); yüräk (AKP, 2). Kapalı /e/ için de ayrı sembol kullanılmıştır: 

eyämiz “sahibimiz, Tanrı” (AKP 121/122); edilär “idiler (AKP, 139), kendiläriniŋ 

“kendilerinin” (AKP; 121). 

Ermeni-Kıpçak metinlerindeki Ermeni harflerinin transliterasyon, 

transkripsiyon ve ses değerleri (Garkavets / Khurshudian 2001: XXVI) 

80 Deny 1957: 19; Pritsak 1979:133. 

36


37


6. Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesinin dil özellikleri 

Ermeni Kıpçakçasının dil özellikleri; Armenian-Qypchaq Psalter 1575- 

1580 (Garkavets /Khurshudian 2001) ve Töre Bitigi Armyano-Kıpçakskiy 

Sudebnik 1519-1594 adlı metinler taranmak suretiyle hazırlanmıştır. Bunun 

yanında zaman zaman Tryjarski’nin sözlüğü (1968-1972), Deny (1957), Grunin 

(1967) ve Schütz (1968)’ün çalışmalarından da yararlanılmıştır. 81 Bu çalışmada, 

mümkün olduğunca tipik ses, biçim, sözdizimi özelliklerine ve ayrıca, leksik 

özelliklere yer verilmiştir. 

6.1. Ses özellikleri 

6.1.1. Ünlüler 

6.1.1.1. Ünlü uyumları 

Ermeni harfli Kıpçak metinlerinde, Türkçe kelimelerdeki damak ve 

dudak uyumu genellikle tam olmakla birlikte ünlü uyumunun bozulduğu bazı 

durumlara da rastlanır. Bu aykırılıklar, daha çok dudak uyumunda görülür. 

81 Ermeni Kıpçakçasının Codex Cumanicus ile karşılaştırmalı grameri için bk. Garkavets 1987; kısa gramerler için 

bk. Deny 1957: 18-23; Grunin 1967: 345-380; Schütz 1968: 92-118; Pritsak 1959: 74-87. Deny’nin grameri, Kamenets 

kroniği; Grunin’in çalışması, Kamenets-Podolsk Ermeni cemaatinin mahkeme tutanakları; Schütz’ün grameri ise, 

Osmanlı-Lehistan Savaşı’nın Ermeni-Kıpçak kroniği metni esasında hazırlanmıştır. 

38


Damak uyumu genellikle tamdır: kendinä “kendisine” (TB, 30); 

kişilärdir “kişilerdir” (TB, 30); ögütlägäylär “cezalandıracaklar” (TB, 139); 

övrätmäki “öğretmesi” (TB, 32); temirçilik “demircilik” (TB, 65); tügällämägä 

“tamamlamaya” (TB, 185); aŋlamıyın “anlamadan” (TB, 31); barçasının 

“hepsinin” (TB, 66); çıχarmagay “çıkarmayacak” (TB, 153); χardaşlarnıŋ 

“kardeşlerin” (TB, 155); yazıχsız “suçsuz, günahsız” (TB, 27); yaχşılıχ “iyilik” 

(TB, 27). 

-vuçi fiilden isim yapma ekli sözcüklerde damak uyumuna aykırılık 

görülür: baylavuçi “bağlayan” (DAK, 121); saχlavuçi “koruyucu, bekçi” (DAK, 

660); sarnavuçi “okuyucu” (DAK, 667); χıynavuçi “eziyet eden” (AKP, 188; 

DAK, 478). 

Zebur kitabında –älıχ I. çokluk kişi emir eki ile +lıχ isimden isim yapma 

ekinin, /χ/ art damak ünsüzünün etkisiyle uyum dışında kaldığı görülür: 82 kir-älıχ 

“girelim” (AKP, 131/132); öp-älıχ “öpelim” AKP, 94/95); sövün-älıχ “sevinelim” 

(AKP, 94/95); terän+lıχ “derinlik” (AKP, 134/135); bilmäχ+lıχ “bilgi” (AKP, 

71/72); krş. biy+liχ “beylik” (TB, 198); öldürmäχ+liχ “cinayet” (TB, 88); 

üläşinmäχ+liχ “paylaşma, taksim” (TB, 71); yetkizmäχ+liχ “ulaştırma” (TB, 

83); ber-äliχ “verelim” (TB, 202). 

Birleşik kelimelerin de bu uyum dışında kaldığı görülür: yıχöv (< ıyıχ öv) 

“kilise, ibadethane” (TB, 72): EK ıyıχ (< ET ıduq) “kutsal”, öv (< ET eb) “ev”; 

yıχkün ( < ıyıχ kün) “kutsal gün/pazar günü” (TB, 76); yoχesä “yoksa” (TB, 20). 

Dudak uyumu da genellikle bozulmaz: esirikliktä “sarhoşken” (TB, 87); 

keräklidirlär “gereklidirler” (TB, 84); könülüknüŋ “doğruluğun” (TB, 95); 

ölümlüdür “ölümlüdür” (TB, 94); tölämägä “ödemeye” (TB, 99); uyaltmagay 

“utandırmayacak” (TB, 90). 

g/γ > v değişmesi ve ardından /v/nin yuvarlaklaştırıcı etkisiyle bazı 

sözcüklerde dudak uyumuna aykırılıklar görülür: EK çerüv (< ET çerig) “asker” 

(TB, 62); EK kiyöv ( < ET küdegü) “güvey, damat”; aruv (< ET arıγ) “arı, temiz”. 

Eski Türkçe –GUçI ve –(X)GçI eklerinden gelişen örnekler, dudak 

82 Garkavets, Armenian-Qypchaq Psalter’daki transkripsiyonda –älıχ ve +lıχ eklerinde /χ/ art damak ünsüzünün önünde 

yer alan ünlüyü /ı/ biçiminde kalın sıralı; Töre Bitigi’nde ise aynı ünlüyü /i/ okumuştur. Aynı sorun, –maχ/-mäχ ekinde 

de görülür. Ermeni alfabesinde /ä/ için ayrı bir sembol bulunmadığından Garkavets’ten önceki çalışmalarda, bünyesinde 

/ä/ ünlüsünün yer aldığı kelimeler /a/ ile gösterilmiştir (bk. 5. Ermeni alfabesi) ve bunun bir sonucu olarak Grunin, Deny, 

Schütz, Tryjarski ve Daşkeviç’in transliterasyonlarında kalın ve ince sıralı fiilerden sonra bu eke sadece –maχ biçiminde 

rastlanır. Alfabe sorununa rağmen Garkavets, kendi transkripsiyonunda kelimelerin tarihsel gelişim sürecini dikkate 

alarak /a/ ve /ä/ ayrımı yapmışsa da, bu durum, bu ek için tartışmalıdır. Bana göre; ince ünlülü fillerden sonra gelen 

bu ekte /χ/ ünsüzünün önünde yer alan ünlü yine /a/ olmalıdır. Yukarıdaki örnekleri esas alırsak; öldürmäχ+liχ yerine 

öldürmaχ+lıχ; bilmäχ+lıχ yerine bilmaχ+lıχ tercih edilmelidir. Aynı ekte ve hatta başka eklerde /χ/ art damak ünsüzünün 

önünde ünlü kalınlaşması ve bunun bir sonucu olarak damak uyumunun bozulması, Ardahan-Posof yerli ağzında (vermaχ 

“vermek”) ve Erzurum Yukarı Aras ağızlarında (demaχ “demek”, düzmaχ “dizmek”, sewmaχ “sevmek”) da görülür. 

bk. Ercilasun 1983: 68-74; Gemalmaz 1995: 243. Fiil mastarı, Aleksandr Garkavets’in transkripsiyonlu metinleri esas 

alınarak şimdilik –maχ/-mäχ biçiminde gösterilmişse de bu husus ayrı bir çalışmada daha sonra incelenecektir. 

39


uyumu dışında kalır: alda-vuçı “yalancı”; baγışla-vuçi “bağışlayan”; izdövüçi 

“davacı”; işlövüçi “çalışan”; χıynavuçi ~ χıynavçi “eziyet eden”; yevüçi “yiyen”; 

aytuçı “konuşan”; bilüçi “bilen”; kirüçi “giren, hırsız”; küydürüçi “kundakçı, 

kışkırtıcı”; öldürüçi “öldüren, katil”; yazuçı ~ yazuçu “katip”. 

I. teklik kişi ve II. çokluk kişi emir ekleri –IyIm ve –(I)ŋIz dudak uyumuna 

girmez: öp-iyim “öpeyim” (AKP, 6); söv-iyim “seveyim” (AKP, 17/18); bol-ıyım 

“olayım” (AKP, 17/18); bol-uŋız “olunuz” (AKP, 104/105); öp-iŋiz “öpünüz” 

(AKP, 95/96); sövün-üŋiz “sevininiz” (AKP, 97/98). 

Şimdiki zaman eki –(I)yIr daima dar ünlülü eklenir ve dudak uyumu 

dışında kalır: buyur-ıyır “buyuruyor” (TB, 100); körgüz-iyir “gösterir” (TB, 

101); körün-iyir “görünüyor” (TB, 102); ulı-yır “uluyor” (AKP, 9/10). 

6.1.1.2. Ünlü değişmeleri 

6.1.1.2.1. a/e > ı/i 

Eski Türkçe bazı tek heceli sözcüklerde ya da birden fazla heceli 

sözcüklerin ilk hecesinde yer alan /e/ sesi, Ermeni Harfli Kıpçakçada daralarak 

/i/ye gelişmiştir: EK tiy- (< ET teg-) “değmek” (TB, 40); EK kiy- (< ET ked-) 

“giymek” (TB, 70); EK biy (< ET beg) “bey, Tanrı” (TB, 19); EK biyik (< ET 

bedük) “yüksek; büyük” (TB, 86; 91); EK igi (< ET edgü) “iyi” (TB, 83); EK 

kiyik (< ET keyik ~ kiyik) “geyik” (TB, 143); EK tiyirmän (< ET tegirmen ) 

“değirmen” (TB, 63). 83 

–GAy gelecek zaman ekinin edi ek fiille kullanımında kip ekinin 

ünlüsünün /y/ önünde bazen daraldığı görülür: bol-gay edi “olsa” (TB, 178) krş. 

bol-gıy edi (TB, 107); al-gay edi “alsa” (TB, 154) krş. al-gıy edi (TB, 151); bilgäy 

edi “anlasa” (TB, 101) krş. bil-giy edi (TB, 101); yoluχ-kay edi “karşılaşsa” 

(TB, 178) krş. yoluχ-kıy edi (TB, 127); et-käy edi “etse” (TB, 152) krş. et-kiy edi 

(TB, 153); yemä-gäy edim “yemesem” (AKP, 208); sözlä-gäy edim “konuşsam” 

(AKP, 126); öldür-gäy edim “öldürsem” (AKP, 208); tur-γıy edim “kalksam” 

(AKP, 254); χutχar-γıy edi “kurtarsa” (AKP, 30). 

–AyIm I. teklik kişi emir-istek kipinde de ekin başında yer alan a/e 

ünlüleri daralarak ı/i ye gelişir: Bu gelişme, özellikle Zebur metninde görülür. 

Töre Bitigi’nde bu örneklere rastlanmaz: bar-ıyım “varayım” (AKP, 180); tapunıyım 

“tapınayım” (AKP, 180); toχtat-ıyım “durdurayım” (AKP, 185); kir-iyim 

“gireyim” (AKP, 6); öp-iyim “öpeyim” (AKP, 6); yeber-iyim “göndereyim” 

(AKP, 18). 

Aynı ek, ünlüyle biten fiillere –yIm biçiminde eklenir ve eklenme sırasında 

fiil tabanının sonunda yer alan geniş ünlü, /y/nin etkisiyle daralır. Bu morfonolojik 

83 Codex Cumanicus’ta bu gelişmeyle ilgili bir kararsızlık göze çarpar: beg ~ biy “bey”; ber- ~ bir- “vermek”; emdi ~ 

imdi “şimdi”; eşit- ~ işit- “işitmek”; ev ~ iv “ev”; eygilik ~ iygilik “iyilik”; yegit ~ igit “yiğit”. 

40


gelişme, yine Zebur’da görülür: alγışlıyım < alγışla-yım “dua edeyim” (AKP, 

184); χaytmıyım < χaytma-yım “dönmeyeyim” (AKP, 28); saχlıyım < saχlayım 

“koruyayım” (AKP, 188); sözliyim < sözle-yim “konuşayım” (AKP, 100); 

töliyim < töle-yim “ödeyeyim” (AKP, 84). 

Aynı morfonolojik gelişme –yIr şimdiki zaman ekinin a/ä ile biten fiil 

tabanlarına eklenmesi sırasında da meydana gelir (bk. Şimdiki zaman). Şu 

örneklerde +la- isimden fiil yapma eki ile –ma- olumsuzluk ekinin ünlüsü 

daralır: alγışlıyıχ < alγışla-yı-χ “dua ediyoruz” (AKP, 228); uvatlıyıχ < uvatlayı-χ 

“parçalıyoruz” (AKP, 2); χuvalıyıχ < χuvala-yı-χ “kovalıyoruz” (AKP, 17/18); 

yargulıyırlar < yargu-la-yır-lar (AKP, 34/35); yuχlamıyırsiz < yuχla-ma-yır-siz 

(AKP, 126/127); almıyır edim < al-ma-yır edim “almıyordum (AKP, 68/69). 

6.1.1.2.2. a > u 

Bu gelişme, sözcük bünyesinde bulunan /v/ sesinin yuvarlaklaştırıcı 

etkisiyle meydana gelir: EK tuvar “mal” (TB, 69) < ET tavar; EK yuvuχ ~ yovuχ 

“yakın” (TB, 104) < ET yaγuq (krş. CC yuvuq ~ yovuq). 

Aynı gelişme, alıntı sözcüklerde de görülür: EK cuvap “cevap” (AKP, 

182) < Ar. cawāb (Steingass, 375). 

6.1.1.2.3. a/e > o/ö 

Eski Türkçe söz sonunda bulunan /b/ ünsüzünün /v/ ye dönmesi sonucu 

oluşan –av/-ev ses grubu, /v/ nin yuvarlaklaştırıcı etkisiyle –ov/-öv biçiminde 

gelişmiştir: EK öv (< ET eb) “ev” (TB, 39; DAK, 595) krş. CC ev ~ öv; TZ öy; 

EK söv- (< ET seb-) “sevmek” (TB, 127; DAK 692) krş. CC sev- ~ söv-, TZ 

sövündür-, söy-. 

6.1.2. Ünsüzler 

6.1.2.1. d > δ > y 

Eski Türkçe söz içi ve söz sonundaki /d/ foneminin durumu (korunması 

ya da /y/ ve /z/ seslerine gelişmesi), Türk dili ve lehçelerinin sınıflandırılmasında 

kullanılan önemli fonetik ölçütlerden biridir. 84 ET söz içi ve söz sonunda yer alan 

/d/, Karahanlı ve Harezm Türkçesindeki /δ/ aracılığıyla Ermeni Kıpçakçasında 

da diğer Kıpçakça kaynaklarda ve Çağataycada olduğu gibi /y/ ye gelişmiştir: 

EK ayaχ “ayak” (AKP, 12) < ET adaq; EK ayır- “ayırmak” (TB,28) < ET adır-; 

EK ayrı “ayrı, başka” (TB, 75) < ET adruq; EK boy “boy, endam” (TB, 19) < 

ET bod; EK χayγu “kaygı” (TB, 92) < ET qadγu; EK χayγur- “kaygılanmak” 

< ET qadγur-; EK χoy- “koymak” (TB, 45) < ET qod-; EK kiy- “giymek” (TB, 

40) < ET ked-; EK kiyöv “güvey, damat” (TB, 80) < ET küdegü; EK tıy- “yasak 

etmek, haram etmek” (TB, 92) < ET tıd-; EK yuχu “uyku” (TB, 21) < ET udıqu; 

EK yäbär- “göndermek” (AKP, 18; TB, 141) < ET ıda ber-; EK yıχöv (< ıyıχ öv) 

84 Tekin 2005: 361-386. 

41


“kutsal ev, kilise” (TB, 147) < ET ıduq eb. Diğer tarihî Kıpçak metinlerinden 

farklı olarak Codex, Tuhfetü’z-zekiyye ve Ermeni Harfli Kıpçakça metinlerde 

edgü “iyi” sözcüğünde /d/ den gelişen /y/ nin eridiği tespit edilmiştir: EK igi 

(TB, 31) < ET edgü (krş. CC eygi, egi, eyi; TZ egi, eyi; Kİ eygü). 

Aynı gelişme, alıntı sözcüklerde de görülür: EK ketχoya “ihtiyar” (DPY, 

170; TB, 32) < Far. kad-khudā (Steingass, 1014). 

6.1.2.2. g/γ ünsüzleriyle ilgili gelişmeler 

ET /g/ ve /γ/ seslerinin; ek ve hece başındaki, tek heceli ve birden fazla 

heceli sözlerin sonundaki gelişmeleri, Oğuz ve Kıpçak Türkçelerini birbirinden 

ayıran tipik ses özelliklerindendir; ancak, tarihî Kıpçak kaynaklarında da bu 

seslerin gelişiminde bir kararsızlık izlenmektedir. Söz içi ve söz sonu /g/ ve /γ/ 

bazen korunurken bazı örneklerde ise /v/ ya da /y/ye gelişmiş; bazen de erimiştir. 

Bu ikili ve üçlü biçimleri, aynı metinde görmek de mümkündür. Gülistan 

Tercümesi’nde küyev ~ küyöv (< ET küdegü) ve savuq (< ET soγıq); örnekleri 

dışında /g/ ve /γ/ korunurken birden fazla heceli kelimelerin sonunda güneybatı 

lehçelerinde olduğu gibi eridiği görülür. 85 g/γ ünsüzlerinin gelişimiyle ilgili 

kararsız biçimlere Codex Cumanicus’ta da rastlanır. 86 Memluk sahası Kıpçak 

sözlük ve gramerlerinden Tuhfetü’z-Zekiyye başta olmak üzere Tercümân-ı 

Türkî, Kavânîn ve Kitâbü’l- İdrâk’te de aynı gelişmeler mevcuttur. 87 Özellikle 

Tuhfetü’z-Zekiyye’nin gerek sözlük ve gerekse gramer bölümündeki Kıpçakça 

kayıtlar, Kıpçak ses özelliklerine dikkat çekmesi bakımından önemlidir: TZ 

uvru “hırsız” krş. Trkm. uγru (< ET oγrı). 88 

Söz içi ve söz sonunda bulunan g/γ ünsüzleri, Codex’te bazı örneklerde 

/v/ ye gelişirken Ermeni Kıpçakçasında korunur: EK aγır “ağır” (TB, 67) ET 

aγır; EK aγız “ağız” (AKP, 25) < ET aγız; EK oγul “oğul” (TB, 56) < ET oγul; 

85 Karamanlıoğlu 1989: XXVIII, XLV. Gülistan’da g/γ sesi, tek heceli sözcüklerin sonunda korunur: teg- < ET teg-; 

toγ- < ET toγ- vb. Birden fazla heceli sözcüklerin sonunda ise bazen erir, bazen de kararsızlık gösterir: aγrı < ET aγrıγ; 

tiri < ET tirig; arı < ET arıγ; çerig ~ çeri < ET çerig; il < ET ilig; uluγ ~ ulu < ET uluγ (bk. Karamanlıoğlu 1989: L). 

86 Grønbech 1942. Farklı diyalektleri yansıtan Codex’te de g/γ; korunma, /w/ ve /y/ ye gelişme, tonsuzlaşma ve düşme 

şeklinde çeşitli gelişmeler gösterir: CC aγırla- ~ avurla- “ağırlamak” < ET aγır; CC avuz ~ aγız “ağız” < ET aγız; CC 

arı “arı, temiz” < ET arıγ, CC açı “acı, keder” < ET açıγ; CC baγla- ~ bavla- “bağlamak” < ET baγla-; CC bilev “bileği 

taşı” < ET bilegü; CC bitik ~ bitiv ~ bitüv “yazı” < ET bitig; CC biyen- “beğenmek” < ET begen-; CC boγday ~ buγday 

~ boday “buğday” < ET buγday; CC buzav ~ buzov < ET buzaγu; CC çeri “çeri, asker” < ET çerig; CC devül “değil” 

< ET tügül; CC küyegü ~ küyöv “güvey, damat” < ET küdegü; CC ovul “oğul” < ET oγul; CC ög- ~ öv- “övmek” < ET 

ög-; CC övren- ~ üren- “öğrenmek” < ET ögren-; CC övret- ~ üret- “öğretmek” < ET ögret-; CC saγ ~ sav “sağ” < ET 

saγ; CC savu-q ~ suvu-q < ET soγı-q; CC taγ ~ tav “dağ” < ET taγ; toγ- ~ tov- ~ tuv- “doğmak” < ET toγ-; CC teg- ~ 

tey- “değmek” < ET teg-; CC ulu “ulu” < ET uluγ. 

87 Atalay 1945; Toparlı 1999, 2000; Caferoğlu 1931. Memluk sahasına ait sözlük ve gramerlerde de g/γ > v değişmesi 

ile ilgili örnekler mevcuttur: avu (TZ, 37); avur (TZ, 19); avurla- (TZ, 9); avrı (TZ, 30); avuz (TZ, 53); bavur (TZ, 59); 

bilevü (KM, 32, 59); bovuzla- (TZ, 32); (TZ, 46); savluq (TZ, 47); savuq (KM, 4); sovut-, sovuq (TZ, 12); sövle- (KK, 

31, 65); ovul (Kİ, 16); övren- (TZ, 16-17); övüt (TZ, 33); tav (TZ, 20; KK, 73); uvru (TZ, 23); yav (TZ, 30); yavuq (KM, 

35); yüvür- (TZ, 22). g/γ > y ve g/γ > ø örnekleri daha azdır: bayla- “bağlamak” (TZ, 34) < ET baγla-; sıyın- “sığınmak” 

(TZ, 9) < ET sıγın-; tiyirmen “değirmen” (TZ, 45) < ET tegirmen; yıy- “yığmak” (TZ, 44) < ET yıγ-; yıla- “ağlamak” 

(TZ, 71) < ET yıγla-; bi “bey” (TZ, 103) < ET beg; olançı “oğlancı” (TZ, 7) < ET oγlan; aız “ağız” (Kİ, 17) < ET aγız. 

88 Modern Kıpçak yazı dillerindeki g/γ > v, g/γ > y ve g/γ > ø örnekleri için bk. Kurışjanov 1970. 

42


EK tügül ~ dügül “değil” (TB, 46; 110) < ET tegül; EK oγru “hırsız” (TB, 61) < 

ET oγrı; EK ögüt “öğüt” (TB, 23) < ET ögüt; EK toγru “doğru” (TB, 88) < ET 

toγru; EK saγ “sağ” (TB, 71) < ET saγ; EK toγ- “doğmak” (TB, 114) < ET toγ-. 

g/γ > v 

Eski Türkçe söz içi ve söz sonu g/γ sesi, Ermeni Harfli Kıpçakçada 

genellikle sızıcılaşarak dudaksıl /v/ ye gelişir: EK aruv “arı, temiz” (TB, 28) < 

ET arıγ; EK bızov “buzağı” (TB, 122) < ET buzaγu; EK kiyöv “güvey, damat” 

(TB, 70; 127) < ET küdegü; EK övrän- ~ üvrän- “öğrenmek” (TB, 32; TB, 31) 

< ET ögrän-; EK övrät- ~ üvrät- “öğretmek” (TB, 45; TB, 20) < ET ögret-; EK 

sovuχ “soğuk” (TB, 80) < ET soγuq; EK söväk “kemik” (AKP, 8) < ET sün͡gük; 

EK yovuχ ~ yuvuχ “yakın” (TB, 112; 122) < ET yaγuq; EK çärüv “çeri, asker” 

(TB, 151) < ET çerig; EK töv- “dövmek” (TB, 141) < ET tög-. 

Eski Türkçe –g/-γ fiilden isim yapma ekinin /v/ ye gelişmesi, Ermeni 

harfli Kıpçak metinlerinde yaygın ve tipik bir özelliktir: izdö-v “izleme” (TB, 

115); ölç-öv “ölçme” (TB, 116; DAK, 376); saç-ov “tohum, ekin” (TB, 141); 

sor-ov “soru” (TB, 43); tölö-v (TB, 36) “ücret”; tıy-ov “yasak” (TB, 182); tut-ov 

“mal, tasarruf” (TB, 84); yap-ov “örtü” (DAK, 316); yaz-ov “yazı” (TB, 199; 

DAK, 332; TB, 199). ( krş. CC bitiv ~ bitüv “yazı” < ET bitig; CC yabov “örtü” 

< ET yapıγ). 89 

ET –GUçI fiilden isim yapma ekinin ön sesinde yer alan g/γ ünsüzlerinde 

de aynı gelişme görülür. Ünlüyle biten fiillere gelen bu ek, –vUçI/ -vUçU 

biçimiyle işlek bir kullanım sergiler: alda-vuçı ~ aldovuçu “yalancı” (TB, 

52; DAK, 62); baγışla-vuçi “bağışlayan” (DAK, 104); bayla-vuçi ‘bağlayan’ 

(DAK, 121); izdövüçi “davacı” (TB, 106); işlövüçi “çalışan” (TB, 151); saχlavuçi 

~ saχlovuçı “koruyucu; bekçi” (DAK, 66; TB, 44; TB, 106); sarna-vuçi 

“okuyucu” (DAK, 667); sözlövüçü “konuşmacı” (TB, 35); χıynavuçi ~ χıynavçi 

“eziyet eden” (AKP, 188; DAK, 478), talovuçı “yağmacı, haydut” (TB, 136); 

yevüçi “yiyen” (TB, 185) (Ünsüzle biten fiiller için bk. g/γ > ø) 

g/γ > y 

Eski Türkçe söz içi ve söz sonu g/γ ünsüzlerinin /y/ ye geliştiği örnekler, 

Ermeni Kıpçakçasında az sayıdadır: EK bayla- “bağlamak” (TB, 24) < ET 

baγla-; EK biyän- “beğenmek” (AKP, 8) < ET begen-; EK diyin “değin” (TB, 

183) < ET tegin; EK tiyirmän “değirmen” (TB, 114; DAK, 767) < ET tegirmen; 

EK tiy- “değmek” (TB, 130) < ET teg-. 

g/γ > ø 

Eski Türkçede iki ya da daha fazla heceli kelimelerin sonunda bulunan 

89 Modern Kıpçak yazı dillerinde isimlerde genellikle eriyen g/γ ünsüzleri, fiil isimlerinde yardımcı ünlü de 

yuvarlaklaşmak kaydıyla /w/ye ya da /w/ aracılığıyla yuvarlak ünlüye tekabül eder. -(I)g > -ow/-uw > -oo/-uu gelişimi 

için bk. Kirchner 1998: 351; Berta 1998b: 305; Kasapoğlu Çengel 2005: 147-149. 

43


g/γ ünsüzlerinin Codex’te olduğu gibi, eridiği görülür. Bu gelişme, -g/-γ fiilden 

isim ve +lıγ/+lig isimden isim yapma eklerinin sonunda yer alan ünsüzlerde 

görülür: EK bälgili “belli, açık” (TB, 106) < ET belgülüg; EK kiçi “küçük” (TB, 

61) < ET kiçig; EK küçlü “güçlü” (TB, 106) < ET küçlüg; EK ölümlü “ölümlü” 

(TB, 61) < ET ölümlüg; EK tiri “diri, canlı” (TB, 100) < ET tirig; EK ulu “ulu, 

büyük” (TB, 61) < ET uluγ. 

Eski Türkçe –(X)GçI ekinde yer alan g/γ ünsüzleri de, Ermeni 

Kıpçakçasında erir. –IçI/-UçI; -UçU biçimindeki ek, ünsüzle biten fiillerden 

sonra kullanılır: 90 aytuçı “konuşan” (TB, 68); alıçı ~ aluçı “satın alıcı” (TB, 118 

); baχuçı “bakıcı” (TB, 135); barıştıruçı “barıştıran” (TB, 90); biliçi ~ bilüçi 

“bilen” (TB, 27); buzuçı “bozan” (TB, 111); cuvap berüçi “cevap veren” (TB, 

90); kirüçi “giren, hırsız” (TB, 111); küydürüçi “kundakçı, kışkırtıcı” (TB, 111); 

kütüçi “çoban” (TB, 72); χol uzatuçı “el uzatan” (TB, 89); χoyuçı “bırakan” (TB, 

105); χutχaruçı ~ χutχuruçu “kurtarıcı” (TB, 66); öldürüçi ~ öldürüçü “öldüren, 

katil” (TB, 122); satuçı ~ satıçı “satıcı” (TB, 115; 112); soyuçı “soyguncu” (TB, 

144); tutuçı “tutan” (TB, 110); uruçı “vuran” (TB, 99); yala yapuçı “iftiracı” 

(TB, 105); yazuçı ~ yazuçu “katip”(TB, 168); yazuχ etüçi “günahkar” (TB, 130); 

zıyan etüçi “zarar veren” (TB, 101). 

g/γ > k/ χ 

İki heceli kelimelerin sonunda yer alan g/γ ünsüzlerinin birkaç örnekte 

tonsuzlaştığı görülür: EK bilik “bilgi” (TB, 145) < ET bilig; EK bitik “kitap” 

(TB, 138) < ET bitig (krş. CC bitik ~ bitiv ~ bitüv); EK yapuχ “gizli, kapalı” 

(TB, 46) < ET yapıγ (krş. CC yabov). 

6.1.2.3. q/k > χ 

Söz başı ve söz içinde bulunan /q/ art damak ünsüzü /χ/ ya gelişmesi, 

Ermeni Kıpçakçasının tipik bir ses özelliğidir; ancak, söz sonu gelişmede 

kararsızlık izlenmektedir. Bu gelişme, bazı eklerde yine son seste (+lıq/+lik 

isimden isim, -maq/-mäk fiilden isim ekleri, -q/-k I. çokluk kişi eki, -alıq/-älik 

I. çokluk emir-istek eki) görülen kararsızlık dışında her durumda mevcuttur. 

Güneybatı (Oğuz) grubu Türk yazı dillerinde söz başında rastlanmayan q > 

χ sızıcılaşması, Codex Cumanicus’ta 91 da kararsızlık göstermekle birlikte her 

durumda görülür. Bu, Codex Cumanicus ve Ermeni harfli Kıpçakçanın diyalekt 

90 –(X)GçI eki ile ilgili ayrıntılı bilgi için bk. Berta 1996: 592-596; Erdal 1991: 371-374. 

91 bk. Grønbech 1942. Ön seste q/χ kararsızlığı, Codex’teki diyalekt farklılığını gösteren bir başka ses özelliğidir: 

χaçan~qaçan “ne zaman”, χayda~qayda “nerede”, qadav~χadaq “çivi, mıh”, qal- ~ χal- “kalmak”, qamış~χamış 

“kamış”, qop-~χop- “kalkmak”, qovun~χuvun “kavun”, qanlıq~χanlıχ “kanlı”. Sadece /χ/lı kaydedilen örnekler 

de mevcuttur: χanat “kanat”, χuv- “kovmak”, χuvala- “kovalamak”. Codex’te bu gelişme söz içi ve söz sonunda da 

mevcuttur: aqsaχ ~ aχsaχ “aksak”, artuq ~ artuχ “artık, fazla”, baq- ~ baχ- “bakmak”, uyuχu “uyku”, uşaχ “ufak” 

vb. Grønbech 1942. Batı Kıpçak dillerindeki (Trakay Karaycası ve Kumukça) q> χ gelişimi için bk. Musayev 1964; 

Bammatov 1969. 

44


olarak farklılaşmasına işaret eden bir ses özelliğidir. 92 

q > χ gelişmesi: EK χaçan “ne zaman” (DAK, 439; DPY, 411) < ET 

qaçan; χarşı “karşı” (DAK, 456; DPY, 411) < ET qarşu; EK χaygu “kaygı” 

(DAK, 464) < ET qadγu; EK χal- “kalmak” (DAK, 443) < ET qal-; EK χara 

“kara” (DAK, 449) < ET qara; EK χaz- “kazmak” (DAK, 469) < ET qaz-; EK 

χış “kış” (DAK, 476) < ET qış; EK χıyın “zor” (DAK, 477) < ET qıyın; EK χız 

“kız” (DAK, 478) < ET qız; EK χol “el” (TB, 169) < ET qol; EK χonşu ~ χonçu 

“komşu” (DAK, 486) < ET qonşı; EK χon- “konmak” (DAK, 485) < ET qon-; 

EK χul “kul” (TB, 187-188) < ET qul; açχıç “anahtar” (TB, 170) < ET açqıç; 

EK aχsaχ “aksak, topal” (TB, 90) < ET aqsaq; çıχar- “çıkarmak” (TB, 153) < 

ET çıχar-; χorχu “korku” (TB, 158) < ET qorqu; oχşaş “benzer” (TB, 157) < 

ET oqşaş; toχta- “durmak” (TB, 160) < ET toqta-; yaχşı “iyi” (TB, 132) < ET 

yaqşı; artıχ “fazla” (TB, 159) < ET artıq; EK bolmaq “olmak” (TB, 17; 105) 

< ET bolmaq; EK χılıχ “huy, karakter” (TB, 143) < ET qılıq; χonaχ “konuk” 

(TB, 171) < ET qonuq; EK χutulmaχ “kurtulmak” (TB, 37) < ET qurtulmaq; 

EK tanıχlıχ “tanıklık” (TB, 34) < ET tanıqlıq; EK yaχşılıχ “iyilik” (TB, 23) < 

ET yaqşılıq; EK yovuχ ~ yuvuχ “yakın” (TB, 112; 122) < ET yaγuq; EK oχ 

“pekiştirme edatı” (TB, 40) < ET oq; EK yoχ “yok” (TB, 166) < ET yoq. 

k > χ gelişmesi: Bu gelişme sınırlı olup -mäk fiilden isim yapma eki, 

–k I. çokluk kişi ekinde, -älik I. çokluk kişi emir ekinde görülür. /k/ ön damak 

ünsüzünün /χ /ya gelişmesi, Ermeni Kıpçakçası için oldukça tipik ve ilgi çekici 

bir özelliktir: 93 ber-mäχ “vermek” (TB, 81); bil-mäχ “girmek” (TB, 75); iç-mäχ 

“içmek” (TB, 45); kel-mäχ “gelmek” (AKP, 144); kör-mäχ “görmek” (TB, 120); 

küydür-mäχ “yandırmak” (TB, 69); öldür-mäχ “öldürmek” (TB, 48); tölä-mäχ 

“ödemek” (TB, 133); üläş-mäχ “paylaşmak” (TB, 139); ye-mäχ “yemek” (TB, 

150); yügün-mäχ “diz çökmek” (TB, 37); berdi-χ “verdik” (TB, 28); etti-χ 

“ettik” (TB, 163); keldi-χ “geldik” (DPY, 192); kördü-χ “gördük” (TB, 54); 

tüştü-χ “düştük” (TB, 22); tüzdü-χ “dizdik” (TB, 50); sövün-äliχ “sevinelim” 

(AKP, 200). 

+lıq ve –maq/-mäk yapım ekleri ile –q/-k kişi eki ve –alıq-/-älik emiristek 

ekinde bulunan q/k ünsüzü, Töre Bitigi’nin Wroclaw nüshasında bazı 

örneklerde korunur: W aruv+luq “temizlik” (TB, 28) krş. P, V aruv+luχ (TB 

211); W haybat+lıq “heybetli” (TB, 25) krş. P, V haybat+lıχ (TB, 209); W 

usta+lıq “ustalık” (TB, 26) krş. P, V usta+lıχ (TB, 210); W χarγa-maq “beddua 

etmek” (TB, 27) krş. χarγa-maχ (TB, 211); W sımarla-maq “ısmarlamak” (TB, 

30) krş. sımarla-maχ (TB, 212); W tan-maq “inkâr etmek” (TB, 46) krş. P, V 

tan-maχ (TB, 226); W yalbar-maq (TB, 26) krş. P, V yalbar-maχ (TB, 210); W 

92 Ermeni Kıpçakçasındaki diyalekt farklılaşması için bk.Tryjarski 1992: 289-296. 

93 Bu husus, ayrı bir araştırma konusu olarak daha sonra ele alınacaktır. bk. 80. dipnot. 

45


kör-mäk “görmek” (TB, 43) krş. V kör-mäχ (TB, 225); W tiril-mäk (TB, 28) 

krş, P, V tiril-mäχ “dirilmek” (TB, 210); W yazdı-q “yazdık” (TB, 56) krş. P,V 

yazdı-χ (TB, 235); W yıγdı-q “topladık” (TB, 17) krş. P, V yıγdı-χ (TB, 202); W 

berdi-k “verdik” (TB, 28) krş. V berdi-χ (TB, 211); W işitti-k “işittik” (TB, 43) 

krş. P, V işitti-χ (TB, 225); W yaŋılsa-q “yanılsak” (TB, 53) krş. P, V yaŋılsa-χ 

(TB, 232); W aldansa-q “aldansak” (TB, 53) krş. P, V aldansa-χ (TB, 231); W 

kläsä-k “istesek” (TB, 23) krş. kläsä-χ (TB, 206); W ayt-alıq “söyleyelim” (TB, 

40) krş. P,V ayt-alıχ (TB, 222); W ber-älik “verelim” (TB, 18) krş. P, V ber-äliχ 

(TB, 202). 

+lik/+lük ekindeki /k/, bütün nüshalarda korunur: eksik+lik 

“eksiklik” (TB, 31; 212); egir+lik “kötülük” (TB, 36; 218); könü+lük 

“doğruluk, adalet” (TB, 36; 218); igi+lik “varlık, servet” (TB, 36; 218). 

q/k ünsüzlerinin sızıcılaşması alıntı kelimelere de yansımıştır: EK χumaş 

“kumaş” (TB,148) < Ar. qumāş; EK χuvat (TB, 178) < Ar. quwwat; EK χısmät 

“kısmet” (TB, 147) < Ar. qısmat; EK χadi “kadı” < Ar. qāżī ; EK χasap “kasap” 

(DAK, 459) < Ar. qaṣṣāb; EK χast “kasıt” (DAK, 459) < Ar. qast; EK χayil 

“kail” (DAK, 464) < Ar. qāil; EK χıyas “kıyas” (DAK, 477) < Ar. qıyās; EK 

χurban “kurban” (DAK, 499) < Ar. qurbān; EK χusur “kusur” (DAK, 501) < Ar. 

qusūr; EK vaχt “vakit” (TB, 114) < Ar. vaqt; EK χağıt “kâğıt” < Far. kāghaz. 

6.1.2.4. q/k > γ/g 

Eski Türkçede söz içinde bulunan /q/ ve /k/ ünsüzlerinin birkaç örnekte 

tonlulaştığı görülür: EK alγış “alkış, dua” (TB, 37) < ET alqış; EK saγış “hesap; 

düşünce” (TB, 209) < ET saqış; EK tügäl “tam” (TB, 85) < ET tükäl; EK yoγarı 

“yukarı” (TB, 181) < ET yoqaru; EK yügünmäχ “diz çökmek” (TB, 37) < ET 

yükün-. 

Bunun yanında /k/ tonsuzuyla biten Türkçe sözcükler, ünlüyle başlayan ek 

aldığında söz sonundaki ünsüzün tonlulaşmayıp korunduğu görülür: biliksizlikim 

“bilgisizliğim” (TB, 25); hakimlik-i-n “hakimliğini” (TB, 86); keräki-imiz 

“gereğimiz” (TB, 21); könülük-ümüz “adaletimiz” (TB, 54); övränçik-imiz 

“erdemimiz” (TB, 46); yüräk-imiz “yüreğimiz” (TB, 53). /q/ ünsüzüyle biten 

sözcüklerde ise /q/, genellikle /χ/ya gelişmiştir (bk. q > χ gelişmesi): tanıχlıχ-ım 

“tanıklığım” (TB, 42); χanlıχ-ımız “hanlığımız” (TB, 164). 

6.1.2.5. r > ø 

Birkaç örnekte söz içinde bulunan /r/ ünsüzü düşer: χoχu ~ χorχu “korku” 

(DAK, 482), χutul- “kurtulmak” (DAK, 503). 

Ayrıca, -(I)yIr şimdiki zaman ekinin son sesi olan /r/ bazen düşer: 

χuvalıyıχ < χuvala-yı-χ “kovalıyoruz” (AKP, 17/18); barıyıχ < bar-ıyı-χ 

“gidiyoruz” (AKP, 121/122); maχtanıyıχ < maχtan-ıyı-χ “övünüyoruz” (AKP, 

43/44); tiriliyiχ < tiril-iyi-χ “diriliriz” (AKP, 79/80). 

46


6.1.2.6. Ünsüz tekleşmesi 

Ermeni Harfli Kıpçakçada bu ses olayı ile ilgili iki örnek tespit edilmiştir. 

/nd/, /st/ ( > /nn/, /ss/) çift ünsüzleri ünsüz benzeşmesi yoluyla önce ikizleşir ve 

ardından ikiz ünsüzden biri erir: EK kensi < *kennisi < kendi+öz(i) 94 “kendisi” 

(AKP, 2; TB, 141) krş. CC, TZ, KK kensi; üsnä


131); χardaşım+a “kardeşime” (TB, 20); χonşularım+a “komşularıma” (AKP, 

30/31); yalbarganım+a “yalvardığıma” (AKP, 27/28); esim+ä “aklıma” (TB, 

26); içim+ä “içime” (AKP, 39/40); yüräkim+ä “yüreğime” (AKP, 39/40). 

Bu metinlerde, yönelme hâli ekinin tipik özelliği, bulunma hâli ekinin 

yerine kullanılmasıdır: 

Egär ki χaysı χatun ki törägä ündälgän bolsa, χocası ya yovuχ χardaşları 

töräniŋ alnına zastupit etmägä bolur (TB, 162). “ Eğer herhangi bir kadın 

mahkemeye çağrılsa, kocası veya kardeşlerinin mahkeme huzurunda (ona) 

vekâlet etmesi mümkündür.” 

Anıŋ üçün keräktir, ki, yüz körmiyin, Teŋriniŋ yarγusun könü etkäy da 

Teŋriniŋ alnına açıχ yüzlü bolgay (TB, 31). “Onun için gereklidir ki, adam 

kayırmadan Tanrı’nın kanunlarını doğru uygulasın ve Tanrı’nın huzurunda açık 

yüzlü (alnı açık) olsun.” 

Daγı da 2 adamnıŋ arasına χalaba u dävi bolgay, K‘risdos kendi ögüt 

berir, yarγuga barmıyın (TB, 36). “ Ne zaman ki iki kişi arasında bir münakaşa 

ve dava olsa, Tanrı, kendisi öğüt verir (uzlaştırır) mahkemeye gitmeden.” 

Bulunma hâli ekinin yerine yönelme hâli eki kullanıldığı için bu hâl eki, 

fazla sıklık göstermez: ol aytılgan vaχtın+da “o söylenen zamanda” (TB, 283), 

öv+dä “evde” (TB, 114); bir tügäl yıl+da “tam bir yılda” (TB, 116); yer+dä 

“yerde” (TB, 118); baχça+da “bahçede” (TB, 118); tiyirmän+dä “değirmende” 

(TB, 119); törä+dä “kanunda” (TB, 119). 

6.2.3. İyelik ekleri, Ermeni Kıpçakçasında ünlü uyumuna girer. Ek, 

ünlüyle biten sözcüklere doğrudan doğruya, ünsüzle bitenlere ise yardımcı ünlü 

alarak eklenir {+(I)m, +(I)ŋ, +I/+sI; +(I)mIz, +(I)ŋIz, +lArI}: ata-m “atam/ 

babam” (TB,20); es-im “aklım” (TB, 26); söz+üm “sözüm” (TB, 26); χol+um 

“elim” (TB, 26); biy+i “beyi” (TB,125); eyä+si “sahibi” (TB,125); χonşu+su 

“komşusu” (TB,125); törä+miz “kanunumuz” (TB,23); yüräk+imiz “yüreğimiz” 

(TB, 53); şähär+imiz “şehrimiz” (TB, 198); yarguçu+muz “yargıçımız” (TB, 

28); könülük+ümüz “adaletimiz” (TB, 54); boy+uŋuz “bedeniniz/kendiniz” (TB, 

19); χardaş+ları “kardeşleri” (TB,133). 

6.2.4. Soru eki {-mI}, düz/dar ünlülüdür: köp mi az mı “çok mu, az mı” 

(TB, 139); mülk mi aχça mı “mülk mü, para mı” (TB, 161); bilir mi yoχsa 

bilmäs mi (bilir mi yoksa bilmez mi” (TB, 176); tutar mısiz yoχsa yoχ “tutar 

mısınız yoksa yok/tutmaz mısınız” (TB, 180). 

6.2.5. İsim cümlelerinde isimlerin yüklem olarak kullanılmasını, fiil 

cümlelerinde ise birleşik çekimi sağlayan ek fiil, Ermeni Harfli Kıpçakçada e- 

(< er-) biçimindedir. Geniş zaman çekiminde, ek fiilin çekimlenmiş biçimi olan 

er-ür düşmüş, yüklem görevini kişi zamirleri ya da bu zamirlerden çıkan kişi 

ekleri üstlenmiştir. III. kişinin çekiminde tur- ek fiilinden gelişen –DIr/-DUr (< 

48


dUr-Ur < tur-ur) kullanılır. İsimlerin geniş zaman çekiminde kullanılan zamir 

kökenli kişi ekleri şunlardır: -men, -sen, -DIr; -biz, -siz, -DIrlAr. III. teklik ve 

çokluk kişi ekleri, ünlü ve ünsüz uyumuna girer. I. ve II. teklik/ çokluk kişi 

zamirleri ekleşmiştir; ancak, ünlü uyumuna girmez: χasta-men “hastayım” 

(AKP, 6); toγru-sen “doğrusun” (AKP, 24/25); bar-dır “vardır” (TB, 27); Teŋridir 

(TB,28); yarguçu-dur (TB,29), baş yevüçü-dür (baş yiyendir” (TB, 30); yoχtur 

“yoktur” (TB, 45); yuvuχ-tur “yakındır” (TB, 49); yük-tür “yüktür/kefalettir” 

(TB, 189); dügül-biz “değiliz” (TB, 49); toγru-siz “doğrusunuz” (AKP, 31/32); 

χarγışlı-dırlar “beddualıdırlar” (TB, 132). 

Yıγı yoluχur adämilär arasna, ki adam oγlun yüräkkä çıχargan eski 

duşmandır, ki biri birinä söz artından talaş etip tä yaman sözlär aytırlar, 

da ayblar berirlar, hörmätinä tiyip, ki sen yaman kişisen, ya oγurusen, ya 

χaraχçısen, ya taratursen, ya χalpsen, ya χaçχınçısen, ya orospı oγlusen, anda 

kensi ya orospı erisen, ya itsen, ya it oγlusen... (TB, 186). “İnsanlar arasında 

sık sık rastlanır ki insan oğlunu çıldırtan eski düşmandır ki (onlar) birbirleriyle 

ağız dalaşına girip birbirlerine kötü sözler söylerler ve ayıp ederler; saygısızlık 

ederek, sen yaman kişisin veya hırsızsın ya da eşkiyasın, ya da yağmacısın, veya 

yalancısın, kaçaksın, orospu oğlusun/çocuğusun, o zaman kendin (orospu) ya da 

orospu erisin/kocasısın, ya da itsin, it oğlusun…” 

İsmin görülen geçmiş zaman çekiminde edi (< er-di); şart çekiminde 

ise esä (< er-se) kullanılır. Duyulan geçmiş zaman çekimi metinlerde 

geçmemektedir. edi ve esä, iyelik kökenli kişi ekleriyle çekilir: birgäsinä edik 

“birlikte idik” (TB, 43); bar edi “vardı” (TB, 197); tigüllär edi “değillerdi” (TB, 

84); bar esä “varsa” (TB, 20); yoχesä “yoksa” (TB, 20). 

Köp vaχttan beri ulu saγışta edim bu Törä bitiki üçün (TB, 25). “Uzun 

zamandan beri bu Töre Bitigi için büyük düşünceler içindeydim.” 

Kimniŋ ögüzü edi (TB, 99). “Kimin öküzü idi.” Tek kendilärinä bilikli edi 

(TB, 75). “Sadece kendileri için anlaşılır idi.” 

Egär ki χul dinsiz erksiz esä, ol χul satılmaχ keräk biyiniŋ erki bilä yarım 

bahasına ya yarım yalına (TB, 100). “Eğer ki kul, dinsiz ve köle ise, o kulun 

beyinin/sahibinin isteğiyle yarı fiyatına, yarım ücretle satılması gerekir.” 

İsim cümlelerinde olumsuzluk dügül ~ tügül sözleriyle yapılır. Bu 

metinlerde ismin olumsuzunda emäs’li kullanıma rastlanmaz: 

Tölöv bolgay naγd bilä, χumaş bilä tügül ol borç e[y]äsinä (TB, 190). 

“Borç sahibine (borçlu olduğu kişiye) borcunu nakit olarak ödeyecek, mal ile 

değil.” 

A egär χonaχka utru kimesä antka tüşkäy, keräk 4-ünçi kündä antın 

tügällägäy, özgä türlü dügül (TB, 173). “Eğer bir kimse konuğuna karşı yemin 

etse, 4, günde andını yerine getirecek, başka türlü değil/olmaz.” 

49


6.2.6. İyelik kökenli kişi ekleri {-m, -ŋ, ø; -k/-q ~ χ, -ŋIz, -lAr}, görülen 

geçmiş zaman {-DI} ve şart kipinin {–sA} çekiminde kullanılır: yuχla-dı-m 

“uyudum” (AKP, 3); sımarla-dı-ŋ “ısmarladın” (AKP, 7); emgän-di-m “zahmet 

çektim” (AKP, 6); buyur-du-m “buyurdum” (TB, 54); sövün-dü-m “sevindim” 

(AKP, 118/119); maχta-dı “övdü” (TB,19); kör-di “gördü” (TB, 125); kör-dü-k 

“gördük” (TB, 54); yıγ-dı-q “topladık” (TB, 54); saχla-dı-χ “sakladık” (TB, 75); 

ayt-tı-m “söyledim” (TB, 187); et-ti-m “ettim” (TB, 25); tut-tu-χ “tuttuk” (TB, 

75); çıχ-sa-m “çıksam” (AKP, 131/132); bar-sa-ŋ “barsan” (AKP,31/32); “ al-sa 

“alsa” (TB, 109); yuχla-sa-ŋız “uyusanız” (AKP, 67/68); tölä-sä-m “ödesem” 

(AKP, 7); yeber-sä-lär “gönderseler” (TB, 117). 

Zamir kökenli kişi ekleri {-men, -sen, -DIr; -biz, -siz, -DIrlAr}, III. teklik 

ve çokluk ekleri dışında damak uyumuna girmez. Uzak geçmiş zaman {-GAn}, 

duyulan geçmiş zaman {-(I)p(tIr)}, şimdiki zaman {-(I)yIr; -IIr}, geniş zaman {– 

(I)r; -Ar} gelecek zaman {-GAy, –sAr, –AsI, –I} kiplerinin çekiminde kullanılır: 

yazıl-ıp-tır “yazılmış” (TB, 193); yaz-ıp-biz “yazmışız” (TB,195); ketmi-yir-men 

“gitmiyorum” (AKP, 38/39); χutχar-ıyır-sen “kurtarıyorsun” (AKP, 43/44); χorχar-men 

(AKP, 118/119); ögütlä-r-sen “öğütlersin/cezalandırırsın” (AKP, 93/94); 

umsan-ır-men “ümit ederim” (AKP, 143/144); bil-ir-sen “bilirsin” (AKP, 68/69); 

oχşa-gay-men “benzesem” (AKP, 142/143); çıχar-gay-sen “çıkarsan” (AKP, 

142/143); kör-sär-sen “göreceksin” (AKP, 34/35) vb. –DIr ekinin kullanımı; 

-GAn, -(I)ptIr ve –AsI ekleriyle sınırlıdır: yaz-gan-dır “yazmıştır” (AKP, 39/40); 

tıy-gan-dır “engel olmuştur” (TB,128); itilä-gän-dir “itilemiştir/eğelemiştir” 

(AKP, 44/45); ündäl-gän-dirlär “çağrılmışlardır” (TB, 163); yarγuga tur-ası-dır 

“yargılanacaktır” (TB, 36). 

{-(I)yIr; -IIr} şimdiki zaman ekinin son sesi olan /r/ nin zaman zaman 

erimesiyle -ıyı biçimine gelen ek, zamir kökenli kişi ekleri yerine iyelik kökenli 

kişi eklerini alır. Bu tipik örneklere I. çokluk kişinin çekiminde rastlanır. Şu 

örneklerde -biz yerine –χ ( < -q ) ekleri kullanılmıştır: 96 bar- ıyı-χ “gideceğiz” 

(AKP,121/122); ur-ıyı-χ “vuracağız” (AKP, 43/44); maχtan-ıyı-χ “övünürüz” 

(AKP, 43/44); tapun-ıyı-χ “tapınırız” (AKP, 43/44). 

96 Genel Türk dilinde, görülen geçmiş zaman ve şart çekimlerinde iyelik kökenli; duyulan geçmiş zaman, şimdiki 

zaman, geniş zaman ve gelecek zaman çekimlerinde ise zamir kökenli kişi ekleri kullanılır. Ermeni Kıpçakçasında 

iyelik kökenli kişi ekleri, geçmiş zaman ve şart çekimi dışında da kullanılmaktadır. Bu, ünlü ile sonlanan kip eklerinde 

rastlanan bir durumdur. İyelik kökenli ve zamir kökenli kişi eklerinin birbiriyle karışması, hatta tek tip kişi ekleri hâline 

gelmesinin en çarpıcı örneği, Altaycada görülür. Bununla ilgili bk. Tenişev 1988 331-332. Kırgızcada uzak geçmiş 

zaman {-GAn} ve basit şimdiki zaman/kesin gelecek zamanın {-A; -y} I. teklik kişiyle çekiminde aynı duruma rastlanır: 

al-ga-m (


6.2.7. Şimdiki zaman 

-(I)yIr; -IIr 

Oğuz Türkçesinin –yor şimdiki zaman eki ( < yorı-r), Codex Cumanicus 

ve Et-Tuhfetü’z-Zekiyye’den sonra bu metinlerde de işlek olarak kullanılır. 97 

Ermeni harfli Kıpçak metinlerinde ünlüsü daralan bu ek, ünlüyle biten fiillerden 

sonra –yır/-yir; ünsüzle biten fiillerden sonra -ıyır/-iyir; –ıır/-iir; şeklindedir. Ek, 

nadiren ünlüyle biten fiilerden sonra –yı-/-yi-; ünsüzle biten fiillerden sonra -ıyı/- 

iyi biçiminde de görülür. 

Bir kimesäniŋ şulprıχtı bolgay borç üçün bir kimesädä, da kelgäy 

yargu alnına, da tanmagay bitikin, da aytkay, biliirmen, ki bitik menimdir, 

yoχsa töläpmen aŋar barçasın (TB, 193).“Bir kimsenin borç için senedi olsa 

bir kimsede ve gelse mahkeme huzuruna ve inkâr etmese senedini ve söylese, 

biliyorum. Bu senet benimdir; ancak, ona (borç verene) tamamını ödemişim.” 

Bitik menimdir, yoχsa töläpmen aŋar barçasın, da aŋar nemä dä borçlu 

χalmıyırmen, tek bitikimni zaderjat etiptir (TB, 193). “Bu senet benimdir; 

ancak, ona (borç verene) tamamını ödemişim ve ona borçlu kalmıyorum. Sadece 

o, senedimi atmamış.” 

Da bir kimsä ki zindanda olturgay kimsäniŋ borçu üçün, da neçik törä 

buyurıyır, ki kündä aŋar χarcga bir aχça bergä (TB, 169). “Ve bir kimse birine 

olan borcu için zindana atılsa, kanun şöyle buyuruyor: Her gün (borç veren kişi) 

ona (borçlu olan kişiye) harçlık için bir akça ödeyecek.” 

Ne ki törägä nalojit etti baş suması bilä tölämägä birgä; törä bulay 

buyurıyır (TB, 169). “Mahkemede ana borcu ile birlikte ödemeyi ve başka ne 

taahhüt ettiyse. Kanun böyle buyuruyor.” 

Ulu χorχulu buyruχun Teŋriniŋ köriyirbiz (TB, 44). “Tanrının ulu ve 

korkulu buyruğunu görüyoruz.” 

Şimdiki zaman ekinin son sesi olan /r/nin erimesiyle ek, -ıyı biçiminde 

de kullanılır. Bu durumda zamir kökenli kişi eki, yerini iyelik kökenli kişi ekine 

bırakır. Şu cümlelerde biz yerine –χ ( < -q ) eki kullanılmıştır: 

Teŋri bilä maχtanıyıχ, här kündä atına anıŋ tapunıyıχ meŋilik (AKP, 

43/44). “Tanrı ile övünürüz, her gün onun adıyla ebediyen tapınırız.” 

Färah boldum men, kimlär aytır edilär maŋa: övinä Eyämizniŋ barıyıχ biz. 

(AKP, 121/122). “Ferahladım ben, kimler bana söyler: Sahibimizin (Tanrının) 

evine gidiyoruz biz.” 

Seniŋ bilä duşmanlarımıznı bizim urıyıχ, da atıŋ bilä seniŋ heç etiyıχ 

turganlarnı üstümüzgä bizim (AKP, 43/44). “Düşmanlarımızı senin ile vururuz 

ve senin adın ile üstümüze gelenleri hiç ederiz.” 

97 Codex Cumanicus ve modern Türk yazı dillerinde –yor şimdiki zaman ekinin kullanımı için bk. Räsänen 1957: 

225; Atalay 1945: 111. Bu ekin, Kıpçakçadaki (Codex Cumanicus ve Et-Tuhfetü’z-Zekiyye) kullanımı için ayrıca bk. 

Karamanlıoğlu 1994: 129. 

51


6.2.8. Geniş zaman 

Ünlüyle biten fiillere –r; ünsüzle biten fiilllere ise –Ir ; -Ar şeklinde 

eklenir. Ekin olumsuz biçimi –mAs ( < mAz ) ile yapılır. Geniş zaman kip eki, 

metinlerde şimdiki zamanı da ifade eder. 

χal-ır “kalır” (TB, 113); al-ır-lar (TB, 168); ayt-ır-men “söylerim” 

(TB, 47), bil-ir-men “biliyorum” (TB, 127); yeber-ir-ler “gönderirler” (AKP, 

143/144); χorχ-ar-lar (AKP, 127/128); küy-är “yanar” (AKP, 9/10); söv-är 

“sever” (AKP, 10-11); kör-är “görür” (AKP, 10/11); bol-mas-tır “olmaz” (TB, 

115), oχşa-mas-tır “benzemez” (TB, 151); keräk-mäs-tir (TB, 126). 

Xaytıp aytırmen, tanıχlıχ berimen menim üçün, da tanıχlıχ berir menim 

üçün Atam, da siziŋ töräŋizgä dä yazgandır, ki 2 adamnıŋ tanıχlıχı könüdür 

(TB, 42). “Dönüp söylerim, tanıklık edeceğim kendim için ve babam benim için 

tanıklık edecek ve sizin törenizde de yazılmıştır ki iki kişinin tanıklığı doğrudur.” 

Geniş zamanın olumsuz biçiminde kontraksiyon sonucunda farklı yapılar 

ortaya çıkar: tan-man ( < tan-mas men) “inkâr etmem” (TB, 179); bil-män ( 

< bil-mäs men) “bilmem” (TB, 186); ye-män-dir (< ye-mäs mendir) “yemem” 

(AKP, 49/50). 

..biy yarγucı, men bu yaχşı kişi üstünä nemä bilmän, tek barça yaχşı, 

bir dä, eki dä, üç dä aytkay bu söznü...(TB, 186) “Sayın yargıç, ben bu iyi kişi 

hakkında hiçbir şey bilmem, bütün söyleyeceğim, (o) iyidir, bir, iki, üç kere bu 

sözü söyleyeceğim.” 

6.2.9. Gelecek zaman 

Gelecek zaman çekimi, -GAy, –sAr , –AsI ve –I ekleriyle yapılır. 

6.2.9.1. -GAy 

Ünlü uyumuna giren bu ek, tonluyla biten fiillere –γay/-gäy; tonsuzla 

bitenlere –qay/-käy biçiminde eklenir. Bu ek, geleceğe yönelik istek de bildirir: 

–GAy = -sA 

Köplär aytırlar edi, ki kimlär körgüzgäy bizgä yaχşılıχın Eyämizniŋ, 

nışanlandı bizgä yarıχ yüzüŋdän seniŋ, da berdiŋ färahlik yüräkimizgä bizim 

(AKP, 4). “Çoğunluk söylerdi ki Tanrımızın iyiliğini bize kimler gösterecek, 

senin yüzünden bize ışık geldi ve bizim yüreğimize ferahlık verdin.” 

Tiyişlidir yarγuçuga, ki bitikçi, uslu, aχıllı bolgay, da ari bitiklärniŋ küçün 

yaχşı bilgäy, da barça adämilikni igi bilgäy, ki yarγunu toγru etkäy. Tiyişlidir 

yarγuçularga, ki l’ataları bilä tügäl bolgay, da aŋlı u aχıllı u saχt bolgay, 

bolmagay ki töräni aŋlamıyın, kimsägä eksiklik etkäy (TB, 31). “Yargıçın şöyle 

olması gerekir: Okur-yazar, akıllı, uslu olsa ve kutsal kitapların gücünü iyi bilse 

ve bütün insanlığı iyi bilse ki doğru yargılasa. Yargıçlar şöyle olmalı: Yaşları 

olgun olsa ve akıllı, zeki ve ihtiyatlı olsalar, kanunları bilmeden kimseye kusurlu 

davranmasalar.” 

52


Tiyişlidir yarγuçunuŋ ki zındanı bolgay, kim ki egri bolsa, zındanga 

salgay, ki ögütlängäylär (TB, 36). “Yargıça şu gerekir ki zindanı olsa, kim ki suç 

işlese zindana atsa, (onlar) cezalandırılsalar.” 

–GAy gelecek zaman eki, e- ( < ET er-) fiilinin, -di görülen geçmiş zaman 

eki almış biçimi olan edi ile birlikte kullanıldığında /y/ önünde yer alan a/ä 

ünlüsü, bazen daralır. 

-GAy edi / -GIy edi, Codex Cumanicus’ta ve modern Kıpçak yazı dillerinde 

olduğu gibi şart ve geleceğe yönelik istek bildirir: 98 -GAy edi / -GIy edi = -sA 

Yänä yoluχkay edi bir kimesä borçlu bolgay edi bir kimesägä, da 

klämägäy edi yaχşılıχ bilä tölöv etmä, da kelgäy törä alnına, da klägäy aytma, 

öç etip borç e[y]äsinä, ki bilirmen, aŋar borçum bar, tanman, evet aχçam 

yoχtur, da ne χumaşım da yoχtur, tek mülküm bar, klärmen aŋar mülkümni 

yazdırma (TB, 178/179). “Yine bir kimse borçlu olduğu bir kimseyle karşılaşsa 

ve (borcunu) güzellikle ödemek istemese, mahkeme huzuruna gelecek, borçlu 

olduğu kişiyle münakaşa edip: Biliyorum, ona borcum var, inkâr etmiyorum, 

evet param yok(tur) ve malım da yok(tur), sadece gayri menkulum var, ona 

mülkümü yazdırmak isterim.” 

Egär kendi kütüçidän ziyan bolsa aγaç bilä urmaχtan, ya taş bilä, ya 

nemä bilä atmaχtan naχıs etkiy edi ya öldürgiy edi, ziyanın tölämäχ keräk. Egär 

tuvar χara biri birin öldürsä, anıŋ kibik işni törä ayırmaχ keräk kensiniŋ küçü 

bilä (TB, 146-147). “Eğer (hayvana) kendi çobanından ziyan gelse ağaç veya 

taş ile vurmaktan ya da başka bir şey atmaktan yaralasa ya da öldürse, zararını 

ödemek gerekir. Eğer hayvanlar (büyük baş hayvan) birbirini öldürürse o zaman 

bu işi kendi gücüyle çözmesi gerekir.” 

6.2.9.2. –sAr 

-GAy eki kadar işlek değildir. Ek, damak uyumuna girer. Kalın ünlülü 

fiillere –sar; ince ünlülü fiillere –sär biçiminde gelir. 

Buyurur K‘risdos, ki heç nemä üçün ant içmä, zera barça keräkmäs u boş 

sözlär üçün adämilär cuvap bersärlär yarγu kününä (TB, 37). “Tanrı buyurur: 

Hiçbir şey için ant içme. Çünkü, insanlar, bütün gereksiz ve boş sözler için yargı 

gününde (ahiret günü) cevap verecekler.” 

Biy, χaçan körsärsen (AKP, 34/35). “Tanrım, ne zaman göreceksin ” 

6.2.9.3. –AsI 

Bu ekin, gelecek zaman ifadesi, birkaç örnekte (bar-ası-men “gideceğim”; 

yarγuga tur-ası-dır “yargılanacaktır”) tespit edilmiştir. Bunun dışında sadece 

tiy- “değmek, dokunmak” ( < ET teg- ) fiiline gelen –esi eki, kendisinden sonra 

98 -GAy ve -GAy edi şekillerinin Codex Cumanicus ve modern Kıpçak dillerindeki şart ve istek anlamı için bk. 

Garkavets 1987: 88-89; Berta 1998b: 312-313; Kasapoğlu Çengel 2005: 244-245. 

53


–dir ( < durur) ekini alır ve tiy- fiiliyle neredeyse kalıplaşmıştır, diyebiliriz. 

Bu yapıda özne, genellikle yönelme hâli ekiyle kullanılır. Metinlerde tiyesidir 

(< tiy-esi-dir) “gerekir, gereklidir” anlamındadır. tiymästir ( < tiy-mäs-tir) 

“gerekli değildir, gerekmez”, bu yapının olumsuzunu ifade eder. Bununla 

birlikte keräklidir/ keräkmästir sözleri de kullanılır (tiyesidir = tiyişlidir için bk. 

Gereklilik kipi). 

Yarγunu könülük bilä tiyäsidir etmägä (TB, 33) “Adaletle yargılamak 

gerekir.” 

Tiyäsidir yarγuçılarga ertä u keçä sarnamaga Eski u Yäŋi Töräni (TB, 

34). “Yargıçların sabah akşam eski ve yeni kanunları okuması gerekir.” 

Tiyäsidir bizgä könü törämiz bilä barmaga,… (TB, 52) “Bizim âdil 

kanunlarla hareket etmemiz gerekir.” 

-AsI eki, şu cümlelerde gelecek zaman bildirir: Xaytıp esimä aldım, ki 

Biyimiz K‘risdosnıŋ yarγusuna barasımen, ol, ki yüz körmäs, ne orunç almas, 

anıŋ üçün tiyişlidir maŋa yazmaga χolum bilä Teŋriniŋ yarγusunuŋ oχşaşın (TB, 

26). “Dönüp aklıma koydum, Allah’ın yargısına varacağım. O, adam kayırmaz, 

rüşvet almaz. Onun için benim elimle Tanrı’nın kanunlarının benzerini yazmam 

gerekir.” 

Bolmagay, ki öktämlängäy yarγuçu ya kimsäni heç körgäy, alay bilsin, 

ki 1-dir yarγuçu Teŋri, χaysınıŋ alnïna kensi dä turasıdır yarγuga (TB, 36). 

“Yargıç, kibirlenmeyecek ve kimseyi hiçe saymayacak. Şöyle bilsin ki yargıç 

birdir, o da Tanrıdır, kendisi de onun huzurunda yargılanacaktır.” 

6.2.9.4. –I- ( < -A turur) 

–A zarf-fiil ekinin tur- yardımcı fiiliyle çekiminden (< -A-


6.2.10. Emir-istek kipi 

I. teklik şahıs emir eki, ünlüyle biten fiillerden sonra -yım/-yim; ünsüzle 

biten fiillerden sonra -ıyım/-iyim ( < ayım/-eyim) şeklindedir. Ünsüzle biten 

fiillerde ekin ön sesi olan a/e ; ünlüyle biten fiilllerde ise fiil tabanının son sesi 

a/e; ekin bünyesindeki /y/nin etkisiyle daralarak ı/i ye gelişir: saqla-yım > 

saχlı-yım “saklayayım” (AKP, 118/119); tapun-ayım > tapun-ıyım “tapınayım” 

(AKP,137/138) ; bar-ayım > bar-ıyım “varayım” (TB, 141) gibi. 

Saxlıyım anı tügäl yüräkim bilä menim (AKP, 253). “Saklayayım onu 

(benim) bütün kalbimle.” 

Keliŋiz, oγlanlarım menim da işitiŋiz maŋa, da χorχusun Eyämizniŋ 

övrätiyim sizgä (AKP, 63). “Geliniz, benim oğullarım ve işitiniz beni ve 

Tanrımızın korkusunu (Tanrı korkusunu) size öğreteyim.” 

II. teklik kişi emir, genellikle eksiz kullanılır. Bunun yanısıra pekiştirme 

ekli örneklere de rastlanır. Pekiştirme ekinin her iki metinde de sadece -γın/- 

gin biçimleri tespit edilmiştir: χutχarma “kurtarma” (AKP, 39/40); oyan “uyan” 

(AKP, 43/44); yarlıγa “bağışla” (AKP, 40/41); χaytarma-γın “döndürme” (AKP, 

101/102); çövürmä-gin “çevirme” (AKP, 126/127); yıraχ etmä-gin “uzak etme” 

(AKP, 39/40). 

Sövünmägin bu sövüklü berilmäχkä ya comartlıχka (TB, 128). “Sevinme, 

bu ayrıcalığa ya da cömertliğe.” 

Aŋmagın yazıχlarımıznı bizim burungi (AKP, 78/79). “Bizim önceki 

günahlarımızı anma.“ 

III. teklik ve çokluk kişi –sIn/-sUn; -sInlAr/-sUnlAr şeklinde uyuma 

girer: maχtanma-sın “övünmesin” (AKP, 71/72); bermä-sin “vermesin” (TB, 

37); bol-sun (TB, 56); tüş-sün “düşsün” (AKP, 90/91); baχ-sınlar (AKP, 55/56); 

bil-sinlär “bilsinler” (TB, 35); uyal-sınlar “utansınlar” (AKP, 52/53); tapunsunlar 

“tapınsınlar” (AKP, 88/89). 

Yüzüŋdän seniŋ könülük maŋa çıχsın, da közlärim körsün toγruluχnu 

(AKP, 16/17). “Senin yüzünden adalet bana çıksın ve gözlerim doğruluğu 

görsün. ” 

I. çokluk kişi emir eki, ünlüyle biten fiilerden sonra genellikle –lIχ (


oturup ağlayalım.” 

II. çokluk –(I)ŋIz şeklinde eklenir. Dudak uyumuna girmez: alγışlaŋız 

“dua ediniz” (AKP, 65/66); çaχır-ıŋız “çağırınız” (AKP, 46/47); ber-iŋiz 

“veriniz” (TB, 174); keliŋiz “geliniz” (AKP, 45/46); bol-uŋız “olunuz” (AKP, 

104/105: öp-iŋiz “öpünüz” (AKP, 95/96); sövünüŋiz “sevininiz” (AKP, 97/98). 

Kiriŋiz eşikinä anıŋ tapunmaχ bilä da alγış bilä övinä anıŋ. Tapunuŋız 

Eyämizgä, da alγışlaŋız atın anıŋ (AKP, 99/100). “Giriniz onun eşiğine ve evine, 

tapınmak ve dua ile. Tapınınız Sahibimize ve ona dua ediniz.” 

6.2.11. Niyet kipi 

Modern Kıpçak yazı dillerinde sıklıkla kullanılan –maq/-mäk niyet 

bildiren gelecek zaman kipinin 100 tarihî kullanımına bu metinlerde birkaç örnekte 

rastlanır: 

11-inçi, ki bilgäylär yarγuçılar Törä bitikindän toγru yarγu etmägä, bilip, 

ki kendiläri dä turmaχtırlar köktägi yarγuçınıŋ alnına yarγuga (TB, 209). “11. 

Yargıçlar, Töre Bitigi’nden doğru yargılamayı öğrenecekler. Çünkü, kendileri de 

gökteki yargıçın (Tanrı’nın) önünde huzura çıkacaklar”. 

Keräk kiyöv sözlägäy χıznıŋ atası bilä, budur, ki aŋar belgili etkäy, ne türlü 

nemä berir χızınıŋ artından cehez, χaysın ki almaχtır, artından berilgäy belgili, 

zera ki cehezi χatunlarnıŋ ülüşläridir atasından da anasından da mülklärdän dä 

(TB, 80). “Damadın kızın babasıyla konuşması gerekir. (İşte) budur, olanı (olan 

çeyizi) ona açıklasa, kızının arkasından çeyiz olarak ne verecek, hangisini almak 

niyetindedir, arkasından açık olarak verilse. Çünkü; çeyiz, kadınların, atasından, 

anasından ve mülkünden (kendisine düşen) paydır.” 

6.2.12. Gereklilik kipi 

Ermeni Harfli Kıpçakçada gereklilik, tiyäsidir/tiyişlidir ve keräk gibi 

kiplik (modality) bildiren leksik elementlerle ifade edilir: 101 +GA tiyäsidir/ 

tiyişlidir, –mAχ keräk, –GAy keräk. 

6.2.12.1. +GA tiyäsidir/tiyişlidir 

İşlek bir kullanım gösteren bu analitik yapıda; özne, yönelme hâli ekini 

alır ve ardından tiyäsidir/tiyişlidir ve nadiren tiyär modal sözleri gelir: tiyişlidir 

maŋa yazmaga “benim yazmam gerekir/ben yazmalıyım” (TB, 26), tiyişlidir 

yarγuçıga “yargıçın yapması gerekir/yargıç yapmalıdır” (TB, 32-33), aŋar tiyär 

ant içmägä “onun ant içmesi gereklidir” (TB, 48) gibi. Modern Kıpçak yazı 

dillerinde gereklilik bildiren analitik yapının tarihsel biçimini, Ermeni harfli 

Kıpçak metinlerindeki bu yapılarda görmek mümkündür: 102 

100 Kudaybergenov / Tursunov 1980: 382-383. 

101 Batı Kıpçak dillerinde gerekliliği bildiren kiplik sözler için bk. Berta 1998b: 315. 

102 Modern Kıpçak yazı dillerinde tiyiş (< tiy-i-ş) ile yapılan gereklilik kipi için bk. Kudaybergenov / Tursunov 1980: 

56


Tiyäsidir k‘risdân χanlarga (TB, 59). “Hristiyan hanlara (şunu yapmak) 

icap eder.” 

Tiyäsidir emdidän sora bitik bilä yöpsünmägä törälärni, taŋlap barça 

ari bit[ik]lärdän (TB, 24). “Şimdiden sonra kanunları, bütün kutsal kitaplardan 

seçerek kitap hâline getirmek gerekir.” 

Tiyişlidir yarγuçıga, ki orunç aluçı bolmagay, zera yazgandır, ki orunç 

soχraytır, neçä ki iti köz bolsa (TB, 32-33) “Yargıçın şunları yapması gerekir: 

Rüşvet almayacak, çünkü (bu) yazılmıştır ki, eğer gözü keskin ise rüşvet gözü 

kamaştırır.” 

Xaytıp esimä aldım, ki Biyimiz K‘risdosnıŋ yarγusuna barasımen, 

ol, ki yüz körmäs, ne orunç almas, anıŋ üçün tiyişlidir maŋa yazmaga χolum 

bilä Teŋriniŋ yarγusunuŋ oχşaşın (TB, 26). “Dönüp aklıma koydum, Allah’ın 

yargısına varacağım. O, adam kayırmaz, rüşvet almaz. Onun için benim, kendi 

elimle Tanrı’nın kanunlarının benzerini yazmam gerekir.” 

Bu tip gerekliliğin olumsuz biçimi, tiy- ( < ET teg-) fiiline –mäs olumsuz 

geniş zaman ekinin getirilmesiyle yapılır: Egär ki esirikliktä yoluχsa, ki biri 

birin naχıs etkäy, törä buyurıyır, ki anıŋkibik iş naχıslıχnıŋ esiriktä etkän tiymäs 

boşatmaga, ani dä tözmägä (TB, 87-88). “Eğer sarhoşken (biriyle) karşılaşsa ve 

birbirlerine zarar verseler, kanun şöyle buyuruyor ki bunun gibi zarar verenin 

sarhoşken yaptığı bu işi bağışlamak ve buna tahammül etmek gerekmez.” 

6.2.12.2. –mAχ keräk 

Keräk kiplik sözü, -mAχ fiilden isim yapma ekinden sonra gelir: 

A egär esirik kişi kimesäni öldürgäy, ol çaχta törä bilä baχmaχ keräk 

anıŋki öldürmäχliχni câht bilä da sormaχ keräk (TB, 88). “Eğer sarhoş bir 

kişi bir kimseyi öldürse, o zaman kanunla (bu işe) bakmak gerekir, bu cinayeti 

itinayla soruşturmak gerekir.” 

Anıŋ üçün ki esirikliktir barça yamanlıχnıŋ başı, anıŋ üçün ki esirikliktän 

säbäp boldı ki biri birinä. Da anıŋkibik iş üçün törä bolmaχ keräk; toγru, budur 

curum, ziyan, hakimlik, χarc naχıs bolganga tölämäχ keräk (TB, 87-88). “Onun 

için ki sarhoşluk (içki) bütün kötülüklerin başıdır. Onun için ki sarhoşluk buna 

sebep oldu. Ve bunun gibi iş için kanunun olması gerekir. Haklı olarak, cürüm 

(para cezası), zarar ziyan, mahkeme ve tedavi masraflarını (sarhoş kişinin) 

ödemesi gerekir.” 

6.2.12.3. –GAy keräk 

Bu analitik yapıda, keräk modal sözü, bu kez -GAy istek kipine getirilir: 

Keräk kiyöv sözlägäy χıznıŋ atası bilä, budur, ki aŋar belgili etkäy, ne 

530-531; Kasapoğlu Çengel 2005: 252-253; Öner 2007: 718-719; Yuldaşev 1981: 279. 

57


türlü nemä berir χızınıŋ artından cehez, χaysın ki almaχtır, (TB, 80). “Damadın, 

kızın babasıyla konuşması gerekir. (İşte) budur, olanı (olan çeyizi) ona açıklasa, 

kızının arkasından çeyiz olarak ne verecek, hangisini almak niyetindedir.” 

6.2.13. Zarf-fiil ekleri 

6.2.13.1. -GInçA 

İşlek kullanılan bir zarf-fiil ekidir: 

Da bir kimsä ki zindanda olturgay kimsäniŋ borçu üçün, da neçik törä 

buyurıyır, ki kündä aŋar χarcga bir aχça bergäy, ol kündän, ki olturγuzdu, 3-ünçi 

küngä dirin, ki aŋar χarclıχın bermägäy edi, voytnuŋ χolundan ötläş berilmägäy 

edi, 4-ünçi kündä töräniŋ erki bar anıŋkibik kişini, borç eyäsin, erkli yebermägä 

zındandan yänä törägä ündäginçä (TB, 169) 

“Ve bir kimse birine olan borcu için zindana atılsa, kanun şöyle buyuruyor. 

Her gün (borç veren kişi) ona (borçlu olan kişiye) harçlık için bir akça ödeyecek 

ve zindana atıldığı günden üçüncü güne kadar ona (borçluya) harçlığını vermese, 

voytun elinden ödemek olmaz. dördüncü gün mahkemenin borçluyu zindandan 

çıkarmaya yetkisi var, tekrar mahkemeye çağırıncaya kadar.” 

6.2.13.2. –mIyIn 

Olumsuzluk bildiren en işlek zarf-fiil eklerinden biri, -mAyIn (< *-mAδIn) 

ekinden gelişen –mıyın/-miyin ekidir: 

Bir kimesä törägä turgay, da, töräni hörmätlämiyin, yanından χılıçın 

ya χıncalın şeşmägäy (TB, 174). “Bir kimse mahkeme huzuruna çıkacak ve 

mahkemeye hürmet etmeden yanından kılıcını ve hançerini çözmeyecek.” 

Xaçan ki törä oltursa da voyt aytmıyın, ki munda törä olturuptur, kimniŋ 

nemä işi bar esä, spravovat etsin (TB, 175). “Duruşma başlarken, mahkeme 

başkanı burada duruşma başlamıştır, demeden kimin ne işi varsa acele etsin.” 

Aşıχıp, boşatlıχ almıyın, da ilgeri tüşüp nemä izdägäy törädän, anıŋkibik 

kişi χalır curumga 12 aχça (TB, 175). “Acele edip af dilemeden öne çıkıp 

mahkemeden bir şey isterse bu kişi 12 akça ödemek zorunda kalır.” 

A yarγunı ayamaga bolmastır kimesägä, iş uçuna toχtamıyın, 

tügällänmiyin yarγu bilä (TB, 167). “Kimse için hukuk kısıtlanamaz, iş 

bitmeden, tamamlanmadan mahkeme ile.” 

Bolmagay ki töräni aŋlamıyın, kimsägä eksiklik etkäy (TB, 31). 

“Kanunları anlamadan kimseye zarar vermemesi gerekir.” 

Yänä 2 kişinin arasna nemä dävi bolgay, ki voytka ündäşmäχ bolgaylar, da 

povodnıy strona, inanmıyın, da birsi yandan yük izdägä[y] (TB, PK, 179). “Yine iki 

kişinin arasında bir dava olduğunda mahkeme başkanını çağırsalar ve davacı taraf, 

inanmadan karşı taraftan kefalet istese böyle kişi kefalet vermeye mükelleftir.” 

58


6.2.13.3 -mInçA 

-mInçA ( < -mAgInçA) eki de olumsuzluk bildirir: 

A egär ki atasınıŋ ölüm[ün]dän soŋra algıy edi atasınıŋ ya anasınıŋ 

ülüşün, kensi payın da, töläminçä ol borçun, ölgiy edi, ol çaχta anıŋkibik borç, 

kim ki inanır edi, bolur anıŋ ülüşü üstünä izdämägä, egär ki mülklär dä bolsa, 

keräk, ki bolgay ülüşü mülklärdän, anıŋ ülüşünä tüşkän, er ya χız χardaşlarnıŋ 

ülüşü üstünä dügül, bo alar borçlu dügüllär (TB, 155). “Eğer babasının 

ölümünden sonra baba ve annesinin hissesini alsa, kendi hissesini de alsa, o 

borcunu ödemeyip ölse, o zaman bu gibi borcu ona düşen hisse üstünde aramak 

mümkündür. Eğer, mülkleri de olsa ve bu mülklerde onun payına düşen hissesi 

olsa, (bu borcu) erkek ve kız kardeşlerinin hissesi üstünde (aramak doğru) değil, 

onlar borçlu değiller.” 

6.2.14. Yeterlik fiili 

Ermeni Harfli Kıpçakçada yeterlik, al- ve bol- fiilleriyle ifade edilir. 

6.2.14.1. al- fiiliyle yapılan yeterlikte asıl fiil, –a/-e zarf-fiil ekini alır; kip 

ve kişi eki ise al- yardımcı fiiline gelir. Bu yapıda zarf-fiil ekinin ünlüsü ile fiilin 

ünlüsü, kontraksiyon sonucunda tekleşir: 103 kör-ä al-ma-dı-m > körälmädim 

“göremedim” (AKP, 25/26). 

Xutχargay meni Biy duşmanlarımdan menim χuvatlılardan da 

körälmägänlärimdän menim, zerä χuvatlı boldular mendän (AKP, 17/18). “Tanrı, 

beni düşmanlarımdan kurtarsa, kuvvetlilerden ve benim göremediklerimden.” 

Körälmädim men yıγının yamanlarnıŋ, da dinsizlär bilä men olturmadım 

(AKP, 25/26). “Ben kötülerin tamamını göremedim ve dinsizler ile oturmadım.” 

6.2.14.2. bol- fiilli yapıda ise asıl fiil, -ma/-mä fiilden isim yapma eki ile 

yönelme hâli ekini taşır. Kip ve kişi eki, bol- fiiline gelir: övrät-mä-gä bol-mastır 

“öğretmesi mümkün olmaz/ öğretemez” (TB, 159); tölä-mä-gä bol-ma-gay 

“ödeyemezse” (TB, 177); körün-mä-gä bol-ur “görünebilir” (TB, 77). 

A egär ki atasınıŋ ölüm[ün]dän soŋra algıy edi atasınıŋ ya anasınıŋ 

ülüşün, kensi payın da, töläminçä ol borçun, ölgiy edi, ol çaχta anıŋkibik borç, 

kim ki inanır edi, bolur anıŋ ülüşü üstünä izdämägä, egär ki mülklär dä bolsa, 

keräk, ki bolgay ülüşü mülklärdän, anıŋ ülüşünä tüşkän, er ya χız χardaşlarnıŋ 

ülüşü üstünä dügül, bo alar borçlu dügüllär (TB, 155). “Eğer babasının 

ölümünden sonra baba ve annesinin hissesini alsa, kendi hissesini de alsa, o 

borcunu ödemeyip ölse, o zaman bu borcu, ona düşen hisse üstünde aramak 

mümkündür. Eğer, mülkleri de olsa ve bu mülklerde onun payına düşen hissesi 

olsa, (bu borcu) erkek ve kız kardeşlerinin hissesi üstünde (aramak doğru) değil, 

103 Batı Kıpçak (Karayca, Karaçayca, Kumukça) ve Aral-Hazar Kıpçak (Kazakça, Nogayca, Kırgızca) lehçelerindeki 

aynı yapı için bk. Berta 1998b: 310; Kirchner 1998: 325; Kasapoğlu Çengel 2005: 284. 

59


onlar borçlu değiller.” 

Yoχesä bolmaslardır här kez zraccalıχ etmägä. A 2 da 3 könüdür, neçik 

ki Teŋridän buyuruldı (TB, 41). “Aksi takdirde her zaman ihanet edemezler. 

Tanrı’nın buyurduğu gibi 2 ya da üç (tanık) âdildir.” 

6.2.15. Sıfatlar 

Niteleme sıfatları: ulu “ulu, yüce” (TB, 44); uzun (TB, 35); kiçi “küçük” 

(AKP, 151); keŋ “geniş” (TB, 181); biyik “yüksek” (TB, 32); tar “dar” (TB, 

181); eski “eski” (TB, 183); yeŋi “yeni” (TB, 183); yaχşı “iyi” (TB, 19); ari 

“temiz, mukaddes” (TB, 22). 

kiçi biylär ulu biylär “küçük beyler, ulu beyler” (TB, 61). 

Belirsizlik sıfatları: barça “bütün” (AKP, 6); tügäl “bütün” (TB 148); 

här “her”(TB,176). barça yarγu “bütün yargı” (TB, 48); barça yaχşılıχ “bütün 

iyilik” (TB, 53); barça bitiklär “bütün kitaplar” (TB, 54); tügäl adämilär “bütün 

insanlar” (TB, 19); här vaχt “her vakit” (TB, 23). 

Soru sıfatları: neçik “nasıl” (TB, 93); χaysı “hangi” (TB, 94). 

neçik χoca “nasıl hoca” (TB, 149); χaysı bitik “hangi kitap” (TB, 17). 

6.2.16. Zamirler 

Kişi zamirleri: men “ben” (TB, 33); sen “sen” (TB, 42); ol “o” (TB, 42); 

biz “biz”(TB, 43); siz “siz”(AKP, 54/55); alar “onlar” (TB, 155). 

Kişi zamirlerinin durum ekleriyle çekimi: menim “benim” (TB, 42); 

meni “beni” (TB, 141); maŋa “bana” (TB, 26); mendä “bende” (AKP, 37/38); 

mendän “benden” (TB, 31); aŋar “ona” (TB, 48); alarga “onlara” (TB, 59); 

alarnı “onları” (TB, 60) 

İşaret zamirleri: bu (TB, 28); ol (TB, 31); şol “şu” (DPY, 359); bular 

(TB, 40); alar (TB, 40). 

İşaret zamirlerinin durum ekleriyle çekimi: munıŋ ~munuŋ “bunun” (TB, 

136), bunu ~ munu “bunu” (TB, 18); muŋar “buna” (TB, 28); munda “bunda” 

(TB, 49); mundan “bundan” (TB, 173); aŋar “ona” TB, 174); anda “onda” 

(TB, 179); andan “ondan” (TB, 186); bularnı “bunları” (TB, 180); bularnıŋ 

“bunların” (TB, 47); bulardan “bunlardan” (TB, 54). 

Belirsizlik zamirleri: här kez “herkes” (TB, 25); kimesä “kimse” (TB, 

76); heç kimesä/heç kimsä “hiç kimse” (TB, 148/158), heç nemä “hiçbir şey” 

(TB, 44), barçası (TB, 51); barça “hepsi” (TB,55), 

Barçası erkli bolgaylar “Hepsi hür olsalar.” (TB, 76); barça baχıp “hepsi 

bakıp” (TB, 55). 

Kimsä törägä utru bolgay da töräçini heç körgäy, anıŋkibik kişi ölümlüdür 

(TB, 120). “Kanuna karşı olan ve yargıcı hiç sayan kimse ölümlüdür.” 

Soru zamirleri: kim “kim” (TB, 72); kimlär “kimler” (TB, 73); nemä 

60


“ne” (TB, 72), χaysı “hangisi” (TB, 189) vb. 

6.2.17. Zarflar 

Tarz zarfları: alay oχ “öylece” (TB, 31); alay “öyle” (TB, 34); bulay 

“böyle” (TB, 38); tügäl “tam” (AKP,138/139); yaχşı “iyi” (TB, 31); igi “iyi” (TB, 

31); toγru “doğru” (TB, 31); könü “doğru” (TB, 33); yaman “kötü” (TB, 95). 

Maŋa da bulay körünür. “Bana da böyle görünür.” (TB, 38); Törä bulay 

aytıyır. “Kanun böyle söylüyor.” (TB, 101); Alay mıdır yoχsa alay dügül. “Öyle 

midir, yoksa öyle değil.” (TB, 23); yaman aytsa “kötü söylese” (TB, 19); 

Tügäl körälmädim alarnı. “Onları tam göremedim” (AKP,138/139); Ari 

bitiklärniŋ küçün yaχşı bilgäy, da barça adämilikni igi bilgäy ki yarγunı toγru 

etkäy. “Mukaddes kitapları gücünü iyi bilse ve bütün insanlığı iyi bilse, doğru 

yargılasa.” (TB, 31). 

Zaman zarfları: ertäsindän “ertesi gün” (TB,169); ertä “sabah” (TB, 

34); keçä “akşam” (TB, 34); kündüz “gündüz” (TB, 101). 

Yer zarfları: ilgäri “ileri” (TB, 37); yoγarı “yukarı”(TB, 40). 

Azlık-çokluk zarfları: köp “çok” (TB, 38); daγı “daha” (TB, 40); az “az” 

(TB,136). 

Bügüngi vaχtta köp yoluχur. “Bu zamanda çok rastlanır.” (TB, 132). Daγı 

da aytalıq. “Daha da söyleyelim.” (TB, 40). 

Soru zarfları: χaçan “ne zaman” (TB, 23); neçik “nasıl” (TB, 59), ne 

üçün “niçin” (TB, 29). 

Neçik aytılıptır. “Nasıl söylenmiş” (TB, 134); Neçik yazıpbiz yoγarı. 

“Yukarıda nasıl yazmışız.” (TB, 40); Egär töläsäm χaçan alarga, ki tölädilär 

maŋa yaman. “Eğer ne zaman onlara ödesem bana kötü ödediler” (AKP, 7). 

6.3. Söz dizimi 

Ermeni Kıpçakçasında, tarihî Kıpçakçayı temsil eden Codex Cumanicus 

ve modern Kıpçak dillerinden Karaycada olduğu gibi sözdizimsel bakımdan 

Genel Türk dilinden sapmalar görülür. Bu alanın en tipik özelliği, Ermeni ve 

Slav dillerinden ödünçlemeler içermesidir. Çeviri yoluyla giren bu yapılar, 

Ermeni Harfli Kıpçakçayı, diğer Kıpçak metinlerinden ayırır. Bunun yanısıra 

Farsça sözdiziminden ödünçlemeler de sık sık kullanılır. Kısmen yüklemin 

sonda bulunduğu cümlelere rastlansa da cümlenin bu temel ögesi, sıklıkla cümle 

başında ve ortasında yer alır. Kelime gruplarındaki en tipik özellik ise, tamlayan 

ve tamlananın yer değiştirmesidir. 

6.3.1. Düz cümle 

Yüklemin sonda bulunduğu cümleler, Töre Bitigi’nde az da olsa 

kullanılmıştır: 

Yänä bir kimesä kendiniŋ bitikin tangay, aytıp ki, menim dügül, da 

61


möhürü anıŋ bolgay ya bolmagay, da içinä bitikniŋ tanıχlar bolgay, kimniŋ 

alnına yazılıptır, da ol pretca tangay, aytıp, ki aŋar nemä borçum yoχtur, da ne 

bitik tä menim dügüldür (TB, 193-194). “Yine bir kimse kendi senedini inkâr 

etse, söylese ki bu benim değildir ve onun mührü (imzası) olsa da olmasa da 

ve senedin içinde tanıklar olsa ki (senet) onların önünde yazılmıştır ve o ısrarla 

inkâr etse ve söylese ki ona borcum yoktur ve bu senet de benim değildir.” 

6.3.2. Devrik cümle 

Yüklemin başta ve ortada bulunduğu cümleler her iki metinde de sıkça 

kullanılmıştır: 

Eyämizniŋdir yer tügälliki bilä kensiniŋ, dünyä da barça turganlar 

anda (AKP, 23/24). “Yeryüzü tamamıyla Tanrımızındır, kendisinin, dünya ve 

(dünyada) bulunanlar.” 

Egär ki bardım esä da men içinä χaraŋγuluχunuŋ ölümnüŋ, χorχmagaymen 

yamandan, zerä sen, Biy, menim bilä sen (AKP, 22/23). “Eğer ki ben ölümün 

karanlığının içine vardıysam kötüden korkmayacağım. Çünkü, Tanrım, sen 

benimlesin.” 

Bir kimesäniŋ şulprıχtı bolgay borç üçün bir kimesädä, da kelgäy yargu 

alnına, da tanmagay bitikin, da aytkay… (TB, 193). “Bir kimsenin borç için 

senedi olsa bir kimsede ve gelse mahkeme huzuruna ve inkâr etmese senedini 

ve söylese…” 

Daγın da bu χadar yazarbiz ögüt töräçilärgä, ki bilgäylär törälärgä körä 

kirmägä da yürütmägä da özgälärgä körgüzmägä törälärniŋ yolun, ne türlü (TB, 

166). “Ve de yargıçlara bu kadar öğüt yazarız ki kanunlara göre davranmayı ve 

yürütmeyi ve başkalarına kanunların türlü yolunu göstermeyi bilsinler.” 

6.3.3. ki’li cümle 

Farsça söz diziminden ödünçleme ki’li cümleler, özellikle Töre Bitigi’nde 

sıklıkla kullanılır. 

Xaytıp daγı da yaχşılıχ beriliptir bizgä, ki barça ari bitiklärni anıŋ 

üçün tüzdülär, ki adämilärni yazıχtan tartkaylar, ol türlü Törä bitigi caht etär 

tıymaga yamanlarnı u egrilärni. (TB, 28) “Tekrar bize iyilik bahşedilmiştir ki 

bütün mukaddes kitapları (yazıları) bunun için yazdılar ki insanları günahtan 

alıkoyacaklar, Töre Bitigi bu şekilde kötülere ve eğrilere mâni olmaya gayret eder.” 

Köplär aytırlar edi, ki kimlär körgüzgäy bizgä yaχşılıχın Eyämizniŋ, 

nışanlandı bizgä yarıχ yüzüŋdän seniŋ, da berdiŋ färahlik yüräkimizgä bizim 

(AKP, 4). “Çoğunluk söylerdi ki Tanrımızın iyiliğini bize kimler gösterecek, 

senin yüzünden bize ışık geldi ve bizim yüreğimize ferahlık verdin.” 

6.3.4. İsim tamlaması 

Özellikle Zebur’da, isim tamlamalarında tamlanan ve tamlayanın yer 

62


değiştirmesiyle ilgili pekçok örnek mevcuttur. 104 Töre Bitigi’nde bu yapıyla ilgili 

örnek oldukça azdır: yaχşı tirlikimä menim “benim güzel hayatım” (AKP, 

31/32); ögütün anıŋ “onun öğüdünü” (AKP, 4), alnına Biyniŋ “Tanrı’nın 

huzurunda” (AKP, 4), χarınları alarnıŋ “onların karınları” (AKP, 24), duşmanları 

alarnıŋ “onların düşmanları” AKP, 226), yüräklärinä alarnıŋ “onların 

yüreklerine” (AKP, 51), χorχusun Eyämizniŋ “Tanrımızın korkusunu” (AKP, 

63), töşäkinä kensiniŋ “kendisinin döşeğine” (AKP, 68), χolları yazıχlılarnıŋ 

“günahkarların elleri” (AKP, 69), χolundan yazıχlınıŋ “günahkarın elinden” 

(AKP, 174), könülüküŋ seniŋ “senin adaletin” AKP, 68), toγruluχuŋ seniŋ “senin 

doğruluğun” (AKP, 69), söväklärimniŋ menim “benim kemiklerimin” (AKP, 

87), canım menim “benim canım” (AKP, 87), Teŋrimiz bizim “bizim Tanrımız” 

(AKP, 149), χuvatın Eyämizniŋ “Tanrımızın kuvvetini” (AKP, 223), χuluŋnu 

seniŋ “senin kulunu” (AKP, 257, χollarına biyläriniŋ kensiläriniŋ “kendi(lerinin) 

beylerinin ellerine” (AKP, 272), buyruχun Tenrimniŋ menim “benim Tanrımın 

buyruğunu” (AKP, 261); içinä bitikniŋ “kitabın içinde” (TB, 193). 

6.3.5. Sıfat tamlaması 

Sıfat tamlamaları, Genel Türk dilindeki dizilişe genellikle uygundur. 

Sıfatla ismin yer değiştirdiği örnekler az sayıdadır: yolduzlar köktägi “gökteki 

yıldızlar” (AKP, 151); alγışlaŋız, suvuχlar da χurγaχ, χraγu da χarlar tüşkän 

“dua ediniz soğuklar ve kuruluk, kırağı ve düşen/yağan karlar” (AKP, 151). 

6.3.6. da pekiştirme edatı, bu metinlerde “ve” anlamında bağlaç olarak 

kullanılır; en işlek bağlaçtır: χabul kördüχ, da tuttuχ, da saχladıχ “kabul gördük 

ve tuttuk ve sakladık” (TB, 75); χatunlarnıŋ ülüşläridir atasından da anasından... 

“hatunların atalarından ve analarından kalan hisseleridi.” (TB, 80). 

Alγışlaŋız, χuvatları Eyämizniŋ, günäş da ay, alγışlaŋız, yolduzlar köktägi, 

yaγmurlar da yaγış, alγışlaŋız, suvuχlar da χurγaχ, χraγu da χarlar tüşkän, 

alγışlaŋız buz da açıχlıχ, zamhari da χar, alγışlaŋız kündüz da keçälär, yarıχ da 

χaramγu, alγışlaŋız, bulutlar da yaşnamaχlar da yer, alγışlaŋız taγlar da örlär, 

barça bitişläri yerniŋ, alγışlaŋız, çovraχlar, teŋiz da özänlär... (AKP, 151) “Dua 

ediniz Sahibimizin (Tanrımızın) kuvvetleri, güneş ve ay; dua ediniz gökteki 

yıldızlar, yağmurlar ve yağış; dua ediniz soğuklar ve kuruluk, kırağı ve düşen/ 

yağan karlar; dua ediniz buz ve açıklık ve zemheri ve kar; dua ediniz gündüz ve 

tepeler, bütün yeryüzünün bittiği yer; dua ediniz kaynaklar, deniz ve nehirler...” 

Men öldürürmen da men tirgizirmen, yaralarmen da men saγaytırmen, 

da bolmaz kimesä, ki çıχargay sizni χolumdan menim (AKP, 54/55). “Ben 

öldürürüm ve diriltirim, yaralarım ve sağaltırım ve sizi benim elimden alacak 

kimse yoktur.” 

Ayrıca, Farsça kökenli u bağlacı da kullanılır: keŋ u tar yollar “geniş ve 

104 Karaycadaki aynı sözdizimsel özellik için bk. Berta 1998b: 315. 

63


dar yollar” (TB, 181); Eski u yeŋi törä “Eski ve Yeni kanun” (TB, 183); er u 

χız χardaşlar “erkek ve kız kardeşler” (TB, 188); atasına u anasına “atasına 

ve anasına” (TB, 19); uluslarda u millätlär arasına “uluslarda ve milletler 

arasında” (TB, 20); can u ten günahı “can ve ten günahı” (TB, 23); eminlik u 

yaχşılıχ “emin olma ve iyilik” (TB, 28); öksüzgä u tulga “öksüze ve dula” (TB, 

29); yaχşı u yaman “iyi ve kötü” (TB, 30); ertä u keçä “sabah ve akşam” (TB, 

34); χalaba u dävi “kargaşa ve dava” (TB, 36). 

6.4. Söz varlığı 

6.4.1. Genel söz varlığı 

Temel söz varlığı, Türkçe/Kıpçakça kelimelerle birlikte Farsça ve 

Farsça aracılığıyla giren Arapça kelimelerden oluşur. Türkçe söz varlığı, Codex 

Cumanicus ile oldukça yakındır. Arapça ve Farsça alıntılarda, Osmanlıcanın 

etkisi vardır. Bunu, Lehçe, Ukranca gibi Slav kökenli alıntılar izler. Ermenice ve 

Rusça kelimeler ise oldukça sınırlıdır. 105 

6.4.1.1. Arapça ve Farsça alıntılar: 106 

6.4.1.1.1. Arapça sözcüklerden örnekler: adam < ādam “adam”, afat 

< āfat “afet”, aχıl < ‘aql “akıl”, alani < ‘alanī “aleni”, amanat < amānat 

“emanet”, davi < da‘wā “dava”, din < dīn “din”, caza < cazā “ceza”, cuvap 

< cawāb “cevap”, curum < curm/curūm “ceza”, fayda < fā’ida “fayda”, fikir 

< fikr “fikir”, halbat < al-batta “elbette”, halχ < χalq “halk”, haram < ḥarām 

“haram”, χumaş < qumāş “kumaş”, χurban < qurbān “kurban”, χala < qal’a 

“kale”, minara < manāra “minare”, millat < milla(t) “millet”, malım < ma‘lūm 

“malum”, naχt < naqd “nakit”, osiyat < waṣiyyat “vasiyet”, sahat < sa‘a(t) 

“saat”, sabap < sabab “sebep”, şukur < şukr “şükür”, şohrat < şuhra “şöhret”, 

tadbir < tadbīr “tedbir”, tamam < tamām “tamam”, tekrar < takrār “tekrar”, 

vaχt < waqt “vakit”, zaman < zamān “zaman”, zaytun < zaytūn “zeytin” vb. 

6.4.1.1.2. Farsça alıntılardan örnekler: avaz < āwāz “avaz”, baha < bahā 

“paha, fiyat”, barabar < bar-ā-bar “beraber”, çara < çāra “çare”, darman 

< darmān “derman”, daru < dāru “ilaç”, duşman < doşman “düşman”, dost 

< dust “dost”, can < cān “can”, cihan < cahān “cihan”, comart < cud-mard 

“cömert”, canavar < cān-war “canavar”, cuft < coft “çift”, frişta < fereşte 

“melek”, hafta < hafte “hafta”, hasta < χaste “hasta”, hem < hem “ve”, hanuz < 

hanuz “henüz”, k‘arvan < kārvān “kervan”, mohur < mohr “mühür”, murdar < 

mordār “murdar, kirli”, piyala < piyāla “bardak”, padşah < pādeşah “padişah”, 

poşman < paşimān “pişman”, saray < sarāy “saray”, taχ < taχt “taht”, veran < 

wirān “viran”, zahir < zahr “zehir”, zera < zīrā “zira”, ziyan < ziyān “ziyan”, 

zindan < zendān “zindan”. 

105 Clauson 1971: 8-9 

106 Ermeni Kıpçakçasındaki Arapça ve Farsça alıntılarla ilgili ayrıntı ve sözcük listesi için bk. Tryjarski 2000: 301-326. 

64


6.4.1.2. Ermenice ödünçlemeler: Dinî kelimelerden oluşur: 107 surp 

“kutsal”, arak‘äl “havari”, zinavor “asker”, k‘ahana “papaz”, anabad “çöl, 

sahra”, areγa “keşiş”, artar “mümin”, Awedaran “İncil”, hajrabed “patrik”, 

hnazant “uysal”, hokiparc “vasi”, k‘arozçı “günah çıkaran papaz”, χoran 

“kilisede vaaz kürsüsü”, marabed “keşiş” vb. 

6.4.1.3. Lehçe, Ukranca ve Ermeniceden giren kelimeler, genellikle 

Türkçe et- yardımcı fiiliyle kullanılarak birleşik fiil teşkil eder: 

nalojit et- (nalojit Leh./Ukr.): taahhüt etmek. Ne ki törägä nalojit etti baş 

suması bilä tölämägä birgä; törä bulay buyurıyır (TB,169). “Mahkemede ana 

borcu ile birlikte ödemek için başka ne taahhüt ettiyse. Kanun böyle buyuruyor.” 

oblojit et- (oblojit Leh./Ukr.): ödemek. A kim ki povoddur, 3 aχçanı ol 

oblojit etmäχ keräk zapisniŋ (TB, 174). “Davacının kayıt için üç akça ödemesi 

gerekir.” 

spravovat et- (spravovat Leh./Ukr.): acele etmek. Kimniŋ nemä işi bar 

esä, spravovat etsin (TB, 175). “Kimin ne işi varsa acele etsin.” 

obvedit et- (obvedit Leh./Ukr.): haberdar etmek. Yänä bir kimesägä 

keräk bolgay voytnu eki töräçi bilä obvedit etmägä, keräk bergäy deckiygä 2 

aχça, voytka da 2 aχça, 4 aχçası töräçilärniŋdir (TB, 174). “Yine bir kimsenin 

mahkeme başkanını ve iki jüri üyesini haberdar etmesi gerekse o kişi mübaşire 

iki akça, başkana da iki akça verecek.” 

priymit et- (priymit Leh./Ukr.): onaylamak. Anı törä priymit etmäχ keräk, 

anıŋkibik prihodada, kimgä da yoluχsa, orozsuzluχuna körä (TB, PK, 186). 

“Bunu mahkemenin onaylaması gerekir, böyle durumlarda, kim karşılaşsa 

böyle şanssız bir durumla.” 

pampasēl et- (pampasēl Erm.): yermek, eleştirmek. Burungisi, ki 

pampasēl etärlär bizni, ki töräläri yoχtur (TB, 17). “Öncelikle bizi töreleri 

yoktur diye eleştirirler.” 

zastupit et- (zastupit Leh./Ukr.): vekâlet etmek. Egär ki χaysı χatun ki 

törägä ündälgän bolsa, χocası ya yovuχ χardaşları töräniŋ alnına zastupit 

etmägä bolur (TB, 162). “ Eğer herhangi bir kadın mahkemeye çağrılsa, kocası 

veya kardeşlerinin mahkeme huzurunda (ona) vekâlet etmesi mümkündür.” 

Türkçe fiil isimlerinin de zaman zaman et- yardımcı fiiliyle kullanıldığı 

görülür: 

tölöv et- “ödemek”(TB, 109; 47) krş. tölä- (TB, 151); sorov et- “sormak” 

(TB, 43) krş. sor- (TB, 83). 

107 Ermeni Kıpçakçasının Arapça ve Farsça sözcükleri de içine alan dinî söz varlığı için bk. Tryjarski 1993: 59-111. 

65


6.4.2. Türkçe hukukî söz varlığı 

Millî kültürün bir ögesini teşkil eden hukuk, tarih boyunca Türk 

kültürünün ve sosyal hayatının da önemli bir parçası olarak gelişmiş ve bugünkü 

yerini almıştır; ancak, günümüzde, “Türk Hukuku”, tarihsel açıdan layıkıyla 

incelenmemiştir. İslamiyetten önce ve İslamiyetin kabulünden sonra olmak 

üzere iki ayrı bölümde ele alınması gereken “Türk Hukuk Tarihi” ile ilgili olarak 

İslamiyet öncesine ait kaynaklar oldukça sınırlıdır. Özellikle Eski Türklerde 

hukuku düzenleyen yasaların yazılı biçimleri günümüze ulaşmamıştır. 

Orhun yazıtları, Uygur dönemine ait eserler ve Kutadgu Bilig, “Türk 

Hukuk Tarihi” için temel millî kaynaklardır. Türklerin devlet ve devlet yönetimi 

ile ilgili anlayış ve kanunlarına ait pek çok işaretler içermesine rağmen Orhun 

yazıtlarındaki hukuk malzemesi üzerine bugüne kadar herhangi bir kültürel ve 

filolojik inceleme yapılmamıştır. Uygur dönemine ait hukuk belgeleriyle ilgili ise 

sadece metin neşirleri mevcuttur. Bu belgeler de dikkatle incelendiğinde Turfan 

Uygurlarının çok gelişmiş bir hukuki hayat seviyesine sahip oldukları görülür. 

Türk devlet teşkilatının idealize edilmiş biçimini veren Kutadgu Bilig’deki 

hukuk malzemesi de Sadri Maksudi Arsal’ın Türk Tarihi ve Hukuk adlı çalışması 

dışında yeterince ele alınmamıştır. 108 

Eski Türk hukuk düzeninde ve özellikle medenî hukuk alanında, Türklere 

ait örf ve âdetler, ana kaynağı oluşturmakla birlikte geniş Asya coğrafyasında 

bir arada yaşayan milletlerin kültür alışverişinde bulundukları ve bunun hukuk 

düzenine de yansıdığı bilinmektedir. Eski Türk hukuk anlayışını yansıtması 

bakımından Turfan Uygurlarına ait 13.-14. yüzyıl belgeleri, bu alandaki en 

önemli kaynaklardandır. Bu belgelerdeki hukuk düzeni, kaynağını Türk örf ve 

âdetlerinden alsa da Uygurların Çinlilerle yüzyıllar boyu süren komşulukları 

neticesinde onların hukuk anlayışından etkilendiklerine ve bu iki milletin 

Asya kültür sahası içinde ortak hukuk telakkisi geliştirmiş olabileceklerine 

tanıklık etmektedir. 109 Bu belgeler, hem kişiler arasındaki hem de kişilerle devlet 

arasındaki ilişkileri düzenlemekteydi. 110 

16. yüzyılın ilk çeyreğinde (1523) batı Ukrayna’da Kıpçakça ilavelerle 

yeniden yazılan ve aynı yüzyılda Ermeni-Kıpçak mahkemesinde medenî hukuk ve 

ceza hukuku ile ilgili uygulamalarda kaynak olarak kullanılan Töre Bitigi ve diğer 

hukuk belgeleri de tarihî kaynaklar arasında zikredilmelidir. Bu belgeler, kaynağını 

Leh ve Ermeni kanunlarından almakla birlikte Lehçeden Kıpçakçaya çeviri sırasında 

eklenen orijinal Kıpçakça maddeler ve “muhakeme usûlü kanunu” adlı bölüm, Türk/ 

Kıpçak hukuk tarihi ve hukukî söz varlığı bakımından temel kaynak niteliğindedir. 

108 Arsal 1947: 18, 79. 

109 Ayiter 1949-1950: 418-419. 

110 Arat 1964: 23-24. 

66


Hukukî söz varlığından bazı örnekler: 

ant 

ant, yemin 

Χanlar da könülük üçün ant içärlär, alay oχ ulu biylär, ki toχtalgay, ki 

tiyişlidir ant içmäχ, artıχsı yarγuda (TB, 45). “Hanlar da adalet için ant içerler, 

aynı şekilde ulu beyler de, karar verilecek ki ant içmek gereklidir, özellikle 

mahkemede.” 

bitik 

mektup, yazı, kitap; belge, doküman; zabıt, tutanak; 

tezkere; makbuz, senet. 

Onunçı, ki χaysı bitiklärdän yıγdıq, ya χaysı millätlärdän aldıq törälärni 

(TB, 17). “Onuncu, hangi kitaplardan yığdık ya da hangi milletlerden aldık 

töreleri.” 

Tiyäsidir emdidän sora bitik bilä yöpsünmägä törälärni, taŋlap barça 

ari bit[ik]lärdän. 11-inçi, ki bilgäylär yarγuçılar Törä bitikindän toγru yarγu 

etmägä, bilip, ki kendiläri dä turmaχtırlar köktägi yarγuçınıŋ alnına yarγuga 

(TB, 24). “Şimdiden sonra kanunları, bütün kutsal kitaplardan seçerek kitap 

hâlinde kabul etmek gerekir. 11. Yargıçlar, Töre Bitigi’nden doğru yargılamayı 

öğrenecekler. Çünkü, kendileri de gökteki yargıçın (Tanrı’nın) önünde mahkeme 

huzuruna çıkacaklar”. 

3 yaşar oγlan tilgä çıχar, 7 yaşar bitik övränir, 14 yaşına adämiliki 

tepränir, 20 yaşına zinawor bolur biylär eşikinä, 25 yaşına k‘ahana bolur. Maŋa 

da bulay körünür, ki 25 yaşında adämini tanıχlıχın tutmaχ keräk (TB, 38). “3 

yaşında oğlan dil öğrenir, 7 yaşında yazı öğrenir, 14 yaşında insanlığı depreşir 

(ergenliğe girer), 20 yaşında komutanların kapısında asker olur, 25 yaşında papaz 

olur, bana da şöyle gelir ki, 25 yaşında insanın tanıklığını kabul etmek gerekir.” 

bitikçi 

okur yazar, eğitimli 

Tiyişlidir yarγuçuga, ki bitikçi, uslu, aχıllı bolgay, da ari bitiklärniŋ 

küçün yaχşı bilgäy, da barça adämilikni igi bilgäy, ki yarγunu toγru etkäy (TB, 

31). “Yargıcın eğitimli, zeki ve akıllı olması gerekir ve kutsal kitapların gücünü 

iyi bilecek ve bütün insanlığı iyi bilecek ki doğru yargılayacak.” 

boşat- 

bağışlamak, affetmek 

Egär ki esirikliktä yoluχsa, ki biri birin naχıs etkäy, törä buyurıyır, ki 

anıŋkibik iş naχıslıχnıŋ esiriktä etkän tiymäs boşatmaga, ani dä tözmägä. Anıŋ 

üçün ki esirikliktir barça yamanlıχnıŋ başı, anıŋ üçün ki esirikliktän säbäp boldı 

ki biri birinä. Da anıŋkibik iş üçün törä bolmaχ keräk; toγru, budur curum, ziyan, 

hakimlik, χarc naχıs bolganga tölämäχ keräk (TB, 87-88). “Eğer sarhoşken 

(biriyle) karşılaşsa ve birbirlerine zarar verseler, kanun şöyle buyuruyor ki 

bunun gibi zarar verenin sarhoşken yaptığı bu işi bağışlamak ve buna tahammül 

etmek gerekmez. Onun için ki sarhoşluk (içki) bütün kötülüklerin başıdır. Onun 

67


için ki sarhoşluk buna sebep oldu. Ve bunun gibi iş için kanunun olması gerekir. 

Haklı olarak, cürüm (para cezası), zarar ziyan, mahkeme ve tedavi masraflarını 

(sarhoş kişinin) ödemesi gerekir. 

buyruχ buyruk, emir, karar, hüküm 

Da andan soŋra ne türlü özgä millätniŋ säbäplärindän boldu, alay 

χanlıχtan buyruχ, ki törälärni ermeniçädän tatarçaga köçürüldi, da andan soŋra 

latingä, ne türlü ki χanlıχka biliklik boldu da, körüp, biyändi da toχtatıp berkitti 

(TB, 197). Ve ondan sonra hangi başka millet sebep oldu ki, böyle hanlıktan 

buyruk geldi ki, kanunları Ermeniceden Tatarcaya çevrildi ve ondan sonra 

Latine. Hanlık bilgi sahibi oldu ve görüp beğendi ve takviye edip tamamladı. 

egirlik kanunsuzluk, adaletsizlik; yalan 

Kimsä turγuzmasın yalγan tanıχlar, kläp sıŋarınıŋ tirlikin egirlik bilä 

almaga, zera heçtir Teŋriniŋ alnına yalγançı. Egär ki yarγuçı bilsä, ki egirlik 

bilä kliyir ant içmägä ya ol kliyir egirlik bilä ant bermägä, keräktir yarγuçu 

χoymagay, ki egirlik bolmagay (TB, 48). “Kimse yalancı tanıklar tutmasın, 

dostunun hayatını yalanla işgal edip. Çünkü, Tanrının huzurunda yalancı 

bir hiçtir. Eğer, yargıç yalan ant içmek istediğini anlasa, yargıcın buna izin 

vermemesi gerekir. Çünkü yalancılık olmayacak.” 

erk 

irade, istek 

A egär k‘risdân dinsizni öldürsä erki bilä, χan bahasın tölägäy, neçik 

yazgandır; a egär ki erksiz öldürsä, yarımı tölägäy, a 3 ülüşnüŋ birini öldürgän 

kişiniŋ χardaşlarına berilgäy. A egär k‘risdân k‘risdânnı öldürsä erki bilä, 

χan bahasın tölöv etkäy χardaşlarına, da χanlıχka da curum bergäy küçün[ä] 

körä (TB, 61). “Eğer, bir Hristiyan bir dinsizi taammüden öldürse, kan pahasını 

ödeyecek. Nasıl yazıldı. Eğer iradesiz öldürse, yarısını ödeyecek. 3 hissenin 

birini öldürdüğü kişinin kardeşlerine verecek. Eğer Hristiyan Hristiyanı öldürse 

kendi iradesiyle, kan pahasını kardeşlerine ödeyecek ve devlete de gücüne göre 

para cezası verecek.” 

igilik 

miras, varlık 

Da ig[i]liki ölgänlärniŋ, oγulχızı bolgannıŋ, χalır oγlanlarına, χızlarına 

da χatununa. A kimniŋ oγul-χızı yoχtur, anıŋki ig[i]liklär tüşär yuvuχlarına 

da χardaşlarına (TB, 81). “Ve ölenlerin serveti, oğulkızı olanların, oğullarına, 

kızlarına ve hanımına kalır. Oğul ve kızı olmayanın serveti, yakınlarına ve 

kardeşlerine düşer.” 

keliş 

vergi 

A tarlovlar, χaysı ki rekalar bilä suvarılırlar, bolgay kelişi 5-tän 1 ülüş; 

ol, ki suvarılmaslar, ondan bir, zera topraχ yalγızdır χannıŋ u biyniŋ, dügül 

68


suv (TB, 64). “Tarlalar, hangi kaynakla (nehir) sulanmış ise vergisi 5/1’dir, 

Sulanmazsa 10/1’dir. Çünkü, toprak hanın ve beyindir; ama, su değil.” 

köktägi yarγuçı 

Tanrı 

A kim ki erki bilä egri etär yarγunu, kendi borçlu χalır köktägi yarγuçuga. 

Bolmagay, ki öktämlängäy yarγuçu ya kimsäni heç körgäy, alay bilsin, ki 1-dir 

yarγuçu Teŋri, χaysınıŋ alnına kensi dä turasıdır yarγuga (TB, 36). “Yargıç, 

kibirlenmeyecek ve kimseyi hiçe saymayacak. Şöyle bilsin ki yargıç birdir, o da 

Tanrıdır, kendisi de onun huzurunda yargılanacaktır.” 

könü 

âdil, doğru, dürüst 

8-inçi, körärbiz emdigi vaχtta, ki bardır aχpaşlar, vartabedlär, k‘ahanalar, 

biylär, baş ketχoyalar, ki yüz körüp, u orunç alıp, da biliksizliktän könü yarγunu 

egri etärlär. Anıŋüçün köptän az yazıp χoyduq Törä bitikindä, ki bolgay ögüt u 

toγruluχ anıŋkibiklärgä (TB, 23). “8. Şu zamanda biz görürüz ki piskoposlar, 

vaizler, papazlar, beyler ve ihtiyarlar, adam kayırıp ve orunç alıp ve bilgisizlikten 

doğru yargıyı yanlış ederler. Onun için az çok yazıp koyduk Töre Bitigi’nde ki 

bu gibilere öğüt ve adalet versin.” 

oγru 

hırsız 

Kimesä oγrunu keçä vaχtına kendiniŋ övinä tapkıy edi, egär anıŋkibik 

oγrunı keçägi öldürgäy övinä, curumsuz χalır. Yänä kimesä oγrunı kündüz övinä 

tapsa da öldürgiy edi, öldürgän kişi ölümlüdür. Bulay Yäŋi Törä könültiyir ol 

öldürüçi oγrunı (TB, 103). “Bir kimse hırsızı gece zamanı kendi evinde bulsa, 

eğer bu hırsızı evinde öldürse, cezasız kalır. Yine bir kimse hırsızı gündüz vakti 

evinde bulsa ve öldürse, öldürdüğü kişi ölümlüdür. Böylece Yeni Kanun, hırsızı 

öldüreni beraat ettirir.” 

orunç 

rüşvet 

Tiyişlidir yarγuçıga, ki orunç aluçı bolmagay, zera yazgandır, ki orunç 

soχraytır, neçä ki iti köz bolsa. Zera ol yarγuçu, ki könülük üstünä orunç almastır, 

anıŋ sözü keçär yarγuda, da könülük bilä yarγuga uç etär, da kim ki işitsä, biyänir 

(TB, 32-33). “Yargıçın şunları yapması gerekir: Rüşvet almayacak, çünkü (bu) 

yazılmıştır ki, eğer gözü keskin ise rüşvet gözü kamaştırır.” 

ögüt 

öğüt; ceza 


kirmägä da yürütmägä da özgälärgä körgüzmägä törälärniŋ yolun, ne türlü (TB, 

166-167). “Ve de yargıçlara bu kadar öğüt yazarız ki kanunlara göre davranmayı 

ve yürütmeyi ve başkalarına kanunların türlü yolunu göstermeyi bilsinler.” 

ögütlä- uyarmak; cezalandırmak 

Egär vaχtına sahatına tutulmasa, etkänindän soŋra tutulsa, anıŋkibik 

ögütlänmäχ keräk zından bilä, da aχça curumu bilä, da tölämä barça ziyanlarnı, 

69


χaysı ki ot anıŋ säbäpindän boldı. Egär ol taratur yaman köŋüldän etti esä, 

tamaχı bilä ögütlänmäχ keräk (TB, 111). “Eğer, vaktinde saatinde tutulmazsa, 

yaptıktan sonra tutulsa, ateşe sebep olan kişinin şöyle cezalandırılması gerekir: 

Zindan ve para cezası ve bütün zararı ödeme cezası ile. Eğer o yağmacı, bu işi 

kötü niyetle yaptıysa asılarak cezalandırılmalıdır.” 

taratur yağmacı, eşkiya 

Yıγı yoluχur adämilär arasna, ki adam oγlun yüräkkä çıχargan eski 

duşmandır, ki biri birinä söz artından talaş etip tä yaman sözlär aytırlar, da ayblar 

berirlar, hörmätinä tiyip, ki sen yaman kişisen, ya oγurusen, ya χaraχçısen, ya 

taratursen, (157r/312r) ya χalpsen, ya χaçχınçısen (TB, 186). “İnsanlar arasında 

sık sık rastlanır ki insan oğlunu çıldırtan eski düşmandır ki (onlar) birbirleriyle 

ağız dalaşına girip birbirlerine kötü sözler söylerler ve ayıp ederler; saygısızlık 

ederek, sen yaman kişisin veya hırsızsın ya da eşkiyasın, ya da yağmacısın, veya 

yalancısın, kaçaksın…” 

törä 

mahkeme, kanun, hak, hukuk, hüküm, duruşma, celse 

töräçi 

hâkim, yargıç; jüri üyesi. 

Tiyişlidir yarγuçıga, ki töräni yalγız etmägäy, yoχsa köplär bilä, egär 

yoluχmasa, 2 ya 3 yaχşı biliçi adämilär bilä etkäy töräni. Neçik törägä kelgänlärgä 

2 ya 3 tanıχ keräktir, ol türlü yarγuçılarga, anıŋ üçün ki törä toγru bolur toχtagan 

adämilär bilä tanıχlıχta (TB, 34). “Yargıcın hükmü yalnız vermemesi gerekir. 

Aksi takdirde çoğunluk ile, hiç olmazsa iki ya da üç iyi ve bilgili insan ile hüküm 

verecek. Böyle yargıçlara mahkemeye gelenler için iki ya da üç tanık gerekir. 

Böylelikle güvenilir insanların tanıklığıyla doğru hüküm verilir.” 


kirmägä da yürütmägä da özgälärgä körgüzmägä törälärniŋ yolun, ne türlü 

(TB,166) “Yargıçlara bu kadar daha öğüt yazarız ki kanunlara göre davranmayı 

ve yürütmeyi ve başkalarına kanunların türlü yolunu göstermeyi bilsinler.” 

tusnaχ rehin, güvence, teminat 

Törä bilä χoyulgandır, ki tul χatunlardan tusnaχ almagaylar nemä 

dä, ni ton-opraχ, ni özgä nemä, altın kümüş kibik, alma bolmagaylar tusnaχ 

ornuna. Egär ki özgä törädä buyurgan esä tusnaχ alma tullardan, ale bizim 

ermeni töräsinä anı tıygandır, anıŋ üçün ki ton-opraχ keräklidir tullarga. 

Teŋriniŋ boyruχundan şaγavat berilmäχ keräk tul χatunlarga, da ne türlü ki 

Teŋri cuvutlarga körgüzdi şaγavat Mısırda (TB, 129). “Kanunla belirlenmiştir 

ki dul kadınlardan herhangi bir rehin alınmasın. Ne üst baş, ne de başka bir 

şey, altın gümüş gibi, rehin olarak almak olmaz. Eğer başka anayasa, dullardan 

rehin almayı buyuruyorsa bizim Ermeni kanunu onu engeller. Çünkü, dullara 

üst baş gereklidir. Tanrı’nın emriyle dul kadınlara merhamet etmek gerek, tıpkı 

Tanrı’nın Mısır’da Yahudilere merhamet etmesi gibi.” 

70


yal 

ücret; kira 

DS 68 Yänä yoluχkay edi kimesägä ki, osiyät etmiyin da dünyâdan keçkäy, 

da χalgay anıŋ χaysı χulu, da kelip izdägäy törä bilä anıŋ yovuχlarından, kimgä 

ki tüşti anıŋ ig[i]liki, aytıp, ki biyim maŋa borçlu χaldı munça vaχtnıŋ χuluχ etkän 

yalımnı, köp mi, az mı bolgay; egär ki ermeni χul esä, keräk ki ant içkäy ermeni 

töräsinä körä yalγız kendi, da anıŋ yovuχları keräk aŋar tölägäylär ol yalnı, 

ne ki χuluχ etiptir kendi biyinä (TB, 187-188). Ve yine birisinin başına (şöyle 

bir olay) gelse, vasiyet etmeden dünyadan göçse ve ona hizmet eden kişi, onun 

malı kime düştü, diye gelip mahkeme kanalıyla bunu yakınlarından araştırsa ve 

söylese: Beyim, az ya da çok bunca zaman hizmetimin karşılığı olan ücretimi 

bana borçlu. Eğer Ermeni hizmetkâr ise kendisinin Ermeni kanununa göre ant 

içmesi gerekir ve onun (ölen kişinin) yakınlarının bu ücreti beye hizmetkârlık 

eden kişiye ödemeleri gerekir.” 

yarγu 

mahkeme, hukuk, hüküm 

yarγuçı yargıç 

DS 78. Da egär ki bolgay biri χonaχ, da yerli tüşkäy χonaχka utru antka, 

na 4- ünçi kün[ün]ä keräk antın tügällägäy, özgä türlü dügül. Tek χonaχka utru 

tügällämägä ne bir kün artıχ uzatmaχı yoχtur, kimgä dä yoluχsa, na bilgäysiz, 

ki yarγusu budur (TB, 190). “Ve eğer biri misafir olsa (başka şehirden) ve yerli 

kişi o misafire karşı ant içmek durumunda kalsa ve dördüncü günde andını 

tamamlaması gerekir, başka türlü olmaz. Sadece misafire karşı ant içmenin bir 

gün bile uzatması yoktur. Kime rastlarsa rastlasın, bilesiniz ki bunun hükmü 

budur.” 

DS 7. A yarγunı ayamaga bolmastır kimesägä, iş uçuna toχtamıyın, 

tügällänmiyin yarγu bilä. Da bitik yazılsa korol’ga, yarγudan keräk bir möhür 

voytnuŋ bolgay, bir ketχoyalıχnıŋ (TB, 167). “Kimse için hukuku kısıtlamak 

olmaz, iş bitmeden, tamamlanmadan mahkeme ile. Ve yazı yazılsa krala, 

mahkemeden bir mühür voytun olacak, bir de aksakalın.” 

Biliklik keräk yarγuçularga χaysı ki Teŋrigä yaraşır. Zera yarγu yarmaχ 

Teŋriniŋdir, oldur könü yarγuçu. (TB, 31) “Yargıçlara, Allah’a yakışır bir şekilde 

bilgi gerekir. Zira, hüküm vermek Allah’a mahsustur. Odur âdil yargıç.” 

yük 

kefalet, teminat 

yükçi 

kefil 

DS 76. Kimgä da χaçan yoluχsa, ki bir kimesä kimesä üçün yük kirgäy 

borçu üçün, da istec kensi anda bolmagay borç etkän, da ündägäylär yükçini 

yarγuga, aytıp, ki maŋa yüktür, da ol tanmagay, bilingäy, da tapkay törä, ki 

borçludur tölämägä yükçi, χacan ki bilindi ol roklar çıχkandan soŋra, da 

aytkay, ki aχçam yoχtur, χumaşım bar, ne türlü da bolsa, klärmen tölämägä, 

71


ne ki Teŋri da törä tapsa, da povod inanmaga klämägäy, da klägäy yükçini 

antka keltirmägä, na yükçi povinen dügül ant yürütmägä, χaçan borç vlasnıy 

anıŋ dügül, da tölövgä hadirdir, neçik törä tapti, munuŋ üsnä yarγu toχtamaχ 

keräk, kimgä dä yoluχsa χumaş bilä tölägäy, neçik aχça ti[y]är, antsız, yükçi. 

A tutundu esä törä alnına yükçi, ki tölägäy naγd aχça bilä, da yazıldı, na ol iş 

anıŋ üstünä toχtamaχ keräk, özgä türlü dügül, ki tölöv bolgay naγd bilä, χumaş 

bilä tügül ol borç e[y]äsinä (TB, 189-190) “Ne zaman ki bir kimse bir kimsenin 

borcu için kefil olsa, davalının kendisi, yani borçlu kişi o sırada olmasa ve 

kefili mahkemeye çağırdıklarında şöyle söyler: “Bu, benim için kefalettir” diye 

kabul eder ve o (kefil ) inkâr etmese ve kabul ederse ve mahkeme de kefil bunu 

ödemeye borçludur diye karar alırsa. Bunu kabul ettiği zaman süre dolduktan 

sonra söylerse ki akçam yok, malım var iyi kötü, Tanrı ve mahkemenin izniyle 

ödemek istiyorum. Davacı buna inanmak istemezse ve kefilin ant içmesini 

isterse, (bu durumda) kefil ant içmeye mecbur değildir. Bu onun kendi borcu 

değil; ancak ödemeye hazırdır. Mahkeme nasıl karar verdiyse bunu takip etmesi 

gerekir. Bu durumla kim karşılaşsa mal ile ya da akça ile ödeyecek kefil (borcu), 

antla değil. Eğer mahkeme huzurunda kefil, nakit ödeme yapacak (diye) kayda 

geçirildiyse ve bu işin üstünde durmak gerek (diye) yazıldıysa başka türlü olmaz. 

Borçlunun ödemesi nakit olacak, mal ile değil.” 

Töre Bitigi’ndeki “muhakeme usûlü kanunu” adlı Kıpçakça 

bölümden bazı kanun maddeleri ve Türkiye Türkçesine çevirileri 

1. Borçlar hukukuyla ilgili maddelerden örnekler 

DS 44 Ol çaχta, ki törä turup barma klägäy ol övgä, keräk ol kişi töräniŋ 

alnına oblojit etkäy, kimgä ki öv tüşti borç üçün ya aχça tusnaχına 12 aχça 

voytnuŋ, 12 aχça töräçilärniŋ, 2 aχça deckiygä (TB, 177). “Mahkeme heyeti 

o eve gitmek istediği zaman borç karşılığında ya da para karşılığında teminat 

olarak kendisine ev düşen kişi, mahkeme önünde ödeme yapmalı. 12 akça 

mahkeme başkanına, 12 akça yargıçlara, 2 akça mahkeme mübaşirine.” 

DS 32. A egär χonaχka utru kimesä antka tüşkäy, keräk 4-ünçi kündä 

antın tügällägäy, özgä türlü dügül. A egär aχça tölövünä kimesä bilinsä, alay ox 

4-ünçi küngä bermäx keräk tölövgä. Bu burungi törädä tölämädi esä, bolur ekinçi 

4-ünçi küngä dirin algay tölövgä, munı bolur oderjat etmägä törälärgä körä. 

Mundan artıχ törädän kün almaga bolmastır, alay ox, kimniŋ imen’ası bolsa, 

ya χumaşı, bolur zastavitsa bolma borçlusuna utru. (TB, 173-174). “Eğer bir 

kimse misafire karşı ant içecekse, dördüncü günde andını tamamlaması gerekir. 

Başka türlü olmaz. Eğer para ödemeyi kabul ederse dördüncü güne kadar ödeme 

yapması gerekir. Bu birinci mahkemede ödemediyse ikinci kez dördüncü güne 

kadar ödeme yapacak. İkincide de ödemediyse üçüncü kez dördüncü güne kadar 

72


ödeyecek. Kanuna göre bunu (bu süreyi) almak mümkündür. Mahkemeden 

bundan fazla gün almak olmaz. Böylece o kişinin malı mülkü varsa onu 

borçlusuna karşı rehin bırakmak zorundadır.” 

DS 14. Da bir kimsä ki zindanda olturgay kimsäniŋ borçu üçün, da neçik 

törä buyurıyır, ki kündä aŋar χarcga bir aχça bergäy, ol kündän, ki olturγuzdu, 

3-ünçi küngä dirin, ki aŋar χarclıχın bermägäy edi, voytnuŋ χolundan ötläş 

berilmägäy edi, 4-ünçi kündä töräniŋ erki bar anıŋkibik kişini, borç eyäsin, erkli 

yebermägä zındandan yänä törägä ündäginçä. A ol borç eyäsi, ki χaldı törädä, 

ki tölöv etkäy algan kişisinä baş borçun, yoχsa anı aŋar tölöv etmägä borçlu 

dügül, χaysın ki aŋar zındanda χarclıχ berdi, tek anı aŋar borçlu χalır, ne ki 

törägä nalojit etti baş suması bilä tölämägä birgä; törä bulay buyurıyır (TB, 

169. “Ve bir kimse birine olan borcu için zindana atılsa, kanun şöyle buyuruyor. 

Her gün (borç veren kişi) ona (borçlu olan kişiye) harçlık için bir akça ödeyecek 

ve zindana atıldığı günden üçüncü güne kadar ona (borçluya) harçlığını 

vermezse, voytun elinden ödemek olmaz. Döndüncü gün mahkemenin borçluyu 

zindandan çıkarmaya yetkisi var, tekrar mahkemeye çağırıncaya kadar. O borç 

sahibi, mahkemede, borç aldığı kişiye ana borcunu ödeyeceğini taahhüt etti. 

Yoksa, onu (zindanda kaldığı süre zarfındaki masraflarını) ona ödemek zorunda 

değil. Ona zindanda verdiği harçlığı. Sadece bunu (ana borcu) ona borçludur. 

Mahkemede ana borcu ile birlikte ödemek için başka ne taahhüt ettiyse. Kanun 

böyle buyuruyor.” 

DS 88. Bir kimesäniŋ şulprıχtı bolgay borç üçün bir kimesädä, da kelgäy 

yargu alnına, da tanmagay bitikin, da aytkay, bilirmen, ki bitik menimdir, yoχsa 

töläpmen aŋar barçasın, da aŋar nemä dä borçlu χalmıyırmen, tek bitikimni 

zaderjat etiptir (TB, 193). “Bir kimsenin borç için senedi olsa bir kimsede ve 

gelse mahkeme huzuruna ve inkâr etmese senedini ve söylese, biliyorum. Bu 

senet benimdir; ancak, ona (borç verene) tamamını ödemişim ve ona borçlu 

kalmıyorum. Sadece o, senedimi atmamış.” 

DS 89. Yänä bir kimesä kendiniŋ bitikin tangay, aytıp ki, menim dügül, 

da möhürü anıŋ bolgay ya bolmagay, da içinä bitikniŋ tanıχlar bolgay, kimniŋ 

alnına yazılıptır, da ol pretca tangay, aytıp, ki aŋar nemä borçum yoχtur, da ne 

bitik tä menim dügüldür, da ol tiri tanıχlar, kelip törä alnına, tanıχlıχ bergäy, 

neçik alarnıŋ alnına edi. Kimgä ki törä inangay, na borçlu bolur tölämägä, da 

törädän uyat bilä ketkäy anıŋkibik kişi, χaysı ki kendiniŋ bitikin tanar da yaχşı 

kişilärniŋ tanıχlıχın keri urmaga klär (TB, 193-194). “Yine bir kimse kendi 

senedini inkâr etse, söylese ki bu benim değildir ve onun mührü (imzası) olsa da 

olmasa da ve senedin içinde tanıklar olsa ki (senet) onların önünde yazılmıştır 

ve o ısrarla inkâr etse ve söylese ki ona borcum yoktur ve bu senet de benim 

değildir ve o canlı tanıklar mahkeme huzuruna gelse, tanıklık etse ve bunun 

onların önünde olduğunu söylese, mahkeme buna inansa borçlu bunu ödemek 

73


durumunda kalır ve böyle kişi mahkemeden bu ayıp ile ayrılır. Kendi senedini 

inkâr eder ve iyi kişilerin tanıklığını da geri itmiş olur.” 

2. Kefalet hukukuyla ilgili maddelerden iki örnek 

DS 53. Yük kimesälärgä bermäχ üçün. Yänä 2 kişinin arasna nemä dävi 

bolgay, ki voytka ündäşmäχ bolgaylar, da povodnıy strona, inanmıyın, da birsi 

yandan yük izdägä[y], anıŋkibik kişi povinnıydır yük bermägä o χadar anıŋ, ne 

χadar ki anıŋ üsnä gile etiyir suma. Egär ol χadar anıŋ os’adlosti yoχ esä, ol 

χadar iştä povi[n]nıydır aŋar yük bermä. (TB, 179). “Kişilere kefalet vermek 

için. Yine iki kişinin arasında bir dava olduğunda voytu çağırsalar ve davacı 

taraf, inanmayıp karşı taraftan kefalet istese bu kişi kefalet vermeye mükelleftir, 

ne kadarsa ileri sürülen meblağ. Eğer onun o kadar gayrimenkulü yoksa, ona 

kefalet vermekle mükelleftir.” 

DS 76. Kimgä da χaçan yoluχsa, ki bir kimesä kimesä üçün yük kirgäy 

borçu üçün, da istec kensi anda bolmagay borç etkän, da ündägäylär yükçini 

yarγuga, aytıp, ki maŋa yüktür, da ol tanmagay, bilingäy, da tapkay törä, ki 

borçludur tölämägä yükçi, χacan ki bilindi ol roklar çıχkandan soŋra, da 

aytkay, ki aχçam yoχtur, χumaşım bar, ne türlü da bolsa, klärmen tölämägä, 

ne ki Teŋri da törä tapsa, da povod inanmaga klämägäy, da klägäy yükçini 

antka keltirmägä, na yükçi povinen dügül ant yürütmägä, χaçan borç vlasnıy 

anıŋ dügül, da tölövgä hadirdir, neçik törä tapti, munuŋ üsnä yarγu toχtamaχ 

keräk, kimgä dä yoluχsa χumaş bilä tölägäy, neçik aχça ti[y]är, antsız, yükçi. A 

tutundu esä törä alnına yükçi, ki tölägäy naγd aχça bilä, da yazıldı, na ol iş anıŋ 

üstünä toχtamaχ keräk, özgä türlü dügül, ki tölöv bolgay naγd bilä, χumaş bilä 

tügül ol borç e[y]äsinä (TB, 189-190). “Ne zaman ki bir kimse bir kimsenin 

borcu için kefil olsa, davalının kendisi, yani borçlu kişi o sırada olmasa ve 

kefili mahkemeye çağırdıklarında şöyle söyler: “Bu, benim için kefalettir” diye 

kabul eder ve o (kefil ) inkâr etmese ve kabul ederse ve mahkeme de kefil bunu 

ödemeye borçludur diye karar alırsa. Bunu kabul ettiği zaman süre dolduktan 

sonra söylerse ki akçam yok, malım var iyi kötü, Tanrı ve mahkemenin izniyle 

ödemek istiyorum. Davacı buna inanmak istemezse ve kefilin ant içmesini 

isterse, (bu durumda) kefil ant içmeye mecbur değildir. Bu onun kendi borcu 

değil; ancak ödemeye hazırdır. Mahkeme nasıl karar verdiyse bunu takip etmesi 

gerekir. Bu durumla kim karşılaşsa mal ile ya da akça ile ödeyecek kefil (borcu), 

antla değil. Eğer mahkeme huzurunda kefil, nakdî ödeme yapacak (diye) kayda 

geçirildiyse ve bu işin üstünde durmak gerek (diye) yazıldıysa başka türlü olmaz. 

Borçlunun ödemesi nakit olacak, mal ile değil.” 

74


3. Ceza hukukuyla ilgili bir madde 

DS 66. A egär ki iş yoluχkay dävi arasna, ki törä tapkay, ki χaysı strona 

zından tartkay, na bolur er χatun üçün olturmaga, da χatun er üçün, ya χardaş 

χardaş üçün yük tapkınça, anı törä priymit etmäχ keräk, anıŋkibik prihodada, 

kimgä da yoluχsa, orozsuzluχuna körä. (TB, 186). “Eğer dava sırasında 

mahkeme hangi tarafın zindanda yatacağını belirlese, o zaman erkek hanımı için 

ve hanım kocası için veya kardeş kardeş için kefalet bulunca, bunu mahkemenin 

onaylaması gerekir, böyle durumlarda, kim karşılaşsa böyle şanssız bir durumla.” 

DS 33. Bir kimesä törägä turgay, da, töräni hörmätlämiyin, yanından 

χılıçın ya χıncalın şeşmägäy. Anıŋkibikni törä 12 aχça curum bilä ögütlämägä 

keräk, ki, aŋar baχıp, özgälär dä töräni hörmätlägäylär ya külmägäylär törä 

alnına (TB, 174). “Bir kimse mahkeme huzuruna çıkacak ve mahkemeye 

hürmet etmeyerek yanından kılıcını ve hançerini çözmeyecek. Bunun gibisini 

mahkemenin 12 akça para cezası ile cezalandırılması gerekir. Çünkü, ona bakıp 

başkaları da mahkemeye hürmet gösterecek ve mahkeme önünde gülmeyecek.” 

4. Vekalet hukukuyla ilgili bir madde 

DS 55 Da yänä yoluχkay, kimsä töräniŋ alnına ki klägäy kensiniŋ 

bliskiyin mocovat etmä, ya oγlun, ya χardaşın, ya kensiniŋ ötmäk yevüçüsün, 

bularnı bolur etmä, tek aχçaga yalga tutkan reçnikni bolmas.A bu opravalar 

barça burungi törädä bolmaχ keräk, egär yerli bolsun, egär χonaχ, burungi 

törädä nemä dä yasamasa, 2-inçi dä, 3-ünçi dä nemä arttırma bolmas (TB, 

180). “Ve yine birisinin başına (şöyle bir olay) gelse, mahkeme huzurunda kendi 

yakınlarını vekil etmek istese, oğlunu, kardeşini veya evlatlığını. Bunları vekil 

etmek mümkündür; sadece parayla kiraladığı kişi vekil olmaz. Bu işlemlerin 

hepsinin ilk mahkemede yapılması gerekir. Yerli olsun, konuk olsun ilk 

mahkemede yapmasa, ikinci ya da üçüncü mahkemede herhangi bir ekleme 

olmaz.” 

5. Miras hukukuyla ilgili bir madde 

DS 68 Yänä yoluχkay edi kimesägä ki, osiyät etmiyin da dünyâdan keçkäy, 

da χalgay anıŋ χaysı χulu, da kelip izdägäy törä bilä anıŋ yovuχlarından, kimgä 

ki tüşti anıŋ ig[i]liki, aytıp, ki biyim maŋa borçlu χaldı munça vaχtnıŋ χuluχ etkän 

yalımnı, köp mi, az mı bolgay; egär ki ermeni χul esä, keräk ki ant içkäy ermeni 

töräsinä körä yalγız kendi, da anıŋ yovuχları keräk aŋar tölägäylär ol yalnı, ne 

ki χuluχ etiptir kendi biyinä. A egär ki χul özgä cıns bolsa, na keräk alay ant 

içkäy, neçik alarnıŋ töräsinädir ölüdän soŋra, da yuvuχları anıŋ ig[i]likindän 

keräk tölägäylär ol χulga. Xayda ki eki yart[ı]n tanıχlıχ bolmasa, munuŋ yarγusu 

budur (TB, 187-188) “Ve yine birisinin başına (şöyle bir olay) gelse, vasiyet 

75


etmeden dünyadan göçse ve ona hizmet eden kişi, onun malı kime düştü, diye 

gelip mahkeme kanalıyla bunu yakınlarından araştırsa ve söylese: Beyim, az ya 

da çok bunca zaman hizmetimin karşılığı olan ücretimi bana borçlu. Eğer Ermeni 

hizmetkâr ise kendisinin Ermeni kanununa göre ant içmesi gerekir ve onun (ölen 

kişinin) yakınlarının bu ücreti beye hizmetkârlık eden kişiye ödemeleri gerekir. 

Ve eğer hizmetkâr başka bir milletten ise ölümden sonra kanun nasılsa ona göre 

ant içmesi gerekir ve yakınlarının hizmetkâra onun malından ödeme yapmaları 

gerekir. İki tarafın tanığı olmazsa bunun hükmü budur.” 

Kısaltmalar 

AKC : An Armeno-Kipchak Chronicle (bk. Schütz, Edmond 1968) 

AKP : Armenian-Qıpchaq psalter (bk. Garkavets, Aleksandr / Khurshudian, Eduard 2001) 

Ar. : Arapça 

CC : Codex Cumanicus (bk. Grønbech, K. 1942) 

DAK : Dictionnaire Arméno-Kiptchak (bk. Tryjarski, Edward 1968-1972) 

DLT : Dîvanü Lûgat-it-Türk (Atalay, B. 1986) 

DPY : Dokumentı na polovetskom yazıke (bk.Grunin, Timofey İ.1967) 

DS : Dopolnitel’naya stat’ya 

DTS : Drevnetyurkskiy slovar’. (Nadelyaev, V. M. Red. 1969) 

ED : An Etymological Dictionary... (Clauson, S. G. 1972) 

EK : Ermeni Harfli Kıpçakça 

Erm. : Ermenice 

ET : Eski Türkçe 

Far. : Farsça 

Kİ : Kitâbü’l-idrâk (bk. Caferoğlu, Ahmet 1931) 

KK : Kavânînü’l-Külliyye (bk. Toparlı, Recep 1999) 

KM : Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî (bk. Toparlı, Recep 2000) 

Leh. : Lehçe 

P : Paris copy of Töre Bitigi 

TB : Töre Bitigi (bk. Garkavets, Aleksandr /Sapargaliyev, Gayrat 2003) 

TZ : Tuhfetü’z-Zekiyye (bk. Atalay, Besim 1945) 

Ukr. : Ukranca 

W : Wroclaw copy of Töre Bitigi 

V : Vienna copy of Töre Bitigi 

76


Kaynaklar 

Alişan, G. 1896. Taregirk hayots‘ Lehastani yeu Rumenioy hauastç‘eay yaueluatsovk‘. 

Venetik. 

Arat, R. R. 1964. Eski Türk Hukuk Vesikaları. JSFOu. No.65. Helsinki. 11-77 (= Türk Kültürü 

Araştırmaları. I.. Ankara 1964. 5-53). 

Arsal, Sadri Maksudi 1947. Türk Tarihi ve Hukuk, İstanbul: İ.Ü. Hukuk Fakültesi Yayınları. 

Atalay, Besim 1945. Et-Tuhfet-üz-Zekiyye fi’l- Lûgat-it-Türkiyye, İstanbul: Türk Dil Kurumu. 

Atalay, Besim 1986. Dîvanü Lûgat-it-Türk Tercümesi Dizini ‘Endeks’. C. IV. Ankara: Türk 

Dil Kurumu. 

Ayiter, Ferit 1950. Eski Türk Hususî Hukukuna ait bazı notlar. İstanbul Üniversitesi, İktisat 

Fakültesi Mecmuası, 11 (1949-1950). 417-436. 

Aynakulova, Gülnisa 2009. Ermeni Kıpçakları mı Gregoryen Kıpçaklar mı. Millî Folklor 

Üç Aylık Uluslararası Kültür Araştırmaları Dergisi. C. 11. S. 84. Kış/2009. 114-126. 

Bammatov, Z. Z. (ed.) 1969. Kumyksko-russkiy slovar’. Moskow: Sovyetska Enciklopediya. 

Berta Árpád 1996. Deverbale Wortbildung im Mittelkiptschakisch-Turkischen. Wiesbaden: 

Harrassowitz Verlag. 

Berta, Árpád 1998a. Middle Kipchak. The Turkic Languages. (Ed. Lars Johanson/ Éva Á. 

Csató). London/New York: Routledge. 158-165. 

Berta, Árpád 1998b. West Kipchak Languages. The Turkic Languages. (Ed. Lars Johanson/ 

Éva Á. Csató). London/New York: Routledge. 301-317. 

Caferoğlu, Ahmet 1931. Abû Hayyân, Kitâb al-idrâk li lisân al-Atrâk. İstanbul: Evkaf 

Matbaası. 

Chirli, Nadejda 2005. Algış Bitigi Ermeni Kıpçakça Dualar Kitabı (An Armeno Kipchak 

Prayer Book). Haarlem: SOTA Türkistan ve Azerbaycan Araştırma Merkezi. 

Chirli, Nadejda 2009. Ermeni Kıpçakçasının Ses Özellikleri Üzerine, Türk Dünyası Dil ve 

Edebiyat Dergisi, Yaz-2005, S. 20, 75-90. 

Clauson, Sir Gerard 1971. Armeno-Qıpčaq. Rocznik Orientalistyczny. T. 34. z. 2. Wiesbaden. 

7-14. 

Clauson, Sir Gerard 1972. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. 

Oxford: Clarendon Press. 

Dachkévytch, Ya./Tryjarski, Edward 1981. La Chronique de Pologne. Rocznik Orientalistyczny. 

T. 42. z. 1. Wiesbaden. 5-26. 

Daşkeviç, Ya. R 1962. Armyanskiye kolonii na Ukraine v istoçnikax i literature XV-XIX vekov 

(istoriografiçeskiye oçerk). Yerevan: İzdatel’stvo akademii nauk Armyanskoy SSR. 

Daşkeviç, Ya. 1981. Armyano-kıpçakskiy yazık XV-XVII vv. V osveşçenii sovremennikov 

(ob ispol’zovanii ekstalingvistiçeskix dannıx dlya istorii tyurkskix yazıkov). Voprosı 

Yazıkoznaniya. No. 5. 79-92. 

Daşkeviç, Ya. 1983. Armyano-kıpçakskiy yazık: Etapı istorii. Voprosı Yazıkoznaniya. No. 1. 

91-107. 

Daşkeviç, Ya. 2001. Who are Armeno-Kıpchaks (on the ethnical substrate of the Armenian 

colonies in the Ukraine). Armenia and Ukraine. Lviv/New York: Edition M. R. Kots’. 

357-416. 

Daşkeviç Ya./Tryjarski E. 1978a. Pyat’ armyano-kıpçakskix dokumentov iz l’vovskix 

kollektsiy (1599-1669 g.). Rocznik Orientalistyczny. T. 39. z. 1. 85-132. 

77


Daşkeviç Ya./Tryjarski E. 1978b. Armyano-kıpçakskiye denejnıye dokumentı iz l’vova 

(konets XVI v. -1657 g.). Rocznik Orientalistyczny. T. 40. z. 1. 49-69. 

Deny, Jean 1957. L’armeno-Coman Et Les “Ephemerides” De Kamieniec (1604-1613). 

Wiesbaden: Otto Harrassowitz. 

Deny, Jean/ Tryjarski, E. 1964. “Historie du sage Hikar” dans la version arméno-kiptcak. 

Rocznik Orientalistyczny. T. 27. z. 2. Wiesbaden. 7-61. 

Drimba, Vladimir 2000. Codex Cumanicus. Édition Diplomatique Avec Fac-similés. Bucarest: 

Editura Enciclopedică. 

Eckmann Janoś 1996a. Memluk Kıpçakçasının Oğuzcalaşmasına Dair. Janos Eckmann 

Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar. (Haz. Osman F. Sertkaya). 

Ankara: Türk Dil Kurumu. 67-73. 

Eckmann Janoś 1996b Çağatayca. Janos Eckmann Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi 

Üzerine Araştırmalar (Haz. Osman F. Sertkaya). Ankara: Türk Dil Kurumu. 74-108. 

Ercilasun Ahmet B. 1983. Kars İli Ağızları Ses Bilgisi, Ankara: Gazi Üniversitesi. 

Ercilasun Ahmet B. 2008. Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Ankara: Akçağ. 

Erdal, Marcel 1991. Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the Lexicon, V. II, 

Wiesbaden: Otto Harrassowitz. 

Eren, Hasan 1998. Türklük Bilimi Sözlüğü I. Yabancı Türkologlar. Ankara: Türk Dil Kurumu. 

Ermers, Robert 1999. Arabic Grammars of Turkic. The Arabic Linguistic Model Applied to 

Foreign Languages/Translation of ’Abū Hayyān al-’Andalusī’s Kitāb al-’Idrāk li- 

Lisān al-’Atrāk. Leiden/Boston/Köln: Brill. 

Garkavets, Aleksandr N. 1979. Konvergentsiya armyano-kıpçakskogo yazıka k slavyanskim v 

XVI-XVII vv. Kiev: Nauka dumka. 

Garkavets, Aleksandr N. 1987. Kıpçakskiye yazıki: Kumanskiy i armyano-kıpçakskiy. Almaata: 

İzdatel’stvo “nauka” Kazaxskoy SSR. 

Garkavets, Aleksandr N. 1988. Tyurkskiye Yazıki na Ukraine (razvitiye strukturı). Kiev: 

Naukova dumka. 

Garkavets, Aleksandr N. 1999. Urumi Nadazov’ya istoriya, mova, kazki, pisni, zagadki, 

prisliv’ya, pisemni pam’yatki. Alma-Ata: Ukraınskiy kul’turniy tsentr. 

Garkavets, Aleksandr N. 2000. Urumskiy slovnik, Institut sxodoznavstva i mıjnarodnix 

vıdnosin “Xarkıvs’kiy kolegium”, Tsenter Evrazıys’kix Doslıdjen, Alma-ata: ‘Deşt-ı 

Kipçak’. 

Garkavets, Aleksandr N. 2002. Kıpçakskoye pismennoye naslediye. katalog i tekstı 

pamyatnikov armyanskim pis’mom. T. I. Almatı: Deşti-i-Kıpçak. 1084 p. 

Garkavets, Aleksandr N. 2007. Kıpçakskoye pismennoye naslediye. pamyatniki duxovnoy 

kulturı. T. II. Almatı: Kasean; Baur. 906 p. 

Garkavets, Aleksandr N./Eduard Khurshudian 2001. Armenian-Qıpchaq psalter written by 

deacon Lussig from Lvıv 1575/1580. Almatı: Desht-i Qıpchaq. 

Garkavets, Aleksandr N./Sapargaliyev, Gayrat 2003. Töre Bitigi: Kıpçaksko-pol’skaya 

versiya armyanskogo sudebnika i armyano kıpçakskiy protsessualnıy kodeks. L’vov, 

Kamenets-Podol’skiy 1519-1594. Almatı: Deşt-i-Kıpçak/Baur. 

Gemalmaz, Efrasiyap 1995. Erzurum İli Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük ve Dizinler),C. I, 

Ankara: Türk Dil Kurumu. 

Golden, Peter 2002. Türk Halkları Tarihine Giriş. Ankara: KaraM. 

Grønbech, K. 1936, Der türkische Sprachbau. 1. Kopenhagen: Levin &Munksgaard. 

78


Grønbech, K. 1942. Komanisches Wörterbuch: Türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus. 

Monumenta Linguarum Asiæ Maioris, Subsidia 1, Kopenhagen: Munksgaard. 

Grousset, René 2005. Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi (Çev. Sosi Dolanoğlu). 

İstanbul: Aras yayıncılık. 598-621. 

Grunin, Timofey I. 1967. Dokumentı na polovetskom yazıke XVI v. (Sudebnıye aktı kamenetspodol’skoy 

armyanskoy obşçinı) Transkriptsiya perevod predislovie vvedenie 

grammatiçeskiy kommentariy i glossariy T. I. Grunina (Pod.redaktsiyey E. V. 

Sevortyana. Statya Ya. R. Daşkeviça). Moskva: İzdatel’stvo “Nauka”. 

Gumilöv, L. N. 1999. Eski Türkler. (Çev. Ahsen Batur). İstanbul: Birleşik Yayıncılık. 

Karamanlıoğlu, Ali Fehmi 1989. Seyf-i Sarâyî Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bi’t-Türkî), 

Ankara : Türk Dil Kurumu. 

Karamanlıoğlu, Ali Fehmi 1994. Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara : Türk Dil Kurumu. 

Kasapoğlu Çengel, Hülya. 2005. Kırgız Türkçesi Grameri Ses ve Şekil Bilgisi. Ankara : Akçağ. 

Kasapoğlu Çengel, Hülya 2007. Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesiyle Yazılmış Töre Bitigi 

ve Bu Eserdeki töre, yargı, bitik Terimleri Üzerine, Gazi Türkiyat/Türklük Bilimi 

Araştırmaları Dergisi, Güz 2007, S. 1, 77-96. 

Kasapoğlu Çengel, Hülya 2009. Ermeni Harfli Kıpçakça Söz Varlığı Üzerine Notlar Festschrift 

To Commemorate the 80th Anniversary of Prof. Dr. Talat Tekin’s Birth. International 

Journal of Central Asian Studies.V. 13 The International Association of Central Asian 

Studies Korea University of International Studies. 165-181. 

Kirchner Mark 1998. Kırghız. The Turkic Languages. (Ed. Lars Johanson/ Éva Á. Csató). 

London/New York: Routledge. 344-356. 

Klyashtorny, S. G./Sultanov, T. İ. (2003). Kazakistan Türkün Üç Bin Yılı. İstanbul: Selenge. 

Kowalski, T. 1929. Karaimische Texte im Dialekt von Troki, Nakładem Polskiej Akademjı 

Umıejętnoścı, Warszawa-Kraków. 

Kraelitz-Greinfenhorst, Friedrich von 1912. Sprachprobe eines armenisch-tatarischen 

Dialektes in Polen. Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenländes. Bd. 26. 307- 

324. 

Kraelitz-Greinfenhorst, Friedrich von 1996. Ermeni Harfleriyle Türkçe Hakkında Araştırmalar 

(Çev. Hakan Özteke). Kebikeç. S. 4. 13-33. 

Kudasov, S. J. 1990. Armyan jazulı Qıpşaq eskertkişi “Dana Xikar söziniŋ” tili. Almatı: 

Gılım. 

Kudaybergenov, S./Tursunov, A. 1980. Kırgız Adabiy Tilinin Grammatikası. Fonetika cana 

Morfologiya. Frunze: “İlim” basması. 

Kurat, Akdes Nimet 1992. IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve 

Devletleri. Ankara: Murat Kitabevi. 

Kurışjanov, A. K. 1970. İssledovanie po leksike ‘Tyurksko-Arabskogo slovarya’, Alma-ata: 

İzdatel’stvo Nauka. 

Kutalmış, Mehmet 2004a. Ermeni Kıpçakçasında Olumsuzluk Şekilleri, İlmî Araştırmalar, S. 

17, Güz/2004. 133-141. 

Kutalmış, Mehmet 2004b. On the Armeno-Kipchak, Karadeniz Araştırmaları, No. 2, May 

2004, 35-43. 

Lewicki, Marian/Kohnowa, Renata 1957. Le version turque-kiptchak du Code des lois des 

Armeniens polonais d’apres le m. No 1916 de la Bibliotheque Ossolineum. Rocznik 

Orientalistyczny. T. 21. Wiesbaden. 153-300. 

79


Muratov, S. N. 1997. Urumskiy yazık. Yazıki mira Tyurkskiye yazıki. Bişkek: Izdatel’skiy 

Dom “Kırgızstan”. 450-455. 

Musayev K. M. 1964. Grammatika karaimskogo yazıka. fonetika i morfologiya. Moskva: 

İzdatel’stvo “nauka”. 

Nadelyaev, V. M. (Red.) 1969. Drevnetyurkskiy slovar’. Leningrad: İzdatel’stvo Nauka. 

Öner, Mustafa 2007. Tatar Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ. 681-748. 

Özyetgin A. Melek 2001. Ebû Hayyân. Kitâbu’l-İdrâk li Lisâni’l-Etrâk-Fiil: Tarihî- 

Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi. Ankara: Köksav. 

Pamukciyan, Kevork 2002. Ermeni Harfli Türkçe Metinler. İstanbul: Aras yayıncılık. 

Pritsak, Omeljan 1959. Das Armenisch-Kiptschakische. Philologiae Turcicae Fundemanta. 

Wiesbaden. Bd. 1. 74-87. 

Pritsak, Omeljan 1979. Ermeni Kıpçakçası. Tarihî Türk Şiveleri (Çev. Mehmet Akalın) 

Ankara: Atatürk Üniversitesi. 131-140. 

Radloff, W. 1928. Uigurische Sprachdenkmäler, Materialien nach dem Tode des Verfassers 

mit Ergänzungen von S. Malov herausgegeben, Leningrad 1928, S. VIII+305, mit 3 

Tfln. 

Rásonyi, László 1971. Tarihte Türklük. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. 

Räsänen, M. 1957. Materialien Zur Morphologie der Türkischen Sprachen. Helsinki: Studia 

Orientalia. ESOF. XXI. 

Schütz Edmond 1961. An Armeno-Kipchak Print from Lvov. Acta Orientalia Hungarica. T. 

13. f. 1-2. 123-130. 

Schütz, Edmond 1962. An Armeno-Kipchak Print from Lvov. Acta Orientalia Hungarica. T. 

15. f. 1-3. 291-309. 

Schütz, Edmond 1968. An Armeno-Kipchak Chronicle on the Polish-Turkish wars in 1620- 

1621. Budapest: Akadémiai Kiado. 

Schütz, Edmond 1998. Armeno-Turcica Selected Studies. Bloomington: Indiana University 

Uralic and Altaic Series. 

Steingass, F. 1975. A Comprehensive Persian-English Dictionary. Beirut: Librairie du Lıban. 

Tekin, Talat 1984. Ermeni Alfabesiyle Türkçe. Tarih ve Toplum. C. 1. S. 4. Nisan/1984. 246- 

249. 

Tekin, Talat 1997. Tarih Boyunca Türkçenin Yazımı. TDAD 19. Ankara. 

Tekin, Talat 2005. Türk Dil ve Diyalektlerinin Yeni Bir Tasnifi. Talat Tekin Makaleler 3 Çağdaş 

Türk Dilleri (Haz. Emine Yılmaz/Nurettin Demir). Ankara: Grafiker yayınları. 361- 

386. 

Tenişev, Ethem R. (Ed.) 1988. Sravnitel’no istoriçeskaya grammatika tyurkskiχ yazıkovmorfologiya-. 

Moskva: “nauka”. 

Togan, Zeki Velidi 1981. Umumi Türk Tarihine Giriş. İstanbul: Enderun Kitabevi. 

Toparlı, Recep 1999. El Kavânînü’l-Külliyye li- Zabti’l- Lügati’t- Türkiyye. Ankara: Türk Dil 

Kurumu. 

Toparlı Recep 2000. Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî. Ankara: Türk 

Dil Kurumu. 

Tryjarski, Edward 1968-1972. Dictionnaire Arméno-Kiptchak, d’aprés trois manuscrits 

des collections Viennoises. Tome I, Fas. I-IV. Warszawa: Państwowe wydawnictwo 

naukowe. 

80


Tryjarski, Edward 1992. On Dialectal Differentiation of Armeno-Kipchak. Türk Dili 

Araştırmaları Yıllığı Belleten 1987. Ankara: Türk Dil Kurumu. 289-296. 

Tryjarski, Edward 1993. Religious Terminology in Armeno-Kipchak. Journal of Turkology. 

V. 1. No. 1. Warsaw. 50-111. 

Tryjarski, Edward 2000. Arabic and Persian loan words in Armeno-Kipchak. Hasan Eren 

Armağanı. Ankara: Türk Dil Kurumu. 301-326. 

Yuldaşev, A. A. 1981. Grammatika sovremennogo Başkirskogo literaturnogo yazıka. Moskva: 

Izdatel’stvo “nauka”. 

81




Erol Güngördü * 1 

Özet: Türkçenin en eski sözlerinden olan örper-~ürper- 1. 

‘(tüyler) kabarmak, diken diken olmak’; 2. mec. ‘korkmak’, 

örpe-~ürpe- fiil tabanına fiilden fiil türeten –(x)r- ekinin 

ulanmasıyla oluşmuştur. Örpe-~ürpe- fiil tabanının kökünde 

ȫr-~ör- ‘yükselmek, çıkmak, belirmek’ fiilini görürüz. Bu 

tabanın yapısında yer alan –pA- pekiştirme eki, yapı bilgisi 

çalışmalarında ihmale uğramış bir söz yapımı ögesidir. 

Ürper- fiilinin ikincil bir biçim olduğu, ȫr-~ör- kökünün 

tanıklığıyla anlaşılmıştır. 

Anahtar sözcükler: örper-~ürper-, ȫr-~ör- , -(x)r-, -pA-, 

köken bilgisi, söz yapımı. 

The Origin of the Verb Ürper- 

Abstract: Örper-~ürper- 1. ‘to bristle, stand on end’; 2. 

fig. ‘to fear’, which is one of the oldest words of Turkish 

language, is formed with deverbal suffix –(x)r- added to 

örpe-~ürpe- verbalstem. In the root of the örpe-~ürpe verbal 

stem, we see the verb ȫr-~ör- ‘to rise’. Intensive suffix –pAwhich 

is in this verbal stem’s structure is a word formation 

element which is ignored in morphological studies. It is 

concluded that the verb ürper- is a seconder form with the 

root ȫr-~ör- ‘s witness. 

Key words: örper-~ürper-, ȫr-~ör- , -(x)r-, -pA-, etymology, 

word formation. 

Eski Türkçe çağndan beri tarihî ve çağdaş Türk dili alanlarnda 

tanklanan ürper-~örper- fiili, köken açklanmas sağlam bir biçimde ortaya 

konmamş sözlerimizden biri olarak ilgi uyandrcdr. Tarihî ve çağdaş Türk 

dili alanlarndaki verilerin şğnda ürper- fiilinin sağlkl bir çözümlemesi 

mümkün görünmektedir. 

Ürper-~örper- fiilinin yapsna ilişkin tartşmalarda başlca iki görüş 

ileri sürülebilir. Bu savlardan ilki ürper-~örper- fiilinin tasarlanmş bir 

ürp~örp kökünden oluş bildiren fiiller türeten +Ar- ekiyle geliştiğidir. Ancak 

tarihî ve çağdaş Türk dili alanlarnda Krg. ürp ‘tulumun cidarnda kalan kmz 

* 

Yrd. Doç. Dr., Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi/ANKARA erolg@gazi.edu.tr 

83


posas’ (KrgS II:797) dşnda bir veriye rastlanmadğ gibi bu kelimenin de 

anlam bakmndan çözümlememize yardmc olmayacağ apaçktr. İkinci sav; 

ürpe-~örpe- fiilinin, nesnesiz fiiller türeten –(x)r- ekiyle genişlemiş bir biçim 

olduğudur. Bu ikinci sav kabul edilecek olursa –nitekim biz bu görüşteyizürpe-~örpe- 

gövdesinin yapsnn da açklğa kavuşturulmas gerekir. Özünde 

ürp~örp+A- kuruluşlu bir yapdan söz edilemeyeceğine göre başka bir teklif 

söz konusu olmaldr. 

Özünde Türkiye Türkçesi ağzlarnda görülen ürpe-~üpre- ‘birden 

korku, tiksinti duymak, ürpermek’ (DerSXII:4795), ürper-~örper- fiilinin bu 

tabandan geliştiğine güzel bir tanktr. Ürpe-~üpre- (göçüşmeli biçim) 

gövdesinin ür-[


ör- ‘çkmak (yukar), yükselmek’ (EDPT:195), ör- ‘baş kaldrmak, isyan etmek 

()’ (OrhTG:251), ör- ‘yükselmek, (topraktan) çkmak, bitmek, yetişmek’, örit- 

‘yükseltmek, beslemek, yetiştirmek’ (AY III:108), örle-‘yükselmek’ 

(EUTS:152)


ȫrüz- 1. ‘uyandrmak’; 2. ‘ürkütmek, kaçrmak’; 3. ‘ayağa kaldrmak’, ȫrŋe- 

‘çoğalmak, nesli artmak’ (Türkm-TürkS: 507)


nokta kabarmak’; 2. ‘titremek, sarslmak’; 3. mec. ‘korku, kayg ve kuşku 

veren bir şeyden, hoşa gitmeyen ürkütücü bir ihtimalden dolay endişe 

duymak, korkuya kaplmak, korkmak’ (MBTS III:3271), ürperti 1. ‘vücuttaki 

tüylerin dikilip derinin nokta nokta kabarmas durumu’; 2. ‘korku, kayg, kuşku 

vb. durumlardan endişe duyma hali’, ürpert- ‘ürpermesine sebep olmak’ 

(MBTS III:3272), tüyleri ürper- 1. ‘tüyleri diken diken olmak’; 2. mec. ‘dehşet 

içinde kalmak, büyük bir korku duymak’ (MBTS III:3219), TT. (ağ.) ürper- 

‘korkmak’ (DerS XI:4070), örper- ‘ürpermek’ (DerS IX:3349), Azb. ürper- 

‘ürkme veya üşüme neticesinde tüyleri dikilip deride iğne gibi kabarmak’, 

tükleri (eti, bedeni, endam) ürper- ‘tüyleri diken diken olmak, derisi kabarmak 

(korku, heyecan vs.den dolay)’ (AzbTS II:1182), irpe ‘ürperti’, irpΨ get- 

‘ürpermek’ (AzbTS II:709). 

Gülensoy’un kapsaml çalşmasnda da ürper- fiili, ör- ‘yükselmek’ 

köküyle birleştirilir (2007:995-996). 

Bodrum ağzndan derlenmiş şu ilgiye değer tank, ürper-~örper- fiiliyle 

birleştirilebilir: hörpül- ‘dikleşmek, diken diken olmak’: tüylerim hörpüldü 

(DerS VII:2435). Bu fiil, hörpe-r->hörpe-l- (benzeşmezlik) >hörpü-lgelişmesine 

bağlanabileceği gibi hörpe-l->hörpü-l- şeklinde bir 

yuvarlaklaşmaya da uğramş olabilir. 

Ürper-~örper- (


Örpe-~ürpe- (



ürpeleş- fiilinin dur- ‘kalkmak’ ile birlikte kullanlş dikkat çekicidir. Yine 

Sivas ağzndan derlenmiş ürber- ‘bir sav kantlamak için boşuna çalşmak’ 

(DerS XI:4067) de ancak Ār-~ör- köküyle ilgilendirilebilir: ürber-


Kzk. ürpi türpi ‘tarumar, karşk, darmadağnk’ (Kzk-TürkS:600) 

ikilemesinde yer alan ürpi sözü, ürper-~örper- fiiliyle köktaştr: ürpi


‘tüylü bir şeyin tüyleri karmakarşk olmak’ (DerS IX:3349) birleşik fiili de Ār- 

~ör- köküyle ilgilidir; krş. garsala- ‘karştrmak’ (DerS IX:3349)


‘domuz burnu ile yeri kazmak’; 2. ‘(tavuk) yeri eşelemek’ (DerS IV: 1587) 


Türkçe ve Orta Türkçe çalşmalarnda söz baş ünlüsü /ö/ olarak (örper-,örpek, 

örpet-, örpeş-) yer almalarnn (krş. Gülensoy, 2007: 668-673, 995) daha doğru 

olduğu görüşündeyiz. Ör-~ör- ‘çkmak, belirmek, yükselmek’ kökünden –pApekiştirme 

ve ulandğ nesnesiz tabanla eş anlaml oluş fiilleri türeten –(x)rekleriyle 

gelişen örper-~ürper- fiilinin ana biçimi, Ārper- olarak 

tasarlanmaldr. 

Kısaltmalar ve Kaynaklar 

AD II: KOŞAY, Hâmit ve Orhan Aydın (1952), Anadilden Derlemeler II, Ankara, TDK 

Yayınları. 

ağ. : ağız 

Alt. :Altay Türkçesi 

Alt-TürkS : Altayca-Türkçe Sözlük (1999), (Hzl.: Emine Gürsoy-Naskali ve Muvaffak 

Duranlı), Ankara, TDK Yayınları. 

AT: Ana Türkçe 

AY: ÖLMEZ, Mehmet (1991), Altun Yaruk III.Kitap (=5.Bölüm), Ankara, Odak Ofsset. 

ay. : aynı anlamda 

a.y. : aynı yer 

Azb. : Azerbaycan Türkçesi 

AzbDL : Azerbaycan Dialektoloji Lügäti I (1999), II (2003), (Red.: M. Ş. Şireliyev ve M.İ. 

İslamov), Ankara, TDK Yayınları. 

AzbTS : ALTAYLI, Seyfettin (1994), Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü I-II, İstanbul, MEB 

Yayınları. 

AzTDK: HACALOĞLU, Recep Albayrak (1998), Azeri Türkçesi Dil Kılavuzu (Güney Azeri 

Sahası Derleme Deneme Sözlüğü), Ankara, TTK Basımevi. 

Başk. : Başkurt Türkçesi 

bk. : bakınız 

CLAUSON, Sir Gerard (1967), “Eski Türkçe Üzerine Üç Not”, TDAY-B 1966, Ankara, s. 

19- 37. 

Çağ. : Çağatay Türkçesi 

ÇAĞBAYIR, Yaşar(2009), Yukarı Karaçay (Kocapınar) Köyü Ağzı (İnceleme ve Sözlük), 

İstanbul, Ötüken Yayınları. 

Çuv. : Çuvaş Türkçesi 

Çuv-TürkS : BAYRAM, Bülent (2007), Çuvaş Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlük, Konya, 

Tablet Yayınları. 

DLT: ATALAY, Besim (1992), Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I-III, Ankara, TDK Yayınları. 

DerS : TDK (1963-1982), Derleme Sözlüğü I-XII, Ankara, TDK Yayınları. 

EÇSOS: DANKOFF, Robert (2008), Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi Sözlüğü, (Katkılarla 

İngilizce’den çeviren: Semih Tezcan), İstanbul, Yapı Kredi Yayınları. 

EDPT: CLAUSON, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century 

Turkish, Oxford, Clarendon Press. 

94


ET : Eski Türkçe 

ETG : GABAIN, A.von (1988), Eski Türkçe Grameri (Çev. : Mehmet Akalın), Ankara, TDK 

Yayınları. 

ETT : Eski Türkiye Türkçesi, Eski Anadolu Türkçesi 

EUTS : CAFEROĞLU, Ahmet (1968), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul, TDK Yayınları. 

GÜLENSOY, Tuncer (2007), Türkiye Türkçesindeki Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü 

I(A-N), II (O-Z), Ankara, TDK Yayınları. 

GÜNGÖRDÜ, Erol (2004), “Fiilden Fiil Türeten –çı-/-çi- Eki Üzerine”, Türk Dili, S. 636, 

(Aralık), Ankara, s. 770-780. 

_______(2009), “-van Ekinin Yapısı”, TDAY-B 2006/II, Ankara, s. 41-50. 

Harz: Harezm Türkçesi 

Hks: Hakas Türkçesi 

Hks-TürkS: ARIKOĞLU, Ekrem (2005), Örnekli Hakasça-Türkçe Sözlük, Ankara, Akçağ 

Yayınları. 

İrşM: TOPARLI, Recep (1992), İrşâdü’l-Mülûk Ve’s-Selâtîn, Ankara, TDK Yayınları. 

KASAPOĞLU, ÇENGEL, Hülya (2005), Kırgız Türkçesi Grameri (Ses ve Şekil Bilgisi), 

Ankara, Akçağ Yayınları. 

KB: ARAT, R. Rahmeti (1979), Kutadgu Bilig III:İndeks, (Yyl.:Kemal Eraslan-Osman F. 

Sertkaya- Nuri Yüce), İstanbul, TKAE Yayınları. 

KE : ATA, Aysu (1997), Nāsırü’d-dīn Bin Burhānü’d-dīn Rabġūzī, Kısasü’l Enbiyā 

(Peygamber Kıssaları) II, Dizin, Ankara, TDK Yayınları. 

Kıpç: Kıpçak Türkçesi 

KıpçTS : TOPARLI, Recep vd. (2003), Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara, TDK Yayınları. 

Kırg. : Kırgız Türkçesi 

KırgS : YUDAHİN, K.K. (1988), Kırgız Sözlüğü I-II, (Çev.: Abdullah Taymas), Ankara, TDK 

Yayınları. 

KırgTTS: Kırgız Tilinin Tüşündürmö Sözdügü (1969), (Red.:E. Abduldayev, D. İsayev), 

Frunze, Mektep Basması. 

KİF : ÖZYETGİN, A. Melek (2001), Ebū Hayyān, Kitabu’l-İdrāk li Lisāni’l-Etrāk, Fiil: 

Tarihî-Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi, Ankara, KÖKSAV Yayınları. 

Kkalp. : Karakalpak Türkçesi 

KkalpTTS : Karakalpak Tiliniŋ Tüsindirme Sözligi I-IV (1982-1992), Nökis, Karakalpakstan 

Baspası. 

Krç.-Malk. : Karaçay- Malkar Türkçesi 

Krç-MalkTS:TAVKUL, Ufuk (2000), Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, Ankara, TDK 

Yayınları. 

Krh. : Karahanlı Türkçesi 

krş. : karşılaştırınız 

Kry.: Karay Türkçesi 

KryS: ÇULHA, Tülay (2006), Karaycanın Kısa Sözvarlığı (Karayca-Türkçe Sözlük), İstanbul, 

Kitap Matbaası. 

KTLS : ERCİLASUN, Ahmet Bican vd. (1991), Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I, 

Ankara, KB Yayınları. 

95


KTSV: BOROVKOV, A.K. (2002), Orta Asya’da Bulunmuş Kur’an Tefsirinin Söz Varlığı 

(XII.-XIII. Yüzyıllar), (Çev. : H. İbrahim Usta, Ebülfez Amanoğlu), Ankara, TDK 

Yayınları. 

KurT:TOPALOĞLU, Ahmet (1978), Muhammed Bin Hamza, XV. Yüzyıl Başlarında Yapılmış 

Kur’an Tercümesi II ( Sözlük ),Ankara, KB Yayınları. 

KW: KUNOS, Ignác (1999), Kasantatariches Wörterverzeichnis, (Zusammengesteltt von 

Zsuzsa Kakuk unter Mitwirkung von İmre Baski), Ankara, TDK Yayınları. 

Kzk. : Kazak Türkçesi 

KzkTS : KEŊESBAYEV İ. K. vd. (1984), Kazak Türkçesi Sözlüğü, (Terc. : Hasan Oraltay- 

Nuri Yüce-Saadet Pınar), İstanbul, TDAV Yayınları. 

KzkTTS : KEŊESBAYEV İ.K. vd. (1959-1961), Kazak Tiliniŋ Tüsindirme Sözligi I-II, 

Almatı, Kazak SSR Gılım Akademiyasının Baspası. 

Kzk-TürkS : KOÇ, Kenan vd. (2003), Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Ankara, 

Akçağ Yayınları. 

Marz : KORKMAZ, Zeynep (1973), Marzuban-nâme Tercümesi, Ankara, AÜDTCF Yayınları. 

ME: YÜCE, Nuri (1988), Ebu’l-Kāsım Cārullāh Mahmūd Bin èOmar Bin Muhammed Bin 

Ahmed Ez-Zamaòşari El- Hwārizmi, Mukaddimetü’l-Edeb, Ankara, TDK Yayınları. 

MersS: TOR, Gülseren (2004), Mersin Ağzı Sözlüğü, İstanbul, Kitap Matbaası. 

MBTS: AYVERDİ, İlhan (2005), Misalli Büyük Türkçe Sözlük I-III, İstanbul, Kubbealtı 

Neşriyatı. 

NF: ATA, Aysu (1998), Nehcü’l-Ferādis, UştmaòlarnıÆ Açuk Yolı, III, Dizin-Sözlük, 

Ankara, TDK Yayınları. 

OrhTG: TEKİN, Talat (2000), Orhan Türkçesi Grameri, Ankara, Sanat Kitabevi. 

Osm. : Osmanlı Türkçesi 

OTWF: ERDAL, Marcel (1991), Old Turkic Word Formation I-II, Wiesbaden, Otto 

Harrasowitz. 

OYTŞ: TEKİN, Talat (1989), XI. Yüzyıl Türk Şiiri, Divānu Lugāt’it-Turk’teki Manzum 

Parçalar, Ankara, TDK Yayınları. 

Özb.: Özbek Türkçesi 

Özb-TürkK: YAMAN, Ertuğrul ve NizamiddinMAHMUD (1998), Özbek Türkçesi-Türkiye 

Türkçesi Ve Türkiye Türkçesi-Özbek Türkçesi Karşılıklar Kılavuzu, Ankara, TDK 

Yayınları. 

ÖZTÜRK, Rıdvan (1997), Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil, Ankara, TDK Yayınları. 

Saha. : Saha Türkçesi, Yakut Türkçesi 

SDD: TDK (1947), Söz Derleme Dergisi III, İstanbul, TDK Yayınları. 

ŞT: Şecere-i TerÀkime (1996), (hzl. Zuhal Kargı Ölmez), Ankara, Simurg Yayınları. 

Şor. :Şor ağzı 

ŞorS : TANNAGAŞEVA, N.N. Kurpeşko ve Şükrü Haluk AKALIN (1995), Şor Sözlüğü, 

Adana, ÇÜ Basımevi. 

TarS: TDK (1963-1972), Tarama Sözlüğü I-VIII, Ankara, TDK Yayınları. 

Tat. : Tatar Türkçesi 

TDBUÜ= TEKİN, Talat (1995), Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler, Ankara, T.C. Kültür 

Bakanlığı-Simurg. 

96


Tel. : Teleüt ağzı 

TelS: RYUMİNA-SIRKAŞEVA, L.T. ve N.A. KUÇİGAŞEVA (2000), Teleüt Ağzı Sözlüğü, 

(Çev.: Şükrü Haluk Akalın ve Caştegin Turgunbayev), Ankara, TDK Yayınları. 

TT: Türkiye Türkçesi 

Tuv. : Tuva Türkçesi 

TuvTS: ARIKOĞLU, Ekrem ve Klara KUULAR (2003), Tuva Türkçesi Sözlüğü, Ankara, 

TDK Yayınları. 

Türkm. : Türkmen Türkçesi 

Türkm-TürkS: Türkmence-Türkçe Sözlük (1995), (Hzl.: Talat Tekin vd.), Ankara, Simurg 

Yayınları. 

yuk. bk. : yukarıya bakınız 

YUyg. :Yeni Uygur Türkçesi 

YUygTS: NECİP, Emir Necipovic (1995), Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, (Çev.: İklil Kurban), 


97

2010 Yılı İtibarıyla Höşöö Tsaídam Bölgesi ve Orhun Vadisi 




Dilek Ergönenç Akbaba * 1 

Özet: Ad verme, Eski Türklerden beri Türk toplumunda 

önem verilen bir gelenektir. Günümüzde Aral-Hazar grubu 

Türklerinden olan Nogay Türklerinde çocuğa ad verme, toy 

yapılarak kutlanan önemli bir olaydır. 

Adlar hiçbir zaman gelişigüzel seçilmez, adların veriliş 

sebeplerine, veriliş zaman ve tarzlarına dikkat edililir. 

Nogayca adlar, hem şekil hem de anlam bakımından farklı 

özellikler göstermektedir. Adlar şekil bakımından basit 

ve birleşik yapıda olabilir. Anlam bakımından kişi adları 

seçilirken; çocuğun daha önceki kardeşlerinin yaşayıp 

yaşamaması, çocuğa mutluluk, başarı, iyi bir hayat tarzı, iyi 

karakter özelliği dilenmesi, artık çocuk istenmeyişi, yeni 

doğmuş çocuğun göze çarpan bir özelliği, doğumdan sonra 

ilk göze çarpan veya işitilen nesne veya hayvan, ana babanın 

işittiği veya söylediği ilk söz, çocuğun doğduğu yer, gün, ay, 

mevsim, doğum zamanında hava ve gökyüzünün durumu, 

kimi kişilere karşı duyulan hayranlık, şükran ve minnet 

duyguları vb. gibi pek çok durum etkilidir. Totem adları, 

dilek adları, tesadüfî adlar, dinî adlar, görkemli adlar gibi kişi 

adlarının çeşitli kaynakları vardır. 

Bu çalışmada Nogay Türklerinde kullanılan adlar hem şekil 

olarak incelenmiş hem de ad vermede etkili olan anlam 

özelliklerine göre sınıflandırılmıştır. 

Anahtar sözcükler: Nogay Türkleri, kişi adları. 

Personal Names in Noghay Turks 

Abstract: Giving names to babies is an important tradition 

in Turkish society, which has existed since the time of the 

ancient Turks. Today, name giving is an important event that 

is celebrated with a feast (toy) among Noghay Turks, who are 

Aral-Caspian Turks. 

Names are never chosen randomly. The reason for giving the 

name, the time and style of giving the name are taken into 

consideration. Names in Noghay Turkish show differences 

in terms of both form and meaning. Names are divided into 

two groups according to their forms: simple and compound 

names. While choosing the names according to meaning, the 

* 

Yrd.Doç.Dr., Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi öğretim üyesi. dileker@gazi.edu.tr. 

99


following elements are important: whether previous brothers 

and sisters of the child are alive; wishing the child happiness, 

success, a good life style and a good character; unwillingness 

for another child; a notable characteristic of the newborn 

baby; an object or animal seen or heard just after the birth; 

the first word that parents hear or say after the birth; the place, 

day, month, and season of the birth, the weather and state of 

sky at the moment of birth; the feelings of admiration and 

gratefulness felt towards someone. Personal names have 

various sources such as totem names, wish names, random 

names, religious names and majestic names. 

In the study, the names used by Noghay Turks are examined in 

terms of form and were classified according to the meanings 

that are effective in giving Noghay personal names. 

Key words: Noghay Turks, personal names. 

Toplum hayatında önemli bir yeri olan kişi adları, ad bilimi içinde ayrı 

bir alandır. Kişi adları bilimi (anthroponymy), bu bilim dalı içinde yer alan 

özel adların (İng. onomastics, Fr. onomastique, Alm. onomastik, namenkunde, 

bezeichnungskunde) inceleme konularından biridir (Aksan 1998 I; 32). Kişi 

adları; adı verenin karakteri, zevkleri, eğilimleri, dünya görüşü, içinde bulunduğu 

toplumun yapısı, kültürü, dili gelenekleri vb. ile ilgili bilgiler verir. Bu sebepten 

kişi adları; toplum bilimi, halk bilimi, kültür tarihi, dil bilimi gibi pek çok bilim 

dalının da konusu olmuştur (Karahan 2011, 292). 

Ad verme geleneği Türk kültüründe önemli bir yer tutmaktadır. Kişi 

adlarının verilmesi Türk toplumunda dinsel nitelikli bir törenle gerçekleşmekte 

ve birçok Türk topluluğunda toy (düğün) yapılarak kutlanmaktadır. Balaga at 

atama (çocuğa ad koyma) Kıpçak Türklerinden olan Nogaylarda da toy yapılarak 

kutlanır. Diğer Türk topluluklarında olduğu gibi ad önceden tespit edilir ve bu 

amaç için tertiplenen bir toplantı ile çocuğa verilir. 

Nogayların “Yaxşı ädem ölse, atı qalar, yaman ölse –kiyimi qalar” (İyi 

insan ölürse adı kalır, kötü ölürse giyimi kalır) (Kapayev 1995: 39) atasözü, 

adın insan için ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. Bu bakımdan çocuğa 

verilecek adın anlamına daha bir özen gösterilmektedir. Türk topluluklarında 

ad gelişigüzel seçilmez. Çocuğun doğduğu gün, zaman, ay, mevsim, doğum 

yapılan yer, doğum sırasındaki olaylar, gelenekler, bazı büyüklere karşı duyulan 

hayranlık, şükran ve minnet, ailenin maddî durumu, çocuğun daha önceki 

kardeşlerinin yaşayıp yaşamadığı, moda, kültür değişmeleri vb. bir çok durum 

etkili olmaktadır (Örnek 1995: 149). Bunların dışında Allah ve din büyüklerinin 

adları, tarihten alınan adlar, soyut ve somut kavramların adları, tabiat-coğrafya, 

hayvan ve bitki-çiçek adları, çocuğun doğduğu zamanı belirten adlar, aile 

büyüklerinin adları, kafiyeli adlar, aynı kökten veya benzer hece ile yapılan adlar, 

100


beğenilen veya özenilen kişilerin adları, moda adlar, anne ve babanın adlarının 

birleştirilmesiyle oluşturulan adlar, siyasî tarihle ilgili adlar, kahramanlık adları, 

gizli güçlerin etkisinden korunmak için verilen adlar, lohusanın odasına ilk 

giren kişi dikkate alınarak verilen adlar, çocuğun yaşaması dileğiyle konulan 

adlar, yeni kavramlarla ilgili adlar, hayat tarzının, çevrenin etkisiyle verilen 

adlar, çocuğun çift milliyete sahip olması durumunda söyleyiş açısından ortak 

olabilecek adlar, çocukların doğuş sırası, doğan çocuğun son olması temennisi, 

ve ailedeki çocuk sayısına göre yapılan adlandırmalar vb. birçok durum, çocuğa 

ad verirken etkili olabilmektedir (Yalçıner 2004: 3120). 

Eski Türklerde çocuklar ad alıncaya kadar “adsız” diye yaşar, 13-14 

yaşlarına gelince ad verilmeye uygun bir iş yapmamışsa ömür boyu bu şekilde 

anılırdı (Kalafat 2006: 149). Bu durum Dede Korkut hikâyelerinde de görülür. 

Çocuğa ad verilebilmesi, ancak onun olağanüstü bir iş başarması, düşmana karşı 

bir kahramanlık göstermesi ile mümkün olur (İnan 1966: 145-159). 

Nogaylarda kişi adlarına anlam olarak bakıldığında; çocuğun doğduğu 

zamanda dünyadaki, etraftaki, ailedeki çeşitli durumların etkili olduğu 

görülmektedir. Çocuğa ad verilmesi özel bir kutlama, âdeta bir kutsanma ile 

yapılır. Ad önceden tespit edilir ve özel olarak bu amaç için tertiplenen bir 

toplantı ile çocuğa verilir. Anadolu’da da genellikle bu iş için bir hoca, müftü 

veya dinselliği ile tanınan saygın bir kişi gelerek ezan okur ve çocuğun kulağına 

adını üç kere söyleyerek “hayırlı, uğurlu” olmasını diler. Toplanan kişiler için 

hazırlanan yemek yenir ve bazı yerlerde de mevlit okutulur (Örnek 1995: 149). 

Tarihî ve günümüz Türk lehçelerindeki kişi adları, bugüne kadar çeşitli 

araştırmacılar tarafından değişik yönleriyle ele alınmıştır. Bu çalışmada da 

Nogay Türklerinin çocuklarına verdikleri adlar şekil ve anlam bakımından 

incelenmiştir. Adların anlam bakımından sınıflandırılmasında Rásonyı’den 

faydalanılmıştır. 

NOGAY KİŞİ ADLARININ ŞEKİL VE ANLAM ÖZELLİKLERİ: 

A. ŞEKİL ÖZELLİKLERİ: 

Nogaylarda kullanılan adlarda katı fonetik kurallar yoktur, birçok 

adın ikili şekillerine (g~k’li, d~t’li, f~p, ä~a’lı) rastlanmakta, bir Kıpçak 

lehçesi olan Nogay Türkçesinde, kişi adlarında Oğuz Türkçesi özellikleri de 

görülebilmektedir: Alibek~Älibek, Ärüwgız~Qıztamam, Geldimorat~Keldimurat, 

Gülşaxar~Külimxan, Gündogan~Küntuwgan, Safarbiy~Saparali vb. 

Nogay Türklerinde kullanılan kadın ve erkek adlarının şekil özellikleri 

şunlardır: 



1. BASİT ADLAR 

1.1.Türkçe Basit Adlar: Nogay kişi adları genellikle birden fazla 

hecelidir ve Türkçe kökenli olanları muhtemelen ekli veya birleşik yapıdadır. 

Aşağıdaki adları, -ihtiyat kaydıyla- Türkçe ve basit yapılı olarak kabul ettik. 

1.1.1.Kadın Adları: Altın, Baa, Biyke, Yibek. 

1.1.2.Erkek Adları: Arslan, Bätir, Botaş, Dobay, Qoqaş, Qrım, Nanay, 

Oraz, Otar, Tengiz. 

1.2.Arapça Basit Adlar: 

Nogay Türkleri sünnî olup Şafiî mezhebine mensupturlar. Yapılan 

istatistiklere göre Nogayların inanç ve millî yapılarından dolayı Ruslarla 

karışmamaya çalıştıkları anlaşılmaktadır (Alpargu 1996: 205). İslâm dini ile 

birlikte Arapçadan giren kadın ve erkek isimleri Nogaylarda da kullanılmaktadır. 

Bunlar Nogay Türkçesinin ses özelliklerine göre birtakım ses değişikliklerine 

uğramıştır. 

1.2.1. Kadın Adları: Älime, Ayse, Farida, Kerime, Kewsar, Madina, 

Maripat, Marziye, Märiyem, Medine, Mekke, Nafise, Sälime, Zarifa, Zeynap, 

Zuxra. 

Arapçada Çokluk İfade Eden “-at/-et” ile Biten Kadın Adları 

Nogaylarda kullanılan Arapça kadın adlarının çoğu “-at/-et” sesleriyle 

bitmektedir. Bunun sebebi, Arapça kadın adlarında aslında varolan tâ-i tenîsin 

(dişilik te’si) Nogay kadın adlarında, olduğu gibi kullanılması ve okunmasıdır: 

Abibat, Abidat, Asiyat, Ayşat, Älimet, Änipet, Farizat, Fatimat, Qanitat, Maliyat, 

Maripat, Minat, Mükminat, Müslimat, Napisat, Nasipat, Nuripat, Parizat, 

Rabiyat, Raziyet, Sabirat, Sakinet, Saliyat, Sapiyet, Saybat, Sälimet, Säniyet, 

Sofiyat, Soltanat, Şaydat, Taybat, Tayrat, Urqıyet, Yumaziyet. 

“Sofiyat” adının ise, Rusça olan Sofiya’dan değil, bütün “-at/-et” gelen 

adlar Arapça olduğuna göre, Arapça “sûfî 1 ”den gelmesi muhtemeldir. 

1.2.2. Erkek Adları: Abdulla, Ali, Alladin, Anwar, Arifulla, Asan, Asxad, 

Aşim, Ayıp, Azamat, Äbid, Ämin, Ämit, Baxbiy, Bäis, Biytulla, Cabrail, Calaldin, 

Camaldin, Daut, Farid, Fazil, Xarun, İbragim, İsa, İsaq, İslam, İsmail, Kerim, 

Qadir, Magomet, Maxmud, Mawlüt, Mämet, Mecit, Muxtar, Murat, Musa, 

Muslim, Nacmudin, Nädir, Ospan, Ramazan, Raşid, Sälim, Şaban, Umar, Yunus, 

Yusup, Zubair, Zulqaniy. 

1.3. Farsça Basit Adlar: 

1.3.1.Kadın Adları: Saray. 

1.3.2.Erkek Adları: Niyaz, Oraz (rûze: oruç). 

1 Sûfî: (Ar.) Yünden yapılmış elbise giyenler. 



1.4.Mastar Şeklindeki Adlar: 

1.4.1.Kadın Adları: Banuw, Batuw, İysuw, Kündarüw, Maylaw, Müsirew, 

Näşüw, Saylaw, Yagüw. 

1.4.2.Erkek Adları: Biyüw, Qaşaw, Qazuw, Yaşaw. 

1.5. Çekimli Fiilin Ad Olarak Kullanılması: 

Fiillerden türemiş veya fiillerin çekimli şekillerden yapılmış kişi adları 

Türkçenin tarihî dönemlerinde de görülmektedir. Köktürklerde kullanılan Bilge 

Kağan, İltiriş Kağan (Ergin 1991), Uygurlarda Tapmış, Amratmış Teñrim, 

(Sümer 1999), Divân-ı Lügâti’t-Türk’te geçen Utar, Tapar (Amanoğlu 2000: 8), 

Karahanlılarda geçen Ay Toldı, Kün Togdı, Ögdülmiş, Odgurmış (Arat 1991: 

9-10) bu tür adlardandır (Demirez-Güneri 2011: 169). Böyle adlar günümüz 

Türk lehçelerinde de (Kazak, Karakalpak, Altay, Yeni Uygur, Ahıska Türkleri 

vb.) yaygın biçimde kullanılmaktadır (Demirez Güneri 2011: 169-177). Nogay 

Türklerinde fiilin farklı kiplerle çekimlenmiş hâlleri, kadın ve erkek adı 

olabilmektedir. 

1.5.1. Kadın Adları: İysim (iysin-: umut beslemek), İysimxan, İysindik 

(umut besledik), Ölmes (ölmez), Yuwdır (yıkat). 

1.5.2. Erkek Adları: Dormaz “durmaz”, Küsep (isteyip). Qaragan (baktı, 

bakan), Qoqaş (kok), Oraş (sar, sarıl), Sagındıq (özledik), Suyun (


“Biyke” veya “Bike” ile Biten Kadın Adları: “Hanım” anlamına 

gelen bu kelime birçok kadın adını tamamlamaktadır:, Aybike, Äcibiyke 

Balbiyke, Bayrambiyke, Bazarbiyke, Bekbiyke, Boranbiyke, Elbiyke, Esenbiyke, 

Xanbiyke, Köşbiyke, Künbiyke, Qadırbiyke, Qambiyke, Qurmanbiyke, Nurbiyke, 

Orazbiyke, Ötebiyke, Rıslıbiyke, Şarbiyke, Tañbiyke, Taybiyke, Toqbiyke, 

Yawbiyke, Yembiyke. 

“Can” ile Biten Kadın Adları: Afuwcan, Ärüwcan, Nurcan. 

“Gül” ile Başlayan Kadın Adları: Farsça çiçek anlamındaki “gül” 

hem g’li hem de k’li şekliyle kadın adlarında kullanılmaktadır: Gülli, Gülnara, 

Gülnazar, Gülsim, Gülşaxar, Külimxan, Külizar. 

“Gül” ile Biten Kadın Adları: Aygül, Qızılgül, Yumagül. 

“Xan” ile Biten Kadın Adları: “Hükümdar” anlamındaki bu ad, Türklerde 

en eski devirlerden beri kadın adlarını tamamlamaktadır (Rásonyı 1963: 77). 

Nogay Türklerinde birleşik ad şeklindeki kadın adları en çok “xan” kelimesiyle 

biter: Aslıxan, Aşuwxan, Awasxan, Aysexan, Aytxan, Äcixan, Älimxan, Äskerxan, 

Bayramxan, Bazarxan, Cennetxan, Dämesxan, Dävletxan, Erkexan, İncixan, 

İysimxan, Kebaxan, Keldixan, Kencexan, Külimxan, Kümisxan, Küşlixan, 

Qaralxan, Qılışxan, Qırımxan, Qurasxan, Malaxan, Mamırxan, Maylıxan, 

Mekerxan, Meñlixan, Mıratxan, Misirxan, Näsipxan, Nurxan, Orazxan, 

Ölmesxan, Sälimxan, Sekerxan, Seperxan, Sıylıxan, Stambılxan, Süydimxan, 

Tätlixan, Totayxan, Yapxan, Yelletxan, Yemisxan, Zalımxan, Zäbitxan. 

“Sıluw” ile Biten Kadın Adları: “Güzel, itibarlı, güzel vücutlu” 

anlamlarına gelen “sıluw” birçok Türk lehçesinde kadın adlarının arkasına 

gelerek birleşik ad yapar 2 : Amansıluw, Aysıluw, Künsıluw, Meñsıluw, Tañsıluw, 

Yensıluw. 

Bunların dışında Balseker (bal şeker), Yansaray (can saray) vb. Türkçe 

adlardan oluşan birleşik kadın adları da bulunmaktadır. 

Birleşik kadın adlarında Türkçe, Arapça ve Farsça adlarla Nogaycanın 

fonetiğine uygun olarak birleşik adlar yapılmaktadır: 

Arapça-Türkçe adlar: Äcibiyke, Cennetxan, Qadırbiyke, Mıratxan, 

Nurxan, Seperxan, Zäbitxan, Zalımxan; Türkçe-Arapça ad: Tawcan; Arapça- 

Arapça ad: Nurcan; Farsça-Türkçe adlar: Bazarbiyke, Bazarxan, Orazbike, 

Orazbiyke, Orazxan; Türkçe-Farsça ad: Qızılgül. 

2.1.1.2. Erkek Adları: 

“Abdul” ile Başlayan Erkek Adları: Abdulgazı, Abdulhamid, 

Abdulqadır, Abdulqasım, Abdulla, Abdulmuslim. 

2 Sulu: Kazakça, Tobol Tatarcası vb. (Rásonyı 1963: 78). 



“Ali” ile Biten Erkek Adları: Asanali, Bayramali, Begali, Indırali, 

İmamali, İstamali, Köşali, Qıdırali, Qurmanali, Mämetali, Meñlali, Mollali, 

Muratali, Murtadali, Orazali, Sabanali, Saparali, Seyitali, Teñali, Yenali. 

“Aman” ile Başlayan Erkek Adları: “Aman” (sağ salim) ile kullanılan 

adlar: Amanaqay, Amanbay, Amangadı, Amangeldi, Amankey. 

“Bay” ile Biten Erkek Adları: Amanbay, Bazarbay, Dobay, Dombay, 

Indırbay, Köşekbay, Köşerbay, Qoylıbay, Qurmanbay, Nurlıbay, Orazbay, 

Otarbay, Sallıbay, Sañlıbay, Sarıbay, Yarıqbay, Yazlıbay. 

“Bek” ile Başlayan Erkek Adları: “Bek” Nogay Türkçesinde “bey” 

anlamındadır: Bekberdi, Bekbolat, Bekmanbet, Bekmurza, Bektemir. 

“Bek” ile Biten Erkek Adları: Alibek, Arslanbek, Älibek, Bätirbek, 

Bawbek, Dinibek, Qairbek, Qayırbek, Qazbek, Qılınbek, Murzabek, Nawurbek, 

Niyazbek, Ömirbek, Özbek, Temirbek, Uzbek, Vatasıbek, Yanbek, Yanibek, 

Zaurbek. 

“Biy” ile Başlayan Erkek Adı: “Biy” bey anlamındadır ve genellikle 

adın sonunda kullanılmaktadır. Bir erkek adında başta kullanıldığı görülmüştür: 

Biysoltan. 

“Biy” ile Biten Erkek Adları: Arslanbiy, Asanbiy, Askerbiy, Ämirbiy, 

Äskerbiy, Baxbiy, Düysenbiy, Xanbiy, Meñlibiy, Murzabiy, Musabiy, Müsirbiy, 

Safarbiy, Soltanbiy, Türkbiy, Ullıbiy. 

“Bolat” veya “Polat” ile Biten Erkek Adları: “Bolat” (çelik) ile 

kullanılan adlar: Aqbolat, Bekbolat, Erbolat, Kencebolat, Qambolat, Qasbolat, 

Qazbolat, Yambolat, Yarbolat, Temirpolat. 

“Temir” ile Başlayan Erkek Adları: Temirbek, Temircan, Temirxan, 

Temirpolat. 

“Temir” veya “Demir” ile Biten Erkek Adları: Nogay Türkçesinde 

kelime başında /d/ ünsüzü bulunmaz. Buradaki kelimenin “temir” olması 

beklenirken “demir” olması ilginçtir. Bunun sebebi birleşik isimdeki ikinci ad 

olması olabileceği gibi, bu özellik Oğuz lehçelerinden ödünçleme de olabilir: 

Aydemir, Baydemir, Bektemir, Centemir. 

“Gazı” ile Biten Erkek Adları: Arapçada “işgal eden” anlamına gelen 

“gazi”, Türkçeye geçince semantik bir değişime uğrayarak “savaştan sağ ve 

zafer kazanmış olarak dönen kimse” anlamı kazanmıştır. Nogaycada da bu 

olumlu anlamıyla kullanılmaktadır: Abdulgazı, Älimgazı, Bätirgazı, Bayramgazı, 

Boramgazı, Nurgazı, Umargazı, Yangazı. 

“Gerey” ile Biten Erkek Adları: “Gerey” Rusça “geroy” kelimesinden 

değişmiştir ve “kahraman” anlamındadır. “Gerey” ile kullanılan adlar: Äcigerey, 

Ädilgerey, Älimgerey, Qazgerey, Qılışgerey, Meñligerey, Sälimgerey, Zabitgerey. 



“Manbet” veya “Mambet” ile Biten Erkek Adları: Ada eklenen 

“Manbet” veya “Mambet” Arapça “Muhammed” adından kısalmıştır. Addaki 

bu kısalmanın sebebi kolay söyleme ihtiyacı ve en az çaba kanunudur. Nogay 

erkek adları arasında tek başına da kullanılan “Muhammed”, Nogay Türkçesinin 

ses değişikliklerine uygun şekilde “Magomet” şeklinde de yaşamakta ve işlek 

olarak kullanılmaktadır. Tek başına “Manbet” adı da vardır. Bu ad birleşik 

adlarda, adların sonuna eklenerek kullanılır: Acmambet, Aqmanbet, Baymanbet, 

Bekmanbet, Dilmanbet, Doymanbet, Esmanbet, Qısmenbet, Köşmanbet, 

Mämbet, Manbet, Nurmanbet, Orazmanbet, Yolmanbet, Zarmanbet. 

“Murza” veya “Mırza” ile Biten Erkek Adları: “Murza” (bey) 

ile kullanılan adlar: Aqmurza, Äcimurza, Bätirmırza, Baymırza, Bekmurza, 

Xanmurza, Qanmurza, Salimırza, Yanmurza, Yawmırza. 

Erkek adlarında Türkçe, Arapça ve Farsça adlarla yapılan birleşik 

adlardan bazıları şöyledir: 

Arapça-Türkçe adlar: Asanbiy, Cumageldi, Dinibek, Qairbek, Ömirbek, 

Raşidxan, Safarbiy, Yumageldi; Türkçe-Arapça adlar: Bätirgazı, Geldimorat, 

Keldimurat, Köşali, Meñlali; Arapça-Arapça adlar: Äcikerim, Äcimolla, 

Äcisxaq, Älimgazı, Asanali, Awbekir, Dinislam, Qıdırali, Mämetali, Saparali, 

Seyitali, Umargazı, Yanquwat; Farsça-Türkçe adlar: Qudayberdi, Niyazbek; 

Farsça-Arapça ad: Dilmanbet, Qocaxmet, Orazali; Arapça-Farsça ad: Elgaytar, 

Yumagul, Yumaniyaz. 

2.1.2. Ad+ Çekimli Fiil Şeklindeki Birleşik Adlar: Bunlar, cümle 

yapısındaki adlardır. 

2.1.2.1.Erkek adları: Yawgaytar (düşman döner), Yarboldı (yar oldu). Şu 

birleşik adlarda ise ilk ad aslında zarftır: Apsatar (hep satar), Alıpqaş (alıp kaç). 

“Berdi” ile Başlayan Erkek Adları: Ber- fiilinin geçmiş zaman kipiyle 

çekimlenmesiyle oluşan “berdi” (3. teklik şahıs), erkek adlarının sonuna 

gelerek birleşik bir ad oluşturmaktadır: Bayramberdi, Bekberdi, Qudayberdi, 

Mawlimberdi, Ramberdi. 

“Boldı” ile Biten Erkek Adları: “Bol-” fiilinin geçmiş zaman kipi, 

3. teklik şahsı olan “boldı”, birleşik erkek adlarında sonda kullanılmaktadır: 

Elboldı, Yarboldı 

“Geldi” ile Başlayan Erkek Adları: “Gel-” fiilinin geçmiş zaman, 3. 

teklik şahıs şekli olan “geldi”, Nogayca birleşik erkek adlarında hem başta hem de 

sonda bulunabilmektedir. Nogay Türkçesinde kelime başında /g/ ünsüzü yoktur. 

Fiil “gel-” değil, “kel-” iken isimlerde kullanılan şekil “geldi”dir: Geldimorat. 

Bu fiilin Nogay Türkçesinin fonetiğine uygun olarak “keldi” şekliyle 



birleşik bir erkek adı olarak kullanılmasına Ak Nogaylar 3 arasında rastlanmıştır: 

Keldixan. 

“Geldi” ile Biten Erkek Adları: “Geldi” fiili birleşik erkek adlarında 

daha çok sonda kullanılmaktadır: Amangeldi, Dcumageldi, Esengeldi, Orazgeldi, 

Yumageldi. 

“Tursın” ile Biten Erkek Adı: “Tur-” fiilinin emir kipi 3. teklik şahsı 

olan “tursın” bir erkek adında, sonda kullanılmıştır: Quruptursın (Qruptursın). 

2.1.3. Çekimli Fiil+Ad Şeklindeki Birleşik Adlar: Bu adlar, devrik 

cümle kuruluşundaki adlardır. 

2.1.3.1.Kadın Adı: Küsebiyke (küse- çok istemek), Qurasxan (quras-: 

dilimlerin, parçaların biraraya gelmesi), Ötebiyke (öte-: geçmek), Süydimxan 

(sevdim han), Süydümxan, Yapxan (yap-: örtmek), Yelletxan (yellet-: 

havalandırmak), Yensıluw (yeñ-: yenmek). 

2.1.3.2.Erkek Adı: Keldixan, Quwanay (quwan-: sevinmek). 

2.1.4. Ad+Sıfat-fiil Şeklindeki Birleşik Adlar: 

2.1.4.1.Erkek Adları: Adın arkasına eklenen sıfat-fiil şeklindeki bu tür 

erkek adlarında genellikle –GAn sıfat-fiil eki bulunmaktadır. Adlarda rastlanan 

başka bir ek ise –Ar geniş zaman sıfat-fiil ekidir: Ertuwgan (er olarak doğmuş, 

doğan), Esbergen (akıl veren), Estuwgan (akıllı doğan), Küntuwgan (gün 

doğmuş veya doğan gün), Tanatar, Yanbolgan. 

2.1.5. Sıfat-fiil +Ad Şeklindeki Birleşik Adlar: 

2.1.5.1. Kadın Adı: Ölmesxan. Genellikle erkek adları “bay” ile biterken, 

“Göçerbay” adlı bir kadın adı bulunmaktadır. 

2.1.5.2. Erkek Adı: Kadın adı olarak “Göçerbay” şekli olan kullanılan bu 

ad, erkek adı olduğunda Köşerbay şeklindedir. 

2.1.6. Vasıf adı + Ad Şeklindeki Birleşik Adlar: 

2.1.6.1. Kadın Adları: 

“Ärüw” ile Başlayan Kadın Adları: Ärüwcan (iyi can), Ärüwgız (iyi 

kız), Ärüwzat (iyi şey). 

“Qara” ile Başlayan Kadın Adları: “Qara” sıfatı hem erkek hem de 

kadın adlarının başında bulunabilmektedir: Qaragöz, Qaraşaş. 

Ayrıca kadın adlarında kullanılan vasıf adları arasında renk adları da 

bulunmaktadır: Aqtamaq (ak damak), Qızılgül. 

Mallıbiyke (mallı: hayvanlı), Maylıxan (maylı: yağlı), Zalımxan şekil 

3 Çerkessk şehri civarında yaşayan Nogaylar. 



yönünden bu gruba giren adlardandır. 4 

2.1.6.2. Erkek Adları: 

“Aq” ile Başlayan Erkek Adları: Aqbolat, Aqmanbet, Aqmurza, Aqtay. 

“Qara” ile Başlayan Erkek Adları: Qarayan (kara can), Qaradaw, 

Qarasay, Qaraydar (kara Haydar) 

“Äci” ile Başlayan Erkek Adları: “Äci” (hacı) ile kullanılan adlar: 

Äcibatir, Äcibayram, Äcigerey, Äcikerim, Äcimolla, Äcimurza, Äcimusa, Äcishaq. 

“Älim” ile Başlayan Erkek Adları: “Bilgin, âlim” anlamına gelen 

“älim”, tek başına da kullanılan bir erkek adıdır: Älimgazı, Älimgerey, Älimxan. 

“Bay” ile Başlayan Erkek Adları: “Bay” (zengin) ile kullanılan adlar: 

Baydemir, Bayet, Baygadı, Baymanbet, Baymırza, Bayşora. 

“Yan” ile Başlayan Erkek Adları: “Yan” (can) ile kullanılan adlar: 

Yangazı, Yanbek, Yanibek, Yanquwat, Yanmurza, Yanpoy. 

“Yar” ile Başlayan Erkek Adları: Yaragay, Yarbolat. 

B. ANLAM ÖZELLİKLERİ: 

Kişi adlarını semantik olarak incelemek için özellikle birleşik kişi 

adlarındaki birtakım tamlayıcıları ele almak gerekir. Anlam bakımından Türk 

kişi adları üzerinde çalışan ve bunları sınıflandıranlardan biri László Rásonyı’dir 

(1963; Güngördü 1991). Sınıflandırmalarda verilen kategoriler hem kadın hem 

de erkek adları için geçerlidir. Kadın ve erkek adlarının semantik bakımdan temel 

farkı, -kızların ikinci derecede önemli olmaları dolayısıyla- onlara verilecek ad 

seçiminde akılcı etkenlerin daha az rol oynaması, duygulu etkenlerin ise erkek 

adlarına göre daha baskın olmasıdır (Rásonyı 1963: 87). 

Nogay Türklerinde verilen adların anlamında çocuğun doğduğu zamanda 

dünyadaki, etraftaki, ailedeki çeşitli durumların etkili olduğu görülmektedir 

(Kapayev 1995: 40). Nogay adlarının anlam özellikleri bakımından 

sınıflandırılması konusunda Rásonyı’den yararlanılmıştır (1963: 63-87; 

Güngördü 1991). Ancak bu sınıflandırma aynen alınmamış, adlarda rastlanan 

özelliklere göre bir bazı değişiklikler yapılmıştır: 

1. Totem Adları: 

İnsanlığın ilkel devirlerdeki davranışları olan totemizm, kişi adlarını 

etkileyen bir unsurdur. Rásonyı’ye göre totemizm Türklük bakımından fazla 

önem taşımaz. Ancak bazı kişi adları totemcilik havası taşımaktadır. Yine 

Rásonyı’ye göre Nogay Türkçesinde de bir kadın adı olarak kullanılan “Aybike”, 

4 Xan ile biten kadın adlarından bir kısmı bu gruba da girer. 



(1963: 78-79). ve “Biyday” (Eski Türkçede Bogday) (Rásonyı 1976: 201) bu tür 

adlardandır. 

2. Dilek Adları: 

Yeni doğan çocuk ile ilgili dilekler, ona ad olarak konulabilir. 

2.1.Çocuğun Yaşaması Dileğiyle Konulmuş Adlar: 

En önemli dilek adlarından biri çocuğun hayatta kalması için verilen 

adlardır. Özellikle ailede ölmüş bir çocuk varsa, yeni doğan erkek veya kız 

evladın yaşaması için bu tür adların verilmesi daha önemli hâle gelir. “Tur-” 

(dur-) fiili bu yüzden çoğunlukla erkek adlarında kullanılmaktadır: Quruptursın 

veya Qruptursın, Tursın, Tursınxan, Toxtar, Toqtar. Çocuğun yaşaması için 

konan başka bir ad da “Yaşaw”dır. 

Sağlamlığı ifade eden “temir” (demir) ve “bolat” (çelik) gibi kelimeler, 

çocuğun yaşamasını sağlayacak güçlü adlar olduğu için bunlarla yapılan 

adlar, aynı kategoride sayılabilir: Aqbolat (saf çelik gibi sağlam) (ATKA, 43), 

Aydemir, Azamat, Baydemir, Bekbolat, Bektemir, Centemir, Erbolat, Kencebolat, 

Qambolat, Qasbolat, Qaşaw (çelik kalem, keski), Qazbolat, Yambolat, Yarbolat, 

Temirbek, Temirxan, Temirpolat (demir ve çelik gibi sağlam). Sağlamlık, 

dayanıklılık “taw” (dağ) kelimesiyle de ifade edilir: Tawsoltan, Tawcan 5 (taw: 

dağ). Kızlara verilen Şarbiyke (şar: bileğ taşı) bu tür adlardandır. 

Çocuğun yaşaması için ada getirilen “ölmez” çekimli fiili de kadın 

adlarında kullanılan başka bir yaşatacak addır: Ölmes, Ölmesxan. 

Afuwcan 6 (afuw: af), Taymas (kaymaz), Taymasxan, aynı niyetle konan 

adlardandır. 

Töle- fiiliyle yapılan adlarda kötü ruhları aldatmak niyeti gizlidir. Bir 

ailenin çocuğu ölüp tekrar bir çocukları dünyaya gelirse “ödendi” anlamına 

gelen bu adlar konmaktadır (ATKA 14): Tölegen, Tölemis. “Öte-” (geç-) fiiliyle 

yapılan adlar da aynı amaçla verilir: Ötebiyke, Ötegul, Ötemis, Öteş. 

Çocuğu olmayan ailelerin Tanrı’nın adını kullanarak ad vermelerinin 

sebebi de yine kötü ruhları korkutmaktır. Rásonyı’ye göre bunlar teofor (Allah 

adını kapsayan) adlardır (1963: 74): Qudayberdi (Hüda verdi), Qudaynet 

(Hüda’nın niyeti), Mawlim (Mevlâm), Mawlimberdi (Mevlâm verdi). 

Kötü ruhları korkutan, onlardan daha güçlü ve süratli olan hayvanların 

adları veya bunlarla ilgili adlara ad biliminde apotropaeon (koruyan adlar) denir 

(Sakaoğlu 2001: 11). Bu tür adlar, çocuğun yiğit olması dileğiyle verilebileceği 

gibi koruma amacıyla da verilebilir. Bu sebeple bu tür adlar iki grupta da yer 

almıştır: Arslan, Arslanbek, Arslanbiy, Qaplan, Qazbek, Qazbolat, Qazgerey. 

5 Adın içinde “taw” varsa, çocuğun doğduğu yerde bir dağın bulunduğu anlamı da aranabilir. 

6 Nogay Türkçesi edebî dilinde “can” kelimesi “yan” şeklindedir. 



Kız adlarından Müsirew (yalvararak elde etmek), Saylaw (seçmek, seçip 

ayırmak) anlam olarak bu grubun içindedir. 

Eski Türk kültüründe Gök tanrı inancı ve Şamanizm’in etkilerinin 

derinliği; Budizm, Manihaizm, Nastorizm ile birlikte dışarıdan gelen diğer 

unsurlar, erkek adları ile kadın adlarını ayırmayı güçleştirmiştir. Yalnız Türkçe 

olarak konan adlarda bile cinsiyet farkı belirgin değildir (Abdurrahman 2004: 

129: Demirez-Güneri 2011-176). Bunun yanında çocuğun kötü ruhlardan 

korunması amacıyla oğlanlara kız, kızlara oğlan adı verilir (Sakaoğlu 2001: 11). 

Nogay Türklerinde Keldixan, Köşerbay veya Göçerbay hem kadın hem de erkek 

adlarındandır. Kızlara verilen Papaş (papa: Rus. Baba, küçültme ekiyle) adının 

verilme amacı da bu olmalıdır. 

Bazı güzel adların kötü ruhların ilgisini çektiği düşünülerek çocuğa 

kötü anlamlı adlar da verilebilmektedir (Aksan 1995: 439). Türk toplumundaki 

geleneklerden biri de, kötü ruhlar insanları rahatsız ederlerse onlardan 

kurtulabilmek için, rahatsız edilen kişinin adının değiştirilmesidir (Üçok 1947: 

34; Karahan 2011; 293) 

Nefret edilen kavimlerin adları, çocuğun yaşamasını sağlamak amacıyla 

verilen adlardandır. Amaç, ana babanın çocuğu aslında sevmediği inancını 

uyandırarak kötü ruhları kandırmaktır: Urusmurza (Rus beyi), Apaz (Abaza). 

Bazı hayvan adları, aynı niyetle çocuğun yaşaması için verilir: Botaş 

(bota: deve, küçültme ekiyle), Qumar (himâr: Ar. Eşek, küçültme ekiyle). Buna 

benzer şekilde güzel bir anlamı olmayan veya anlamı olumsuz olan adların 

konma amacı aynıdır: Ayıp (ayıp), Ayub, Batuw (batmak), Qambiyke (qam: 

gam, kaygı, tasa), Mataq (mataqay: pasaklı), Mekerxan (mekir: (Kaz.) art niyet, 

kurnazlık), Süyrik (kız adıdır ve “bıyıklı” anlamındadır), Şingil (şüñgil: çukur, 

oyuk), Zalımxan (zalım: zalim). 

“Yaw” (düşman) vasıf adıyla kullanılan adların da böyle bir amacı vardır: 

Yawbiyke, Yawmırza. 

2.2.Uzun Ömür Dileyen Adlar: 

Ömirzaq (ömri uzaq: ömrü uzun) ve Ömirbek bu niyetle verilen 

adlardandır. 

Çocuğun sağlıklı yaşaması için verilen adlardan bazıları şunlardır: Sälim, 

Sälime, Sälimet, Sälimgerey, Sälimxan, Salimırza. Yine Küsep (isteyip, istenmiş) 

bu tür bir addır. 

2.3. Oğul Dileyen, Oğlan Olduğunu Belirten veya Kız Dileyen Adlar: 

Ertu (“er tuwsın”dan kısaltılmış), Qıztamam, Mıratxan, Muradasıl, 

Muradin, Murat, Muratali. 

Türk kültüründe genellikle oğula daha çok değer verilmekte ve evlâdın 

110


erkek olması istenmektedir. Ancak Nogaylarda bunun tersi bir ada da rastlanmıştır. 

Küsebiyke (küse- çok istemek) adı kız evlâdın istendiğini göstermektedir. 

2.4. Artık Çocuk İstenmeyişini Bildiren Adlar: 

Çocuğun yaşaması için konan şu adlar “dur-” anlamıyla kullanıldıysa artık 

çocuk istenmediğini de ifade edebilir: Atyeter, Quruptursın, Tursın, Tursınxan, 

Toxtar, Toqtar. 

2.5. Mutluluk, Başarı Gibi İyi Bir Hayat Tarzı Dileyen Adlar: 

Ana babaların yeni doğan çocuk için sağlık, mutluluk, rızık, zenginlik vb. 

birçok şey dilerler. Bu dilekler ad olarak konabilir: 

Doğan çocuğun güzel, hayırlı bir ömrü olsun diye verilen adlar: Däwletxan 

(däwlet: iyilik, hayır), İnal (inanılan, güvenilir), Qayırbek (qayırlı: hayırlı), 

Quwanay (quwan-: sevinmek), Näsip, Nasipat, Näsipxan, Näsipli, Ogırlı, Suyun 

(


Güç, sağlamlık ve dayanıklılığı gösteren bazı nesnelerin adları bu grupta 

yer alır. Buna göre biçimle öz arasındaki bağlantı, bir şeyin özü ile onu ifade eden 

ad arasında da vardır (ATKA, 42): Aydemir, Aqbolat (bolat: çelik), Baydemir, 

Bekbolat, Bektemir, Centemir, Erbolat, Kencebolat, Qambolat, Qasbolat, 

Qazbolat, Temirbek, Temircan, Temirxan, Temir-Polat, Yambolat, Yarbolat. 

Silah adları bu tür kişi adlarındandır (ATKA, 44): Qaşaw (oyma kalemi, 

keski), Qılışxan, Qılışgerey. 

2.7. Vücutla İlgili İyi Özellikleri Belirten Adlar: 

Nogaylarda verilen bu tür kişi adları şunlardır: Esengeldi (sağlıklı geldi), 

Esenbiyke, Esmanbet 8 (akıllı Muhammed) Estuwgan (akıllı doğdu). 

Çocuğun çabuk ve güzel konuşması için verilen adlardan bazılar: Aytxan, 

Aytuwlı. 

2.8. Görkemli Adlar: 

“Yiğit” anlamına gelen “batir” iyi karakter dilemenin yanında görkemli 

adlar arasında da sayılmaktadır. “Batir” büyük savaşçılara verilen unvandır. 

Proto-Bulgar yazıtlarında Bagatur~Bogatur şeklinde geçen kelime Menges ve 

Beşevliyev’e göre unvan, Tekin’e göre kişi adıdır (1987: 51): Äcibatir, Bätir, 

Bätirbek, Bätirgazı, Bätirmırza. 

Ayrıca Älim, Älimgazı, Älimxan, Ämirbiy, Ämirxan , Äskerbiy, Bayşora 

(şora: asilzade, soylu), Küşlixan (küşli: güçlü), Yarıqbay (yarıq: ışık, ziya) 

görkemli adlardandır. 

Rusça “geroy” (kahraman, alp), Nogaycada “gerey” biçimine dönüşerek 

Türkçe adlarla birlikte yaygın bir şekilde kullanılmaktadır: Äcigerey, Ädilgerey, 

Älimgerey, Qazgerey, Qılışgerey, Meñligerey, Sälimgerey, Zabitgerey. 

“El” (memleket, ülke) kelimesiyle kullanılan adlar da bu gruba girer: 

Elbiyke, Elboldı, Eldar, Elgaytar. 

“Xan” (hükümdar) ile kullanılan kadın adları da görkemli adlardandır: 

Aslıxan, Aşuwxan, Awasxan, Aysexan, Aytxan, Äcixan, Älimxan, Äskerxan, 

Bayramxan, Bazarxan, Cennetxan, Dämesxan, Dävletxan, Erkexan, İncixan, 

İysimxan, Kebaxan, Keldixan, Kencexan, Külimxan, Kümisxan, Küşlixan, 

Qaralxan, Qılışxan, Qırımxan, Qurasxan, Malaxan, Mamırxan, Maylıxan, 

Mekerxan, Meñlixan, Mıratxan, Misirxan, Näsipxan, Nurxan, Orazxan, 

Ölmesxan, Sälimxan, Sekerxan, Seperxan, Sıylıxan, Stambılxan, Süydimxan, 

Tätlixan, Totayxan, Wezirxan Yapxan, Yelletxan, Yemisxan, Zalımxan, Zäbitxan. 

“Gazı” ile kullanılan erkek adları bu gruptadır: Abdulgazı, Älimgazı, 

Bayramgazı, Bätirgazı, Boramgazı, Nurgazı, Umargazı, Yangazı. 

8 Nogaycada esüw (esmek) fiili de bulunmaktadır. 

112


“Murza” veya “mırza” (bey) ile kullanılan adlar görkemli adlardandır: 

Aqmurza, Äcimurza, Baymırza, Bätirmırza, Bekmurza, Xanmurza, Qanmurza, 

Salimırza, Yanmurza, Yawmırza. 

Eski Türkçeden beri kullanılan “bek” ve “biy” başlangıçta asilzâde 

anlamına gelmiştir (ATKA, 51). “Bek” ile kullanılan adlar: Alibek, Arslanbek, 

Älibek, Bawbek, Bätirbek, Bekberdi, Bekbiyke, Bekbolat, Beket, Bekinat, Bekiş, 

Bekkani, Bektemir, Bekuv, Dinibek, İncibek, Qairbek, Qayırbek, Qazbek, 

Qılınbek, Murzabek, Nazlıbek, Nawurbek, Niyazbek, Ömirbek, Özbek, Şaşlıbek, 

Tatlıbek, Temirbek, Uzbek, Vatasıbek, Yanbek, Yanibek, Zaurbek. 

“Biy” ile kullanılan adlar: Arslanbiy, Asanbiy, Askerbiy, Ämirbiy, Äskerbiy, 

Meñlibiy, Musabiy, Müsirbiy, Safarbiy, Soltanbiy, Türkbiy, Ullıbiy (ullı: büyük, 

ulu). 

“Soltan” ile kullanılan adlar: Biysoltan, Soltan, Soltanat, Soltanbiy, 

Soltanmurat, Tawsoltan. 

Unvan veya rütbeler birleşerek kullanıldığında görkemli adlardan olur: 

Bekmanbet, Bekmurza, Biysoltan, Xanbiy, Qanmurza, Murzabiy. 

Qanamat (qan>xan), Qambolat (n>m değişikliği) bu tür adlardandır. 

3. Tesadüf Adları: 

3.1. Yeni Doğmuş Çocuğun Göze Çarpan Bir Özelliği: 

Yeni doğan çocuğun ilk göze çarpan özelliği ona ad olarak verilebilir: 

Aqmañlay (beyaz alın) [geleneğe göre Nogay Türklerinin büyükannelerinden 

biri (Rásonyı 1963: 81)], Aqtamaq, (beyaz boğaz), Aşuwxan (aşuw: sinir, hiddet), 

Dombay (şişman), Kökkez (kök: mavi, yeşil), Küren (koyu sarı), Qaragöz, 

Qaraşaş (kara saç), Qasbolat (qas: kaş), Qızılgül, Mamırxan (mamır: şişman, 

semiz), Meñlali (meñli: benli), Meñlibiy, Meñligerey, Sarıbay, Sarıbas (sarı baş), 

Sarıtay, Şaşlı (saçlı), Toqal (kadın adı, “tıraşlı” anlamında), Toqsaba (tok tulum) 

[geleneğe göre Nogay Türklerinin büyükannelerinden biri (Rásonyı 1963: 81)]. 

Çocuğun esmer olması ile ilgili kullanılan “qara” sıfatıyla oluşturulmuş 

olan Qaradaw (kara dev), Qarasay (say: sığ, derin olmayan, kısa boy için 

kullanılmış olabilir), Qarayan (yan: can), Qaraydar (Qara Haydar) bu tür 

adlardandır. 

3.2. Doğumdan Sonra İlk Göze Çarpan veya Adı Geçen Nesne veya Hayvan: 

Aqtay (ATKA, 66) (beyaz tay), Qaplan, Qaşaw (oyma kalemi, keski), 

Qazbek (qaz: kaz), Qazbolat, Qazgerey, Qılışgerey (qılış: kılıç), Qoylıbay (qoylı: 

koyunlu), Qurman (Oğuz ve Kıpçaklarda yaylık, yay kabı) (DLT, 382, ATKA, 

68), Qurmanali, Qurmanbay, Qurmanbiyke, Malaxan (mala: tırmık), Sarıtay, 

Sawqat (hediye), Şoqay (deriden yapılmış bir tür ayakkabı), Taybiyke (tay: atın 

yavrusu), Yabin (jabın: Kaz. çatı örtüsü), Yibek (ipek). 

113


3.3. Doğumdan Sonra Çadıra, Odaya İlk Giren Kimse, Avulda 

Bulunan Yabancı (Adı, Rütbesi, Kavmi, İşi, Göze Çarpan Vücut Özelliği): 

Äcixan (äci: hacı), Äcimolla, Qocahmet (qoca: hoca), Mollali, Özbek, 

Uzbek, Teñali (teñ: arkadaş), Türkbiy. 

3.4. Doğumdan Sonra Ana Babanın İlk İşittiği veya Söylediği Söz: 

Amangeldi (aman: mesut, mutlu), Atyeter (ad ulaşır veya yeter), Boldıgız 

(kız oldu), Dcumageldi, Ertuwgan (erkek doğdu), Esengeldi (sağlıklı geldi), 

Geldimorat, Keldixan, Keldimurat, Kencebolat (kence: en küçük), Kencexan, 

Quwandıq (sevindik), Orazgeldi, Satır (patırtı, gürültü), Sewunduq, Süwret 

(resim), Süyindik, Süyündük (sevindik), Şerpu (şarpı-: hafiften ateş yakmak), 

Yapxan (yap-: örtmek), Yarboldı, Yelletxan (yellet-: havalandırmak), Yumageldi, 

Yuwdır (yıka-t). 

3.5. Doğum Zamanındaki Hava veya Gökyüzünün Durumu: 

Boranbiyke (boran: fırtına), Gündogan, Küntuwgan, Künbiyke, Künsıluw, 

Qarlı (karlı), Yarıqbay (ışıklı, aydınlık ve zengin olan). 

3.6.On İki Hayvanlı Türk Takvimine Göre Doğum Yılının Adı: 

Qoylıbay (qoy: koyun). 

3.7. Mevsim, Ay, Gün, Günün Bir Bölümü, Bayram: 

Bayramberdi, Eradil (era: Rus. Devir, zaman), Yazlıbay (ATKA, 77) (yaz 

mevsiminde dünyaya gelmiş). 

Cuma günü doğanlara verilen adlar: Dcumageldi (ATKA, 77), Yumadüw 

(yuma: cuma), Yumageldi, Yumagül, Yumagisi, Yumaniyaz, Yumaş, Yumaziyet. 

Ramazan ayında doğanlara verilen adlar: Orazbike, Orazbiyke, Orazxan, 

Oraz, Orazali, Orazbay, Orazgeldi, Orazmanbet, Orozmanbet, Orozniyez (oraz 

veya oroz: oruç). 

Kurban bayramında doğanlara verilen adlar: Qurman (kurban), 

Qurmanali, Qurmanbay. 

Nevruzda doğanlara verilen ad: Nawruz. 

Haftanın günleri: Sarsenbi, Düysenbiy. 

Tan atarken dünyaya gelen çocuklara verilen ad: Tañatar, Tanbike, 

Tañbiyke, Tañsıluw, Tansıluw, Tanyatıq. 

3.8. Doğum Günündeki Önemli Olay: 

Çocuk bir göç veya taşınma sırasında doğmuş ise verilen adlar: Köşbiyke, 

Köşali, Köşekbay, Köşerbay, Köşmanbet. 

Seçim gününde doğana verilen ad: Saylaw. 

Pazar kurulduğu gün çocuğa verilen ad: Bazarbiyke, Bazarxan, Bazarbay. 

114


Düğün günü doğan çocuğa verilen ad: Toybike, Doymanbet. 

Sefer sırasında doğan çocuğa verilen ad: Safarbiy, Saparali, Seperxan. 

Yola çıkılması söz konusuysa verilen adlar: Yolaqay, Yolgisi, Yollı, Yolmanbet. 

Düşmandan kurtulunduğu gün verilen ad: Yawgaytar (düşman döner). 

Yine “yaw” (düşman) ile ilgili adlar: Yawbiyke, Yawmırza. 

Tarlada çalışılan gün verilen ad: Qazuw (qazı-: kazmak), Şäliş (şal-: 

biçmek, tırpanlamak). 

3.9. Doğum Yerinin Yanında Bulunan Şehir, Nehir, Dağ vb.: 

Şehir adlarının ad olarak kullanması: Qrım, Qırımxan, Madina, Medine, 

Mekke, Saray, Stambılxan. 

Bawbek (baw: bağ, bahçe), Bawdin, Elboldı (el: vatan), Indırali (ındır: 

harman), Indırbay, Qurgan (siper, sur), Otar (mera, otlak), Otarbay, Sabanali, 

Tawcan (taw: dağ), Tawsoltan, Tengiz (deniz), Tuqay (orman, ağaç ve bitki 

yığını). 

4. Ana Baba Duygularını (Sevgi, Şefkat vb.) Gösteren Adlar (Okşama 

Adları): 

Genel olarak Türkçede kadın adlarının birçoğu bu grupta yer almaktadır 

(Rásonyı 1963: 85). Ad biliminde “hypochoristica” denen bu adlar; “ana babanın 

duygularını, sevgisini, şefkatini gösteren, genellikle güzel, ince, tatlı, değerli, 

küçük bir şey anlamındaki adlardır” (Sakaoğlu 2001: 11): Altın, Amansıluw, 

Ärüwcan (ärüw: iyi, güzel), Ärüwgız, Ärüwxan, Ärüwzat (zat: şey), Aygül, 

Aypara, Aybike 9 , Aysıluw, Baa (paha), Balbiyke, Balgisi, Balseker (bal şeker), 

Biyke (hanım), Cennetxan, Erkexan (erke: sevgili, gözde), Gülli, Gülnara, 

Gülnazar, Gülsim, Gülşaxar, İncixan, Kümis (gümüş), Kümisxan, Künsıluw, 

Qızılgül, Marcan, Meñsıluw, Nazlıbek, Nurbiyke, Nuradil, Nurcan, Nurgazı, 

Nurgisi, Nurxan, Nurlıbay, Nurmanbet, Sawqat (hediye), Sekerxan (şeker 

han), Sıylı (değerli), Sıylıxan, Tañsıluw, Tätli (tatlı), Tätlixan, Totay (prenses), 

Totayxan, Totıy, Yansaray (can saray), Yibek (ipek), Yensıluw, Yumagül, Yuldız 

(yıldız), Zılıyqa (zılıy: fevkalade). 

Bazı kadın adlarında sona gelen –ş eki, küçültme ekidir ve sevgi ifadesi 

vermek için kullanılmıştır: Bätoş, Bayraş, Mar’yeş, Mataş, Üzlipeş. 

Şu erkek adları da aynı niyetle verilmiş adlardandır: Nuradil (nur: nur, 

ışık), Nurgazı, Nurgisi, Nurlıbay, Nurmanbet, Söltik (söl: öz suyu). 

9 İçinde“ay” olan her ad totem adı değildir. 

115


5. Kişilere Bağlı Olarak Verilmiş Adlar: 

5.1. Milletin Hayal ve Hatırasında Yüceltilen Kişilerin Adları: 

Adı duyulmuş, meşhur bir yiğidin adını vermek de âdettendir. Böylelikle 

çocuğun da aynı şekilde yiğit olması temenni edilir. Özellikle halk arasında 

adı kötüye çıkmış birinin isminin verilmemesine dikkat edilir. Nogaylarda atı 

aytuvlı “adı anılan, nam salmış” deyimi vardır. Atıñdı yaman dañkka şıgarma, 

balam, ärüv ayttırmaga şalıs “Adını kötüye çıkarma yavrum, iyi anılmaya çalış”, 

sözü büyüklerin kendinden küçüklere mutlaka verdikleri bir öğüttür (Kapayev 

1995, 40). Soltanmorat, Umar (Ömer), Umargazı milletin hayal ve hatırasında 

yüceltilen kişilerin adlarındandır. 

6. Rusça Adlar: 

Nogay Türkleri arasında Rus adları da yaygındır. Erkek adları olarak 

verilen Sıtalinat, Sıtalinbey, Valeriy vb.; kadın adlarından Almita, Elmira, 

Gelena, Miyanda, Sofya vb. bunlardan bazılarıdır. 

A 

Abibat 

Abidat 

Afuwcan 

Aqlime 

Aqmañlay 

Aqtamak 

Almira 

Altın 

Amansıluw 

Aminat 

Apuwzar 

Asıl 

Asiyat 

Aslıxan 

Aşuwxan 

Awasxan 

Aybike 

Aygül 

Aypara 

Ayse 

NOGAYCA ADLAR 

NOGAYCA KADIN ADLARI: 

Aysexan 

Aysıluw 

Ayşat 

Aytxan 

Aytuwlı 

Ä 

Äbiybe 

Äcibiyke 

Äcixan 

Änipet 

Älime 

Älimet 

Älimxan 

Ärüwcan 

Ärüwgız 

Ärüwxan 

Ärüwzat 

Äsiret 

Äsiyet 

Äskerxan 

B 

Baa 

Balbiyke 

Balseker 

Banuw 

Bapu 

Batuw 

Bayrambiyke 

Bayramxan 

Bayraş 

Bazarbiyke 

Bazarxan 

Bäti 

Bätok 

Bätoş 

Bekbiyke 

Bekinat 

Berdaus 

Biyke 

Boranbiyke 

Borsıy 

C 

Cennetxan 

D 

Dämekey 

Dämesxan 

Däwetey 

Däwletxan 

Dodaw 

Dodıy 

E 

Ediya 

Elbiyke 

Emine 

Erkexan 

Ertu 

Esenbiyke 

F 

Farida 

Farizat 

Fatimat 

G 

116

117 


Gülli 

Gülnara 

Gülnazar 

Gülsim 

Gülşaxar 

X 

Xanbiyke 

Xaniy 

İ 

İmsınay 

İncixan 

İysim 

İysimxan 

İysindik 

İysuw 

K 

Kebaxan 

Kebay 

Keldixan 

Kencexan 

Kerime 

Kewsar 

Kökey 

Kökkez 

Köşbiyke 

Külimxan 

Külizar 

Külsi 

Külsim 

Kümis 

Kümisxan 

Künbiyke 

Kündarüw 

Künsıluw 

Küren 

Küsebiyke 

Küşlixan 

Q 

Qadırbiyke 

Qambiyke 

Qandaza 

Qanipet 

Qanitat 

Qaniy 

Qaragöz 

Qaralxan 

Qaraşaş 

Qarlı 

Qatamay 

Qawsarat 

Qılışxan 

Qrım 

Qırımxan 

Qızılgül 

Qoqa 

Qoqaş 

Qurasxan 

Qurmanbiyke 

M 

Madina 

Malaxan 

Maliyat 

Mallıbiyke 

Mamırxan 

Mar’yeş 

Marcan 

Marxaba 

Maripat 

Märiyem 

Marziye 

Mataş 

Maylaw 

Maylıxan 

Mayor 

Medine 

Mekerxan 

Mekke 

Meñlixan 

Meñsıluw 

Mesku 

Mıratxan 

Minat 

Misirxan 

Mükminat 

Müsirew 

Müslimat 

Mütli 

N 

Nafise 

Napisat 

Narbiyke 

Nasipat 

Nazlıbek 

Näsipxan 

Näsipli 

Näşüw 

Näyme 

Nurbiyke 

Nurcan 

Nurxan 

Nuripat 

O 

Orazbike 

Orazbiyke 

Orazxan 

Ö 

Ölmes 

Ölmesxan 

Ötebiyke 

P 

Papaş 

Parizat 

R 

Rabiyat 

Rayxan 

Rayme 

Raziyet 

Rıslıbiyke 

S 

Sabirat 

Sakinet 

Saliyat 

Sapiyet 

Saray 

Saybat 

Saylaw 

Sälime 

Sälimet 

Sälimxan 

Säniyet 

Säpelek 

Sekerxan 

Seperxan 

Sıylı 

Sıylıxan 

Sofiyat 

Soltanat 

Stambılxan 

Süwret 

Süydimxan 

Süydümxan 

Süyrik 

Süyünbike 

Ş 

Şabwar 

Şarbiyke 

Şaşlı 

Şaydat 

T 

Tanbike 

Tañbiyke 

Tañsıluw 

Tansıluw 

Tanyatıq 

Tatuwey 

Tawcan 

Taybat 

Taybiyke 

Tayrat


Tätim 

Tätli 

Tätlixan 

Tımıs 

Toqal 

Toqbiyke 

Toqsaba 

Totay 

Totayxan 

Totımay 

Totıy 

Toybike 

U 

Ulıymet 

Urkıyet 

Ü 

Üzliken 

Üzlipeş 

W 

Waidat 

Y 

Yagüw 

Yansaray 

Yapxan 

Yawbiyke 

Yelletxan 

Yembiyke 

Yemis 

Yemisxan 

Yensıluw 

Yibek 

Yuldız 

Yumaş 

Yumaw 

Yumaziyet 

Yuwdır 

Z 

Zalımxan 

Zarifa 

Zayrat 

Zäbitey 

Zäbitxan 

Zekiy 

Zeynap 

Zılıyqa 

Zuxra 

Zul’fiya 

Anadolu’da yaşayan Nogay Türkleri arasında, kız çocuklarına eskiden 

verilen ancak günümüzde kullanılmayan bazı adlar tespit edilmiştir. 10 

NOGAYCA ERKEK ADLARI: 

A 

Abdulgazı 

Abdulxamid 

Abdulqadır 

Abdulqasım 

Abdulla 

Abdulmuslim 

Abduraxman 

Abu 

Abubekir 

Acdaut 

Acmambet 

Axmet 

Aqbolat 

Aqmanbet 

Aqmurza 

Aqtay 

Alawdin 

Alıpqaş 

Ali 

Alibek 

Älimgerey 

Alladin 

Amanaqay 

Amanbay 

Amangadı 

Amangeldi 

Amankey 

Anwar 

Apaz 

Apsatar 

Arifulla 

Arslan 

Arslanbek 

Arslanbiy 

Asan 

Asanali 

Asanbiy 

Asxad 

Aşim 

Atyeter 

Awbekir 

Aydemir 

Ayıp 

Ayub 

Azamat 

Ä 

Äbid 

Äblez 

Äcibatir 

Äcibayram 

Äcigerey 

Äcikerim 

Äcimolla 

Äcimurza 

Äcimusa 

Äcisxaq 

Ädilgerey 

Ädis 

Äkim 

Älibek 

Älim 

Älimgazı 

Älimxan 

Ämin 

Ämirbiy 

Ämirxan 

Ämit 

10 Acıqan, Aduwle, Atike, Azime, Bayramqan, Bekiş, Bekkani, Bekuv, Boldıgız, Caciy, Cumaş, Cumaziye, Cülüyce, 

Damaqan, Dameş, Döndü, Dursun, Göçerbay, Güldane, Gülmalek, Gülperi, Hacımelek, İncibek, İnciqan, İsmiqan, 

İstanbulqan, Qadife, Qanbelek, Qanike, Qaniş, Qaside, Qayırzade, Qıztamam, Qurbanapakay, Menliapakay, Nasipqan, 

Nayme, Nazik, Nazlıbek, Nazlıqan, Nazmiye, Nütbiye, Pazarqan, Rabiye, Rayme, Sabriye, Sapiye, Saşlıbek, Sayme, 

Seperqan, Sepli, Sevqa, Tansıq, Tatlıbek, Televqan, Telliqan, Tomay, Tomay, Tomina, Totay, Totayqan, Toyaş, Toybike, 

Zakiy, Zaripe (Kaynak kişi: Hasan Benli). 

118

119 


Äskerbiy 

Äsrepi 

Äwez 

B 

Baap 

Baxbiy 

Balgisi 

Bawbek 

Bawdin 

Baydemir 

Bayet 

Baygadı 

Baymanbet 

Baymırza 

Bayram 

Bayramali 

Bayramberdi 

Bayramgazı 

Bayremet 

Bayşora 

Bazarbay 

Bäis 

Bäit 

Bälew 

Bäli 

Bätir 

Bätirbek 

Bätirgazı 

Bätirmırza 

Begali 

Bekberdi 

Bekbolat 

Beket 

Bekmanbet 

Bekmurza 

Bektemir 

Belyal 

Bıdayxan 

Biysoltan 

Biytulla 

Biyüw 

Blıqay 

Boramgazı 

Botaş 

Bozyigit 

C 

Cabrail 

Calaldin 

Camaldin 

Camaw 

Centemir 

Cumageldi 

D 

Daut 

Dilmanbet 

Dinibek 

Dinislam 

Diniş 

Dlimxan 

Dobay 

Dombay 

Dormaz 

Doymanbet 

Düysenbiy 

E 

Elboldı 

Eldar 

Elgaytar 

Eradil 

Erbolat 

Erecep 

Ertuwgan 

Esbergen 

Esengeldi 

Esmanbet 

Estuwgan 

F 

Farid 

Fazil 

G 

Geldimorat 

Gündogan 

X 

Xalimat 

Xanbiy 

Xanmurza 

Xarun 

Xüsin 

I 

Idrıs 

Indırali 

Indırbay 

İ 

İbragim 

İmamali 

İnal 

İrsuw 

İsa 

İsaq 

İsxaq 

İslam 

İsmail 

İsmaq 

İstamali 

K 

Keldixan 

Keldimurat 

Kelemet 

Kelendik 

Kencebolat 

Kerim 

Kökkez 

Köşali 

Köşekbay 

Köşerbay 

Köşmanbet 

Küntuwgan 

Küsep 

Q 

Qadir 

Qairbek 

Qaliş 

Qambolat 

Qanamat 

Qanmurza 

Qaplan 

Qaradaw 

Qarasay 

Qarayan 

Qaraydar 

Qasbolat 

Qasım 

Qaşaw 

Qayırbek 

Qazbek 

Qazbolat 

Qazgerey 

Qaziwet 

Qaziy 

Qazuw 

Qıdır 

Qıdırali 

Qıdırniyaz 

Qılışgerey 

Qocaxmet 

Qopış 

Qoylıbay 

Qruptursın 

Qubray 

Qudayberdi 

Qudaynet 

Qumaraş 

Qurgan 

Qurıy 

Qurman 

Qurmanali 

Qurmanbay 

Qurpış

120 


Quwanay 

Quwandık 

L 

Luqpan 

M 

Magomet 

Maxmud 

Mamaş 

Manbet 

Mataq 

Matay 

Maut 

Mawledin 

Mawlim 

Mawlimberdi 

Mawlüt 

Mämbet 

Mämet 

Mämetali 

Mämew 

Mecit 

Medew 

Meñlali 

Meñlibiy 

Meñligerey 

Mıtallap 

Mollali 

Muxtar 

Muradasıl 

Muradin 

Murat 

Muratali 

Murtadali 

Murzabek 

Murzabiy 

Musa 

Musabiy 

Muslim 

Müsirbiy 

N 

Nacmudin 

Nanay 

Nawruz 

Nawurbek 

Nädir 

Niyaz 

Niyazbek 

Nuqay 

Nuradil 

Nurgazı 

Nurgisi 

Nurlıbay 

Nurmanbet 

O 

Ogırlı 

Oraş 

Oraz 

Orazali 

Orazbay 

Orazgeldi 

Orazmanbet 

Orozmanbet 

Orozniyez 

Ospan 

Otar 

Otarbay 

Ö 

Ömirbek 

Ömirzaq 

Ötegul 

Ötemis 

Öteş 

Özbek 

R 

Ramazan 

Ramberdi 

Rasil 

Raşid 

Raşidxan 

S 

Saadin 

Sabanali 

Saduwaqas 

Safarbiy 

Sagındıq 

Salix 

Salimırza 

Sallıbay 

Sangişi 

Sañlıbay 

Saparali 

Saraydar 

Sarıbas 

Sarıbay 

Sarıtay 

Sarsembi 

Sarsey 

Satay 

Satır 

Sawqat 

Saydibeli 

Sayıt 

Säli 

Sälim 

Sälimgerey 

Sewunduq 

Seydaxmet 

Seyit 

Seyitali 

Seypılla 

Seypidin 

Seypit 

Sıdıyıq 

Soltan 

Soltanbiy 

Soltanmurat 

Söltik 

Suyun 

Süleymen 

Süyindik 

Süyündük 

Ş 

Şaban 

Şaxim 

Şäliş 

Şämetey 

Şämşit 

Şäntik 

Şäwdir 

Şerpu 

Şingil 

Şoqay 

Şomat 

Şümet 

T 

Tañatar 

Tawcan 

Tawsoltan 

Taymas 

Taymasxan 

Temirbek 

Temircan 

Temirxan 

Temir-Polat 

Tengiz 

Teñali 

Toxtar 

Toqtar 

Tölegen 

Tölemis 

Tuqay 

Turubek 

Türkbiy 

U 

Ullıbiy 

Umar 

Umargazı 

Urusmurza 

Uzbek


W 

Wezirxan 

Y 

Yabin 

Yagapir 

Yax’ya 

Yaqup 

Yambolat 

Yameş 

Yamet 

Yametey 

Yanbolgan 

Yandu 

Yangazı 

Yanbek 

Yanibek 

Yanquwat 

Yanmurza 

Yanpoy 

Yaragay 

Yarbolat 

Yarboldı 

Yarıqbay 

Yarıs 

Yaşaw 

Yawgaytar 

Yawmırza 

Yazlıbay 

Yenali 

Yolaqay 

Yolgisi 

Yollı 

Yolmanbet 

Yumadüw 

Yumageldi 

Yumagisi 

Yumagul 

Yumandıq 

Yumaniyaz 

Yumart 

Yumay 

Yunus 

Yusup 

Z 

Zabitgerey 

Zalımxan 

Zarmanbet 

Zaurbek 

Zeker’ya 

Zeynadin 

Zeynal 

Zeynulla 

Ziyaw 

Ziyawdin 

Zubair 

Zulqaniy 

Zulqarnay 

Zunqarnay 

Kısaltmalar: 

Ar: Arapça 

ATKA: Ana Çizgileriyle Türk Kişi Adları Sistemi 

Kaynaklar: 

AKSAN, Doğan (1995): Her Yönüyle Dil/Ana Çizgileriyle Dilbilim, TDK Yayınları, Ankara. 

ALİYEVA, Esen Minara (2009): “Ahıska Türklerinde Kişi Adları”, U.Ü. Fen-Edebiyat 

Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 10, Sayı: 16. 

ALPARGU, M., (1996): “Dünden Bugüne Kafkasya’da Nogaylar”, Tarih Boyunca 

Balkanlardan Kafkaslara Türk Dünyasi Semineri, I.Ü. Ed. Fak. Tarih Arastirma 

Merkezi, Ed. Fak. Basimevi, İstanbul. 

AMANOĞLU, Ebulfez Kulı (2000): “Divanü Lugat-it-Türkî’deki Kişi Adları Üzerine”, 

Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 15, s. 5-14. 

ARAT, Reşit Rahmeti (1991): Kutadgu Bilig I, Metin, Ankara. 

ATALAY, Besim (1986): Dîvân-ı Lügâti’t-Türk Dizini “Endeks” C.4, TDK Yayınları, Ankara. 

BASKAKOV, N.A. (1963): Nogaysko-Russkiy Slovar, Moskva, s. 485-489. 

ÇELİK ŞAVK, Ülkü, “Karakalpak Kişi Adları Üzerine Bir İnceleme” Millî Folklor Dergisi, 

Yıl: 14, Sayı: 54. 

DEMİREZ GÜNERİ, Aysun (2011): “Yeni Uygur Türkçesinde Fiillerden Türetilmiş Kişi 

Adları”, Bilkent Üniversitesi VI. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri, 

Erzurum- 25-28 Eylül 2011, s. 169-177, Ankara. 

ERCİLASUN, Ahmet B. (1984): Kutadgu Bilig Grameri –Fiil-, Gazi Üniversitesi Yayınları, 

Ankara. 

ERGİN, Muharrem (1991): Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul. 

GÜNGÖRDÜ, Erol (1991): Ana Çizgileriyle Türk Kişi Adları Sistemi, Gazi Üniversitesi, 

Sosyal Bilimler Enstitüsü (yayımlanmamış yüksek lisans tezi). 

121


İNAN, Abdülkadir (1966): “Dede Korkut Kitabında Eski İnançlar ve Gelenekler” Türk 

Kültürü Araştırmaları, s. 145-159. 

KALAFAT, Yaşar (2006): Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, Ankara. 

KARAHAN, Leylâ (2008): “Türkçede Dinî Anlamlı Bazı Kişi Adlarını Ekle Değiştirme 

Geleneği” The 51st Meeting of the Permanent İnternational Altaistic Conference 

(PIAC 51), Romanya, Türk Dili Üzerine İncelemeler, Ankara 2011, s. 292-299. 

KİBAR, Osman (2005): Türk Kültüründe Ad Verme, Akçağ Yayınları, Ankara. 

ÖRNEK, Sedat Veyis (1995): Türk Halk Bilimi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. 

RÁSONYI, Lászlo (1976): “The Psychology and Categories of Name Giving Among the 

Turkish Peoples”, Hungaro Turcica, Budapest, s. 207-223. 

RÁSONYI, Lászlo (1988): Türklükte Kadın Adları, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 

1963, Ankara, s. 63-87. 

SAKAOĞLU, Saim (2001): Türk Ad Bilimi I Giriş, TDK Yayınları, Ankara. 

SÜMER, Faruk (1999): Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları I-II, Türk Dünyası Araştırmaları 

Vakfı Yayınları, İstanbul. 

TEKİN, Talat (1987): Tuna Bulgarları ve Dilleri, Ankara. 

UCA, Alaattin (2004): Türk Toplumunda Ad Verme Geleneği, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları 

Enstitüsü Dergisi, Sayı: 23, Erzurum 

ÜÇOK, Necip (1947): Genel Dilbilim, Ankara Üniversitesi, DTCF Yayınları, Ankara. 

VARİS, Abdurrahman (2004): “Türklerin Ad Koyma Gelenekleri Üzerine Bir İnceleme”, 

Millî Folklor, Yıl: 16, Sayı: 61. 

YALÇINER, Necla (2004): “Türkçede Son Çocuğa Verilen Adlar”, 4. Uluslararası Türk Dili 

Kurultayı, (20-26 Eylül 2004), C II Ankara, s. 3119-3130. 

122




Türkçe Kelime Çekimi Ulamları 

Dizgesi Üzerine: Ad Çekimi 

Ulamları 

Özlem Deniz Yılmaz * 1 

Özet: Kelime çekimi (düzeneği), sözcük birimlerinin sahip 

olduğu (çoğunlukla bağımsız) leksik anlamlara bu anlamların 

kendisiyle özdeşliğini bozmadan biçim birimleri aracılığıyla 

yardımcı anlamlar katmayı amaçlayan dil araç ve işlemlerinin 

tümü veya bu araç ve işlemleri içeren şekil bilimi alt dizgesidir. 

Makalede bu görüş doğrultusunda Türkiye Türkçesi ad çekimi 

ulamları ele alınmakta ve sınıflandırılması yapılmaktadır. 

Anahtar sözcükler: kelime çekimi, kelime çekimleyici biçim 

birimi, ad çekimi ulamları. 

On the Inflectional Categories 

System of Turkish: Inflectional 

Categories of the Noun 

Abstract: Inflection (inflectional mechanism) is a set of 

instrumentals and processes of language that aims to join 

connecting meanings by morphemes to lexical meanings 

of lexemes (often to independent lexical meanings), not 

destroying identities of their meanings, or is a morphological 

subsystem that includes a set of inflectional forms and 

processes. This opinion is supported by the author in this 

article and the inflectional categories of the noun in Turkish 

are analysed and classified. 

Key words: inflection, inflectional morpheme, inflectional 

categories of the noun. 

Türkçe gramerlerin çoğu, Hint-Avrupa dilleri verilerinden kaynaklanan 

görüşlerin etkisi altında kalınarak hazırlanmıştır. Oysa Türk dillerinin 

özelliklerini, Hint-Avrupa dilleri esasında oluşan bu görüş ve kavramların 

ışığında açıklamak her zaman mümkün değildir. Bu görüş ve kavramların 

* 

Yrd. Doç. Dr., Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü / İstanbul, ozlem.yilmaz@marmara.edu.tr, 

ozlemyilmaz_spb@hotmail.com 

123


Türk dili olgularına uygulanması ise gerçek durumu sergilemek yerine, tahrif 

etmekte, bu da genel olarak Türkoloji çalışmalarını, özel olarak da teorik Türk 

dil bilgisi ve dil biliminin gelişimini yavaşlatmaktadır. Çağdaş teorik Türk dil 

bilgisi ve dil biliminin görevi, bir yandan Türkçenin öz yapısının yansıması olan 

dil modellerini ortaya koymak, gramer görüşlerini geliştirmek, diğer yandan 

dünyadaki genel dil biliminin görüş ve kavramlarını Türk dili malzemesinden 

de yararlanarak zenginleştirip evrenselleşmesini teşvik etmek olmalıdır. Bu iki 

amaca katkıda bulunma gayretiyle yapılan çalışmalar arasında St. Petersburg 

Devlet Üniversitesi Doğu Dilleri (Şarkiyat) Fakültesi profesörlerinden Viktor 

Grigoryeviç Guzev’in Eski Anadolu Türkçesi malzemesi üzerinde 1970-1980’li 

yıllarda geliştirdiği bakış açısı da (bk. Guzev 1987 ve 1990) zikredilmelidir. 

Söz konusu bakış açısının kaynağı, hem klasik Rus dil bilimi ile Rusya’da 

oluşan Türkolojik görüşlerdir hem de dünya teorik dil biliminin kazanımlarıdır. 

Elinizdeki çalışmada ise bu görüşler, çağdaş Türkiye Türkçesi (TT) malzemesine 

uygulanmaktadır. 

Konuya girmeden önce çağdaş dil biliminde birçok kavram ve terimin 

tartışmalı bir nitelik taşıdığı, dolayısıyla kişisel tercih ve yorumların sıkça 

görüldüğü hem de iyi ve kolay anlaşılabilmek kaygısıyla çalışmada kullanılan 

temel kavram ve terimlerin içeriğine ilişkin görüşlerimizi kısaca açıklamayı 

uygun buluyoruz. Burada öncelikle dil, monem, söylev (söz), şekil bilimi 

(morfoloji), şekil bilimsel sözcük birimi (morfolojik leksem) üretimi, sözcük 

birimi üretici anlam, kelime çekimi, yardımcı anlam, biçim birimi (morfem), 

gramer şekli, gramer ulamı, şekil üretimi, şekil çekimi, ad (adlık) (isim, sıfat, 

zarf, sayı adı, predikatif ve zamir), yargı, mantıksal özne (sü(b)je), mantıksal 

yüklem (predika) ve fiil kavramları ele alınacaktır. 

Dil (dil dizgesi), bir toplulukta yaşayan her bir bireyin zihninde nesnel 

olarak bulunan bir bilme, ideal bir bildirişim düzeneğidir (Melnikov 1978: 

218-354; ayrıca bk. Guzev - Deniz Yılmaz 2004: 21; Deniz Yılmaz 2009: 24). 

Dolayısıyla dilin bütün, yani hem dağarcık (envanter) [ses birimi (fonem), 

monem, biçim birimi, sentagma vb.] hem de yapı (örneğin, her zaman birer 

düzenek olan şekil ve ulam) birimleri (Guzev 2006: 44-46) soyut birer imge 

sayılmalıdır. Dilin en az iki taraflı, yani anlamlı birimi, André Martinet’nin 

terimiyle monemdir (1998: 23). 

Monem, 1 beyinde birbirine çağrışım yoluyla bağlanan en az iki imgenin, 

yani biri herhangi bir nesnel dünya unsurunun, diğeri herhangi bir söylev 

göstergesinin yansıması olan iki soyut imgenin birliğidir. Nesnel dünya 

unsurunun soyut yansıması olan imge, “anlam, değer”, söylev göstergesinin 

1 Berke Vardar’ın tercümesinde monem terimine karşılık olarak “anlambirim” önerilmiştir (Martinet 1998). Bizce 

“anlam birimi” terimi semantemin karşılığı olabilir. Daha elverişli bir terim bulamadığımız için bu çalışmada “en küçük, 

iki taraflı, anlamlı dil birimi” karşılığı olarak A. Martinet’nin teklif ettiği monem kavram ve terimi kullanılacaktır. 

124

Türkçe Kelime Çekimi Ulamları Dizgesi Üzerine: Ad Çekimi Ulamları 

soyut yansıması olan imge ise “dil imi, dil göstergesi”dir. Bu bakımdan anlam/ 

değer, iki bileşenden oluşan monemin “gösterilen” yönünü, dil göstergesi ise 

“gösteren” yönünü oluşturur (bk. Saussure 1998: 108-111; Martinet 1998: 23). 

Monemler iki türe ayrılır: sözcük birimi (leksem 2 ) ve biçim birimi (morfem). 

Dilden farklı olarak söylev (söz), bilgi alışverişi amacıyla kullanılan, 

yani herhangi bir bilginin temsilcisi olarak işleyen bir gösterge veya göstergeler 

zinciridir. Düşünme etkinliği ideal, dil de ideal birer olgu olduğuna göre söylev, 

bildirişim etkinliğinin maddi bileşenidir (krş. Saussure 1998: 36-48). 

Şekil bilimi (morfoloji), sözcük birimi dağarcığı (leksem bilimi, 

leksikoloji), söz dizimi (sentaks), ses bilimi (fonoloji) ve şekil bilimsel ses bilimi 

(morfonoloji) gibi dil dizgesinin en büyük alt dizgelerinden biridir. Şekil bilimi, 

hem sözcük birimlerinin sınıflandırılmasından hem de (sözcük birimi üretimi 

ve kelime çekimi amacıyla gerçekleştirilen) düzenli bir nitelik taşıyan teknik 

(operatif-gramer) kelime dönüşümünü (Guzev 1987: 34-35; 1990: 23-24) konu 

edinen dil alt dizgesi olarak yorumlanmaktadır. 

Şekil bilimsel sözcük birimi (morfolojik leksem) üretimi (alt dizgesi), 

dünya unsurlarının birer imgesi, soyut yansıması olan anlamlara sahip sözcük 

birimlerinden biçim birimleri aracılığıyla bağımsız veya yardımcı sözcük 

birimleri üretmeyi ve bu işlevi yerine getiren teknik kelime dönüşümü araçlarını 

işleyen şekil bilimi dil alt dizgesinin bir alt dizgesidir. Örneğin, balık, balıkçı, 

balıkçılık sözcük birimlerinin her birinin anlamı, ayrı bir dünya unsurunun soyut 

yansımasıdır. Bu sözcük birimlerinden balıkçı ve balıkçılık ise sözcük birimi 

üretici işlemin birer ürünüdür. Bu bakımdan +Cİ ve +lİk biçim birimlerinin 

anlamı, mevcut bağımsız (verilen örneklerde balık sözcük biriminin) sözcük 

birimsel anlamla birleşerek başka dünya unsurlarının yansımaları olan (balıkçı ve 

balıkçılık sözcük birimlerinin sahip olduğu) anlamlar meydana getirdiklerinden 

sözcük birimi üretici anlamlardır. 

Kelime çekimi (alt dizgesi), dünya unsurlarını temsil eden söylevdeki 

kelimelerin sözcük birimsel anlamlarını, bu anlamların kendi kendisiyle 

özdeşliğini bozmadan biçim birimleri aracılığıyla yardımcı anlamlarla 

birleştirmeyi ve bu işlevi yerine getiren kelime dönüşümü araçlarını içeren konu 

edinen şekil bilimi dil alt dizgesinin bir kısmıdır. Yardımcı anlam ise çoğunlukla 

ya dünya unsurlarının bağıntılarını ya da ikincil niteliklerini karşılayan anlamdır. 

Kelime çekimi alt dizgesinin dağarcık ve yapı olmak üzere iki tür birimi 

vardır: Dağarcık birimleri, kelime çekimleyici biçim birimleri, yani yardımcı 

(kelime çekimleyici) anlamlara sahip monemlerdir; yapı birimleri ise gramer 

2 B. Vardar’ın çevirisinde leksem terimine karşılık olarak “sözlükbirim” teklif edilmiştir (bk. Martinet 1998: 24). Bizce 

“sözcük birimi” daha tutarlı bir karşılıktır. Bu yüzden elinizdeki çalışmada leksem teriminin karşılığı olarak “sözcük 

birimi”, bununla ilişkili leksik karşılığı olarak ise “sözcük birimsel” terimleri kullanılmaktadır. 

125


şekilleri ve ulamlarıdır. Dil–söylev karşıtlığı bakımından sözcük birimsel biçim 

birimi (leksik morfem), söylevdeki bağımsız kelimenin; kelime çekimleyici biçim 

birimi ise söylevdeki ekin dil içi karşılığıdır. 

Gramer şekli (kelime çekimleyici gramer şekli, morfolojik şekil, şekil), 

söylevdeki belirli bir tür kelime şeklinden kaynaklanan ve aynı zamanda böylesi 

kelime şekillerinin kurulmasını sağlayan dil aracıdır (bk. Guzev 1987: 40; 1990: 

24). Örneğin, ettirgen çatı şekli, yaptırmak, bekletmek, ürkütmek, çıkarmak gibi 

kelime şekillerinin temelinde bireyin zihninde meydana gelen soyut bir bilme 

birimidir, bir tasarımdır, bir düzenektir ve bireyin kendisinin de konuşurken 

yukarıda sıralanan örneklere benzer somut ettirgen çatı kelime şekillerini 

üretmesini sağlayan dil aracıdır. Gramer şekli, herhangi bir sözcük biriminin 

sahip olduğu (bağımsız/esas kavramlı veya yardımcı sözcük birimsel) anlamın 

kendi kendisiyle özdeşliğini bozmayan, buna karşılık söz konusu anlamın 

yardımcı anlamla birleştirilmiş biçimde ifade edilmesini sağlayan soyut bir imge 

veya soyut imgeler düzeneğidir. Soyut bir dil birimi olan gramer şeklinin söylev 

düzeyindeki karşılığı ise somut bir birim olan kelime şeklidir. 

Gramer ulamı (kelime çekimleyici gramer ulamı, şekil bilimsel ulam, 

ulam) ise çoğunlukla ya bir ortak (aynı) yardımcı gramer anlamı ya da farklı, 

fakat bir türden (akraba) yardımcı gramer anlamları esasında birleşen şekiller 

topluluğu, seyrek olarak münferit, yani anlamı bağımsız tek bir şekilden ibaret, 

şekil bilimi mekanizmasının kuruluşu bakımından gramer şeklinden üstün 

sayılması gereken yapı birimidir (Guzev 1987: 40-41; Guzev 1990: 24-25; Guzev 

- Deniz Yılmaz 2004: 43). Örneğin, -(İ)yor şimdiki zaman ulamı (her bir zaman 

ulamı gibi), bir ortak anlam temelinde birleşen altı şahıs şekli topluluğudur; çatı 

ulamı ise akraba anlamlarca birleştirilen işteş, ettirgen, edilgen ve dönüşlü çatı 

olmak üzere dört şekilden ibaret bir öbektir 3 . Ama bir dizgenin içinde tek bir 

üye olan, yani hiçbir diğer şekille çağrışımsal ilişkide bulunmayan bağımsız bir 

şekil de ulam olarak değerlendirilmelidir. Bu bakımdan TT’deki +lEr ile +ki 

şekli, tek bir şekilden oluşan birer ulamdır (aşağıya bk.). Çok üyeli bir ulamın 

şekillerini birleştiren ortak bir anlam veya akraba anlamlar ve de tek şekilli bir 

ulamın anlamı, ulam üretici, diğer bir deyişle ulamsaldır. 

Bu çalışmada kelime çekimi alanında iki tür düzenek arasında fark 

gözetilmektedir: Bunlar (1) şekil üretimi ile (2) şekil çekimi düzenekleridir 

(bk. Guzev 1987: 43-44; 1990: 26-28). Şekil üretimi düzeneğinin amacı, 

herhangi bir ulamsal anlamı söylevde temsil etmektir. Şekil üretimiyle örneğin, 

şimdiki zaman şekli gövdesi, yap-ıyor vb. kelime şekli kurulup bu düzeneğin 

işlevi yerine getirilir. Kurulan yap-ıyor oluşumuna şahıs ekleri getirilerek 

çekimlendiğinde ikinci düzeneğin, yani şekil çekiminin işlevi gerçekleştirilmiş 

3 Türkçede “etken çatı”nın bulunduğu görüşü ise tartışmalıdır. 

126


olur. Bu ikinci işlemin amacı, ulamsal anlamın ilettiği bağıntıya her zaman aynı 

görevde, aynı rolde katılan nesneleri (verilen örnekte edeni, fâili) şahıs anlamları 

aracılığıyla temsil etmektir. Bütün çekimleme ulamları ulamsal anlama sahip 

olduğundan, şekil üretimi düzeneği hepsine özgüdür. Şekil çekimi ise sadece 

ad(lık) ve fiil yüklemlik ulamı ile isim iyelik ulamının işleyişinde gözlemlenir. 

Bazı Türk dilleri (ör. Salarca, Sarı Uygurca, Tatarca, Türkmence, Çuvaşça) ile 

yabancı dillerde şekil çekimi düzeneğinden yoksun bitimli (finit) fiil şekilleri 

bulunduğuna göre [ör. Türkmencede gelecek zaman şekli (Azimov vd. 1966: 

101; ayrıca bk. Deniz Yılmaz 2009: 35)] şekil çekimi bildirişim açısından ikincil 

bir düzenektir. 

Kelime çekimi ulamları, çoğunlukla bağımsız anlamlı (esas kavramlı, 

otosemantik) sözcük birimi türlerinin (ad ve fiillerin) hizmetinde bulunduğu 

için burada zamirler de dahil bu sözcük birimi türlerini tanımlamak yerinde 

olacaktır. Dil biliminde yaygın olan bir geleneğe göre fiil olmayan bütün 

bağımsız anlamlı sözcük birimleri, yani isim, sıfat, zarf, sayı adı ve predikatif 

sözcük birimi türleri, ad(lık) (nōmen) terimi kapsamına girer. Dil, yorumlayıcı 

bir dizge olduğuna göre her bir bağımsız anlamlı sözcük birimi türü de sahip 

olduğu sınıflandırıcı anlama dayanılarak tanımlanabilir. Bu bakımdan isim, 

nesne (varlık) ve nesne olarak algılanan her türlü dünya unsurunu, olayını (ör. 

hareketi: gezinti; niteliği: dürüstlük; durumu: hastalık vb.); sıfat, nesne veya 

eylemlerin niteliklerini; zarfların çoğunluğu, herhangi bir olaya eşlik eden olayı, 

yani belirteci (sirkonstansı); sayı adı, somut nicelik karşılayan sözcük birimidir. 

Predikatif de, yani var, yok, gerek gibi sözcük birimleri, bağımsız anlamlara 

sahip olmalarına karşın, ortak sınıflandırıcı anlamdan yoksun olup ancak yargının 

mantıksal yüklemini (predikasını) dile getirme bildirişim işlevi sayesinde ayrı 

bir ad sınıfını oluşturur (bk. Guzev 1987: 54). Bilindiği üzere, mantık biliminde 

yargı, iki bileşenli, yani mantıksal özne (sü(b)je) ve mantıksal yüklemi içeren 

düşünce biçimidir. Mantıksal özne, hakkında konuşulan, söz konusu edilen 

nesne imgesi, tasarımı; “fikrin konusunu yansıtan yargı parçası”dır (Kondakov 

1971: 503). Mantıksal yüklem, bilgi içeren imge; yargıda mantıksal özne 

hakkında ileri sürülen (doğrulanan veya yadsınan) bir şey, bir bilgi, bir iddiadır 

(bk. Kondakov 1971: 413). Görevsel açıdan adlara çok yakın olmakla birlikte, 

bağımsız anlamdan mahrum olan zamirler ise her biri zaten ayrı birer ad sınıfını 

oluşturan “nesne”, “nitelik”, “belirteç (sirkonstans)” ve “nicelik”i dolaysız değil, 

dolaylı, yani “gösterme” olarak adlandırılan yöntemle ifade etmeleri sayesinde 

bir sınıfta toplanırlar (bk. Guzev 1987: 52-54). Fiil, eylem (hareket, süreç) ve 

eylem şeklinde algılanan her türlü olayı (oluşu, durumu, değişimi vb.) karşılayan 

sözcük birimidir. 

Sözcük biriminin belirli bir sözcük birimi sınıfına ait olması, o sözcük 

birimini şekil bilimsel açıdan karakterize eder, yani onun gizil morfolojik 

127


potansiyellerini belirler. Örneğin, bir sözcük biriminin isim olması, onun çoğul, 

iyelik, hal ulamı vb. ekleri alması demektir. Bir sözcük biriminin sayı adı 

olması, onun sıra ve üleştirme şekillerine sahip olduğu anlamına gelir. Bir fiil 

söz konusu olursa akla çatı, statü, görünüşlük (aspektüel), eylemi ad(lık)laştırma 

ve yüklemlik ulamları gelir. Bu yüzden yukarıda sıralanan ve her biri morfolojik 

ulamlara sahip olan sözcük birimi sınıfları, yapı kurucu leksem türleri olarak 

adlandırılabilir, diğer bir deyişle esas anlamlı sözcük birimi türleri, şekil bilimsel 

düzeneğin yapı temelleri olarak düşünülmelidir. Bu sözcük birimi türleri, 

bünyelerinde yer alan kelime çekimi şekilleri ve ulamlarıyla birlikte söz konusu 

dilin morfolojik dizgesinin kuruluşunu oluştururlar. 

Şekil biliminin yapı birimleri olan şekil ve ulamlar, kelime dönüşümü 

yoluyla leksik (hem bağımsız hem de yardımcı) anlamlara yardımcı (kelime 

çekimleyici) anlamlar katma işlevini görür. En basit durumda bir isim şekli, 

“nesne”nin ikincil niteliği ya da bağıntısı; bir fiil şekli ise benzer bir biçimde 

“eylem”in ikincil niteliği ya da bağıntısı hakkında bilgi verir. 

Konumuz için gerekli kavramlara kısaca değindikten sonra, söz konusu 

ad çekimi ulamlarına gelelim. Bu ulamlar, eklerinin kelime şekli içindeki 

yerlerinden hareketle bu çalışmada ele alınacaktır. 

Ad Çekimi Ulamları 

Yukarıda açıklanan görüşler doğrultusunda ad çekimi ulamlarından hem 

isim, sıfat, zarf ve sayı adlarının bağımsız anlamları olan, sırasıyla “nesne”, 

“nitelik”, “belirteç (sirkonstans)” ve “somut nicelik”lerin hem de zamirlerin 

gösterme yoluyla temsil ettikleri dünya unsurlarının ya ikincil nitelikleri ya 

da bağıntıları hakkında bilgi aktaran ulamlar anlaşılmalıdır. Başka bir deyişle 

ad çekimi ulamları, morfolojik gereçler aracılığıyla adların sözcük birimsel 

anlamlarının yardımcı anlamlarla birleştirildiği müstakil bir şekil ya da birtakım 

şekiller topluluğudur. 

1. Ad Öznel Değerlendirme Ulamı (“Küçültme” Ulamı) 

Hem Hint-Avrupa (dillerinde) hem de teorik Türk dil biliminde tartışmalı 

bir konudur. Bu ulamla kastedilen öncelikle isim, zamir ve sıfatların “küçültme” 

şekilleridir: ör. yavru+cak, adam+cağız, kedi+cik, kimse+cik, ince+cik vb. 

Verilen örnekler göz önünde bulundurulduğunda söz konusu şekillerin “küçültme 

şekilleri” diye adlandırılması da tartışmaya açıktır. Görüldüğü üzere bu şekiller, 

sadece “nesnelerin küçük boyutlara sahip olduğu” bilgisini iletmemektedir. 

Bu ulamla ilgili temel sorun ise söz konusu oluşumların sözcük birimi 

üretimi alanına mı yoksa kelime çekimi sahasına mı ait olduğudur. Dil biliminde 

128


yaygın olan gelenek, bunları “leksem üretimsel”, yani “sözcük birimi üretimi” 

sahasının ürünleri sayar. Şüphesiz bu oluşumlar da tıpkı diğer kelime şekilleri 

gibi zamanla kalıplaşıp daha doğrusu leksemleşip bağımsız sözcük birimi 

haline gelme özelliğine sahiptir: benek, gelincik, kılçık, kızılcık, oyuncak, 

sıcak vb. (örneğin bk. Deny 1941: 305-306, § 509; Eren 1999; Korkmaz 1994: 

42, § 27). Ancak işlek, yani kalıplaşmamış söz konusu oluşumlar, nesnelerin 

küçük boyutlara sahip olduğu bilgisi (ör. tepe+cik) yanında, niteliklerin artmış 

(ör. kara kara [gözler], kap+kara, ter+temiz, yem+yeşil) ya da azalmış (ör. 

yeşil+si, yeşil+imsi, yeşil+imtırak, küçü(k)+cük, yüksek+çe [bir yer]) ölçüleri/ 

dereceleri ile zaman ve mekan belirteçlerinin nicelik özelliklerini (ör. akşam 

akşam, güpe+gündüz) de dile getirirler (Guzev - Deniz Yılmaz 2004: 51-52, 67. 

Ayrıca krş. Cikia 2007). Bu vasıflar ise yeni bir sözcük birimi üretecek kadar 

belirgin değildir, yani ikincil derecelidir. Sözü edilen kelime şekillerinin bunları 

ifade etmesi, sözcük biriminin kendisiyle özdeşliğini bozmaz. Böylesi bir şeklin 

bağımsız lekseme kattığı anlam, nesne, nitelik ve belirteçlerin ikincil niteliklerine 

dair olduğu için söz konusu oluşumlar çekimleme alanının ürünleri sayılmalıdır. 

Bu bakımdan ad öznel değerlendirme ulamı, dünya unsurlarının ikincil nitelikleri 

ve bu nitelikler üzerine konuşanın öznel tutumunu/değerlendirmesini dile getiren 

akraba anlamlara sahip, işlek isim, sıfat, zarf ve zamir şekilleri topluluğudur. 

Dolayısıyla bunlara “öznel değerlendirme şekilleri” (Guzev 1987: 102-103) 

denmesi daha isabetli olacaktır. 

2. İsim Çoğul Ulamı 

Türkçenin özgünlüğünü ortaya koyan isim ulamlarından biridir. Hint- 

Avrupa dillerinin yapısından farklı olarak, Türkçede şekil üretici bir ek almayan 

kelime gövdesi/tabanı, sıfır biçim birimine (görevsel sıfıra), yani anlamlı ek 

yokluğuna sahip değildir. Şekil üretimi alanında –yalnız isim iyelik ulamı ile fiil 

emir kipi tartışmalı sayılabilir– maddi ekin yokluğu bütün durumlarda salttır, 

mutlaktır, başka bir deyişle ek yoksa hiçbir gramer şekli de yoktur (Guzev ve 

Deniz-Yılmaz 1999: 414). Bir kelimede herhangi somut bir ekin bulunmaması, 

sıfır biçim birimi demek değildir. Bu yaklaşım bakımından kendisine +lEr eki 

getirilmiş kelime (ör. elma+lar, misafir+ler), çoğul şeklini temsil eden kelime 

şeklidir. Buna karşılık çoğul eki almamış isim gövdesi (ör. elma, misafir), nicelik 

(tekil veya çoğul) anlamına sahip değildir ve karşıladığı nesnenin sayısının bir 

mi, birden fazla mı olduğuna ilgisizdir (Guzev 1987: 69). Örneğin, konuşan, 

Elma aldım, Misafirim vardı vb. anlatımları kurduğunda (nicelik bilgisini 

iletecek hiçbir anlama başvurmadan mana, yani anlatılan 4 olarak) hem bir hem 

4 Bu çalışmada anlam ile anlatılan arasında fark gözetilmektedir. Anlam, bildirişim için intibak ettirilmiş, dil içine 

alınmış, yani dilleşmiş, bir dil göstergesi ile sabit ilişkide bulunan herhangi bir dünya unsurunun yansıması olan soyut 

bir imge, dilin en küçük, iki taraflı birimi olan monemin gösterileni; anlatılan ise bildirişim eyleminde bildirilen dil dışı, 

129


de birden fazla elma veya misafir kastedebilir. Böyle bir bilgiyi dile getirme 

zorunluluğu varsa Bir elma aldım, Bir misafirim vardı veya Bir kilo elma 

aldım, Misafirlerim vardı vb. anlatımlardan biri teşkil edilir. Bu olgu, gramer 

nicelik anlamından yoksun olan Türkçe yalın/eksiz gövdenin morfolojik tekil 

şekli olmadığını [Tekillik (nesnenin tekliği) Türkçede “morfolojik olmayan”, 

yani “leksik” yolla, bir sayı adıyla dile getirilir: ör. Bir elma aldım.] ve Avrupa 

geleneksel görüşü uyarınca sözde iki şekilden (tekil ve çoğuldan) oluşan çoğul 

ulamının üyesi sayılamayacağını gösterir. Şu halde söz konusu ulam, nesnenin 

birden fazla olduğunu bildiren ve herhangi bir morfolojik dizi içinde yer 

almayan tek bir şekilden (+lEr) ibaret olan bir ulam kabul edilmelidir (Guzev 

1987: 69-70). Üstelik çoğul şekli zorunlu da değildir, isim söylevde çoğul eki 

getirilmeden de işleyebilir: Ayağının biraz ötesinde eski iskarpininin bir teki yan 

yatmış (Peyami Safa, Yalnızız) (Verilen örnekte kendisine çoğul eki getirilmemiş 

isim gövdesi, nesnenin tekliğini değil çokluğunu, somutlaştırılırsa ikiliği dile 

getiriyor.); – Dersin yok muydu – Vardı, ama öğrenci gelmedi (informant) 

(Bu örnekte ise eksiz isimle yine nesnenin tek olduğu değil tersine birden fazla 

olduğu bildirilmektedir.). Çoğul şekli, ancak konuşanın nesnenin çok olduğunu 

vurgulamaya gereksinim duyduğunda kullanılır. 

3. İsim İyelik Ulamı 

Bileşiminde hem şekil üretiminin hem de şekil çekiminin ayrılmaz bir 

şekilde işlediği, yani aynı zamanda hem şekil üretimi hem de şekil çekimi 

işlevi gören düzeneğe ait olan bir ulamdır. İsim iyelik ulamı, en az iki nesne 

imgesinin, konuşan tarafından “iyelik (mülkiyet)” olarak yorumlanan bağıntı 

ile birbirine bağlı olduğunu bildiren altı şahıs şekli topluluğudur. İyelik şekli, 

şekil üretimi bakımından gövde ile şahıs anlamlı yardımcı morfemin bireşimi 

olan tek bir gramer şeklinden oluşur. Guzev’e göre yardımcı morfem (yani şahıs 

eki) değil, şeklin kendisi (yani gövde + şahıs eki: ev+im) karmaşık ulamsal 

anlamın taşıyıcısıdır, demek ki aslında Türk dillerinde iyelik ulamının, şahıs 

ekleri yanında “şahıssız iyelik” ekleri bulunan diğer dillerden farklı olarak kendi 

iyelik eki yoktur (1987: 74). İyelik anlamı, iyelik bağıntısında bulunan biri “mal 

(sahip olunan)”, diğeri “iye (sahip)” olan iki nesne imgesini içeren karmaşık 

soyut bir imgedir. Anlatımlardaki her bir iyelik kelime şeklinde gövde, “mal” 

olarak algılanan nesneyi, şahıs anlamlı ek ise “iye” olarak yorumlanan nesneyi 

iletir. Bu ulamın şekil çekimi ise “iye”nin, şahıs anlamlarından biri aracılığıyla 

ifade edilmesini sağlar. 

dil içine alınmamış, yani dilleşmemiş, dilleşemeden kalmış soyut düşünme imgesi (birimi) veya imgeleri topluluğu, 

diğer bir deyişle bildirişim eyleminde aktarılan, ifade edilen düşünme içeriğidir (Mel’nikov 1978: 253-258, 267- 

290). Kısacası anlam dil birimi, anlatılan ise düşünme birimidir. Anlam, bir grup “anlatılan”ı temsil eden bir araç, 

(alışılmış) anlatılanların çağrışım yoluyla bağlandığı nokta, birkaç anlatılan karşılanırken korunan “ortak zihinsel öğe” 

(invariant)’dir (Mel’nikov 1978: 272-274). Dolayısıyla bir anlam, düşünme birimi olan birden fazla anlatılanı aktarabilir. 

130


İyelik ulamının verimliliği, Türk dili konuşurunun dünyayı nasıl 

algıladığıyla ilgili önemli bir özelliği de ortaya koyar: Türkçe konuşan biri, bir 

nesne bağıntısını dile getirecekse bunu ilk önce iyelik bağıntısı olarak yorumlar 

ve iyelik ulamı aracılığıyla dile getirmeye çalışır. Böylece iyelik anlamı 

aracılığıyla gerçekte iyelik bağıntısı olarak yorumlanamayacak türlü türlü nesne 

bağıntıları da (ör. yol+um, düşman+ım vb.) iletilir. 

4. İsim Hal Ulamı 

Akraba yardımcı anlamlara sahip şekiller topluluğudur. Her bir hal 

şeklinin anlamında nesnenin, diğer bir nesne, eylem veya olayla bağıntısı 

yansıtılır. Bunun için isim hal ulamı, nesne bağıntılarını bireşim (sintetik), yani 

ekleme yoluyla ileten ulam olarak tanımlanabilir (Örneğin krş. Börekçi 2007). 

4.1. İlgi (İyelik) Hali. İsim gövdesinin dile getirdiği nesnenin, (herhangi 

bir diğer nesneyle) konuşan tarafından “iyelik” olarak yorumlanan bağıntıya 

“iye” niteliğinde katıldığını bildiren anlama sahip isim şeklidir. Başka bir deyişle 

ilgi hali, isim gövdesince temsil edilen nesnenin, diğer bir nesnenin “sahib”i 

olduğunu bildiren haldir (Guzev 1987: 79): Ev, ben+im / Ali+nin vb. İlgi hali, 

iyelik ulamınca dile getirilen, “iye” ve “mal” olmak üzere iki bileşenden oluşan 

sahnedeki “iyelik” bağıntısının sadece “iye” katılımcısını (aktanını) aktaran, 

dolayısıyla iyelik ulamının görevsel akrabası olan ve bu nedenle iyelik ulamıyla 

söylevde işbirliğinde bulunan (Ahmet’in evi, benim evim vb.) dil aracıdır. 

4.2. Yükleme Hali. İsim gövdesince karşılanan nesnenin, geçişli bir 

fiil tarafından temsil edilen eylemin dolaysız (direkt) objesi olarak algılanmış 

olduğunu bildiren anlama sahip isim şeklidir (Guzev 1987: 81): Makale+yi 

okudum vb. 

4.3. Yönelme Hali. İsim gövdesinin temsil ettiği nesnenin, herhangi bir 

olayla kendine yönelik dolaylı bir bağıntıda bulunduğunu bildiren anlama sahip 

isim şeklidir (Guzev 1987: 83, 86). Bir anlamlı, ama “çok anlatılanlı” bir şekildir 

(bk. Guzev 1987: 84-85). Şeklin ilettiği anlatılanların (Ev+e girdim, Ev+e gittim, 

Ev+e yöneldim vb.) tahlili ise araştırıcıyı hepsinin yukarıda formüle edilen tek 

bir anlam aracılığıyla ifade edildiği sonucuna vardırır. 

4.4. Bulunma Hali. İsim gövdesinin karşıladığı nesnenin, herhangi bir 

diğer nesnenin kendisiyle zaman veya mekan içinde durağan (statik) bir biçimde 

birleştiği nokta, obje olduğunu bildiren isim şeklidir (bk. Guzev 1987: 92; Guzev 

- Deniz-Yılmaz 2004: 49): Pencerem+de kuş ötüyor; Zaman+da yolculuk vb. 

4.5. Ayrılma (Çıkma) Hali. “Anlam–anlatılan” ayrımı bakımından gayet 

öğretici bir şekil bilimsel araçtır. Melnikov’a göre dil içi düşünme birimi olan 

“anlam”, dil dışı düşünme birimi olan “anlatılanlar”ın birleştiği doruk noktasıdır 

ve dolayısıyla bir anlam birden çok anlatılanı aktarmaya muktedirdir (1978: 272- 

131


274). Bu sava dayanan tahlil ise bizi ayrılma halinin iki anlamı olduğu sonucuna 

vardırır. Birinci anlamı, nesnenin, kendinden yönelik olan dolaylı bir bağıntıya 

(Ev+den ayrıldı vb.); ikincisi ise nesnenin, kendisinin her iki sınırını kesen 

(transgresif) dolaylı bir bağıntıya (Dere+den geçtim vb.) katılmış olduğunu 

bildiren imgedir (bk. Guzev 1987: 87, 91). 

4.6. Eşitlik Hali (Ekvatif). Sahip olduğu iki anlam aracılığıyla birçok 

anlatılanı iletebilen hal şeklidir. +cE biçim birimini içeren bu hal şeklinin dile 

getirdiği türlü türlü anlatılanlar, iki doruk noktasında birleşir, başka bir deyişle şeklin 

ilettiği bütün anlatılanlar, iki anlam aracılığıyla aktarılır. Şeklin birinci anlamı, isim 

gövdesinin temsil ettiği nesnenin, herhangi bir eylemin gerçekleşmesini sağlayan 

vasıta (TRT Haber Merkezi+nce hazırlanan haberleri dinlediniz vb.); ikincisi 

ise isim gövdesinin karşıladığı nesnenin, başka bir nesnenin, olayın kendisiyle 

karşılaştırılması amacıyla bağıntı kurulan obje (Babasına (kızın) ağırlığı+nca 

altın, gümüş verilmiş; fikrim+ce; kanaatimiz+ce vb.) olduğunu bildiren imgedir 

(bk Guzev 1987: 94-95; Guzev - Deniz-Yılmaz 2004: 50). 

Yalın Hal Sorunu. Türkçede geleneksel olarak ismin yalın hal şekli 

niteliğinde yorumlanan “gövde şekli”, ismin karşıladığı nesnenin herhangi 

diğer bir nesne veya eylemle bağıntıya katıldığını bildiren anlama, yani belirli, 

somut bir hal anlamına ve bunu temsil edecek sıfır biçim birimine sahip değildir 

(bk. Guzev 1987: 98-99, 100. Örneğin krş. Tepeli 2007). Türkçe eksiz isim, 

baştan beri dile getirdiği nesnenin katıldığı bağıntı çeşidine karşı ilgisizdir. 

Göktürkçe ve Eski Anadolu Türkçesinde gözlemlenen bazı hal (özellikle ilgi, 

yükleme, yönelme ve yönlük) eklerinin seçimlik kullanılışı, buna işaret eden 

olgulardandır. Daha açık söylemek gerekirse hal eki ulanmamış isim, sözü geçen 

hal şekillerinin yerine geçebilir (bk. Guzev - Nasilov 1981: 29-30; Guzev 1987: 

99-100): bänüm gözüm nūrlary (Kälīla vä Dimna); … hep askerlerimiz yüzü 

suyuna … (Refik Halid Karay); Az gittim, uz gittim, dere tepe düz gittim vb. 

Verilen ilk iki anlatımda hal eki getirilmemiş isim, ilgi hali şekli, son anlatımda 

ayrılma hali şekli yerine geçmektedir. Bu husus gövde şeklinin görevsel-anlamsal 

bakımdan belirli bir gramer (yardımcı) anlamının temsilcisi olacak kelime şekli 

olarak kabul edilmesini imkânsız kılar. 

Yukarıda söylenenler ışığında Türkçede “yalın hal” (nominativus) 

kavramının kullanılması, ancak betimleyici Türk dili gramerlerinde kabul 

edilebilir, görevsel-anlamsal açıdan ise böyle bir şeklin olmadığı görüşündeyiz. 

5. İsim Belirlilik–Belirsizlik Ulamı 

Eski Anadolu Türkçesinde bulunmayıp Osmanlıcada 15. asırdan sonra 

oluşmuş, kendi eki bulunmayan, bu yüzden bazı gramercilerce “saklı ulam” 

sayılan, gramerleşmiş, yani şekil bilimi aracı haline gelmiş postpozitif (yani 

132


belirtenden sonra yer alan) “bir” sayı adı ile yükleme halinin işleyişinde ortaya 

çıkan bir ulamdır (Guzev - Deniz-Yılmaz 2004: 46-47). 

(1) (İlginç) bir kitap okudum, (2) Kitab+ı okudum, (3) (İlginç) bir kitab+ı 

okudum türünden anlatımların tahlili, araştırıcıyı şu ön sonuçlara vardırır: 

Birinci anlatımdaki bir tanımlığı (harfi tarifi, artikeli), hem konuşanın hem de 

dinleyenin söz konusu nesneden haberdar olmadığını (en azından konuşanın 

haberdar olduğunu dile getirmediğini); ikinci anlatımdaki kitabı kelime şekli, 

bildirişim eylemine katılanların her ikisinin de söz konusu nesneden haberdar 

olduğunu; üçüncü anlatımdaki bir kitabı öbeği, konuşanın söz konusu nesneden 

haberdar olduğunu, dinleyenin ise haberdar olmadığını bildirir (krş. Üstünova 

2009: 1181-1183. Ayrıca krş. Yükseker 2003). Bu üç ön sonuçtan hareket 

ederek şu genel neticeye varırız: İsim belirlilik–belirsizlik ulamı, bildirişim 

katılımcılarının, ismin karşıladığı nesneden haberdar olup olmadığını bildiren 

şekil bilimsel araçlar topluluğudur (Guzev - Deniz Yılmaz 2004: 46-47). Bu 

ulam, nesne bağıntıları ileten ulamlardandır. 

Yukarıdaki tahlilin dışında kalan Kitap okudum türü anlatımlarda 

soyut nesne kavramını temsil eden isim (verilen anlatımda kitap), bizce şekil 

bilimi alanına değil, söylendiği üzere, ismin soyut nesne kavramını ifade etme 

amacıyla kullanıldığı sahaya aittir. Bu husus, ikinci genel sonucu çıkarmamızı 

gerektirir: İsim belirlilik–belirsizlik ulamı, (ancak somut bir varlık, “belirli” ya 

da “belirsiz” olabileceği için) ismin somut nesne dile getirme alanında işlev 

görür. Kitap okudum örneğindeki eksiz gövdenin ise ismin somut kullanım alanı 

olan belirlilik–belirsizlik ulamıyla ilgisi yoktur. 

Belirsiz tanımlık işlevi gören bir göstergesi, biçim birimi olarak 

yorumlanmaktadır. bir unsurunun biçim birimi haline gelmiş olduğunu gösteren 

deliller ise şunlardır: 1) İlginç bir kitap örneğinde olduğu gibi, belirtenden sonra 

yer alması [Sayı adı olarak kullanılan bir ise prepozitiftir: bir (iki, üç …) ilginç 

kitap vb.]; 2) bir sayı adından farklı olarak vurgusuz olması. 

6. Ad İkincil Temsil Etme Ulamı (+ki Şekli) 

Dünya unsurlarının nitelik ya da bağıntılarını karşılayan ulam türlerinden 

değildir. Fiilin “eylemi ad(lık)laştırma ulamı”yla birlikte herhangi bir olayı 

ikincil imgede temsil etmeyi sağlayan ulam türünü oluşturur. Bu ulam, isim 

çoğul ulamı gibi tek bir şekilden ibarettir. 

Ad ikincil temsil etme ulamının bildirişim amacı, kelime ve kelime 

şekillerinin birincil sözcük birimsel anlam ve anlatılanlarını “ikincil temsil etme” 

(Guzev 1976: 56-64; 1987: 39-40, 104-105; 1990: 23, 115-131; ayrıca bk. Deniz 

Yılmaz 2009: 39-47) yoluyla ad (nesne veya nitelik) imgelerinde göstermektir. 

Örnek vermek gerekirse ev(im)de, orada, yazın vb. kelime ve kelime şekillerinin 

133


dile getirdiği belirteç anlatılanı, olayın birincil temsil edilme aşaması olarak 

kabul edilir. Aynı bilginin nesneleştirilmiş ya da nitelikleştirilmiş biçimi olan 

ev(im)de+ki, orada+ki, yazın+ki (Verilen örneklerde belirteç anlatılanları 

nesne veya nitelik imgesinde temsil edilmiştir.) kelime şekillerinin anlamı, aynı 

olayın ikincil temsil edilme aşaması olarak yorumlanır. Bu ulam, örneklerden 

görüleceği üzere zaman (ör. yazın+ki) ve mekan (ör. ev(im)de+ki, orada+ki) 

belirteci anlamlı kelime ve kelime şekilleri ile bir nesnenin başka bir nesneye 

ait olduğunu bildiren ilgi hali şeklinin (ör. arkadaşımın+ki, onun+ki) işleyişinde 

gözlemlenir (bk. Deniz Yılmaz 2009: 42, 44-45). Özetlenecek olursa ad ikincil 

temsil etme ulamı, zaman veya mekan belirteçlerini “nesne” ya da “nitelik” veya 

iyelik bağıntısını “nesne” imgesinde karşılayan ve bütün adlara özgü olan bir 

çekimleme ulamıdır. 

7. Sayı Adı Nicelik Bağıntıları Ulamı 

Sayı adı nicelik bağıntıları ulamı, (1) “sıra sayı” ve (2) “üleştirme sayı 

şekli” olmak üzere iki şekilden oluşan ve nesnelerin birbiriyle nicelik açısından 

bağıntılarını, yani ya (1) tek tek bulunan nesnelerin sıralama bakımından dizi/ 

sıra içindeki yerini (ör. bir+inci, iki+nci, üç+üncü vb.) veya (2) nesnelerin ya 

teker teker bulunduklarını ya da nicelikçe eşit öbeklerde toplanmış olduklarını 

(ör. bir+er, iki+şer, üç+er vb.) bildiren anlama sahip şekiller topluluğudur (bk. 

Guzev 1987: 106; Guzev - Deniz Yılmaz 2004: 61-62). 

Türk dil biliminde yukarıda belirtilen sayı adı kelime şekillerini “şekil” 

değil, “sayı adı” veya “sıfat” leksem sınıfının alt sınıfları biçiminde niteleme 

geleneği yerleşmiştir. Oysa söz konusu şekilleri, Hint-Avrupa geleneğine uyarak 

birer sözcük birimi niteliğinde yorumlamanın esası yoktur. Bu oluşumlar, sayı 

adı sözcük birimlerinin ulamsal anlamını değiştirmeden nesnelerin nicelik 

bağıntılarına dair ilave bilgi ilettiği için bizce leksem üretimi alanına ait 

değillerdir. Ayrıca bu şekillerin bağımsız sözcük birimi olmadığı yönündeki 

görüşümüzü, bunların kesir oluşumlarının bulunuşu da pekiştirmektedir. 

Ancak kesir oluşumları [ör. üçte bir veya bir bölü üç (= 1/3), yüzde üç veya üç 

bölü yüz (= %3 = 3/100); sıfır tam onda beş (= 0,5) vb.], gramer (morfolojik) 

yöntemiyle değil, sözcük birimsel (leksik) yolla kurulduğundan bu ulamın üyesi 

sayılamazlar. Yine söz konusu oluşumların kelime çekimsel olduğu tezini, sayı 

adlarının iyelik (ör. Üçümüz birlikte geldik), hal (ör. Dördü ödevini teslim etti), 

yüklemlik (ör. Allah birdir) gibi tartışmasız bir biçimde kelime çekimsel olan 

şekillerinin varlığı da doğrulamaktadır. 

8. Ad Yüklemlik Ulamı 

Fiillerin bitimli şekillerinin “fiil yüklemlik ulamı”nı oluşturduğu gibi 

adların bitimli şekilleri de “ad yüklemlik ulamı”nı oluşturur. Bu ulam, “ad 

134


ikincil temsil etme ulamı” gibi, bütün adlara özgü bir çekimleme ulamıdır. Ad 

yüklemlik ulamı, ad genel sözcük birimi türünü oluşturan bütün özel sözcük 

birimlerinin (yani isim, sıfat, zarf, sayı adı, zamir ve predikatiflerin) anlatım 

içinde söz dizimsel yüklem görevinde kullanıldığında girdiği bitimli şekiller 

topluluğudur (Guzev 1987: 106). 

Söz konusu sorunun ayrıntılarına inmeden önce yargı, bitimli (finit) şekil 

ve yüklemlik ulamı kavramlarına değinmek uygun olur. 

Çalışmanın başında belirtildiği gibi yargı, birisi, fikrin konusu olan 

mantıksal özne; diğeri, mantıksal özne hakkında bildiri olan mantıksal yüklem 

olmak üzere iki bileşenden oluşan düşünce biçimidir (yukarıya bk.). Dillerde 

ise yargı iki yöntemle, yani mantıksal özne (mö) ve mantıksal yüklemi (my) 

temsil eden birer kelime [ör. Hava (mö) / sıcak (my)] (leksik yöntem) veya özel 

bir morfolojik şekil vasıtası ile (Sıcaktır; Geldim vb.) (morfolojik yöntem) dile 

getirilebilir. 

Bitimli şekilden bizce yargıyı morfolojik yöntemle karşılamada 

ihtisaslaşmış ad veya fiil şekli anlaşılmalıdır (bk. Deniz Yılmaz 2009: 30, 37-38). 

Bitimli şekil, yargıyı temsil eden morfolojik bir araç olarak kabul edilirse her bir 

bitimli şeklin anlamını “yargı (mantıksal özne + mantıksal yüklem) modelini 

içeren soyut bir imge” olarak tasavvur etmek akla uygun olur. Ancak bitimli 

şekillerin yegâne ulamsal anlamı “yargı soyut tasarımı” değildir. Bu ortak ulamsal 

anlamın yanı sıra söz konusu şekillerin “kiplik (modalite)”, çoğunun “zaman” 

ya da bazılarının “görünüşlük” (yani “kılınış” ve “görünüş”) ulamsal anlamları 

da bulunur. Üstelik bitimli şekil kavramının sadece şekil biliminde değil söz 

diziminde de büyük bir önemi vardır. Bu yüzden, örneğin, L. Karahan’ın tümce 

kavramını yargı kavramına bağlamasına tamamen katılıyoruz. Karahan’ın, 

bir söz veya söz dizisi yargı bildirirse cümledir görüşüyle (2000: 17) bizim 

görüşümüz arasında yalnızca bir kavramsal adım vardır: O da, tümcenin, yargı 

ifade etme aracı olan herhangi bitimli bir kelime şeklinden (ör. Çocuktum; Geldi 

vb.) ibaret olan ya da bitimli kelime şekli esasında kurulan bir anlatım (ör. Hava 

sıcaktı; Yarın bana gelmenizi istiyorum vb.) veya anlatım parçası ([İstiyorum ki,] 

yarın bana gelesiniz vb.) olan söz birimi olduğudur (Guzev - Deniz Yılmaz 2004: 

74). Diğer bir deyişle tümce kavramı bir morfolojik belirtiye sahip olmalıdır. Bu 

bakımdan örneğin Hava sıcak, Mehmet asker anlatımları, yargısal (predikatif) 

birer öbek; Hava sıcaktır, Mehmet askerdir anlatımları ise birer tümcedir. 

Türkolojide sıkça görülen “bitimli şekil”in “şahıs şekli” ile 

özdeşleştirilmesi de bizce yanlıştır. , Dillerde şekil çekimi düzeneği 

bulunmayan bitimli şekillerin varlığı [İngilizce I came, You came; Rusça Ya 

prişel (“Geldim”), Tı prişel (“Geldin”) veya bir Tatar ağzındaki Men kelgen, 

Sen kelgen vb. anlatımlar] hem de Türk dillerinde şahıs şekilleri olduğu halde 

bitimli şekiller olmayan iyelik şekillerinin (kalem+im vb.) bulunuşu bu görüşün 

135


yanlış olduğunu gösterir. Geldim, Geldin ve I came, You came; Ya prişel, Tı 

prişel; Men kelgen, Sen kelgen örneklerinden de görüldüğü üzere, yargı bileşeni 

olan mantıksal özne, hem şahıs anlamıyla (bk. TT örneği) hem de daha soyut 

bir kavramla (bk. İngilizce, Rusça ve Tatarca örnekler) temsil edilebilir. İyelik 

şekillerinde ise şahıs anlamı aracılığıyla yargının “mantıksal özne”si değil, “iye” 

olan nesne temsil edilmektedir. 

Bitimli şeklin ortak ulamsal anlamı olan yargı modelini içeren soyut 

tasarım, bütün bitimli şekilleri birleştiren ve bunları “yüklemlik ulamı” haline 

getiren ulamsal anlamdır. Bunun için yüklemlik ulamı kavramı, yukarıda 

belirtildiği gibi, “bitimli şekiller topluluğu” olarak anlaşılmalıdır. Yüklemlik 

ulamının, fiil yüklemlik ulamına oranla daha dar, basit bir türü olan ad yüklemlik 

ulamı kavramı, bütün “ad bitimli şekilleri topluluğu”nu kapsar. Ad yüklemlik 

ulamının bildirişim amacı, yüklemi nesne, nitelik, belirteç veya nicelik olan 

yargıları dile getirmektir. TT’de yüklemlik ulamı şekil çekimi düzeneğine 

sahip olduğu, başka bir deyişle her bir şeklin altı şahıs varyantı bulunduğu için 

yargıların mantıksal özneleri şahıs anlamlarınca temsil edilmektedir. 

Ad yüklemlik ulamı hiyerarşik bir kuruluşa sahiptir. Dolayısıyla genel ad 

yüklemlik ulamının içinde aşağıda ele alınacak üç alt ulam yer alır: 

8.1. Ad Bildirme Kipliği Ulamı. Bitimli şekillerin ikincil bildirişim 

işlevlerinden biri, yukarıda da belirtildiği gibi, kiplik dile getirmektir. Kiplik 

terimi, teorik dil biliminde en sık iki kavramı iletmek için kullanılır: 1) Anlatım 

içeriğinin gerçekle bağıntısının karakterini veya anlatım içeriğinde yansıtılan 

nesnel ilişkilerin karakterini (bk. Panfilov 1971: 192, 198, 200); 2) Konuşanın, 

anlatımın içeriği ve doğruluğu üzerine tutumunu, görüşünü. Bununla birlikte bazı 

dilciler emir; istek, niyet, davet, çağrı, buyruk, rica, temenni vb. anlatılanları dile 

getirebilen irade bildirme; koşul; eylemin zorunluluğu; muktedir olma; eylemin 

gerçekleşmesinin muhtemel olup da aslında gerçekleşmediği (subjonktif) gibi 

kavramları da kiplik sayar (örneğin krş. Panfilov 1971: 178, 191, 199-200). 

Görüldüğü üzere, kiplik kavramı açık ve mükemmel değil bulanıktır. Çağdaş 

teorik dil biliminde bu kavram hâlâ işlenmektedir. Bu durum göz önünde 

bulundurulursa yüklemlik ulamı yorumlanırken bu çalışmada niçin Türk dil 

biliminde oluşmuş geleneğin dışına çıkılmak zorunda kalındığı anlaşılacaktır. 

Ad bildirme kipliği ulamı, iletilen yargının gerçekle büsbütün örtüştüğü, 

gerçeğe denk düştüğü kiplik bilgisini ileten iki tür bitimli şahıs şekli topluluğudur. 

Demek ki ad bildirme modalitesinin bileşiminde iki küçük alt ulam, daha doğrusu 

iki özel zaman ulamı bulunur: 

8.1.1. Ad Bildirme Kipliği Şimdiki Zaman Ulamı. Şahıs eklerince 

teşkil edilen bitimli şekiller topluluğudur: ör. [Ben] öğrenci+yim, [Sen] 

öğrenci+sin, [O] öğrenci(+dir), [Biz] öğrenci+yiz, [Siz] öğrenci+siniz, [Onlar] 

136


öğrenci(+dir)(+ler); Çalışkan+ım, Çalışkan+sın, Çalışkan(+dır), Çalışkan+ız, 

Çalışkan+sınız, Çalışkan(+dır)(+lar)); Bir+im, Bir+sin, Bir(+dir), Bir+iz, 

Bir+siniz, Bir(+dir)(+ler); Var+ım, Var+sın, Var(+dır), Var+ız, Var+sınız, 

Var(+dır)(+lar) vb. 

8.1.2. Ad Bildirme Kipliği Geçmiş Zaman Ulamı. Kendisine şahıs ekleri 

getirilen idi (yarı analitik) ekine/göstergesine sahip bitimli şekiller topluluğudur: 

ör. Öğrenci+ydim, Öğrenci+ydin, Öğrenci+ydi, Öğrenci+ydik, Öğrenci+ydiniz, 

Öğrenci+ydi(ler); Çalışkan+dım, Çalışkan+dın, Çalışkan+dı, Çalışkan+dık, 

Çalışkan+dınız, Çalışkan+dı(lar) vb. 

8.2. Ad Dolaylılık (Rivayet) Kipliği Ulamı. Ad yüklemlik ulamının 

dolaylılık 5 kipliği alt ulamı, kendisine şahıs ekleri ulanan imiş (yarı analitik) 

göstergesine sahip, dile getirdiği yargı içeriğinin doğrudan doğruya değil dolaylı 

yoldan edinilmiş (“anladığıma göre”, “duyduğuma göre” vb. ifadelerle de dile 

getirilebilecek) olduğunu bildiren anlama sahip bitimli şekiller topluluğudur: 

ör. Mutlu+ymuşum, Mutlu+ymuşsun, Mutlu+ymuş, Mutlu+ymuşuz, 

Mutlu+ymuşsunuz, Mutlu+ymuş(lar). 

8.3. Ad Şart Kipliği Ulamı. Kendisine şahıs ekleri getirilen ise (yarı 

analitik) göstergesine sahip olan ve dile getirdiği yargı içeriğinin bir olayın şartı 

olduğunu bildiren bitimli şekiller topluluğudur: ör. Haklı+ysam, Haklı+ysan, 

Haklı+ysa, Haklı+ysak, Haklı+ysanız, Haklı+ysa(lar). 

Ad şart kipliği ulamının, şart kipi ve fiil şart kipliği ulamları gibi, bitimli 

şekil temeline dayandığı için yüklemlik ulamına dahil edildiği, açıktır. Şüphe 

uyandıran husus ise şart anlamının kiplik anlamlarından biri sayılmasıdır. Bazı 

Türkologlarca belirtildiği gibi (örneğin bk. Radloff 1906: 30; Yüce 1999: 123- 

125; Nevskaya 1990: 5; Gülsevin 1990: 277-278; Karahan 1994: 472; 2000: 

20; Develi 1995; Korkmaz 2003: 1038; Deniz Yılmaz 2009: 90, 159-160) bu 

oluşumları belirteç anlamlı bitimli şekiller (ulaç şekilleri) saymak daha tutarlıdır. 

Ancak bu tür bir görüşün, yalnız ad yüklemlik ulamının şart kipliği ulamını 

değil fiil şart kipi ile fiil şart kipliği ulamlarının yorumunu da şüpheli duruma 

düşüreceği açıktır. 

Sonuç 

Türkiye Türkçesinde sekiz ad çekimleme ulamı vardır: Bunlar, nesne 

bağıntıları ileten isim iyelik ulamı, isim hal ulamı, isim belirlilik–belirsizlik 

ulamı, sayı adı nicelik bağıntıları ulamı ve ad yüklemlik ulamı, nesne nitelikleri 

dile getiren ad öznel değerlendirme ulamı ile isim çoğul ulamı ve herhangi bir 

olayı ikincil temsil etme yoluyla ad (nesne, nitelik veya belirteç) imgelerinde 

5 Dolaylılık kavram ve terimi için bk. Johanson 2000. 

137


karşılayan ad ikincil temsil etme ulamıdır. Ad ikincil temsil etme ulamı ile ad 

yüklemlik ulamı bütün adlara; ad öznel değerlendirme ulamı isim, sıfat, zarf 

ve zamirlere; çoğul ulamı, iyelik ulamı, hal ulamı ve belirlilik–belirsizlik ulamı 

isimlere; sayı adı nicelik bağıntıları ulamı ise sayı adlarına özgü ulamlardır. 

Kaynaklar 

AZİMOV, P., Dj. AMANSARIYEV ve K. SARIYEV (1966), “Turkmenskiy yazık”, Yazıki 

narodov SSSR. Tyurkskiye yazıki, Tom vtoroy, İzdatel’stvo “Nauka”, Moskva, s. 91- 

111. 

BÖREKÇİ, Muhsine (2007), “Türkçede Hâl Eklerinin İşlevsel Olarak Sınıflandırılması 

Üzerine Bir Deneme”, IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı 2000, C I, Türk Dil 

Kurumu Yayınları, Ankara, s. 245-275. 

CIKIA, Maria (2007), “Pekiştirilmiş Kelimeler Türk Dilinde”, IV. Uluslararası Türk Dili 

Kurultayı 2000, C I, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, s. 291-299. 

DENİZ YILMAZ, Özlem (2009), Türkiye Türkçesinde Eylemsi, Türk Dil Kurumu Yayınları, 

Ankara. 

DEVELİ, Hayati (1995), “-sA Eki Nedir Kip mi, Zarf-fiil mi”, İlmi Araştırmalar, C 1, 

İstanbul, s. 91-94. 

DENY, Jean (1941), Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi) (Çev. Ali Ulvi ELÖVE), Maarif 

Matbaası, İstanbul. 

EREN, Hasan (1999), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Bulak Neşriyat, Ankara. 

GUZEV, Viktor Grigor’yeviç (1976), “Sistema imennıh form tyurkskogo glagola kak 

morfologiçeskaya kategoriya (na materiale staroanatoliyskogo i turetskogo yazıkov)”, 

Turcologica. K semidesyatiletiyu akademika A. N. Kononova, Otvetsvennıye redaktorı 

Sergey Grigor‘yeviç KLYAŞTORNIY, Yu. A. PETROSİAN, Edhyam Rahimoviç 

TENİŞEV, “Nauka”, Leningradskoe otdeleniye, Leningrad, s. 56-64. 

GUZEV, Viktor Grigor’yeviç (1987), Oçerki po teorii tyurkskogo slovoizmeneniya: imya (na 

materiale staroanatoliysko-tyurkskogo yazıka), İzdatel’stvo LGU, Leningrad. 

GUZEV, Viktor Grigor’yeviç (1990), Oçerki po teorii tyurkskogo slovoizmeneniya: glagol 

(na materiale staroanatoliysko-tyurkskogo yazıka), İzdatel’stvo LGU, Leningrad. 

GUZEV, Viktor Grigor’yeviç (2006), “Opıt razrabotki teoriteçeskih osnov opisaniya 

tyurkskogo funktsional‘nogo sintaksisa”, Vostokovedeniye: Filologiçeskiye 

issledovaniya, Otvetsvennıy redaktor Viktor Grigor’yeviç GUZEV, Vıp. 27, 

İzdatel’stvo S.-Peterburgskogo universiteta, Sank-Peterburg, s. 40-63. 

GUZEV, Viktor Grigor’yeviç ve Dmitriy Mihayloviç NASİLOV (1981), “Slovoizmenitel’nıye 

kategorii v tyurkskih yazıkah i ponyatiye «grammatiçeskaya kategoriya»”, Sovetskaya 

tyurkologiya, № 3, Baku, s. 22-35. 

GUZEV, Viktor Grigor’yeviç ve Özlem DENİZ-YILMAZ (1999), “Teorik Türk Dilbilimi 

Açısından Eski Anadolu Türkçesi’nin Özelliklerinin Kıymeti Üzerine”, Osmanlı, C 9, 

Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, s. 412-417. 

GUZEV, Viktor Grigor’yeviç ve Özlem DENİZ-YILMAZ (2004), Opıt postroyeniya 

ponyatiynogo apparata teorii turetskoy grammatiki: Uçebnoye posobiye na turetskom 

yazıke, İzdatel’stvo S.-Peterburgskogo universiteta, S.-Peterburg. 

GÜLSEVİN, Gürer (1990), “Türkçede -SA Şart Gerundiumu Üzerine”, Türk Dili. Dil ve 

Edebiyat Dergisi, S 467, Ankara, s. 276-279. 

138


JOHANSON, Lars (2000), “Turkic Indirectives”, Eds. Bo UTAS – Lars JOHANSON, 

Evidentials – Turkic, Iranian and neighbouring languages, Berlin - New York: 

Mouton de Gruyter, pp. 61-87. 

KARAHAN, Leyla (1994), “-sa/-se Eki Hakkında”, Türk Dili. Dil ve Edebiyat Dergisi, S 516, 

Ankara, s. 471-474. 

KARAHAN, Leyla (2000), “Yapı Bakımından Cümle Sınıflandırmaları Üzerine”, Türk Dili. 

Dil ve Edebiyat Dergisi, C II, S 583, Ankara, s. 16-23. 

KONDAKOV, Nikolay İvanoviç (1971), Logiçeskiy slovar’, İzdatel’stvo “Nauka”, Moskva. 

KORKMAZ, Zeynep (1994), Türkçede Eklerin Kullanılış Şekilleri ve Ek Kalıplaşması 

Olayları, 3. bs., Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. 

KORKMAZ, Zeynep (2003), Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Türk Dil Kurumu 


MARTİNET, André (1998), İşlevsel Genel Dilbilim (Çev. Berke VARDAR), 2. bs., 

Multilingual Yayıncılık, İstanbul. 

MEL’NİKOV, Gennadiy Prokop’yeviç (1978), Sistemologiya i yazıkovıye aspektı kibernetiki, 

Sovetskoye radio, Moskva. 

NEVSKAYA, İrina A. (1990), Sostav i funktsii deyepriçastiy v şorskom yazıke, Avtoreferat 

dissertatsii na soiskaniye uçenoy stepeni kandidata filologiçeskih nauk, Alma-Ata. 

PANFİLOV, V. Z. (1971), Vzaimootnoşeniye yazıka i mışleniya, İzdatel’stvo “Nauka”, 

Moskva. 

RADLOFF, Wilhelm (1906), Einleitende Gedanken zur Darstellung der Morphologie der 

Türksprachen, Mémoires de l’Acadmie İmpériale des sciences de St.-Pétersbourg, 

VIII-e série, Tome VII, № 7, St.-Pétersbourg. 

SAUSSURE, Ferdinand de (1998), Genel Dilbilim Dersleri (Çev. Berke VARDAR), 3. bs., 

Multilingual Yayıncılık, İstanbul. 

TEPELİ, Yusuf (2007), “Türkçede Hâl Kategorisi Olarak Yalın Hâl (+Ø)”, IV. Uluslararası 

Türk Dili Kurultayı Bildirileri 2000, C II, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, s. 

1757-1767. 

ÜSTÜNOVA, Kerime (2009), “Adlarda Tanımlılık”, Uluslararası Türklük Bilgisi Sempozyumu 

(25-27 Nisan 2007). Bildiriler - 2 (K-Z), Mega Ofset Matbaacılık, Erzurum, s. 1179- 

1184. 

YÜCE, Nuri (1999), Gerundien im Türkischen. Eine morphologische und syntaktische 

Untersuchung, Simurg, İstanbul. 

YÜKSEKER, Hitay (2003), “Bir ‘One’”, in: A. Sumru ÖZSOY - Didar AKAR - Mine 

NAKİPOĞLU-DEMİRALP - E. Eser ERGUVANLI-TAYLAN - Ayhan AKSU- 

KOÇ (ed.), Studies in Turkish Linguistics. Proceedings of the Tenth International 

Conference in Turkish Linguistics, August 16-18, 2000, İstanbul: Boğaziçi University 

Press, pp. 165-172. 

139



.......... 


The King’s Dictionary: The Rasûlid 

Hexaglot Üzerine Düşünceler * 1 

Galip Güner ** 2 

Özet: Nüfusları ve yayıldıkları coğrafya bakımından Türk 

tarihinde Kıpçakların önemli ve kendine özgü bir yeri vardır. 

Bizler, X. yüzyıldan itibaren Karadeniz’in kuzeyi başta 

olmak üzere Kıpçakların Doğu Anadolu, Kafkaslar ve Mısır 

coğrafyasında yoğun kitleler hâlinde mevcudiyetlerine tanık 

oluruz. İşte bu çalışmada evvela Karadeniz’in kuzeyinden 

getirilerek Mısır coğrafyasında asker olarak değerlendirilen 

Kıpçak Türklerinin dillerini ve kültürlerini korumaları 

sonrasında teşekkül eden Memluk Kıpçak Türkçesinin 

dil verilerini ihtiva eden bir sözlük olan Rasûlid Hexaglot 

hakkında bilgi verilecektir. Ardından eserin Peter Golden’in 

editörlüğünde ve Tibor Halasi-Kun, Peter B. Golden, Louis 

Ligeti, Edmund Schütz ve Thomas T. Allsen’in katılımlarıyla 

yayımlanmış olan metni, ihtiva ettiği Türkçe kelimeler 

bakımından eleştirel bir değerlendirmeye tâbi tutulacaktır. 

Anahtar sözcükler: Kıpçak Türkleri, Memluk Kıpçakçası, 

Rasûlid Hexaglot, etimoloji 

Notes on The King’s Dictionary: 

The Rasûlid Hexaglot 

Abstract: Kipchaks have an important and distinctive place 

in Turkish history on account of their population and the 

physical geography where they have spread. We have seen 

their existance in dense masses of population especially on 

the North of the Black Sea, East Anatolia, Caucasus, and 

Egypt beginning from the X. century. First of all, in this work 

the information about Rasûlid Hexaglot, a dictionary which 

contains Mamluk-Kipchak Turkish language data and was 

formed after the Kipchak Turks, who had been brought from 

the north of the Black Sea to Egypt and had been seen as 

soldiers, had protected their language and culture. Afterwards 

a critical evaluation will be made on the text of the work that 

was published under Peter Golden’s editorship and with the 

participations of Tibor Halasi-Kun, Peter B. Golden, Louis 

* 

Bu çalışma 4-5 Mayıs 2009 tarihinde Kayseri’de düzenlenmiş olan IV. Klâsik Türk Edebiyatı Sempozyumu’nda sunulan 

bildirinin gözden geçirilmiş biçimidir. 

** 

Yrd. Doç. Dr., Erciyes Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Kayseri, e-posta: gunerg@ 

erciyes.edu.tr 

141

Galip Güner 

Ligeti, Edmund Schütz, and Thomas T. Allseen, with regard 

to the Turkish words it includes. 

Key words: Kipchak Turks, Mamluk Kipchak, Rasulid 

Hexaglot, etymology 

1. Giriş 

XIV. yüzyldan itibaren Kpçak Türklüğünün ana karargâh durumunda 

bulunan Harezm-Altn Ordu Devleti’nin diğer Kpçak Türklerinin yaşadğ 

devletler ve coğrafyalarla da pek çok sosyal, siyasi ve kültürel ilişkileri olmuş 

ve Kpçaklar bu bölgelerde gelişen dile ve kültüre önemli katk sağlamşlardr. 

Bunlarn başnda, Orta Doğu coğrafyasnda (ağrlkl olarak Msr ve Suriye) 

Kpçaklar tarafndan kurulmuş olan Memluk Kpçak Devleti gelmektedir. Çok 

farkl sebeplerle bu bölgeye gelip yerleşen Kpçak Türklerinin varlğn aşağ 

yukar üç yüzyl sürdüren bir Memluk Kpçak Devleti etrafnda resmî yaz dili 

konumundaki Memluk Kpçakçasn oluşturduklar görülür. Bugün henüz 

yeterince incelenmemiş olan Ermeni Harfli Kpçak Türkçesi metinlerini 

saymazsak tarihî Kpçak Türkçesine ait en zengin dil malzemesini bu sahadan 

elde edebiliyoruz. Bu alanda Memluk Kpçak Türkçesinde kaleme alnmş 

edebî, dinî ve askerî eserler yannda, sözlük-gramerler Türk dili tarihi için 

büyük bir öneme sahiptir. Bu yaz dilinin en önemli özelliği, Arap dilinde 

Türkçe için yazlmş çok önemli sözlük ve gramer kitaplarnn olmasdr 

(Özyetgin 2006: 11). Biz, bu sözlük ve gramer kitaplarnn Kâşgarl 

Mahmud’un XI. yüzylda bu coğrafyada başlattğ bir geleneğin devam olduğu 

kanaatindeyiz. 

Memluk Kpçak dönemi, hem tarihî Kpçak hem de genel Türk dili 

tarihi araştrmalar için son derece önemli kaynak eserlerin verildiği bir dönem 

olmuştur. Yağz Türkmen delikanllaryla sarşn Kpçak yiğitleri çeşitli 

nedenlerden ötürü göç yoluyla köle ve asker olarak geldikleri Orta Doğu 

coğrafyasnda zamanla Arap nüfusu içinde güç kazanarak bölgenin Türk 

hâkimiyeti altna girmesinde ve Türkleşmesinde başrolü oynamşlardr. 

Gelenek olarak Altn Ordu-Kpçak Türkçesi ile çoğu zaman denk bir 

ilerleme gösteren Memluk Kpçak Türkçesi ve alt katman oluşturan Türkmen 

Türkçesi bunun yannda mevcut Türkmenlerin dil potansiyeli ile karma bir 

yaps olan bir yaz dili biçiminde gelişmiştir. Memluk sahasnda yazlmş olan 

eserlerin dilinde bu karma yap yannda çevre Türk kültür muhitlerinden, 

Harezm ve Anadolu’dan gelen etkileri de görmek mümkündür. Memluk 

Kpçak Türkçesi, paralel bir gelişme gösterdiği Altn Ordu Türkçesi ile çeşitli 

çevre muhitlerdeki dil ile desteklenmiş bir yap içinde Msr-Suriye alannda 

gelişmiştir. Memluk sahasnda XV. yüzyldan itibaren özellikle Anadolu 

142

The King’s Dictionary: The Rasûlid Hexaglot Üzerine Düşünceler 

sahasyla siyasî, sosyal ve kültürel bağlarn kuvvetlenmesi, Memluk 

sahasndaki Osmanl nüfuzunu artrmş ve sonuçta Msr’n Osmanllar 

tarafndan fethiyle Memluk Kpçak Türkçesinin Oğuz Türkçesi ile karşlkl 

etkileşimi neticesinde, Osmanlcalaştğ görülmüştür. Dolaysyla bu yüzyldan 

itibaren Kpçakça özellikler de artk kaybolmaya yüz tutmuştur (Özyetgin 

2006: 11). 

2. Rasûlid Hexaglot Hakknda 

İşte bu döneme ait olan ve Memluk Kpçak sahas Türkçesinin verilerini 

ihtiva eden önemli eserlerden biri de Rasûlid Xehaglot’tur. Rasûlid Xehaglot 

terimi Yemen’in altnc sultan olan El-Malik el-Efdal el-‘Abbas b.‘Alî (1363- 

1377) için XIV. yüzylda yazlmş olan Arapça bir antolojinin içerisinde yer 

alan yirmi sayfalk (186-206) çok dilli bir sözlük için kullanlmaktadr. Bu 

sözlüğün bünyesinde Arapça, Türkçe, Farsça, Grekçe, Ermenice ve Moğolca 

kelimeler yer almaktadr. Antolojinin bünyesinde ayrca tp, astronomi, politika 

gibi pek çok konuda metinler de bulunmaktadr. Eserin faksimilesi Daniel 

Martin Varisco ve G. Rex Smith tarafndan 1998 ylnda yaymlanmştr 

(Varisco-Smith 1998). Sözlüğün çok dilli olmas XIV. yüzyln kaynayan 

coğrafyasndaki başat dillerin karşlaştrmal olarak incelenmesine imkân 

tanmaktadr. Bunun yan sra eserin bilim âleminde, özellikle de ülkemizde, 

(Orta Doğu coğrafyasnda Türkçenin söz varlğn ortaya koymak gayesiyle 

yazlmş sözlükler bağlamnda) bugüne kadar çok da fazla dikkate alnmadğ 

gözlemlenmektedir. Bu vaziyetten hareketle biz, hem bu eserin daha iyi 

tannmasn sağlamak hem de Peter Golden’in editörlüğünde ve Tibor Halasi- 

Kun, Peter B. Golden, Louis Ligeti, Edmund Schütz ve Thomas T. Allsen’in 

katlmlaryla yaymlanmş olan metnini, ihtiva ettiği Türkçe kelimeler 

bakmndan bir değerlendirmeye tâbi tutmak istedik. Değerlendirmeleri 

yaparken Türkçenin tarihî lehçelerine ait sözvarlğnn yan sra ağrlkl olarak 

Memluk Kpçak sahasnda yazlmş olan eserleri esas almann daha uygun 

olacağn düşündük. Eser hakknda şimdiye kadar en önemli tantma yazsn 

Dankoff yazmştr (Dankoff 2001). Üç sayfalk bu yazda Dankoff’un eser 

hakknda ayrntl bir değerlendirme niteliği taşmayan baz düzeltme teklifleri 

de mevcuttur. Bu çalşmamzda Dankoff’un bu tekliflerinin de dikkate 

alndğn belirtmenin gerekli olduğunu düşünüyoruz. 

3. The King’s Dictionary: The Rasûlid Hexaglot Üzerine Düşünceler 

3.1. Metinde (186B-10) “Kokla!” olarak anlamlandrlan kelime 

okunamamş ve transkripsiyonu sez, ’lh biçiminde yaplmştr. Dipnotta ise 

bu biçimin sez- “hissetmek” ve sezin-, sezinle- “farknda olmak” ile 

karşlaştrlabileceği veyahut da kokla- biçiminde düzeltilebileceği 

143

Galip Güner 

söylenmiştir. Ben, bu okuyuşun düzeltilerek kelimeyi yiyle/yiyile (< yiy+le-) 

“Kokla!” (krş. yi (TA, TZ), yiy (İM), yiyi (Kİ) “koku” (Toparl 2003: 322-325; 

krş. yδla Dankoff 2001: 515) olarak okumay öneriyorum (yiyle- “koklamak” 

için ayrca bk. Dilçin 1983: 248). Çünkü, diğer Kpçak Türkçesi metinlerinde 

“koklamak” anlamnda bir kokla- veya sezin-, sezinle- fiili mevcut değildir. 

3.2. “Öldür!” anlamndaki kelime metinde (186B-19) ölürt olarak 

okunmuştur. Tarihî Türk dili alannda “öldürmek” anlamnda ölürt- fiili sadece 

Altun Yaruk’ta geçmektedir (Kaya 1994: 633; Clauson 1972: 151b). Ben, bu 

kelimenin kendisinden dört ve beş satr yukarda yer alan keltir “Getir!” ve 

kötür “Taş, kaldr!” fillerindeki –tir ve –r ettirgenlik eklerinden hareketle öltür 

(< öl-tür-) biçiminde okunmasnn daha doğru olacağn düşünüyorum. 

Hakeza, kelime bütün Kpçak metinlerinde de öltür- (BV, GT, İM, İN, TZ) ve 

öldür- ( BM, CC, GT, Gİ, İN, KF, KFT, TA) biçiminde geçmektedir (Toparl 

2003: 210). 

3.3. (186B-22) de geçen ve “Öldür!” olarak anlamlandrlan kelime 

yokla olarak okunmuştur. Metnin imlasnn son derece bozuk olmas sebebiyle 

farazi bir yazm denemesi yaplarak kelimenin Arap harfli biçimi ( ‏(يُقْلهْ‏ olarak 

gösterilmiştir. Öncelikle şunu belirtmek gerekir ki “öldürmek” anlamnda 

hiçbir Kpçak metninde yokla- fiili geçmemektedir. Tarihî Türk dili alannda 

ise bu anlamda yokla- fiili sadece Ozneçennaya Yazt’nda kanŋz yoklayur 

kadaş alpŋz karganur ünüŋüz “Hannz yok oluyor; Arkadaş! 

Kahramanlğnz şöhretiniz ayplanr” olarak yer almaktadr (Orkun 1994: 

574). 

Ben, bu kelimenin yazmndan kaynaklanan skntlardan dolay yoklaokunduğunu 

düşünüyorum ve ayn dönem metinleriyle (Kİ, Toparl 2003: 270) 

tarihî Türk lehçelerinde de (Paçacoğlu 2006: 545) mevcut olan tepele/depele 

“Öldür, helâk et!” (< tep-ele-; krş. depelemek “çiğnemek, ezmek, öldürmek”, 

depelenil- “öldürülmek”, depelen- “öldürülmek”, depeleş-“birbirini öldürme 

savaş yapmak, mukatele etmek”, depeleyici agu “öldürücü zehir”, bk. Dilçin 

1983: 64) şeklinde okunmasnn daha doğru olacağ fikrini taşyorum (krş. 

Dankoff 2001: 515). Zira metnin orijinalinde kelime ‏(يَثلَه)‏ gibi yazlmştr. Yani 

müellif yanlşlkla /t/yi ‏(ت)‏ /y/ ile, /p/yi ‏(پ)‏ ise peltek /s/ ‏(ث)‏ ile yazmştr. 

3.4. “Döv, vur!” anlamnda tögil biçiminde değerlendirilen kelime 

(186B-26) yazarlarn dipnotta belirttiği üzere muhtemelen değil kesinlikle tög- 

“dövmek” fiilinin teklik ikinci şahs emir biçimi olan töggil (< tög-gil!) 

şeklinde okunmaldr. 

3.5. Metinde “Oku!” olarak anlamlandrlan ve ‏(اغي)‏ olarak yazlan 

kelime, imlaya istinaden oġ şeklinde okunmuştur (187A-5). Ben, kelimenin 

öyle yazlmş olmasndan dolay oġ biçiminde aktarlmasnn doğru 

olmadğn düşünüyorum ve oķ olarak düzeltilmesini tavsiye ediyorum. 

144


3.6. “Kr!” biçiminde anlam verilen kelime, metinde ‏(سَيْعَل)‏ biçiminde 

yazlmş ve seyġl okunmuştur (187A-19). Her ne sebeptense eserin sonundaki 

Türkçe kelimeler dizinine alnmamştr. Türkçede “krmak” anlamnda bir seyfiili 

yoktur. Bu kelime “krmak” anlamna gelen Türkçe s- (Clauson 1972: 

782a) fiilinin teklik ikinci şahs emir biçimidir ve sġl (< s-ġl) (krş. Dankoff 

2001: 515) veyahut syġl (< sy- “krmak, yenmek” +ġl) olarak düzeltilmelidir 

(sy- “krmak” < sd- için bk. Paçacoğlu 2006: 485). 

3.7. “dokumak” anlamndaki ör- fiili orijinal metinde ‏(اوير)‏ biçiminde 

yazldğ için metnin yaymnda öyr olarak gösterilmiştir (187A-23). 

Kanaatimizce müellif ‏(اوير)‏ yazmnda fiilin okunuşundan kaynaklanan 

fonetik bir olay yanstmak istemiştir. 

3.8. “Kucakla!” anlamnda koç ‏(قوج)‏ olarak okunan fiil (187B-4) kuç 

biçiminde düzeltilmelidir. 

3.9. “Dön!” anlamnda dönidür (187B-6) biçiminde okunan kelime 

döndür (< dön-dür-) olarak düzeltilmelidir (krş. döndürü koy- “yerine koymak” 

(TA), töndür- “döndürmek” (İM); Toparl 2003: 64-282; krş. Dankoff 2001: 

515). Hakeza, orijinal metinde y harfinin dişi varmş gibi görünmesine rağmen 

noktalar yoktur; ayrca kelimeyi dönid okutacak bir esre de konulmamştr. 

Zaten 186B-3’te kelime döndür ( ‏(دُنْدُرْ‏ biçimiyle de mevcuttur. 

3.10. Metinde her ne kadar ( طر ‏(او olarak yazlsa da otur “ayağa kalk!” 

(187B-16) anlamndaki bu kelime Türkçenin hemen her döneminde karşmza 

çkan örü tur/öre tur (< ör-ü/e tur-) (bk. TA, KFT, TZ, İM; Toparl 2003: 211- 

212; krş. Dankoff 2001: 515) olarak düzeltilmelidir. Zira, Türkçede ayağa 

kalkmak anlamnda bir otur- fiili yoktur ve bu durum bizce bir istinsah 

hatasdr. 

3.11. “Sen yapmazsn.” anlamndaki sen klmasn okunuşu (188A-18) 

şeddeli olarak sen klmassn şeklinde olmaldr. Çünkü anlam geniş zamann 

olumsuzluğunu ifade etmektedir. Ayn şekilde 188A-23’teki siz klmasz 

okuyuşu da siz klmassz olarak düzeltilmelidir (Kpçak Türkçesinde -mAs ile 

yaplan geniş zamann olumsuzluk biçimleri için bk. Karamanloğlu 1994: 

136). 

3.12. “yapan, eden” biçiminde anlamlandrlan ve klġay (188B-4) 

olarak okunan kelime klġl (< kl-()ġl) olmaldr (krş. Dankoff 2001: 515). 

Çünkü -ġay gelecek zaman eki yapan bildirmez. Oysa başta -(I)ġlI olmak 

üzere pek çok sfat-fiil ekinin Türkçede işi, oluşu veya hareketi yapan veya 

edeni bildirdiği durumlar her Türk dilcisinin malumudur (bk. Bayraktar 2004: 

83). 

3.13. Metinde “bunlar” anlamna gelen kelime bungar okunmuştur (188 

B-17). Dipnotta ise muhtemelen bular olmas gerektiği belirtilmiştir. Bu 

145

Galip Güner 

kelime, muhtemelen değil kesinlikle bu zamirinin çokluk eki almş biçimi olan 

bular (< bu-lar) biçiminde okunmaldr. Zira kendisinden önce gelen kelime 

“onlar” anlamndaki alar’dr. bungar biçimi bir yazm yanlş olmaldr. 

biçiminde yazlan ve içer “içeri” (189A-28) okunan ‏(ايجر)‏ 3.14. 

kelimenin doğru biçimi içerü ya da içre olmaldr. Bir yazm hatas söz 

konusudur. Hakeza bir önceki kelime taşra ‏,(تسرا)‏ bir sonraki kelime ise ilerü 

şeklindedir. ‏(ايلرو)‏ 

3.15. “baldr, oturak” anlam verilen ve becek okunan (190A-23) kelime 

Et-tuhfetü’z-zekiyye’de de mevcut olan beçek’tir (Toparl 2003: 26). 

3.16. snr (190B-6) biçiminde okunmuş olan ve “sinir” şeklinde 

anlamlandrlan kelimenin doğru biçimi siŋir’dir (Clauson 1972: 841a; krş. 

siŋir BM, BV, DM, İM, İN, Kİ, MG, TA, TZ, Toparl 2003: 237). Kelimenin 

metinde ‏(سنر)‏ biçiminde yazlmş olmas onun kaln ünlüyle okunmasn 

gerekli klmaz. Zira metnin başka bir yerinde (199A-24) kelime doğru imlayla 

biçiminde yazlmş olmasna karşn hata tekrarlanarak kelime kaln ‏(سكر)‏ 

ünlüyle sngr okunmuştur. 

biçiminde yazlmş olan ve “kemik iliği” anlamna gelen ‏(يلك)‏ 3.17. 

kelime yilek şeklinde yanlş okunmuştur (190B-7). Kelimenin doğru biçimi 

yilik’tir (bk. CC, İM, Kİ, TZ; Toparl 2003: 323; Clauson 1972: 927b). 

3.18. “mercimek” anlamndaki kelime ‏(مرجماى)‏ yazmndan ötürü 

mercümey olarak okunmuştur (190C-2). Kanaatimizce burada bir yazm yanlş 

vardr. Bilindiği üzere kelime Far. merdumek (Güncel Türkçe Sözlük 2005: 

1372) biçiminden Türkçeye geçmiştir. Kelime, diğer Kpçak Türkçesi 

metinlerinde bercimek, marcumak, mercemek, mercimek, merdümük ve 

mürdümük şeklinde bulunmaktadr (BM, KK, TA, DM, Kİ; Toparl 2003: 181). 

Eğer bu durum bir müstensih hatas veya bir ağz özelliği değilse kelimenin 

mercemek veya mercimek okunmas şarttr. 

‏(دلبى)‏ 3.19. Metni yayma hazrlayanlar tarafndan Arap harfli imlas 

biçiminde gösterilen ve delbe “deli” (191A-21) olarak okunan kelimenin 

orijinal metne dikkatlice bakldğnda imlasnn ‏(دلى)‏ olarak yazldğ 

görülmektedir. Zira, Eski Türkçede télbe/télve (Clauson 1972: 493) biçiminde 

bulunan kelimenin Kpçak Türkçesinin bütün metinlerinde v‘nin düşmesiyle ve 

kendisinden sonra gelen e ünlüsünü yuvarlaklaştrmasyla délü (Gİ, İM, KF, 

KFT, Kİ, MS; Toparl 2003: 58), téli (CC, İM, TA; Toparl 2003: 269), télü 

(KF; Toparl 2003: 269), tilü (İM; Toparl 2003: 276) biçimine geldiği 

görülmektedir. Ayrca kelimenin metnin başka bir yerinde (197A-4) délü 

biçiminde geçtiği göz önüne alndğnda déli olarak okunmas zorunluluğu bir 

kez daha ortaya çkmaktadr. 

146


3.20. “öğle” anlamndaki öglek ( يلك ‏(ا kelimesinin (192B-30) bir istinsah 

hatas sonucunda böyle okunduğunu düşünüyoruz. Zira Türkçede “öğle vakti” 

anlamnda bir öglek kelimesi mevcut değildir. Biz, diğer Kpçak metinlerinden 

hareketle (krş. öyle (Gİ, İH, KF, MS), öylen (TA), evle (GT), eylen (BM); 

Toparl 2003: 213) kelimenin öylen olarak düzeltilmesi gerektiği 

kanaatindeyiz. 

3.21. “gök gürültüsü” anlam verilen ve metinlerle tanklanamadğ 

yldz konularak ifade edilen *ötkün (193A-4), Mukaddimetü’l-Edeb’de geçen 

ve ayn anlama gelen ötgün (Yüce 1993: 167) kelimesinden başkas değildir. 

Kelime yap olarak öt- “ötmek, kükremek, gürlemek” (Clauson 1972: 39b) 

fiilinden -gün ekiyle türetilmiş bir isimdir. 

3.22. “makas” anlamnda sindü (193B-27) olarak okunan kelimenin sinfiiliyle 

herhangi bir anlam ilişkisi yoktur. Kelimenin doğru biçimi “krmak, 

kesmek” anlamndaki s- fiilinden, fiilden fiil yapma eki -n- ve fiilden isim 

yapma eki -du ile genişletilmiş sndu’dr (krş. snd Clauson 1972: 836b). 

3.23. Türkçede “pirinç” anlamnda brġun (194A-7) diye bir kelime 

bulunmamaktadr. Kelimenin orijinal metindeki imlasnda harflerin noktalar 

konulmadan yazlmş; fakat eseri yayma hazrlayanlar kendi fikirlerince nokta 

ekleyerek kelimenin yazmn ( ‏(بيرغ olarak göstermişlerdir. Bize göre bu 

kelime tarihî Türk lehçelerinde pirinç anlamna gelen ve Moğolcadan Türkçeye 

geçen (Lessing: 2003-2: 1306) tuturġan olmaldr (bk. CC, DM, Kİ, RH, TZ, 

KK, TA; Toparl 2003: 285; krş. Dankoff 2001: 515). Hakeza, metnin bir 

başka yerinde kelime tuturkan olarak da mevcuttur (202B-17). 

ن 

3.24. “av” anlamna gelen kelime farazi bir *avlig kelimesiyle (195B- 

18) ifade edilmiş ve yazm da ( وليك ‏(ا olarak gösterilmiştir. Bu kelime bizce bir 

ikilemedir ve av kéyik olarak düzeltilmelidir. Orijinal metin dikkatlice 

incelendiğinde kelimenin yazmnn ( و كيك ) olduğu görülmektedir. kéyik 

kelimesinin tek başna Türkçede “geyik” anlamnn dşnda “av hayvan, vahşi 

hayvan” anlamna geldiği bilinmektedir (bk. kedik Paçacoğlu 2006: 305; keyik 

“vahşi hayvan”, keyik sgr “yaban sğr” Toparl 2003: 142; ayrca Türklerde 

av hayvan ve motif olarak geyik için bk. Esin 2006: 192-219). Bu anlamyla 

örtüşür biçimde kelime Kpçak Türkçesi metinlerinde keyikle- “avlamak, av 

yapmak” şeklinde de mevcuttur (BM; Toparl 2003: 142). 

3.25. “okun tüyü” anlamna gelen kelime yanlşlkla tibit okunmuştur 

(196A-15). Kanaatimizce bu kelime “tüy, kl” anlamna gelen ve pek çok 

Kpçak Türkçesi metninde de rastladğmz tüy olmaldr (BV, İM, KFT, RH, 

TZ; Toparl 2003: 286; krş. Dankoff 515). 

3.26. “ilk, birinci” anlam verilen, birin (201B-16) okunan ve metinde 

Arap harfleriyle ‏(بيرين)‏ şeklinde yazlmş olan kelimede bir istinsah hatas 

olduğunu düşünüyor ve kelimenin birinç olarak düzeltilmesini öneriyoruz. 

ا 

147

Galip Güner 

Çünkü metinde bu kelimenin hemen ardndan “ikinci” anlamnda ikinç 

kelimesi gelmektedir (201 B-17). 

3.27. “fahişe” anlamna gelen ve Farsçadan (< rûspî) Türkçeye geçmiş 

olan kelime röspi olarak okunmuştur (203A-1). Biz, kelimenin Türkçe 

biçiminin de rûspi veya rosp okunmasnn doğru olacağ kanaatindeyim (Far 

rûspi > rosp > (o)rosp > orospu). 

3.28. “eski, yrtlmş, yrtk” anlamna gelen ve tutulmuş olarak okunan 

kelime (203C-14) yanlştr. Kelimenin doğru biçimi tt- “ditmek, ziyadesiyle 

parçalamak” (DLT II/292-29)’tan –l- (bk. ttl- “didilmek” (DLT II/120-24) ve 

-mş ekleriyle türetilmiş olan ttlmş olmaldr (krş. Dankoff 2001: 516). 

‏(حمكن)‏ (203C-29)’da “çirkin” anlamna gelen, metinde metinde 3.29. 

biçiminde yazlan fakat eseri hazrlayanlarca Türkçe biçimi okunamayan 

kelime çirkin (< Far. çirkîn) olmaldr (bk. çirkin CC, GT, Kİ, TA, TZ, Toparl 

2003: 52; şirkin KK, TZ, Toparl 2003: 252; krş. Dankoff 2001: 516) 

3.30. “keçe” anlamna gelen ve kiviz (204B-6) olarak okunan kelime 

Arap harfleriyle ‏(كويز)‏ biçiminde yazlmştr. Kelimenin en eski biçimi kiδiz’dir 

(Clauson 1972: 707a). Biz, kelimenin hem Arap harfli yazmndan hem de 

Türkçenin yaygn ses değişmelerinden biri olan δ > y değişmesiyle diğer 

Kpçak Türkçesi metinlerinde geçen ve ayn anlama gelen kiyiz “keçe, keçeden 

yaplmş örtü, çul” (CC, DM, İH, İM, KFT, Kİ, TA; Toparl 2003: 151) ve 

küyüz “yayg, döşek” (TZ; Toparl 2003: 170) şekillerinden hareketle küyiz 

okunmas gerektiği kanaatindeyiz. 

3.31. “torba, kese” anlamna gelen ve Ar. al-harîta, Far. kîsa ve Moğ. 

yançuk olarak gösterilen kelimenin Türkçesi okunamamştr (205A-15). 

Hâlbuki biraz dikkat edilseydi müellifin Türkçe kelimeyi yanlşlkla Moğolca 

sütununa yazdğ anlaşlabilirdi. Çünkü yançuk kelimesi Türkçedir ve yan 

ismine +çuk küçültme ekinin getirilmesiyle türetilmiştir (Clauson 1972 945a; 

Kpçak Türkçesi metinleri için bk. yançk, yançuk “kese, para kesesi, torba” 

CC, DM, İM, Kİ; Toparl 2003: 310). 

Kelime Ermeniceye yankuç “azk torbas, yolcu çantas”, Bulgarcaya 

yancík, encík “yan tarafa aslan deri torba; eyerin yan tarafna aslan torba”; 

Arnavutçaya janxhik “azk torbas, yemek çantas” ve Makedoncaya ise yancik 

“çoban torbas” biçiminde Türkçeden geçmiştir (Karaağaç 2008: 904). 

3.32. “eyer, semer” anlamndaki eyer (CC, DM, Gİ, KF, KFT, Kİ, KK, 

TA; Toparl 2003: 78) kelimesi yanlşlkla eyir okunmuştur (205A-18). 

3.33. Arap harfli imlas ( ‏(قوسقو biçiminde doğru olarak verilen ve 

“kuyruk kuşağ” anlamna gelen kuskun ( ‏(قوسقو (Paçacoğlu 2006: 377; krş. 

kusġun, kuskun “atn kuyruğu altndan geçirilen kayş” (TA, Kİ), Toparl 2003: 

ن 

ن 

148


165) kelimesi sanrm bir yanlşlk sonucu kuşkun biçiminde aktarlmştr 

(205A-20). 

4. Sonuç 

Son söz olarak diyebiliriz ki Tibor Halasi-Kun, Peter B. Golden, Louis 

Ligeti, Edmund Schütz ve Thomas T. Allsen gibi çok kymetli bilim 

insanlarnn katklaryla hazrlanmş olan bu eserin bugüne kadar ülkemizde 

kymetinin pek bilinmediğini gözlemlemek üzüntü vericidir. Memluk Kpçak 

sahasnda yazlmş bu metnin Türk dili alanndaki çalşmalarda, özellikle de 

Eski Kpçak Türkçesine ilişkin yaz ve yaynlarda, yeni verileri ihtiva eden bir 

kaynak olarak çok sk kullanlacağn belirtmek benim için bir vazifedir. 

5. Eser Kısaltmaları 

BM: Kitâbü Bulgatü’l-Müştâk Fî Lügati’t-Türk Ve’l-Kıfçak. 

BV: Baytaratu’l-Vâzıh. 

CC: Codex Cumanicus. 

DLT: Divânü Lügati’t-Türk. 

DM: Ed-Dürretü’l-Mudiyye Fi’l-Lügati’t-Türkiyye. 

GT: Gülistan Tercümesi. 

İH: El-İdrâk Haşiyesi. 

İM: İrşâdü’l-Mülûk Ve’s-Selâtîn. 

İN: Kitâb FÎ İlmi’n-Nüşşâb. 

KF: Kitâb Fi’l-Fıkh. 

KFT: Kitâb Fi’l-Fıkh Bi’l-Lisâni’t-Türkî. 

Kİ: Kitâbü’l-İdrâk Li-Lisâni’l-Etrâk. 

KK: El-Kavanînü’l-Külliyye Li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye. 

MS: Kitâb-ı Mukaddime-i Ebu’l-Leysi’s-Semerkandî. 

RH: Kitâb Fî Rıyâzati’l-Hayl. 

TA: Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî. 

TZ: Et-Tuhfetü’z-Zekiyye Fi’l-Lügati’t-Türkiyye. 

Kaynaklar 

Atalay, Besim (1998), Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, I-II-III (Tercüme), IV (Endeks), TDK 

Yay., Ankara. 

Battal, Aptullah (1997), İbni-Mühenna Lûgati, TDK Yay., Ankara. 

Bayraktar, Nesrin (2003), Türkçede Fiilimsiler, TDK Yay., Ankara. 

Clauson, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, 

Oxford. 

149

Galip Güner 

Dankoff, Robert (2001), “The Kings Dictionary: The Rasûlid Hexaglot: Fourteenth Century 

Vocabularies in Arabic, Persian, Turkic, Greek, Armenian and Mongol, Translated by: 

Tibor Halasi-Kun, Peter B. Golden, Louis Ligeti and Edmund Schütz with essays by 

Peter B. Golden and Thomas A. Allsen. Edited with notes and commentary by Peter 

B. Golden. Handbook of Oriental Studies, section 8: Central Asia , vol. 4. Leiden: 

Brill, 2000. Pp. xiii+418, plates.”, Journal of the American Oriental Society, 121-3, 

s. 514-516. 

Dilçin, Cem (1983), Yeni Tarama Sözlüğü, TDK Yay., Ankara. 

Esin, Emel (2006), “Sıgunlar Begi: Kök Türk Kağan Damgası Hakkında”, Türklerde Maddi 

Kültürün Oluşumu, Kabalcı Yay., İstanbul. 

Güncel Türkçe Sözlük (2005), TDK Yay., Ankara. 

Karaağaç, Günay (2008), Türkçe Verintiler Sözlüğü, TDK Yay., Ankara. 

Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (1994), Kıpçak Türkçesi Grameri, TDK Yay., Ankara. 

Lessing, Ferdinand D. (2003), Moğolca-Türkçe Sözlük, 2 C., (çev. Günay Karaağaç), TDK 

Yay., Ankara. 

Orkun, Hüseyin Namık (1994), Eski Türk Yazıtları, TDK Yay., Ankara. 

Özyetgin, A. Melek (2006). “Tarihten Bugüne Türk Dili Alanı”, Chinese Academy of Social 

Science, Sino-Foreign Relationship Department of Institute of History, Beijing 

(CHINA) (23 January 2006). (Konferans), ( www.eurasianhistory.com). 

Paçacıoğlu, Burhan (2006), VIII-XVI. Yüzyıllar Arasında Türkçenin Sözlük Dağarcığı, Bizim 

Büro Basımevi, Ankara. 

The King’s Dictionary: The Rasûlid Hexaglot: Fourteenth Century Vocabularies in Arabic, 

Persian, Turkic, Greek, Armenian and Mongol, Translated by: Tibor Halasi-Kun, 

Peter B. Golden, Louis Ligeti and Edmund Schütz with essays by Peter B. Golden and 

Thomas A. Allsen. Edited with notes and commentary by Peter B. Golden. Handbook 

of Oriental Studies, section 8: Central Asia , vol. 4., Brill, Leiden-Boston-Köln, 2000. 

Toparlı, Recep; Hanifi Vural, Recep Karaatlı (2003), Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay., 

Ankara. 

The manuscript of al-Malik al-Afdal, al-’Abbas b. ‘Ali b. Daud b. Yusuf b. ‘Umar b. ‘Ali 

Ibn Rasul, A Medieval Arabic Anthology from the Yemen, edited by Varisco, Daniel 

Martin; G. Rex Smith (1998), E. J. W. Gibb Memorial Trust. 

Yüce, Nuri (1993), Mukaddimetü’l-Edeb: H v ârizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası, 

TDK Yay., Ankara. 

150



Oğuzca Ayla “Öyle, o şekilde” 

Kelimesinin Kökeni Üzerine * 1 

Orçun Ünal ** 2 

Özet: Bu çalışmada, ilk kez Dīvānü Luġāti’t-Türk’te geçen ve 

Oğuzca ibaresiyle verilen ayla “öyle, o şekilde” kelimesinin 

tarihi ve modern Türk dillerindeki varyantları araştırılarak 

kelimenin Eski Türkçe anılayu kökünden geldiği ortaya 

konmaya çalışılacak ve Oğuzca ayla kelimesinin aslında 

Kıpçakçadan bir alıntı olduğu gösterilecektir. 

Anahtar sözcükler: Oğuzca, Kıpçakça, Similatif eki, Alıntı, 

Ayla, Alay 

On The Origin of The Word Ayla 

“thus, in this way” in Oghuz 

Abstract: The present article studies the word ayla “thus, 

in this way” which first appears in Dīvān Luġāt al-Turk as 

Oghuz. Investigating its variants in historical and modern 

Turkic languages the author will try to show that the word 

goes back to OT anılayu and that supposedly Oghuz ayla is in 

fact a loanword from Kipchak languages. 

Key words: Oghuz, Kipchak, Similative case, Loanword, 

Ayla, Alay 

Giriş 

İlk kez DLT’de geçen ve Oğuzca ibaresi ile verilen ayla “öyle, o şekilde” 

kelimesinin tarihi ve çağdaş Türk lehçelerinde görülen örnekleri aşağıda 

verilmiştir: 

Tarihi lehçelerde: 

DLT (Oğuz) ayla “böyle, bu suretle” (fol. 69, madde başı); (Oğuz) ayloq 

ayloq “böyle böyle” (fol. 69, madde başı). Ayrıca ayla fol. 93, 526 ve bir okuyuşa 

göre (DankKelly 280, dn. 2) 555’te geçer. 

* 

Dergimizin 8. (Bahar 2011) sayısında yayımlanan bu yazıyla ilgili bazı işaretlerin tam gösterilememesi hatasından dolayı 

yazıyı doğru biçimiyle yeniden neşrediyoruz. 

** 

Okutman, Beykent Üniversitesi, orcununal@live.com. 

151

Orçun Ünal 

CC alay, alay-oχ, alley 1 “öyle, o şekilde” (Grønbech 1942: 34). 

Osmanlıca eyle ‹’YL’ ›, ‹’YLH› “öyle” (TS 1582-1585), öylelik “öylesine, 

öyle bir, öylece” (TS 3151), beyle “böyle” (TS 527), böyle ile “böylelikle, bu 

suretle” (TS 670). 

Senglah (57v. 2) ayla “thus, in that way”, (92v. 19) öyle (EDPT 272b). 

Borovkov (1963: 72) äylä ‹’YL’› (ayla ) “tak”. 

Resuli Sözlüğü (205D33) öyle ‹’YL’› “this way, that way”, (205D32) 

böyle ‹BWYL’› “thus, like this, in this way” (Golden 2000: 313) 2 . 

’Alī’nin Kıṣṣa-yı Yūsuf’u (16) ayla “thus” (EDPT 272b). 

Kutb’un Ḫüsrev ü Şīrīn’i (7) alay “thus” (EDPT 272b). 

Et-Tuhfetü’z-Zekiyye (37. b.-13) alaydır “öyledir”, bulaydır 3 (37. b.-12) 

“böyledir”. 

Bulġatü’l-Muştāḳ (15, 13) ayla kim “öyle ki” (EDPT 272b). 

Gülistan Tercümesi alay “öyle, öylece, o şekilde” (KTS 6b). 

Münyetü’l-Guzāt alay “öyle, öylece, o şekilde” (KTS 6b). 

El-İdrâk Haşiyesi öyle “zuhr vakti, ve ‘evet’ gibi tasdik edatı” (İzbudak 

1936: 37). 

Baytaratu’l-Vāzıh eyle (ayla) “öyle, o şekilde” (KTS 78b). 

Abuşka Lugatı alay mu bolur “öyle mi olur” (Atalay 1970: 26). 

Gülistan Tercümesi eyle (ayla) “öyle, o şekilde” (KTS 78b). 

Kitāb Fī İlmi’n-Nüşşāb eyle (ayla) “öyle, o şekilde” (KTS 78b). 

Kitāb Fī Rıyazati’l-Hayl eyle (ayla) “öyle, o şekilde” (KTS 78b). 

Alġış Bitigi alay “böyle, bu şekilde”, alayọḫ “öyle, böyle” (Chirli 2005: 134). 

Çağdaş lehçelerde: 

Türkçe öyle “onun gibi olan, ona benzer”. 

Anadolu Ağızları (Rize İli) oyleyin “öylece”; (Adana, Osmaniye) öyleleyin 

“öylece”, (Adana, Osmaniye) öylelik sıra ~ sire “öylece, böylece” (DS). 

Anadolu Ağızları (“Karaçaycadan” Başhöyük *Kadınhanı -Konya) allay 

“öyle, o şekilde”, bıllay “böyle, bu şekilde”; (Kılkış -İzmir, -Manisa, *Susurluk 

1 CC’ta alley sadece iki kez geçer. Bu şekli Clauson (EDPT 272b) allay, Gabain (1959: 56) allȧy olarak göstermiştir. 

Bizce bu şekil fonetik allїy veya alley biçimlerini yansıtmaktadır. Bu şekiller aley ve alїy olarak Karaycada yaşamaya 

devam etmektedir. 

2 Golden’ın öyle okuduğu şekil, äylä olarak da okunabilir. Ancak aynı eserdeki böyle kelimesi, Golden’ın okuyuşunu 

haklı çıkarmaktadır. 

3 Atalay (1945) böleydir olarak ince sıradan okurken, Clauson bulaydır okur. Bizce Clauson’ın okuyuşu doğrudur. 

152

Oğuzca Ayla “Öyle, o şekilde” Kelimesinin Kökeni Üzerine 

-Balıkesir, *Keşan -Edirne, Konyar, Katransa *Kayalar, Selanik) bolay ki “bari, 

keşke, hiç olmazsa, öyle ise”, (Havran *Edremit -Balıkesir, -Kütahya) bulay 

“bari, keşke, hiç olmazsa, öyle ise”, (*Lapseki -Çanakkale) bulayki “bari, keşke, 

hiç olmazsa, öyle ise” (DS). 

Azerice éle ~ éyle “öyle” (AzDİL II 20-21, 49), béle (AzDİL I 255-6). 

Gagauzca öle “öyle”, öleliklen, böle ~ bööle “böyle” (GTS 40b, 188b); 

yö:le “öyle” (Sevortyan 1974: 247). 

Türkmence eyle “öyle” (TTS 208). 

Kazakça olay “öyle, onun gibi”, bılay “öyle, böyle”, bulayşa “böylece” 

(KTTTS 76a, 80a, 379b). 

Tatarca alay “da, tak, kak, tot” (Budagov 1869: 79-80); alay “so” (TDW 9). 

Kazan Tatarcası ǟlī “so, auf solche Weise” (< *äläy) (Radloff 1893: 814). 

Karayca ewle “öyle, şöyle”, bewle “böyle, bunun gibi”, öyle “öyle, onun 

gibi”, böyle “böyle, bunun gibi” (Çulha 2006: 52, 54, 63, 93); alay, (Trakay) 

alıy, aley “öyle, böyle, şöyle” (Sevortyan 1974: 133, Çulha 2006: 43); alayoḫ 

“öyle, şöyle” (Çulha 2006: 43). 

Kırım Karaycası oylˊa (Sevortyan 1974: 247). 

Kırım Tatarcası oyle “o biçimde, o yolda” (Sevortyan 1974: 247; Güllüdağ 

2005: 614), alay “öyle, onun gibi, ona benzer” (Sevortyan 1974: 133; Güllüdağ 

2005: 521). 

Başkurtça äläy (Sevortyan 1974: 133). 

Kırgızca alay “tak” (Yudahin 1965: 44). 

Kumukça olay, bulay, şulay (Berta 1998: 314). 

Karaçay-Malkarca alay ~ allay “öyle”, bılay “böyle”, nellay “nasıl”, 

kalay ~ kallay “nasıl” (Tavkul 2000: 77b, 80b, 121b, 237b, 306a). 

Çuvaşça alay 4 “öyle mi, sahi mi” (Bayram 2007: 32b). 

Görüldüğü üzere, tarihi ve çağdaş lehçelerde bu kelimenin iki ana 

varyantı geçmektedir: İlk kez DLT’de geçen Oğuz merkezli ayla ve Kıpçak 

merkezli alay. Bulay, beyle veya böyle gibi b-’li varyantlar DLT ve CC’ta 

görülmemektedir, fakat nellay ve kallay gibi geç analojik varyantların aksine 

eskicil ve orijinal oldukları kesindir. 

2. Alay/ayla Kelimelerinin Kökeni ve Eski Türkçe Anılayu 

EDPT (272), ilk olarak DLT’de ayla şekli görülmesine rağmen kelimenin 

esas şeklinin alay olması gerektiğini belirtmekte ve kelimeyi *anlayu şeklinden 

4 Çuvaşça alay kelimesi başka bir kökten gelmiyorsa, Kıpçakçadan geç bir alıntı olabilir. 

153

Orçun Ünal 

getirmektedir. Clauson, bu zarfın an+ veya ol zamiri ve ile edatından geldiği 

kuramının eleştiriye açık olduğunu belirtmektedir. Yukarıda verdiğimiz Kazakça 

olay biçimi, ol+layu oluşumunu düşündürse de DLT ayla ve CC alay verileri 

ışığında bu pek de olası gözükmemektir. Kazakça olay, alay şeklinden ol 

zamirinin analojik etkisiyle meydana gelmiş olmalıdır. 

Çulha (2006: 54, 93), Karayca öyle kelimesinin etimolojisini ET ödläg 

“time; noon, midday” (EDPT 55-56) sözcüğüne, böyle kelimesini ise bu 

öd+le’ye dayandırmaktadır. Türkçe öyle ve böyle kelimelerinin sırayla *o+ile ve 

*bu+ile şekillerinden geldiğini savunan etimolojiler gibi yukarıdaki etimolojiler 

de, bizce, yanlıştır. 

Clauson’un farazi *anlayu şekline karşılık, Erdal (1991: 410; 2004: 

200-1) Eski Türkçe işaret zamirlerinin similatif hali için anılayu ve munılayu 

şekillerini verir. Bu şekiller, akuzatif anı ve munı şekillerinin üzerine +lAyU 

similatif ekinin getirilmesiyle kurulmuştur 5 . İşte bu şekiller DLT ayla ve CC 

alay zarflarının kökeni olmalıdır. 

ET anılayu göz önünde tutulduğunda alay şu şekilde meydana gelmiş 

olmalıdır: 

ET anılayu > *anlayu > *allayu > alay ~ allay 6 

Yukarıda varsayılan *-nl- > -ll- benzeşmesi, genel fonetik ve Türkçe için 

gayet olası bir gelişmedir. Gabain (1959: 56) da burada bir benzeşme olduğunu 

düşünmektedir: “Das ll in allȧy ‘so’ und allında ‘vor’ kann als einer der seltenen 

Fälle von Assimilation angesehen werden”. CC allında 7 , -ln- > -ll- ilerleyici 

benzeşmesiyle alnında kelimesinden geldiğine göre, allay da *anlay(u) < ET 

anılayu şeklinden gerileyici benzeşme ile geliyor olabilir. 

ET anılayu zarfının alay/ayla şekline gelişimini daha iyi anlayabilmek 

için öncelikle +lAyU ekinin tarihi ve çağdaş varyantlarını inceleyecek, sonra da 

ekin iç yapısı üzerinde duracağız. 

3. Eski Türkçe +lAyU Similatif Ekinin Tarihi ve Çağdaş Varyantları 

Öncelikle +lAyU similatif ekine bir bütün olarak bakmamız gerekmektedir: 

Bu ek, Orhon Yazıtları’ndan 8 beri Eski Türkçede kullanılmaktadır, fakat 

Maniheist metinlerde görülmez (Erdal 2004: 179). Eski Uygurcada özellikle 

5 Erdal (1991: 410-11) ve (2004: 198) ET kişi zamirlerinin similatif hali için bizinçüläyü, biziŋçiläyü, siniçüläyü ve 

sizniçiläyü şekillerini veriyor. Similatif ekinin zamirlerin akuzatif hali (bizin, sini, sizni, munı, anı) üzerine eklenmesini 

+lA- yapım ekiyle açıklıyor. Benzer surette +lXg yapım eki de biznilig şeklinde görüleceği üzere bizni akuzatif halinin 

üzerine ekleniyor (Erdal 2004: 201). Genitif ekiyle oluşturulan biziŋçiläyü ise, Erdal’ın dediği gibi geç bir şekil olmalıdır. 

6 Sevortyan (1974: 133) da doğru fakat eksik bir gelişme dizisi gösterir: anlay > allay > alay. 

7 Allında şekli, Kıṣāṣü’l-Enbiyā’da da “ön, karşı taraf” anlamıyla görülür (Ata 1997: 22a). Bu şekil, alında (Bulġatü’l- 

Muştāḳ) biçiminden ikizleşmeyle de gelişmiş olabilir. 

8 Yazıtlardaki tek örnek, 15 kez geçen op+layu täg- şeklindedir. 

154


doğa fenomenleri (yagmur, bulıt, şı, kıragu), bitkiler (kamış, kavık), hayvan adları 

(op) ve insanları niteleyen isimlerle (küdän, ortuk, bod) kullanılır (Erdal 1991: 

408-9 ve 479n.). DLT ve KB’de, Orhon Yazıtları’nda olduğu gibi sıkça hayvan 

adları (adıġ, arju, arslan, ḳaz, us, böri, ud) ile birlikte kullanılır (Sertkaya 1995: 

155-6). Ayrıca, KB 6549. beyitte özel bir isme getirilir: Rüstäm+läyü (Erdal 

1991: 409). 

Orta Türkçe döneminde, +lAyIn ve +cIlAyIn olarak Eski Anadolu 

Türkçesinde sıkça kullanılır (Kerslake 1998: 196-7). Kerslake, +lAyIn ekinin 

3. şahıs iyelik ekinden önce pronominal n’yi gerektirdiğini yazar. Bu duruma 

anasınlayın “annesi gibi”, yetdüginleyin, dédüklerinleyin ve erinleyin “kocası 

gibi” gibi örnekler verilebilir. Bu ek; isimlere (bülbülleyin, deryalayın), özel 

isimlere (Mansur’layın), partisiplere (ınanacaklayın) ve zamirlere 9 (sizleyin) 

eklenerek “gibi, olarak, kadar” anlamı katar (TS Ekler 177-182). Ekin +layınca 

şekli de (uġurlayınca) bir kez tanıklanmıştır. Behcetü’l-Ḥadāik’te geçen 

eşekinleyü örneği de (Sertkaya 1995: 157) dikkate değerdir, fakat Eski Anadolu 

Türkçesindeki +lAyIn ekinin yaygınlığına karşı tek bir +lAyU örneği sadece söz 

konusu eserin eski yazı diline olan yakınlığını gösterir. 

Berta (1998: 164), ekin Orta Kıpçakçada kullanıldığını yazar ve CC 

yamġurlayın “like the rain” örneğini verir. CC’ta +ley (< +lAyU) ve +leyin 10 

ekleri yan yana geçer: kügürçinley, uçmışley, qurtlȧy, buzowlȧy, kümüşley 

(Gabain 1959: 51, 66) ve yavlȧyın “yağ gibi” (Gabain 1959: 65), ogrılayın 

(Erdal 1991: 406). 

Çağataycada benzer bir eke rastlanmamaktadır. 

Çağdaş Türk lehçelerindeyse, Schönig (1998: 269) Türkmencede 

+lAy(In) ekinin kullanıldığını yazar ve vaġtlayın “for a while” örneğini verir. 

Buna halkalayın, hepdeleyin, töverekleyin ve aytmışlayın (TLG 250), aşaklayın 

(TTS 35b), atlayın, bütünleyin ve +lAy için yüzley “yüzeysel olarak” (Hanser 

2003: 87) gibi örnekler eklenebilir. Berta (1998: 314); Karayim Türkçesi için 

yalınley ve issileyin, Kırım Tatarcası için aqşamlayın gibi örnekler vererek 

Batı Kıpçak dillerinde -lAy ve -lAyIn eklerinin kullanıldığına işaret eder. Buna, 

Kırım Tatarcası sabalayın (TLG 851) eklenebilir. Karaçay-Malkarcada +lAy 

eki halen ekvatif eki olarak kullanılmaktadır: börü+läy, kılıç+lay, män+läy, 

sän+läy, biz+läy, siz+läy (Tavkul 2000: 28, 45-46, 52; ayrıca bk. -gAnlAy ve 

-mAgAnlAy gerundium ekleri). 

Türkiye Türkçesinde sadece kalıplaşmış olarak akşamleyin, sabahleyin, 

9 Bu ekin çokluk 2. şahıs zamiriyle kullanımı ilginçtir ve bu türdeki tek örnektir. 

10 Bu iki ek, okuması şüpheli olan ogrılayın örneği hariç incelik-kalınlık uyumuna girmemektedir. Söz konusu 

ekler bütün örneklerde +ley ve +leyin olarak yazılmıştır. Bu durum +leyin ekinin Türkçedeki durumuna benzerlik 

göstermektedir. 

155

Orçun Ünal 

öğleyin ve gündüzleyin gibi örneklerde görülür. Ancak Anadolu Ağızlarında 

“gibi, -ımsı, vakti, -dığı zaman, taraftan” anlamları kattığı birçok sözcükte 

görülür 11 . Gagauzcada sabaalen ~ sabaalin “sabahleyin”, avşamneyin ~ 

avşamnen “akşamleyin” ve uurlayın “uğru gibi” (TLG 104) gibi örneklerde ve 

+cilä(ä)n olarak benimcilän ve senincilään zamirlerinde görülür. Azericede ise 

bu ek kullanımdan düşmüş gibi gözükmektedir. 

Çuvaşçada benzer bir eke rastlayamadık, fakat kökü śul “yıl” olan śullen 

“yıllık, her yıl” (Bayram 2007: 210a) kelimesindeki +len eki büyük bir olasılıkla 

+lAyIn ekinden gelmektedir. Bu ek, śulla “yaz, yazın” kelimesinde görülen +lA 

(< ET +lA) ekinden farklı bir ektir. 

TT öyle ve böyle zarflarının Halaççadaki karşılığı ina ~ inaγ ~ inaγda 

~ inaγça ve mina ~ minaγ ~ minaγda ~ minaγça’dır (Doerfer 1988: 102). Bu 

şekiller hiç bir şekilde +lAyU ekiyle ilişkili değildir. Fakat Halaççada iki husus 

dikkati çeker: Bunlardan birincisi, genellikle yer ve yön bildiren kelimelere 

eklenerek zarf yapan +lAşU 12 , +lAşUyA, +lAyU ve +lAyUyA ekleridir (Doerfer 

1988: 100-1). Zaman bildiren tek örnek olarak yil+laşo “jährlich” mevcuttur 

ve bu da Çuvaşça śullen (= *yašlayın) örneğine benzemektedir. Halaçça 

+lAyU(yA) zarf ekinin ET +lAyU ile bağlantılı olduğu aşikardır. Bu durumda 

başka bir eskicil özellik olarak, Halaçça ET +lAyU ekini olduğu gibi koruyan 

tek çağdaş Türk dilidir. İkinci dikkat çeken bir husus ise, sabāy+la ~ sabāy+lan, 

yavāş+la ~ yävāş+lan (Doerfer 1988: 102) zarflarında görülen +lA(n) ekidir. Bu 

ek, Doerfer’in belirttiği gibi ET +lA zarf ekinden gelebileceği gibi, Oğuzcadan 

alınmış +lAyIn ekinin büzülmüş hali de olabilir (krş. TT sabahleyin, Gagauz 

sabaalän ve Çuvaşça +len). 

4. +lAyU Ekinin İç Yapısı 

+lAyU ekinin uzunluğu, onun birleşik bir ek olduğunu ele vermektedir. 

Ekin iç yapısını belirlemek, onun hangi morfemlerden oluştuğunu ortaya 

koymaktır. 

+lAyU similatif ekinin iç yapısı, Erdal (1991) ve (2004) tarafından farklı 

açıklanır. Erdal (1991: 406-7), eki kalıplaşmış +lA-yU gerundiumundan ayrı 

11 +leyin: ancileyin, annakleyin, bayakleyin, benceleyin, bencileyin, büyükleyin, dillileyin, erteleyin, etlikleyin, 

ettikleyin, gafilleyin, gelmişleyin, getmişleyin, guşluhleyin, gücüleyin (~ gücüle), güzelleyin, habesleyin, hapesleyin, 

kırmızıleyin, kısaleyin, küçükleyin, mavileyin, onceleyin, ovleyin, önceleyin, övleyin, sabahleyin, sabaleyin, sebahleyin, 

sencileyin, uzunleyin, yuvarleyin, zabahleyin. +layın: ancılayın, arıklayın, arkalayın (~ arkalayı), buldulayın, 

doruklayın, onculayın, sabahlayın, uğurlayın, yastılayın, zabahlayın. +lAyn: bıldırlayn, etraflayn, ettikleyn, öleyn. +layı: 

arkalayı, kabalayı ~ gabalayı (~ kabala), ardalayı, kabaklayı, ortalayı. +leyi: karşıleyi. (DS) Anadolu ağızlarında +lAy 

şekli hiç görülmez. 

12 Halaçça +lAşU(yA) eki, ET +lAşU kalıplaşmış gerundiumundan (Erdal 1991: 403) gelmektedir ve +lAp, +lAyU, 

+lAyIn ve +lAtI gibi analiz edilmelidir: +lA-(X)ş-U. Yani bu ek +lA- yapım ekine getirilen işteşlik ekinin kalıplaşmış 

gerundiumudur. 

156


tutarak +lA zarf ekinin +yU 13 ile genişletilmiş bir hali olarak inceler. Erdal’a (1991) 

göre; birtämläti, näçökläti, nätägläti ve kaltı (< ka+la+tı) kelimelerinde geçen 

+lAtI eki de, +lA zarf ekinin yine bir zarf eki olan +tI ile genişletilmiş şeklidir. 

Erdal’a (1991: 409) göre işlevleri açısından üç farklı +lAyU eki mevcuttur: 

1) İFY +lA- eki ile türetilmiş fiillerin kalıplaşmış vokalgerundiumu: 

baş+la-yu, äzüK+lä-yü, çın+la-yu ve yeläyü (< yel+lä-yü). 

2) +lA zarf eki ile oluşturulmuş zarfların +yU ile genişletilmiş ve yine 

zarf görevi gören şekillleri: iki+lä+yü, tägirmi+lä+yü, üzä+lä+yü, yaŋı+la+yu, 

yana+la+yu, kur+la+yu. 

3) Eklendiği isme veya zamire “gibi, -miş gibi” anlamları katan ve 

örnekleri yukarıda verilen +lAyU similatif ekli şekiller. 

Bu gruba aynı işlevli +çUlAyU ~ +çIlAyU eki de girer: bulıtçulayu, 

bulıtçılayu ve kürägçüläyü (Erdal 2004: 179-80). Çalışmamızın esas konusu olan 

anılayu şekli de üçüncü gruba dahil edilmelidir çünkü zarf olarak kullanılmasının 

yanında öncelikle “onun gibi” anlamını taşır. 

Bizi ilgilendiren üçüncü gruptaki +lAyU similatif ekini Erdal (1991: 409) 

+lA+yU olarak açıklar: “[…] its origin must have been in the sequence +lA+yU”. 

Erdal (2004: 179) ise, similatif eki için şöyle yazar: “The similative suffix +lAyU 

no doubt comes from the vowel converb of denominal verbs ending in +lA-”. 

Bizce, ikinci gruptaki +lAyU zarf eki, +lA+tI 14 eki gibi +lA+*yU olarak 

analiz edilebilir. Bu analizin en büyük desteği +lAyU ekli zarfların çoğunun +lA 

ekli varyantlarının (ya da köklerinin) bulunmasıdır. İkinci gruba giren Osm. 

yäŋi+yin „yeniden“ (YTS 242b; krş. ET yaŋılayu), ikiläyin „ikinci kez“ (YTS 

113b, iki+lä+yin 15 , krş. ET ikiläyü) ve Türkmence arka+yın „arkasında“ (Hanser 

2003: 90) +lA+*yU analizini destekler. 

Ancak üçüncü gruptaki similatif eki +lAyU, Erdal’ın (2004) savunduğu 

gibi +lA-yU olarak görülmelidir. Bu ek, Orta Türkçe döneminde +lAy şeklini 

almıştır. -yU gerundiumunun kısalmasını aşağıda inceleyeceğiz. Fakat şimdilik 

şunu söyleyebiliriz ki hem -yU gerundiumunun hem de +lAyU ekinin kısalması, 

Erdal’ın görüşünü destekler mahiyettedir. 

Aynı şekilde, Oğuz merkezli Orta Türkçe +lAyIn eki de İFY +lA- ve -(X) 

13 Farazi *+yU eki, ET kañu “hangi” (< ka(n)+yu) soru zamirinin içinde gizlidir. Özönder (2001: 1435) de bu görüşe 

katılmaktadır. 

14 +tI ~ +dI eki, (farazi *+yU ekinin aksine) ET yazıtlarda da görülen ve varlığı kesin olan bir zarf ekidir (Tekin 2003: 

142-144, Erdal 2004: 330). +lAtI ekinin +lA- yapım eki üzerine gelen -(X)t- ettirgen çatının gerundiumu olma ihtimali 

düşüktür. Ancak Tekin’in (2002) +lA-tI şeklindeki analizi Osm. ikilädin „ikinci kez“ (YTS 113; krş. ET ikiläyü) göz 

önüne alınırsa doğru olabilir. Tekin, bu ekteki *-tI ekini -mAtI(n) gerundiumundaki -tI(n) ve Halaççadaki -di ~ -dU 

gerundium ekleri ile bir ve aynı sayar. EAT -mA-dIn ve iki+lä-din dikkate alındığında +lAtI eki, Eski Oğuzca için 

*+lAdIn olarak yeniden kurulabilir. 

15 Bu kelime, gerundium ekli iki+lä-yin olarak da incelenebilirdi, fakat yäŋi+yin yukarıdaki analizi haklı çıkarmaktadır. 

157

Orçun Ünal 

yXn gerundium eki (Erdal 2004: 316-7) olarak analiz edilebilir. 

Bazı benzer örneklere 16 bakarak ET +lAyU > +lAyIn gibi bir gelişim 

düşünülse bile, eklerin farklı olan ikinci ünlüleri yüzünden bu pek olası 

gözükmemektedir. Eski Türkçe eklerdeki /U/ arkefonemi, Eski Anadolu 

Türkçesinde /U/ olarak devam eder: ET -dUk+ : EAT -dUk+, ET -sUn ~ -zUn : 

EAT -sUn, ET -tUr- : EAT -dUr-. 

Bütün bunlara ek olarak, bazı çağdaş Türk lehçelerinde görülen +lA-p 

eki, yapısal olarak +lA-yU ve +lA-yXn eklerine çok benzemektedir. Bu ek, daha 

Codex Cumanicus’ta kalıplaşmaya ve zarf eki olarak kullanılmaya başlamıştır: 

berklep, kertilep, terklep (Gabain 1959: 67). Türkmencede +lAp halen işlek bir 

ektir: aylap, sagatlap, günläp, minutlap, piyadalap, yüzläp, müŋläp (Hanser 

2003: 88). Kazakçada da +lAp, zarf eki olarak görülmektedir: jayaw+lap 

“yayan, yaya olarak” (Kirchner 1998: 327) < jayaw < ET yadaġ. Bu ek, +lAyU 

ve +lAyIn eklerinin gerundium kökenli olduğu varsayımını güçlendirir. 

Moğolcaya baktığımızda Türkçedekine benzer ilginç bir tabloyla 

karşılaşıyoruz: Klasik Moğolcada “öyle, böyle” anlamlarını taşıyan egünçilen 

“similarly to this, [in] this way, thus”, tegünçilen “thus, so, that way” ile ein 

“so, thus, in this way or manner”, tein “such, so, this way, thus; yes; that is 

right” zarflarıdır (Lessing 1995: 301b, 304a, 795b, 796b). Lessing, egünçilen 

ve tegünçilen şekilleri için “modal conv[erb] of egünçile-/tegünçile-” diye 

yazar. Bahsedilen ‘modal converb’, “yoluyla” (“by way of”) anlamı veren 

Moğolca -(U)n gerundium ekidir (Janhunan 2003: 25). Janhunan (2003: 20) 

ise eyin ve teyin şekillerini *e.yi- ve *te.yi- farazi fiillerinin modal gerundiumu 

sayıyor. Görüldüğü gibi, Moğolcada da “öyle, böyle” anlamlarına gelen zarflar, 

gerundium eki ile oluşturulmuştur. 

Janhunan’ın aksine, eyin ve teyin şekilleri e+*yin ve te+*yin şeklinde de 

yorumlanabilir. Osm. yäŋi+yin de göz önüne alınınca, zarf yapan bir +yIn ekinin 

varlığı da olası gözükmektedir. 

5. Eski Türkçe -yU Gerundium Ekinin Tarihi ve Çağdaş Varyantları 

Similatif ekinde görülen -yU gerundiumunun -y şeklinde kısalması; ilk 

olarak Harezm Türkçesinde, gerundium eki -y ve olumsuzu -mAy 17 ekinde 

16 Nogay sayın, Türkmence gün+sayın, Çağatayca sayın < ET sa-yu; EAT degin, CC deyin (Gabain 1959: 62), Karayca 

deyin < ET täg-i; CC daḫın (Gabain 1959: 71), Tatarca tagın, Özbek tagin, Karayca tagın < ET taq-ї; EAT arqun (YTS 

13a), CC aqrın ~ arqun (Gabain 1959: 66) < ET aqr-u; EAT yüzinḳwyun (YTS 256b), TT yüzükoyun, çalt koyun “arka 

üstü” (İH 10) < ET qud-ї; Başkurtça, Kazan Tatarcası taban (Grönbech 1995: 41) < ET tap-a; Karayca yaşırın “gizlice” 

< ET yaş-ur-u. 

17 -yU gerundiumunun olumsuzu olan -mAyU, Eski Türkçede çok nadir görülür: umayu, körmäyü ve ilinmäyü. Bir 

kez de kısa şekliyle görülür: bulmay (Erdal 2004: 314, 507dn.). Ata’nın (2002: 91) verilerine bakılırsa, -y ve -mAy kısa 

şekilleri Harezm Türkçesinde sadece Kıṣāṣü’l-Enbiyā’da görülür. 

158


görülür (Ata 2002: 91). -y ve -mAy gerundium ekleri, Çağataycada varlığını 

sürdürür 18 (Eckmann 2003: 97-98, 100, 142-143; Boeschoten&Vandamme 

1998: 172). Tekin (2002) Çağatayca -mAy gerundium ekinin -mA- olumsuzluk 

eki ile ET -yU ekinden geldiğini yazar. Aynı durum, Memluk Kıpçak Türkçesi 

için de geçerlidir (Berta 1998: 164). Berta, aynı zamanda arkaik -yU varyantının 

varlığından da bahseder. Codex Cumanicus’ta -y ve -mAy kısa şekilleri görülür. 

Ancak bunun yanında -mAyIn 19 (< ET -mAyIn) gerundiumuna da rastlanır. 

-y ve -mAy gerundium ekleri; Özbekçede (TLG 338-39), Yeni Uygurcada 

(TLG 411), Kazakçada (TLG 472), Karakalpakçada (TLG 596) Nogaycada 

(TLG 662), Tatarcada (TLG 725-26), Kırım Tatarcasında (TLG 862-63), 

Karaçay-Malkarcada (TLG 919-21), Kumukçada (TLG 997), Altaycada (TLG 

1065-66) yaşamaktadır. -y eki ise, Kırgızcada (TLG 526), Başkurtçada (TLG 

794), Tuvacada (TLG 1208) mevcuttur. 20 

Oğuzcada ise durum farklıdır: ET -yU gerundium eki, -y şeklinde 

kısalmaz. Eski Anadolu Türkçesinde -yA, -yI ve -yU (Kerslake 1998: 195), 

Türkiye Türkçesinde -yA (TLG 65), Türkmencede -(y)A 21 (Schönig 1998: 269), 

Azericede -yA (TLG 213) ve Gagauzcada -yA olarak devam eder. Olumsuzu 

-mAy da görülmez. Olumsuz gerundium eki olarak; Eski Anadolu Türkçesi 

-mAdIn, -mAzdAn, -mAksIzIn (Kerslake 1998: 195) ve -mAyIn 22 , Türkiye 

Türkçesi -mAdAn ve -mAksIzIn (TLG 66), Türkmence -mAAn 23 (TLG 278) 

ve -mAzdAn (Schönig 1998: 269, Hanser 2003: 120), Azerice -mAdAn ve 

-mAzdAn (TLG 213) ve Gagauzca -mAdAAn (TLG 137) eklerini kullanır. 

Sonuç olarak; 

1) -yU eki (Türkmence hariç) Oğuz grubunda kısalmaz. Oğuz grubu 

dışında ise neredeyse istisnasız -y olarak kısalmış görülür. 

2) ET +lAyU similatif eki, *+lAyIn şekliyle öncelikle Oğuz grubunda, 

sonra da ona komşu olan ve ondan etkilenmiş tarihi ve çağdaş lehçelerde 

görülür. Anlaşılacağı üzere +lAyIn Oğuz merkezlidir. Bu bakımdan, Maniheist 

metinlerde Eski Türkçede yaygın olarak kullanılan ançulayu yerine ançula 

zarfının görülmesi 24 ve +lAyU similatif ekinin kullanılmaması ilginçtir. 

3) Oğuzca +lAyIn, doğrudan ET +lAyU ekinden getirilemez. +lA-yU, 

18 Eckmann (2003: 98), Çağataycada -yU ekinin “sadece şiirde, vezin zaruriyetiyle” kullanıldığını yazar. 

19 Gabain (1959: 66) -mAyIn ekli örnekleri -n gerundium altında verir. Ayrıca bk. Erdal 2004: 317. 

20 Bu dillerde -mAy eki görülmez. 

21 Hanser (2003: 124) ünlüden sonra -y gerundiumunun geldiğini yazar. 

22 Kerslake’de (1998: 195) gösterilmemiş olmasına rağmen -mAyIn eki, Süheyl ü Nevbahār’ın 2882. ve 2892. 

beyitlerinde olmak üzere iki kez geçer (Dilçin 1991). Türkiye Türkçesindeki -mAyIncA eki, genellikle -(y)IncA (< 

ET -gInçA) ekinin olumsuzu olarak görülse de, aslında Codex Cumanicus’ta (Gabain 1959: 66) ve modern dillerden 

Kırgızca, Karayca ve Tatar ağızlarında (Schönig 1997: 19n.) var olan -mAyInçA ekinden geldiği düşünülebilir. 

Kıpçakçadaki bu -mAyInçA ekinin *-mA-gInçA şeklinden gelmediği ve -mAyIn+çA şeklinden geliştiği açıktır. 

23 Bu ek, ET -mAyIn ekinin büzülmesi ile meydana gelmiştir. 

24 Ançula, ET ançulayu zarfının sadece Maniheist metinlerde geçen nadir bir varyantıdır (Erdal 1991: 410). 

159

Orçun Ünal 

+lA-p, +lA-tI ve +lA-ş-U ekleriyle yapı benzerliği gösterir ve +lA-yXn olarak 

analiz edilmelidir. -yXn gerundium eki, Eski Türkçede hem müstakil olarak hem 

de olumsuzu -mA-yXn ekinde görülür. 

4) CC, Türkmence, Karaçay-Malkarcadaki +lAy eki ve Halaçça 

+lAyU(yA), doğrudan ET +lAyU similatif ekinden gelir. 

5) -yU gerundium ekinin Orta Türkçeden itibaren kısa şeklinin (-y) 

görülmesi, anılayu > allay zarfının kısalmasına bire bir paralellik gösterir. 

6. Eski Türkçe Ançulayu ve Eski Anadolu Türkçesindeki Devamı 

Ancılayın 

Erdal (1991: 410; 2004: 202-3), Eski Türkçede anılayu ve munılayu 

yanında ançulayu ve munçulayu ~ mınçulayu şekillerinin de kullanıldığını 

belirtiyor. Erdal (1991: 404) +çU+ ekini ‘locative formative’ olarak açıklarken, 

Erdal (2004: 198) bunu ekvatif eki +çA+ olarak görüyor, fakat Eski Türkçenin 

fonolojisinde A/U nöbetleşmesinin pek mümkün olmadığını da belirtiyor. 

Özönder (2001: 1433), bu ‘ara ek’i “tabi olduğu isme ‘şüphesiz, kesin olarak, 

kesinlikle’ anlamlarını veren çI/çU ek-edatı” olarak görüyor. Bu ek, aşağıda 

göreceğimiz gibi, Eski Anadolu Türkçesinde +çI+ olarak sadece düz ünlülü 

olarak karşımıza çıkıyor. Bizce, bu ek ne ‘locative formative’ +çU, ne ekvatif eki 

+çA, ne de çI/çU edatının ekleşmiş halidir. Bizce +çI+ ~ +çU+ eki, ET üstürti, 

içtirti, taştırtı, kedirti ve öŋdürti zarflarının ve antıran ~ antaran, muntıran, 

mundırtın zamirinin orta hecesinde bulunan, gün+düz kelimesinin ikinci 

hecesini oluşturan ama tek başına kullanılmayan +dXr+ ekine 25 benzer bir ektir 

(Erdal 2004: 203, 330). Yukarıda bahsedilen Moğolca egünçilen ve tegünçilen 

zarflarında görülen +çI+ ekiyle de aynı olmalıdır. Bu durumda Oğuzca +çI+ 

eki, ET +çU+ ekine göre daha eskicildir. Fakat Eski Türkçede erken örneklerin 

+çUlAyU ile (bizinçüläyü, siniçüläyü) ve geç örneklerin +çIlayU ile (biziŋçiläyü, 

sizniçiläyü) görülmesi (Erdal 2004: 198), +çU+ > +çI+ gelişmesini de muhtemel 


Eski Anadolu Türkçede äylä ~ öylä yanında ET ançulayu zarfının devamı 

niteliğinde olan ancılayın (TS 129-31) da kullanılır. Bunun dışında buncılayın ~ 

muncılayın (TS 698-99) ve anlarcılayın örnekleri de aynı gruba dahildir. 

Ancılayın, äylä zarfına göre sayıca daha azdır. Örnek olarak, Süheyl ü 

Nevbahār’da ancılayın 3 kez, äylä 16 kez kullanılmıştır. Dede Korkut Kitabı’nda 

ancılayın geçmez; äylä 16 kez, öylä 2 kez kullanılmıştır. Cem Sultan Divanı’nda 

da ancılayın geçmez, sadece äylä kullanılır. Ḫüsrev ü Şīrīn ve Kitābu Evsāfı 

Mesācidi’ş-Şerīfe’de äylä ve buna ek olarak anca “öyle” kullanılır, fakat 

25 Bu ek, Moğolcaya geçerek +dUr şeklini almış ve datif eki olarak kullanılmıştır (Erdal 2004: 203). 

160


ancılayın zarfı geçmez. Örnekler çoğaltılabilir ancak sonuç yine yukarıdakine 

benzer olacaktır. 

Ancılayın zarfının sayıca azlığı, i) eskicil oluşuna ii) daha kısa olan äylä 

~ öylä zarfının tercih edilmesinden kaynaklanıyor olabilir. 

Yukarıda verdiğimiz birinci sebebin dayanak noktalarını aşağıda 

açıklayacağız. 

7. Oğuzcada Kıpçakçadan Eski Bir Alıntı: Ayla ~ Äylä 

EAT ancılayın iki sebepten ötürü eskicildir ve tamamen Oğuzca özellikler 

gösterir: 

1) ET +lAyU ekine karşılık EAT (Oğuzca) +lAyIn ekini barındırması; 

2) ET +çU+ ‘ara eki’ne karşılık EAT (Oğuzca) +çI+ ekini barındırması 26 . 

Bizce, ‘Oğuzca’ ancılayın’a karşılık äylä, Kıpçakçadan çok eski bir 

alıntıdır. Yukarıda verdiğimiz gelişim çizgisini devam ettirelim: 

1) ET anılayu > *anlayu > *allayu > Eski Kıpçakça alay ~ allay 

2) Eski Kıpçakça alay ~ allay → Eski Oğuzca *alay 

3) Eski Oğuzca *alay > DLT (Oğuz) ayla > EAT äylä > EAT öylä 

Al(l)ay zarfının Oğuzca olmadığının iki dayanak noktası vardır: 

1) -yU ve +lAyU ekleri, Oğuz değil Kıpçak merkezli olarak son ünlüsünü 

düşürür ve kısalırlar. 

2) +lAyU ekinin Oğuzca karşılığı +lAyIn’dır. 27 

Yukarıda görüldüğü üzere, Kıpçakça al(l)ay Oğuzcaya girdikten sonra, 

ilk olarak göçüşmeye, sonra incelmeye 28 ve son olarak ol zamirine analojiyle 

ilk hecede yuvarlaklaşmaya maruz kalmıştır. Bu değişimler onu Kıpçakça al(l) 

ay’dan uzaklaştırmış ve Oğuzca bir görünüm vermiştir. 

DLT’ye göre 11. Yüzyılda Oğuzcada ayla var olduğuna göre, en geç 10. 

Yüzyılda Kıpçakçada al(l)ay şekli var olmuş ve aynı yüzyılda Oğuzca tarafından 

ödünç alınıp göçüşme yoluyla DLT’deki şeklini almış olmalıdır. 

Bu durumda, DLT ayla ve EAT äylä ~ öylä Kāşġarī’nin bahsettiği Oğuz- 

Kıpçak kardeşliğinin hatırı sayılır bir yadigarıdır. 

26 Benzer bir düzleşme veya düz ünlülü varyant, ET mU : EAT mI soru edatında görülür. 

27 Anadolu ağızlarında görülen ve yukarıda örneklerini verdiğimiz +lAyI eki eskicil ise, doğrudan ET +lAyU ekinin 

devamı olmalıdır. 

28 Benzer bir incelme, ET yaŋı > EAT yäŋi, ET ayıt- > EAT äyt- ve ET amtı > EAT emdi kelimelerinde de görülür. 

161

A. V. Dıbo (Çev. Minara Aliyeva Esen) 

8. Proto-Oğuzcada Kıpçakçadan Alıntı Başka Bir Kelime: *Çigäläk “Çilek” 

Oğuzcadaki tek Kıpçakça alıntının ayla/äylä kelimesi olamayacağı 

açıktır. O yüzden Oğuzcada Kıpçakçadan alıntı olduğunu düşündüğümüz başka 

bir kelimeyi daha aşağıda vermeyi uygun gördük. 

Biz; Türkçe çilek, Türkmence çigelek (Räsänen 1949: 226) ve Azerice 

çiyäläk (AzDİL I 488) kelimelerinin kökeni olan Proto-Oğuzca *çigäläk 29 

kelimesinin Kıpçakçadan çok eski bir alıntı olduğunu düşünüyoruz. ET yigdä 

“iğde” kelimesinin bir türevi olan ve tanıtlanmamış *yigdäläk 30 kelimesi, 

önce göçüşmeye uğrayarak *yidgäläk (EDAL 1549-50), sonra [d] > [y] ses 

değişimiyle *yiygäläk üzerinden Kıpçakçada *yigäläk ~ *yīgäläk şeklini 

almıştır. Kıpçakçada söz başı [y] > [c] değişimiyle 31 *cigäläk olmuş ve [c] sesini 

bulundurmayan Oğuzcaya 32 *çigäläk olarak alıntılanmıştır. *Yigdäläk, Hakas 

lehçesinde çistek ~ sestek (< *yiz(ä)läk < *yidäläk) (Baskakov 1953: 317), Altay 

lehçesinde dístäk, Tatar lehçesinde ciläk ~ (dial.) yeläk, Başkurt lehçesinde 

yeläk, Kazakçada cidek, Karaçay-Malkar lehçesinde cilek, Kumukçada ciyelek, 

Nogaycada yelek (EDAL 1549) şeklinde devam etmektedir. 

Kısaltmalar 

CC: Codex Cumanicus 

DLT: Dīvānü Luġāti’t-Türk 

EAT: Eski Anadolu Türkçesi 

EDPT: Clauson 1972. 

ET: Eski Türkçe 

İFY: İsimden fiil yapan 

KB: Kutadgu Bilig 

KM: Klasik Moğolca 

TT: Türkiye Türkçesi 

29 Kelime bu haliyle Farsçaya çigalak olarak geçmiştir (TMEN § 1110). 

30 Gülensoy (2007: 242) Eski Türkçe için *yidläk ~ *yigläk şeklini öneriyor. 

31 DLT’de Kıpçakçadaki söz başı [y] > [c] değişiminden bahsedilmekte ve birçok örnek verilmektedir. 

32 Her ne kadar DLT’de Oğuzca için de [y] > [c] değişiminden bahsedilmiş olsa da böyle bir değişim tarihi ve çağdaş 

Oğuz lehçelerinde görülmemektedir. 

162


Kaynaklar 

ATA, Aysu (1997), Nāṣırü’d-dīn Bin Burhānü’d-dīn Rabġūzī: Kıṣāṣü’l-Enbiyā, II: Dizin, 

Türk Dil Kurumu Yayınları: 681-2, Ankara. 

ATA, Aysu (2002), Harezm - Altın Ordu Türkçesi, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 36, 

İstanbul. 

ATALAY, Besim (1945), Et-Tuhfetü’z-Zekiyye, Türk Dil Kurumu Yayınları, İstanbul. 

—, (1970), Abuşka Lûgatı veya Çağatay Sözlüğü, Ankara. 

AzDİL I= Azärbaycan Dilinin İzahlı Lüğäti, (2006), I. Cild, Azärbaycan Milli Elmlär 

Akademiyası, Bakü. 

AzDİL II= Azärbaycan Dilinin İzahlı Lüğäti, (2006), II. Cild, Azärbaycan Milli Elmlär 

Akademiyası, Bakü. 

BARUTÇU ÖZÖNDER, Sema (2001), “Türkçe Enklitik Edatlar Üzerine: ÇI/ÇU”, IV. 

Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri (24-29 Eylül 2000), Türk Dil Kurumu 


BASKAKOV, N. A. (1953), Hakassko-Russkiy Slovar, Moskova. 

BAYRAM, Bülent (2007), Çuvaş Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlük, Tablet Yayınları, Konya. 

BERTA, Árpád (1998a), “Middle Kipchak”, Turkic Languages, (ed. Lars Johanson, Éva 

Ágnes Csató), Routledge, London-New York, s. 158-165. 

—, (1998b), “Tatar and Bashkir”, Turkic Languages, (ed. Lars Johanson, Éva Ágnes Csató), 

Routledge, London-New York, s. 283-300. 

—, (1998c), “West Kipchak Languages”, Turkic Languages, (ed. Lars Johanson, Éva Ágnes 

Csató), Routledge, London-New York, s. 301-317. 

BOESCHOTEN, Hendrik, VANDAMME, Marc (1998), “Chagatay”, Turkic Languages, (ed. 

Lars Johanson, Éva Ágnes Csató), Routledge, London-New York, s. 166-178. 

BOROVKOV, A. K. (1963), Leksika sredneaziatskogo Tefsira XIII-XV vv., İzdatel’ctvo 

Vostoçnoy Literaturı, Moskova. 

BUDAGOV, Lazar’ (1869), Sravnitelnıy Slovar’ Turetsko-Tatarskih Narçiy, Tom 1, Nauk, St. 

Petersburg. 

CHIRLI, Nadejda (2005), Ermeni Kıpçakça Dualar Kitabı: Alġış bitigi, Stichting SOTA, 

Haarlem/Hollanda. 

CLAUSON, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century 

Turkish, Clarendon, Oxford. 

ÇULHA, Tülay (2006), Karaycanın Kısa Sözvarlığı: Karayca-Türkçe Kısa Sözlük, Dil ve 

Edebiyat Dizisi 6, İstanbul. 

DankKelly = DANKOFF, Robert, KELLY, James (1982-1985), Mahmūd al-Kāšgarī: 

Compendium of the Turkic Dialects (Diwān Lugat at-Turk), Parts I-III, Harvard 

University Printing Office, Cambridge. 

DİLÇİN, Cem (1991), Mes‘ūd Bin Aḥmed: Süheyl ü Nev-Bahār (İnceleme-Metin-Sözlük), 

Atatürk Kültür Merkezi Yayını: Sayı 51, Ankara. 

DOERFER, Gerhard (1988), Grammatik des Chaladsch, Harrassowitz, Wiesbaden. 

DS = http://tdkterim.gov.tr/ttas/ (13.09.2009) 

ECKMANN, Janos (2003), Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, (yay. 

haz. Prof. Dr. Osman Fikri Sertkaya), Türk Dil Kurumu Yayınları: 635, Ankara. 

163

Orçun Ünal 

EDAL = STAROSTİN, S. A., DYBO A. V., MUDRAK O. A. (2005), An Etymological 

Dictionary of Altaic Languages, Brill. 

ERDAL, Marcel (1991), Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon, 

I- II, Harrassowitz, Wiesbaden. 

—, (2004), A Grammar of Old Turkic, Brill, Leiden-Boston. 

GABAİN, Annemarie Von (1959), “Die Sprache des Codex Cumanicus”, Philologiae Turcicae 

Fundamenta, Vol. 1, Wiesbaden, s. 46-73. 

GOLDEN, Peter (2000), The King’s Dictionary: The Rasulid Hexaglot, Handbook of Oriental 

Studies, section 8: Central Asia, vol. 4, Brill, Leiden. 

GRØNBECH, Kaare (1942), Komanisches Wörterbuch (Türkischer Wortindex zu Codex 

Cumanicus), Einar Munksgaard, Kopenhagen. 

GRÖNBECH, Kaare (1995), Türkçenin Yapısı, (çev. Mehmet Akalın), Türk Dil Kurumu 

Yayınları: 609, Ankara. 

GTS = BASKAKOV, Nikolay Aleksandroviç (1991), Gagauz Türkçesinin Sözlüğü, Çev. Prof. 

Dr. İsmail Kaynak, Prof. Dr. A. Mecit Doğru, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. 

GÜLENSOY, Tuncer (2007), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi 

Sözlüğü, I (A-N), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. 

GÜLLÜDAĞ, Nesrin, (2005), Kırımçak Türkçesi Grameri, Fırat Üniversitesi, Yayımlanmamış 

Doktora Tezi. 

HANSER, Oskar (2003), Türkmence Elkitabı, (Çev. Zühal Kargı Ölmez), Türk Dilleri 

Araştırmaları Dizisi: 17, İstanbul. 

İZBUDAK, Veled (1936), El-İdrâk Haşiyesi, Türk Dil Kurumu Yayınları, İstanbul. 

JANHUNAN, Juha (2003), Proto-Mongolic, Mongolic Languages, (ed. Juha Janhunan),: 

Routledge, London-New York, s. 1-29. 

KERSLAKE, Celia (1998), Ottoman Turkish, Turkic Languages, (ed. Lars Johanson, Éva 

Ágnes Csató), Routledge, London-New York, s. 179-202. 

KIRCHNER, Mark (1998), Kazakh and Karakalpak, Turkic Languages, (ed. Lars Johanson, 

Éva Ágnes Csató), Routledge, London-New York, s. 318-332. 

KTTTS = KOÇ, Kenan, BAYNİYAZOV, Dr. Ayabek, BAŞKAPAN, Vehbi (2003), Kazak 

Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Turan Yayınevi, Türkistan. 

KTS = TOPARLI, Recep, VURAL, Hanifi, KARAATLI, Recep (2007), Kıpçak Türkçesi 

Sözlüğü, 2. Baskı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. 

LESSING, Ferdinand D. (1995), Mongolian-English Dictionary, The Mongolia Society, 

Bloomington. 

RADLOFF, Wilhelm (1893), Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte, Vol. 1, St. 

Petersburg. 

RÄSÄNEN, Martti (1949), Materialien zur Lautgeschichte der türkischen Sprachen, Sto. XV. 

SCHÖNİG, Claus (1998), “Turkmen”, Turkic Languages, (ed. Lars Johanson, Éva Ágnes 

Csató), Routledge, London-New York, s. 261-272. 

—, (2007), “Some Notes on Modern Kipchak Turkic (Part 1)”, Ural-Altaische Jahrbücher, 

Neue Folge, Band 21, 170-202. 

SERTKAYA, Osman Fikri (1995), “Köl Tigin ve Köl-iç-çor kitabelerinde geçen oplayu 

tegmek deyimi üzerine”, Göktürk tarihinin meseleleri, TKAE Yayınları, Ankara, s. 

153-59. 

164


SEVORTYAN, Edvard Vladimiroviç (1974), Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskih Yazıkov, t. I, 

Nauk, Moskova. 

TAVKUL, Ufuk (2000), Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları: 770, 

Ankara. 

TDW = Dawletschin, Tamurbek, Dawletschin, Irma, Tezcan, Semih (1989), 

Tatarisch-Deutsches Wörterbuch, Harrassowitz, Wiesbaden. 

TEKİN, Talat (2002), “On the Turkic Gerundial Suffix {-mAtI(n)}”, Splitter aus der Gegend 

von Turfan, Festschrift für Peter Zieme, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 35, İstanbul- 

Berlin, s. 375-384. 

TMEN = Doerfer, Gerhard (1963-1975). Türkische und mongolische Elemente im 

Neupersischen, unter besonderer Berücksichtigung älterer neupersischer 

Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenzeit. Franz Steiner Verlag, 

Wiesbaden. 

TLG = Türk Lehçeleri Grameri, (2007), (ed. Prof. Dr. Ahmet B. Ercilasun), Akçağ Yayınları, 

Ankara. 

TS = Tarama Sözlüğü, (1963-1972), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. 

TS Ekler = Tarama Sözlüğü: Ekler, (1974), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. 

TTS = TALAT, Tekin, ÖLMEZ, Mehmet, CEYLAN, Emine, ÖLMEZ, Zuhal, EKER, Süer 

(1995), Türkmence-Türkçe Sözlük, Simurg, İstanbul. 

YTS = Yeni Tarama Sözlüğü, (1983), Düz. Cem Dilçin, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. 

YUDAHİN, Konstantin Kuz’miç (1965), Kirgizsko-Russkiy Slovar’, İzdatel’ctvo Sovetskaya 

Entsiklopediya, Moskova. 

165



.......... 

Sayı: 10 Bahar 2012, 167-182 Dî......ü ss. Lügati’t-Türk’te Geçen Her Kelime Türkçe Kökenli midir 

Dilin Kökeni: 

Geçmişe ve Geleceğe Bakış * 1 

Il linguaggio…è l’archivo più 

copioso e più sicuro dell’umanità 

Merritt Ruhlen 

Çev. Ahmet Bican Ercilasun ** 2 

Dilin kökeni konusu, -ki bu konudaki bütün tartışmalar 1866’da Société 

de Linguistique de Paris tarafından yasaklanmıştır- her zaman, genel toplumu 

ilgilendiren birkaç lengüistik problemden biri olmuştur. ***3 Belki de bu yaygın, 

fakat tenkitçi olmaktan uzak ilgi ve bu ilginin doğurduğu, ilmî değeri olmayan 

çok amatörce çalışmalar, bir de bilginlerin bu gibi konularla ilgilenmedeki genel 

isteksizlikleri yüzünden konu, karmakarışık bir durumda kalmış; konunun çeşitli 

parçaları çok defa açık bir şekilde birbirinden ayırt edilmemiştir. Ben burada 

konunun tek bir yönünü ele alacağım: Şu anda dünyada mevcut bütün diller 

ortak bir kökeni paylaşıyorlar mı, paylaşmıyorlar mı Bu kökenin yerini ve 

zamanını incelemeyeceğim. 

Problem 

Biyoloji ile dil bilimi arasında, özellikle evrim yönünden göze çarpan 

paralellikler, genellikle 19. yüzyılın ortalarından beri bilinmektedir. Dile yaptığı 

az sayıdaki atıflardan birinde Charles Darwin 1871’de şunu belirtmiştir: “Farklı 

dillerin ve farklı insan gruplarının oluşumu ve her ikisinin tedricî bir süreç içinde 

gelişmiş olduğunun kanıtları ilgi çekici bir şekilde birbirleriyle paraleldir.” Bu 

“ilgi çekici” benzerlikler olmasaydı biyologlar ile sınıflandırmacı dil bilimciler 

her hâlde ortak bir konferans yapmayı hiçbir zaman düşünmezlerdi; oysa tarihçiler 

ile matematikçiler bile nadir de olsa görüşürler. Fakat benim odaklandığım 

nokta, biyolojik ve lengüistik perspektiflerin birbirine yardım etmekten çok 

birbiriyle çarpıştığı alan üzerindedir. Biyologlar için Homo sapiens sapiens’in 

tek bir (monogenetik) kökeni olduğu bugün genellikle kabul edilmiştir (Çok 

* 

Merritt Ruhlen, On The Origin of Languages (Stanford 1994), s. 261-276’daki 13. bölümün çevirisi. 

* 

Prof. Dr., Gazi Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Emekli Öğretim Üyesi. 

*** 

Bu bölümün ilk biçimi, International Conference on Language Change and Biological Evolution, Torino, İtalya 

1988’de sunulmuştur. Rusça tercümesi Voprosı Yazıkoznaniya 1 (1991): 5-19’da yayımlanmıştır. 

167

Merritt Ruhlen (Çev. Ahmet Bican Ercilasun) 

bölgeli evrim [Multiregional Evolution] taraftarları bunu tartışmaya devam 

etse de). Dolayısıyla biyologlar için Hint-Avrupa halklarının bilinen biyolojik 

akrabaları olmadığı fikri artık gülünçtür. Dil bilimcilerin pek çoğu için ise hâlâ, 

bütün insan dillerinin ortak kökeni olduğu çok şüphelidir ve hâlâ Hint-Avrupa 

ailesinin bilinen bir dil akrabası olmadığına sadece emin bir şekilde inanmakla 

kalmazlar; aynı zamanda bu tutum, onlar için pratikte temkinli araştırmacılığın 

bir değer ölçüsüdür. Teoride değilse bile pratikte lengüistik yaklaşım, Darwin 

öncesi yaklaşımdır; yani düzinelerce hatta yüzlerce lengüistik kol (taxa) tarihî 

olarak sanki birbirinden bağımsız bir şekilde gelişmeye maruz kalmışlardır. Dil 

bilimciler bütün bu kolların sonuçta akraba oldukları ihtimalini reddetmeye 

nadiren yanaşırlar; fakat böyle bir hipotez için herhangi bir lengüistik delilin 

varlığını reddederler. 

Şüphesiz, Homo sapiens sapiens’in tek kökenliliği, insan dilinin 

de mutlaka tek kökenli olmasını gerektirmez. İki konu farklıdır ve farklı 

tutulmalıdır. Ve biyoloji ile dil bilimi arasında ilişkiler bulduğumuz zaman 

bu ilişkilerin bağımsız bir şekilde oluştuğunda ısrar ederiz. Ancak, çeşitli dil 

ailelerinin dillerini konuşan halklar arasındaki biyolojik farklar sıklıkla küçük 

olduğu hâlde, sözde biribiriyle ilişkisiz yüzlerce dil ailesinin manzarasında 

tuhaf bir şeyler vardır. Şüphesiz ki hiç kimse bu yüzlerce dil ailesinin her 

birinin bağımsız bir dil oluşumunu temsil ettiğini tasavvur etmez. Fakat, eğer 

o dil aileleri bağımsız gelişmelerin sonucu değillerse, her birinin diğerinden, 

daha derin ilişkilere ait herhangi bir iz bırakmayacak kadar uzun zaman önce 

ayrılmış olması makul ve hatta mümkün müdür İki asrı aşkın zaman önce kaba 

çizgileriyle keşfedilen ve çoğunlukla Hint-Avrupa ailesi kapsamında kullanılan 

karşılaştırmalı metodun, bu aileyle herhangi bir başka dil arasında, en azından 

dil bilimciler için tatminkâr olacak şekilde bir bağlantı kuramaması da aynı 

şekilde tuhaf değil mi Bu muamma, Hint-Avrupa ailesinin arkaik veya üstün 

bir aile olduğu şeklindeki saçma ve bayağı bir olguyla birleşmiştir. 

Hint-Avrupa ile diğer aileler arasında bağlantı kurma teşebbüslerine karşı 

genel kabullenmezliğin, oldukça erken bir tarihte şoven bir kendini beğenmişlik 

duygusundan cesaret aldığına ve her türlü uzun menzilli karşılaştırmanın (longrange 

comparison) önüne bir set dikerek tek kökenlilik konusunu düşünmeyi 

etkili bir şekilde engellediğine inanıyorum. Eğer, üzerinde en çok çalışılmış ve 

bütün ailelerden daha iyi anlaşılmış Hint-Avrupa ailesiyle herhangi bir başka 

aile arasında inandırıcı bir bağlantı kurmak mümkün değilse, üzerinde çok az 

çalışma yapılmış ve istenen zaman derinliği Hint-Avrupa’nınkinden daha uzun 

olan aileler arasında teklif edilmiş bağlantılara nasıl güvenebiliriz Demek ki 

Hint-Avrupa’nın harika genetik izolasyonu devam ettiği sürece tek kökenlilik 

konusu da tartışmalı olmaya devam edecektir. Dilin kökeni üzerinde çalışma 

konusundaki Paris yasağı açıklandığı sırada, Avrupa’nın dünyayı kültürel 

168

Dilin Kökeni: Geçmişe ve Geleceğe Bakış 

bakımdan ve her bakımdan yönettiği bir zamanda, bu Avrupai büyüyü bu 

konudaki eseriyle ilk çözen, Birleşik Devletler’deki tarihî dil bilimci William 

Dwight Whitney (1867: 383) de daha az kötümser değildi: “Dil biliminin, ne 

şimdi ne de herhangi bir zaman, türümüzün tekliği veya çeşitliliği hakkında bize 

güvenilir bir fikir vermesini ümit edemeyiz.” Bu geleneksel görüşün kalıntıları 

pek çok dil bilimci arasında bugüne kadar devam etse de ben inanıyorum ki 

bu, bir asrı aşkın zamandan beri araştırıcıların nesilden nesile geliştirdiği büyük 

bir mittir. Bu mitin bu kadar uzun devam etmesinin, açık bir şekilde saklanan 

ırkçılık dışında, akademik ve kurumsal olmak üzere iki sebebi vardır. En çok 

sorumlu olan iki husus şudur: Yirminci asır dil biliminin baskın eş zamanlılık 

eğilimi ve akademik çevrelerde sürekli artan ihtisaslaşmaya sıkıca yapışma. 

Her ne kadar tarihî dil bilimi hiçbir zaman tamamen yenilmemiş ve genel dil 

biliminin ayrılmaz bir parçası olarak düşünülmeye her zaman devam etmiş 

ise de 20. asrın büyük bölümünde tarihî dil biliminin, eş zamanlı incelemelere 

göre arka sırada yer aldığından şüphe edilemez. Üstelik tarihî dil biliminde de, 

gerek yayın gerek ihtisaslaşma bakımından artan adımlar, kendi aileleri veya 

ilgili oldukları dil dışındaki gelişmeleri bir arada yürütmek konusunda pek 

çok araştırıcının cesaretini kırmıştır. Gelişmeler hakkında, mesela Bantu dil 

bilimindeki gelişmeler hakkında, Latin dilleri araştırıcıları arasında bunlara 

önem verilmeyebilir şeklinde zımni bir tavır birliği vardı. 1 

Alternatif Bir Görüş 

Bu genel düşmanca entelektüel iklime ve bazı meslektaşların asap 

bozucu şekilde korkutma ve suçlamada bulunmaları riskine rağmen Paris 

emrini ve Whitney’in uyarısını reddeden ve daha kapsamlı bir şekilde dünya 

dillerini sınıflandırmanın delillerini bulmaya çalışan bazı bilginler her zaman 

mevcut olmuştur. Bu bilginlerden altısı burada zikredilecektir. Yirminci 

yüzyılın ilk çeyreğinde yayımlanmış birkaç eserinde İtalyan dil bilimci Alfredo 

Trombetti, dünyadaki çeşitli dillerden ve dil ailelerinden leksik ve gramatik 

kökleri mukayese ederek insan dilinin tek kökenliliğini kurmaya çalışmıştır. 

Trombetti’nin bazı teklifleri doğru değildi; diğer birçok teklifi ise daha sonra 

benimsenmiş (veya ondan bağımsız olarak keşfedilmiş) ve başka bilginlerce 

ince bir şekilde işlenmiştir; herhangi bir kimsenin bunu inkâr edebilmesi zordur. 

O daha 1905’te insan dilinin tek kökenliliği için güçlü bir ilk çerçeve sunmuştur. 

Yeni Dünya’da, yaklaşık olarak 1910’dan 1930’a kadar, Amerikan dil 

bilimcisi Edward Sapir, 19. asrın dil sınıflandırmalarıyla ilgili kataloglarında, 

kendisinden önce sadece onlarcası tanımlanan sayısız Amerikan yerli dil ailesinin 

1 Ruhlen 1979’da bu anlayışa meydan okumaya çalıştım. Ayrıca Henry Sweet’in (1901), bu eserin altıncı bölümünde 

alıntılanan yorumlarına bak. 

169


birleştirilmesi için birtakım kapsamlı teklifler yaptı. Sapir aynı zamanda, Na- 

Dene ile Çin-Tibet aileleri arasındaki genetik akrabalığı ilk teklif eden kişi idi. 

Bu bağlantı hâlihazırda yeniden canlandırılmakta ve genişletilmektedir (Bk. 

Bölüm 1 ve 4). Sapir’in Amerind dillerinin sınıflandırılmasıyla ilgili birçok 

katkısının tam bir tartışması için Ruhlen 1987’ye bakınız. 

Sapir’in öğrencisi Morris Swadesh hem üstadının Amerind dil bilimindeki 

ilgisini hem de Trombetti’nin global keşif tutkusunu paylaştı. Her ne kadar onun 

ilk çalışmasında önceden teklif edilmiş çeşitli gruplar için etimolojiler verilirken 

Sapir’in çok tesiri görülüyorsa da daha sonraki çalışmasında, karışık sonuçlarıyla 

birlikte, kendi leksiko-istatistik tekniğini koydu. Bu sonraki safha esnasında, 

bütün dünyayı kapsayan bir lengüistik ilişkiler ağı kurmakla ilgilendi ve dünya 

dillerinin hiyerarşik sınıflandırılması problemi onun için daha az önemli hâle 

geldi. Onun 1967’deki mevsimsiz ölümü yüzünden, onun hayatının eseri asla 

hak ettiği şekilde tamamlanmayacak veya bir icmali ortaya çıkmayacaktır. 

1960’ların ilk yarısında iki Rus araştırıcı, Vladislav İllich-Svitych ve 

Aron Dolgopolsky; Danimarkalı Holger Pedersen’in, Hint-Avrupa ailesinin 

Avrasya ve Kuzey Afrika’nın diğer birkaç ailesiyle birlikte Nostratik dalı 

altında bir grup oluşturduğu yolundaki eski teklifini yeniden canlandırdılar. 

Her ne kadar başlangıçta birbirlerinin çalışmalarından haberdar değil idiyseler 

de ulaştıkları sonuçlar o derece örtüştü ki Nostratik teorisi tek bir birleşik alan 

hâline geldi ve İllich Svitych’in 1966’daki trajik ölümü sebebiyle bu alandaki 

çalışma, Dolgopolsky ve diğerleri tarafından devam ettirildi. Klasik Nostratik 

teoriye göre, Hint-Avrupa ailesi, altı akraba alt gruptan biridir. Diğerleri Afro- 

Asyatik, Kartvel, Ural, Altay ve Dravid aileleridir. Bugüne dek, Nostratik 

grubunu destekleyen aşağı yukarı 400 etimoloji yayımlandı. Son zamanlarda 

Dolgopolsky (1984) Elam, Gilyak ve Çukçi-Kamçatka gibi grupların da 

Nostratik içine alınmasını teklif etmiştir. 

Amerikan dil bilimcisi Joseph Greenberg, lengüistik sınıflandırma 

bilimine belki de en büyük katkıları yapmıştır. Greenberg 1950’lerde, 

Afrika dilleri üzerinde devrim sayılabilecek sınıflandırmasından itibaren dil 

sınıflandırmalarının az ilerlemiş olduğu bölgelerin incelenmesi işini üzerine 

aldı. 1963’te bütün Afrika dillerini dört dala ayırdı (Hoysan, Nijer-Kordofan, 

Nil-Sahra, Afro-Asyatik). Bu sınıflandırma, Afrika dil bilimindeki bütün çağdaş 

araştırmaların temellerini oluşturur. 1971’de Greenberg, Yeni Gine ve etrafındaki 

adalarda konuşulan çok çeşitli Papua dillerini içine alan Hint-Pasifik ailesinin 

delillerini ileri sürdü. 1987’de de Na-Dene ile Eskimo-Aleut dilleri hariç Yeni 

Dünya’nın bütün dillerini içine alan Amerind ailesinin önemli delillerini ortaya 

koydu. Şu anda; Afro-Asyatik, Kartvel ve Dravid’i dışarıda bırakan; Japon, 

Aynu, Gilyak, Çukçi-Kamçatka ve Eskimo-Aleut’u içine alan ve bu yönüyle 

Nostratik teorisinden farklılaşan kapsamlı Avrasyatik teorisiyle ilgili bir kitap 

170


üzerinde çalışmaktadır. 

Probleme Daha Yakından Bakış 

Bu araştırıcıların çığır açıcı çalışmalarına rağmen dil bilimcilerin 

çoğunluğu hâlâ, Hint-Avrupa ailesinin bilinen bir dil akrabasının olmadığı ve 

hiç kimsenin hiçbir zaman böyle bir akrabalığı kanıtlayamayacağı inancına 

bağlıdırlar. Çünkü onlara göre Hint-Avrupa ailesinin zaman derinliğinden öteye 

gidebilecek herhangi bir delile ait genetik akrabalık izlerinin tamamı, aralıksız 

devam eden fonetik ve semantik erozyon tarafından tamamen tahrip edilmiştir. 

Bu inanç o kadar güçlüdür ki aksini ispat etme gücüne sahip dil bilimciler dahi, 

tarihî karşılaştırmalı dil biliminin hâkim görüşlerine meydan okumak yerine 

sıklıkla genetik akrabalığı reddeden delilleri bulmayı tercih ederler. Avustralya 

dil ailesi bu açıdan öğreticidir. Avustralya zamanımızdan en az 40 000 yıl önce 

insanların sürekli yerleşimine sahne olmuştur ve Proto-Avustralya dilini bu 

tarih civarına tarihlemeyi düşünmemek için sebep yoktur (Avustralya’nın Yeni 

Gine’den daimî kopuşunun 10 000 yıl kadar önceye uzandığı olgusunu da akılda 

tutmak gerekmesine rağmen). Proto-Avustralya dili, Hint-Avrupa’dan en az iki 

misli; daha büyük ihtimalle 7-8 misli yaşlı olmalıdır. Standart lengüistik evrim 

görüşüne göre bu zaman derinliğinde ilkel bir üniteye ait herhangi bir delil 

varlığını sürdüremez ve fakat Avustralya dalı, geçerli bir aile olarak evrensel 

kabul görmüştür. 

Bu açık çelişkiyi uzlaştırmak için R. M. W. Dixon (1980), lengüistik tek 

biçimlileşme (üniformitaryanizm) ilkesini bir kenara attı ve Avustralya dillerinin 

izolasyon sebebiyle, dünyadaki diğer dillerden çok daha yavaş değiştiğini ileri sürdü: 

Proto-Avustralya dili geçmişte, muhtemelen birkaç on bin yıl önce, hayli uzun bir zaman 

konuşulmuş olmalıdır. Bu durum, Avustralya ailesi ile herhangi bir başka dil ailesi arasında genetik 

bir ilişkinin asla mevcut olamayacağını gösterir. Proto-Avustralya dili arkada, mesela Güney-Doğu 

Asya’da herhangi bir kardeş dil bırakmış olsaydı bile, araya giren uzun dönem yüzünden bütün 

tanınabilir özelliklerini tamamen değiştirmiş ve neticede tanınabilir bir ilişki için geride kalan 

benzerlikler yetersiz noktalar hâline gelmiş olacaktı. (Daha doğrusu, Proto-Avustralya dilinin 

akrabaları, yaşayan torunlara sahip olmayacaktı.) Genellikle diller o hızla değişir ki, ayrılmadan üç 

veya dört bin yıl kadar sonra genetik bağlar tanınabilir olmaktan çıkar. Avustralya dilleri, diğer dil ve 

kültürlerle temastan nispeten izole olmuşlardır ve onlara kıyasla daha yavaş bir hızla değişmişlerdir. 

Geride, lengüistik olarak daha kozmopolit bölgelerde kalan herhangi bir akraba dil ise bu şekilde 

korunmuş olmaz. (s. 237) 

“Zamanın Unuttuğu Ülke” şeklindeki romantik Avustralya anlayışı hiçbir 

şekilde desteklenemez; bu anlayışın delillerden çok beklentilere dayandığı 

gözden kaçırılmaması gereken bir olgudur. Her hâlükârda Dixon şu inancında 

kategoriktir: “Avustralya dilleri ile kıt’a dışı herhangi bir dil arasında genetik bir 

ilişki olduğunu gösteren herhangi bir delil kesinlikle yoktur; hatta araştırıcıların 

ileri sürebileceği uzak bir ‘ihtimal’ dahi söz konusu olamaz. Avustralya dilleri o 

kadar uzun zamandan beri şimdiki yerlerinde bulunmaktadırlar ki başka dillerle 

171


ilişkilerine dair herhangi bir delil zaman içinde aşınıp gitmiştir.” (s. 238) 

Proto-Avustralya dili için yeniden kurulmuş (rekonstrüksiyonu yapılmış) 

köklerden, sayısı çok az olsa da bazılarının başka ailelerdeki köklerle akraba 

oldukları anlaşılmaktadır (bk.: Bölüm 14). Mesela çeşitli modern dillerde 

semantik genişlemelerle, bükülen, kıvrık şeyleri (dalga, nehir büklümü, yılanın 

vücudundaki tümsek) anlatan Proto-Avustralya dilindeki *bungu “diz” kelimesini 

düşünelim. Bu biçim, “diz” anlamı için Hint-Pasifik dillerindeki etimolojiye 

sesçe de anlamca da çok benzerdir. Mesela Tobelo dilinde buku, Koyanu’da poku 

ve Teri Kawalş dilinde bugu sözleri aynı anlamdadır. Bu kökün izleri Avrasya’da 

da bulunur. Aynuca (he-) poki(-ki) “aşağı eğmek” buraya ait görünüyor. Aynı 

şekilde Proto-Hint-Avrupa’daki *beug(h) “kıvırmak”; Proto-Altay’daki *bük(ä) 

“kıvırmak, bükmek” (Mesela Uygurcadaki bük “diz çökmek”, Yakutçadaki 

bük “kıvırmak”, Halhacadaki bóx(ón) “devenin hörgücü”, Evenkicedeki buku 

“kıvrım, eğri”) de bu kökle ilgilidir. Afrika’da Proto-Bantu dilindeki *bóngó 

“diz”, gerçekten Avustralya’daki biçimle hem sesçe hem anlamca aynıdır. 

Nijer-Kongo ailesinin Batı Atlantik kolunda, mesela Baga dilinde –buŋ “diz” 

şekillerini buluruz. Nijer-Kongo ailesinin diğer dillerinde de bu kökün başka 

yansımalarının bulunması beklenebilir; fakat Nijer-Kongo dillerine ait herhangi 

bir etimolojik sözlük olmayışı şimdilik bunu gerçekleştirmeyi güçleştirmektedir. 

Nihayet aynı kök Amerind ailesinde de iyi tanıklanmıştır. Mesela Kuzey 

Amerika’daki Çumaş dilinde (si-)buk “dirsek”, Walapay dilinde (mi-)puk “diz” 

kelimelerini; Güney Amerika’daki Guamaka dilinde buka “diz, dirsek”, İranşe 

dilinde poku “yay” kelimelerini buluruz. 

Bu örnek, Avustralya ailesi ile dünya dillerinin geri kalanı arasında asla 

tek genetik bağ değildir. Dixon, Proto-Avustralya dilinde *bula “iki” kökünü 

yeniden kurmuştur. Blake (1988) de Pama-Nyungan alt grubunda bu sayının, 

ikilik zamirleri kurmak için nasıl kullanıldığını göstermiştir: *nyuNapalV “siz 

ikiniz” ve *pula “o ikisi”. Yok olmuş iki Tasmanya dili (Dixon, Avustralya 

dilleriyle akraba olmadıklarını düşünür.) benzer biçimler sergiler: Güneydoğuda 

boula “iki”, güneyde pooalih “iki”. Paul Benedict (1975), Astro-Tay hipotezi 

bağlamında, Güneydoğu Asya’nın belli başlı ailelerinin hepsinde iki sayısının 

benzer olduğunu belirtir. Benedict, Proto-Astroasyatik için *(m)bar “iki” (krş. 

Santalice bar, Jehçe bal, Khmu’ dilinde bār, Eski Mon dilinde bar); Proto 

Miao-Yao için *(a)war “iki” köklerini yeniden kurar. Benedict aynı zamanda, 

Daik ailesinden mesela Mak dilindeki wa “ikiz” ve Astronezya ailesinden mesela 

Javanese dilindeki kĕmbar “ikiz” biçimlerinin de öncekilerle akraba olduğunu 

düşünür. Afrika dillerinde, Edgar Gregersen’in (1972) Kongo-Sahra ailesini 

(Nijer-Kordofan ile Nil-Sahra’yı tek bir aile kabul eden teklifi) desteklemek için 

ileri sürdüğü delillerden biri iki sayısını anlatan biçimlerdi ki bunlar, şimdiye 

kadar gördüğümüz örneklerden güçlükle ayrılır. Nijer-Kongo ailesinden 

172


Temnecede (kə)bari “ikiz”, Nimbaricede bala “iki”, Manocada pere “iki” ve 

Proto-Bantu dilinde *bàdí “iki”; Nil-Sahra ailesinden mesela Nubicede bar(- 

si) “ikiz”, Meraret dilinde warē “iki” ve Kunama dilinde barā “çift” biçimleri 

vardır. Avrasya dillerinde İllich-Svitych’in Nostratik etimolojilerinden biri şu 

ana dek ele aldığımız biçimlerle ilgili görünmektedir; ancak bu ailelerde anlam, 

“iki” yerine “yarım, yan, parça” olmuştur. İllich-Svitych (1967) özellikle Proto- 

Hint-Avrupa dilindeki *pol “yarım, yan” (krş. Sanskritçe (ka-)palam “yarım”, 

Arnavutça palë “yan, parça, çift”, Rusça pol “yarım”) ile Proto-Ural dilindeki 

*pälä / *pole “yarım” (krş. Yurak Samoyedcede peele “yarım”, Macarcada fele 

“yarım, ikinin bir yanı”, Vogulca pääl “yan, yarım”, Votyakça pal “yan, yarım”) 

ve Proto-Dravid dilindeki *pāl “parça, kısım” (krş. Tamilce pāl “parça, kısım, 

pay”, Teluguca pālu “pay, kısım”, Parjice pēla “kısım”) arasında ilişki kurar. 

Nihayet akraba biçimler Kuzey ve Güney Amerika dillerinde de (krş. Wintunca 

palo(l) “iki”, Wappoca p’ala “ikizler”, Huavece apool “ikili kopça”, Koloradoca 

palu “iki”, Sabancece palin “iki”) bulunur. 

Avustralya ailesinin, dünyanın diğer bütün dilleriyle ilişkili olduğunu 

ispat edecek son bir delil sunmak istiyorum. Bu, en yaygın şekilleri mi(n) 

veya ma(n) olan ve “ne, kim” yahut başka bir soru kavramını ifade eden soru 

kelimesidir. Bu kök Trombetti, İllich-Svitych ve Greenberg’in çalışmalarında ele 

alınmıştır ve öyle görünüyor ki insanoğlunun dilinde en geniş olarak yayılmış 

şekillerden biridir. Dixon modern yansımalarına, mesela Dyirbalcadaki minya 

“ne” ve Pitta-Pitta dilindeki minha “ne” örneklerine göre Proto-Avustralya için 

*miNHa 2 “ne” biçimini yeniden kurmuştur. Bu biçimler, Greenberg’in Hint- 

Pasifik etimolojilerinden birine dikkati çekecek şekilde benzemektedir. Mesela 

Matapça mina “ne”, Arapeşçe mane “ne”, Nyauraca məndə “ne, şey”, Katice 

man “herhangi bir şey”, Biadaca min “şey”, Laumbece mina “şey” biçimleri. 

Avrasya dillerinde, az önce zikrettiklerimizle muhtemelen hep akraba 

olan çeşitli biçimler vardır. Astroasyatik ailesinde şu örnekler bunu gösterebilir: 

Kurkuca amae “kim”, Monca mu “ne”, Merkezî Sakayca mā / mō “ne”. Hint 

alt kıt’asındaki iki izole dil, Buruşaski ve Nahali dillerinde, konumuz olan 

soru biçiminin yansımaları vardır. Buruşaskicede men “kim” ve amin “hangi”, 

Nahalicede miŋgay “nerede” ve miyan “kaç” vardır. Kafkaslarda Proto-(Kuzey) 

Kafkasya dilindeki bir soru parçacığı olarak *ma kökü yeniden kurulmuştur 

ve bazı diller m soru parçacığının da zamirsel kullanımına sahiptir. Mesela 

Çeçence mila “kim” ve Batsça me “kim”. Kartvel dilleri için G. Klimov (1964) 

*ma (ne) ve *mi(n) “kim” köklerini yeniden kurmuştur. Kuzey Avrasya boyunca 

m soru parçacığı geniş olarak yayılmıştır. Bunun pek çok tezahürleri hem 

İllich-Svitych’in Nostratik etimolojilerinde hem de Greenberg’in Avrasyatik 

2 NH, lamino-diş arası nh ile lamino-damaksı ny arasındaki bir karşılıklığı gösterir ve modern Avustralya dillerinde 

bulunur. 

173


etimolojilerinde vurgulanmıştır. Örnekler şunlardır: Proto-Hint-Avrupa dilinde 

*mo (soru zarflarının temeli); Proto-Ural *mi “ne” (krş. Vogulca män “hangi, 

ne”, Tavgice ma “ne”, Macarca mi “ne, hangi”, Fince mi / mi(-kä) “ne, hangi”); 

Proto-Türkçe *mi “ne” (krş. Çuvaşça mĕn “ne” ve Türkçe mi -bir cümle 

enklitiği-); Moğolca –ū(< *mu) -cümle soru parçacığı- ve Mongurca amu / ama 

“ne”; Tunguzca -ma (bir belirsizleştirci); Korece muōt “ne” ve Eski Korece 

mai “niçin”; Ryukyuanca (Japoncaya çok yakın bir dil) mī “ne”; Aynuca mak / 

makanak “ne”, makan “ne tür”; Çukçaca mikin “kim”, Kamçadalca min “hangi, 

ne tür”. 

Yeni Dünya’da, benim çok iyi bildiğime göre Eskimo-Aleut ailesinde de, 

Na-Dene ailesinde de m soru parçacığı bulunmaz; fakat Amerind ailesinde geniş 

olarak yayılmıştır. Kuzey Amerika örnekleri şunlardır: Kuzey Sahatince mēn 

/ mna “nerede”, Merkezî Sierra Miwok dilinde minni “kim”, San Jose dilinde 

mani “nerede”, Çoktawcada mana “ne zaman” ve Çikasawcada mano “nerede”. 

Güney Amerika’dan şu örneklere sahibiz: Kagabaca mai “kim”, mani “nerede”, 

Paezce maneh “ne zaman”, Allentiak dilinde men “kim”, Katyoca mai “nerede”, 

Guajajara dilinde mon “kim”, Maripuca manub “hangi yönde”, Kofanca mañi 

“nerede”, Krenje dilinde menõ “kim” ve Botokudo dilinde mina “kim”. 

Afrika’da, Afro-Asyatik ailesinde m soru parçacığı geniş olarak yayılmıştır 

ve muhtemelen Hoysan ailesinde de bulunmaktadır. Hoysan örnekleri nispeten 

azdır (krş. Kxoe dilinde mã “kim”, mắ “hangi”, Naroncada kama “eğer, ne 

zaman”, Namacada maba “nerede”); fakat Afro-Asyatik ailesinin her kolunda 

yaygın olarak vardır. Örnekler şunları içine alır: Akadca mīn “ne”, mann “kim”, 

Amharca min “ne”, Arapça man / min “kim”, Tuaregce ma “ne”, mi “kim”, 

Sahoca mā “ne”, mi “kim”, Somalice máĥä “ne”, Oromo dilinde māni “ne”, 

Kaffaca amone “ne”, Hausa dilinde mē / mī “ne”, Bataca mən “ne”, Logene 

dilinde mini “kim”. 

Yukarıdaki bütün biçimlerde, kökün başında bulunan m- parçasının aynı 

olduğu iddiasındayım. Sondaki -n parçası değişik kaynaklara sahip olmakla 

beraber bunlardan biri bulunma hâlidir. Yukarıdaki bazı örneklerde görülebilen 

k soru parçacığı ise dünya dillerinde m soru parçacığının başlıca rakibidir. Bazen 

ona katılır; bazen onun yerini alır; bazen de yerini ona bırakır. Bu iki soru 

parçacığının (ayrıca üçüncü olarak y parçacığı) karmaşık etkileşimi, Trombetti, 

İllych-Svitych ve Greenberg tarafından tartışılmıştır ve her üçü de m soru 

parçacığının umumiyetle şahıs bildirmeyen (ne) bir karakter taşıdığına; buna 

karşılık k soru parçacığının umumiyetle şahıs bildirici (kim) bir özelliğe sahip 

olduğuna dikkat çekmişlerdir. Nihayet, bu kökün, Afrika’dan Amerika’ya aşırı 

dağılımına rağmen Nijer-Kordofan veya Nil-Sahra ailelerinde görülmemesi 

anlamlı olabilir ki bu noktaya daha sonra döneceğim. 

Bu kökler; çok geniş bir şekilde yayıldıkları ve bunlardan birçoğu en az 

174


Trombetti zamanından beri bilindiği hâlde; teorik açıdan örosantrik inancını 

koruyan tarihî-karşılaştırmalı dil bilimi üzerinde çok az tesir bırakmıştır. Bir 

örnek olarak, Hint-Avrupa ailesine giriş mahiyetindeki metin kitapları dahi 

bunu göstermeye yeterlidir; bunlarda hâlâ, neredeyse evrensel bir şekilde, Hint- 

Avrupa ailesinin herhangi bir diğer aileyle ilişkisi olmadığı görüşü hâkimdir. 

Bu yüzyılda iki Amerika’yla ilgili dil sınıflandırmalarında gerçek bir gerileme 

görülür ve sözde bağımsız ailelerin sayısı 200’ü geçer. Bu durum, Greenberg’in, 

Amerika’da aslında sadece üç aile olduğunu ikna edici delillerle ileri sürdüğü 

1987 yılına kadar sürer (bk. 6. Bölüm). Ayrıca birçok Altayist Asya’da üç Altay 

dili arasında herhangi bir akrabalık olduğunu reddetme noktasına gelmiştir 

ve hatta Yukagir’in Ural ailesiyle akrabalığı da bazen inkâr edilmiş veya 

sorgulanmıştır. Birçok yönü bulunan daha kapsamlı sınıflandırmaların kabul 

edilmemesinin sebepleri, Greenberg (1987) ve Ruhlen (1987)’de yeteri kadar 

tartışılmıştır. Uzun menzilli karşılaştırma (long-range comparison) karşıtlarının 

havasını vermek için birkaç özel eleştiriyi, fazla derine dalmadan, bir kere daha 

burada ele alacağım. 

Uzun menzilli karşılaştırma yöntemine geleneksel olarak yapılan en 

yaygın eleştiri şudur: İleri sürülen bağlantılar, semantik ve/veya fonolojik 

olarak, tarihî bir ilişki kurmaya imkân vermeyecek kadar farklıdır. Bu, yukarıda 

yapılan etimolojilerle ilgili ters bir durumdur. Çünkü o etimolojiler, teklif edilen 

zaman derinliğinde ilişki kurmaya imkân vermeyecek kadar, sesçe ve anlamca 

benzer olmakla eleştirilmiştir. Bu etimolojilerde ortaya konan farazî yakınlıklar, 

ses ve anlamca o kadar kapsamlı ve o kadar benzerdir ki eğer sadece bazı Güney 

Amerika yerli dilleriyle ilgili olsalardı onların genetik akrabalıkları hiç de 

ihtilaflı olmayacaktı. Fakat, dünyanın her köşesinden, birbiriyle ilişkili olmadığı 

kabul edilen dil ailelerine ait olduğu için bu etimolojilerin gerçek sağlamlığı, 

araştırıcılar için, nasıl bir genetik ilişkinin mümkün olabileceği hakkındaki 

beklentilerden daha az önemli olmuştur. Alçak seviyeli bir sınıflandırma (a 

low level of classification) için açık olan bir etimolojinin, daha yüksek seviyeli 

(higher level) sınıflandırmalarda 3 -özde hiç fark olmamasına rağmen- “tesadüfi 

ses” hâline gelmesi nasıl bir düşüncenin sonucudur acaba Trombetti bu 

tutarsızlığı şöyle eleştirmiştir: “Aşikârdır ki, Fin-Ugor me “ben”, te “sen” ile 

Hint-Avrupa me- ve te- (aynı anlamlar ile)’nin mukayesesinin bizatihi kendisi, 

Hint Avrupa dillerinin kendi aralarındaki zamir biçimlerinin denkliği konusunda 

yapılabilecek bir mukayese kadar değerlidir. Tek fark, Hint-Avrupa dillerinin 

ortak kökeni kabul edilirken Hint-Avrupa ile Fin-Ugor arasındaki ilişkinin 

reddedilmiş olmasıdır.” (1905: 44). 

Latin dilleri gibi alçak seviyeli bir grubun üye dillerinin sık sık, çok benzer 

3 “Alçak seviyeli sınıflandırma” kavramı yakın akrabalıklar için, “yüksek seviyli sınıflandırma” kavramı ise uzak 

akrabalıklar için kullanılmaktadır. (çevirenin notu) 

175


ve hatta aynı köktaşlar sergilemesini hiç kimse reddetmez. Ancak, 1) ister, sözde 

bağımsız olan yüksek seviyeli gruplaşmalarda (mesela Hint-Avrupa, Avustralya 

ve Amerind) biçim ve anlamca benzer köktaşlar paylaşılabilir olsun; 2) ister 

yeniden kurulmuş ana dillerin (mesela Proto-Hint-Avrupa, Proto-Nostratik 

veya Proto-Avustralya) hâlen yaşayan kardeş dillerinde, yeniden kurulmuş 

biçimle benzer veya aynı yansımalar görülmüş olsun; işte o zaman ihtilaf 

ortaya çıkmaktadır. Bu sorunların her ikisinin de cevabı lengüistik değişimin 

derece ve tabiatına bağlıdır. Dixon’ın yorumlarının gösterdiği gibi, birçok dil 

bilimcinin inanışına göre lengüistik değişimin derecesi öyle bir derecedir ki 

sadece birkaç bin yıl sonra genetik ilişkinin bütün izleri silinir; o hâlde onun için 

her iki sorunun cevabı da hayırdır. Fakat eğer, bağımsız kabul edilen bütün dil 

aileleri ortak bir kökten türemiş ise, çeşitli ailelerde yeniden kurulabilir en eski 

ögelerin benzerliğinin hiç de sürpriz olmaması gerektiği bir vakıadır. Daha fazla 

derinlikte daha fazla yakınlık, beklenen bir şeydir. 

İkinci sorun hakkında sadece şunu belirtmek istiyorum. Ne zaman 

etimolojik bir sözlüğe göz gezdirsem görürüm ki bir ana dil için yeniden kurulmuş 

bazı biçimler, o ana dilin hâlen yaşayan kardeş dillerindeki bazı yansımalarla 

ya aynıdır ya da benzerdir. Pokorny (1959) Proto-Hint-Avrupa *nepōt “erkek 

yeğen, erkek torun” biçimini yeniden kurar ki bu biçim en az 5 000 yıl önce 

mevcut olmalıdır. Fakat aynı biçim aynı anlamla, Rumence nepot “erkek yeğen, 

erkek torun” kelimesinde bugüne kadar el değmemiş şekilde korunmuştur. En 

azından bu örnekte Dixon’ın acımasız erozyonu kendini göstermemiş görünüyor. 

Hint-Avrupa’dan daha eski olan ailelerde de aynı olgu vardır. Yukarıdaki ilk 

etimolojide mesela Proto-Avustralya bungu “diz”, birçok modern dilde bungu 

“diz” yansımasını gösterir ( msl. Guugu Yimidhir, Yidiny, Dyirbal). Şimdi 

eğer, bütün ihtimallere göre günümüzden 40 000 yıl önceye veya daha önceye 

tarihlenen Proto-Avustralya, çağdaş dillerdeki yansımalarla -ki onlar yeniden 

kurulmuş biçimle aynıdır- uyumlu olabiliyorsa bir kimse, Proto-Avustralya’dan 

sadece 20 000 – 30 000 yıl daha eski olması muhtemel Proto-Sapiens ile modern 

diller arasındaki benzer olguya neye dayanarak itiraz edebilir 

Kaldı ki lengüistik değişimin, Homo sapiens sapiens’in ortaya çıkışından 

beri daimi ve sürekli olduğu varsayımı yanlış da olabilir. Antropologlar, 

arkeologlar ve hatta tarihçiler arasında iyi bilinir ki kültürel evrim genel olarak, 

şu ana yaklaşır gibi her hızlanan adımda, gelişmiş bir şekilde ortaya çıkar. 

Aynı şey lengüistik evrim için de doğru olabilir. Aynı şekilde, tedrici ve daimi 

değişimin yavaş yürüyen bir süreci imişçesine biyolojik evrimin de çok uzun 

olması gerekliymiş gibi düşünülmüştür. Niles Eldredge ve Stephen Jay Gould 

gibi araştırıcılar, zamanın çok uzun dönemleri boyunca küçük değişimler 

barındıran evrimin daha epizodik bir karakter taşıdığını iddia etmişlerdir (bk. 

Eldredge 1985); felaketler ve toplu yok oluşlar üzerine yapılan son araştırmalar 

176


da bu karakteri destekler çizgidedir. Geçmiş 100 000 yılda nasıl bir lengüistik 

evrim olduğunu bilmediğimiz için o bize, muhtemel zeminlerdeki mümkün 

gelişmelerin elendiği bir premature gibi görünür. 

Şüphesiz bazı dil bilimciler, diğer dil ailelerinin sık sık, kendi ilgilendikleri 

ailedekilere benzer köklere sahip olduğunun farkında değildirler. Öyle sanıyorum 

ki Dixon’ın durumu da böyledir. Diğer dil bilimciler ise böyle köklerin 

farkındadırlar; fakat onları önemsememeyi tercih ederler. Greenberg’in 1987’de 

Amerind ailesini desteklemek için teklif ettiği deliller arasında en ikna edici 

olanlardan biri, 11 dalın tamamında birinci şahısta n, ikinci şahısta m bulunması 

idi. 12. Bölüm’de not edildiği gibi, birinci ve ikinci şahıs zamirlerinin, zamanlar 

boyunca en istikrarlı anlamlar arasında olduğu bilinmektedir. Dolgopolsky 

(1964), birinci şahıs zamirinin en istikrarlı öge olduğunu, ikinci şahıs zamirinin 

de (ikinciyi takiben) üçüncü sırada yer aldığını keşfetmiştir. Yine çok iyi 

bilinir ki ön ses durumundaki geniz ünsüzleri en istikrarlı sesler arasındadır ve 

istikrarlı seslerin istikrarlı anlamlarla birlikte bulunması, 12 000 yıl sonra bile bu 

zamirlerin Amerind ailesinin her dalında korunmuş olduğu manasına gelir. Bu 

iki zamirin Kuzey ve Güney Amerika’daki geniş dağılımına ilk dikkati çeken 

Greenberg değildir. Swadesh (1954), Amerind (henüz bu adlandırma yoktu) için 

ek deliller de içeren bir makalesinde bu zamirlerin dağılımını vurgulamış; bir 

yıl sonra da Greenberg, Swadesh’in makalesinden habersiz olarak aynı dağılımı 

keşfetmiştir. Greenberg şöyle der: “İki araştırıcının birbirinden bağımsız olarak 

aynı temel gözlemi yapması, benim belirlediğim Amerind gruplandırması için 

ilgi çekici bir dolaylı delildir.” (1987: 54). 

Bir Amerind araştırıcısı ve Greenberg’in baş eleştiricisi olan Lyle 

Campbell bunlara farklı bakar: “Yaygın birinci şahıs n ve ondan daha az yaygın 

ikinci şahıs m işaretleyicileri… sınıflandırmada başlangıçtan beri, çok anlamlı 

olmayan bir unsur kabul edilmiştir.” (Campbell 1986: 488). Campbell doğru 

söylüyor, acınacak şekilde doğru söylüyor; çünkü o kadar önemli bir delil 

göz ardı edilmiş, daha da kötüsü küçümsenmiştir ki bu iftihar edilecek bir şey 

değildir. Eğer bir biyolog kendini beğenmişçesine “o bahsettiğiniz hayvanlar 

grubunun omurgalı olduğu uzun zamandan beri bilinmektedir ve bu beni 

şaşırtmamıştır” deseydi meslektaşları kahkahayla güler ve “haydi başka kapıya” 

derlerdi. Burada belki de biyoloji ile dil bilimi arasındaki farkın bir derecesini 

görüyoruz; özellikle kendilerini ortaya koyarken. Greenberg (1987) iki Amerind 

zamirinin temel ve aşikâr önemini şöyle özetler: 

Tesadüfi olmayan olguları not etmek ve onları açıklamak bilimin görevidir. Eğer bir dünya 

haritasında özel birinci ve ikinci şahıs işaretleyicilerinin yerlerini belirliyorsak, Avrupa’da, Kuzey 

Asya’da ve Kuzey Amerika’nın ta Grönland’a varıncaya kadarki kuzey kısmında görülen birinci 

şahıs m ve ikinci şahıs t (s ile birlikte) kümesine; Eskimo-Aleut ve Na-Dene bölgeleri dışındaki 

Amerika kıt’asının tamamında görülen birinci şahıs n ve ikinci şahıs m kümesiyle birlikte dikkat 

etmeyi ihmal etmezdik. Bence tek başına bu gözlem dahi tarih fikri olan bir antropoloğun şu görüşe 

yönelmesi için yeterli olurdu: Burada en azından, birinci küme için hesaba alınması gereken bir 

şey, çok geniş bir stok ve ikinci küme için de hesaba alınması gereken diğer bir şey olmalı. (s. 55) 

177


Mitolojiye Bir Son 

Burada, günümüzde çok yaygın olan iki inanışın, Hint-Avrupa ailesinin 

bilinen bir akrabasının olmadığı ve dillerin tek kökenliliğinin lengüistik delillere 

dayanarak kanıtlanamayacağı şeklindeki inanışların ikisinin de doğru olmadığını 

ileri sürdüm. Bu hatalı iddialardaki inanış, dünyadaki lengüistik literatürün ciddi 

bir şekilde incelenmesinden çok, yaygın şekilde dil bilimi dışı ölçütlere ve peşin 

kabullere dayanmaktadır. Gittikçe artan, fakat sayıları hâlâ az olan bazı dil 

bilimciler, bütün dünya dillerinin ortak bir kökeni paylaştığını anlama noktasına 

gelmekte ve bu esas üzerinde çalışmaya başlamaktadırlar. Bu bölümün geri 

kalan kısmında, lengüistik sınıflandırmada tek kökenliliğin birkaç sonucundan 

söz edeceğim. 

1. Lengüistik ilişkiyi araştırma artık bitmiştir (veya bitecektir); çünkü artık 

iki dil (veya iki dil ailesi) birbiriyle ilişkili midir diye sormanın anlamı yoktur. 

Her şey birbiriyle ilişkilidir ve iki farklı aile içinde veya arasında incelenmesi 

gereken mesele onlar arasındaki ilişkinin derecesidir, ilişkinin kendisi değil. 

Bütün sınıflandırma sorunları bir şeyle sona erdirilir: İnsan ailesinin hiyerarşik 

alt gruplarını lengüistik özellikler temelinde keşfederek. Bu özellikler leksikal 

(msl. Kökler, ekler) de olabilir; tipolojik (msl. geniz ünlüleri, ÖTY sıralı cümle, 

“biz” için içleyen / dışlayan ayrımı) de olabilir. Belirli bir alt grubu desteklemek 

üzere leksikal delillerin kullanımı, gerekçeye ihtiyaç göstermez; çünkü o, uzun 

zamandan beri karşılaştırmalı metodun esaslı bir tekniğine sahiptir. O teknik de 

bir kökün toplam dağılımıdır (total distribution) ki dağılımın sadece şu veya 

bu ailedeki varlığını değil, sınıflandırmadaki rolünü de ortaya koyar. Toplam 

dağılımda; Hint-Avrupa ailesindeki Grimm kanunu örneğinde olduğu gibi, belirli 

alt gruplar içindeki belirli gelişmeler, alt grup için ilave deliller de sağlayabilir. 

Genetik sınıflandırmada tipolojik özelliklerin kullanımı daha tartışmalıdır. 

Genellikle kabul edilen görüş, bu tür özelliklerin genetik ilişkiyi göstermediğidir. 

İyi bilindiği gibi, Afrika dil bilimi üzerindeki bazı erken çalışmalarda tipolojik 

özelliklerin kullanımı kesinlikle, soyca genetik (phylogenetic) olmayan 

sınıflandırmalara yol vermiştir. Bu erken sınıflandırmacıların hatası, gereğinden 

az (bazen sadece bir) özelliklere güvenmelerinden çok özelliklerin kendisinden 

kaynaklanır. Böylece, katı bir tarihî perspektifle, cinsiyet kategorisi, geniz 

ünlüleri veya kelime sırası ölçütlerinin tek başına, dillerin sınıflandırılması 

için kullanılması saçma sonuçlara yol açıyordu. Böyle özellikler hâlâ, gramer 

ve sözlükten aşağı kalmayacak şekilde, genetik olarak dilin bir parçası gibi 

aktarılmakta ve böylece bazen, mutlak olmasa bile bir delil değeri taşımaktadır. 

700 civarında Papua dilinde temel kelime düzeninin (Astronezya etkisinde kalmış 

birkaç dikkate değer istisna ile) değişmez olarak ÖTY şeklinde sıralanmasının, 

tabiatın bir tesadüfü olabilmesi çok zordur. Hint-Avrupa cinsiyet sisteminin 

diğer ailelerdeki cinsiyet sistemiyle akraba olmamasının, cinsiyet kategorisinin 

178


Hint-Avrupa tarihinde genetik bir özellik olarak aktarılmış olmadığı anlamına 

gelmediği bir gerçektir (şüphesiz diğer ailelerde de bağımsız olarak gelişmiştir.). 

Dünyanın lengüistik dallanmasıyla ilgili ilk sınıflandırma analizlerinde (Darlu, 

Ruhlen ve Cavalli Sforza 1988), bazı tipolojik özelliklerin kullanıldığını 

görürüz. Mesela ünsüzler (p, m, s vb.nin varlığı veya yokluğu), ünlüler (i, e, a 

vb.’nin varlığı veya yokluğu), zamirler (içleyici, birinci şahıs ikilik zamirinin 

varlığı veya yokluğu) ve kelime sırası (temel bildirimli cümlede ÖTY sırasının 

varlığı veya yokluğu). Söz konusu dallandırmalarda dil bilimciler bunları sık 

sık akrabalık ilişkisi saymışlar ve tipolojik özelliklere dayanarak, hemen diğer 

bir dil ailesinin üyesi kabul etmişlerdir (msl. Ural ve Altay, Çukçi-Kamçatka ve 

Eskimo-Aleut, Na-Dene ve Kafkas, Nijer-Kordofan ve Nil-Sahra, Hint-Avrupa 

ve Afro-Asyatik). Bu ilk veriler tipolojide, önceden tahmin edilenden daha çok 

genetik bileşen olduğunu kabul eder. 

2. Tek kökenliliğin ikinci bir sonucu şudur: İnsan ailesinin lengüistik 

özelliklere dayalı soy ağacını, biyolojik özelliklere dayalı olanla karşılaştırmak en 

azından teorik olarak mümkün hâle gelmiştir. Birçok dil bilimci hâlâ, lengüistik 

ve biyolojik özellikler arasında az bağlantı olduğuna inanmaktadır. Campbell 

şöyle der (1986: 488): “Apaçık olan bir şeyi tekrar etmek şart görünüyor: Dil 

ile gen havuzları yahut kültür arasında gerekirci (illî, deterministik) bir bağlantı 

yoktur.” Bununla beraber, L. L. Cavalli-Sforza vd. tarafından yapılan son bir 

çalışma (1988) göstermektedir ki biyolojik ve lengüistik sınıflandırmalar 

arasındaki bağlantılar, tabiatça en yakın olanlardır: “Lengüistik aileler; insan 

(popülasyon) gruplarına, kolaylıkla anlaşılabilen örtüşmelere ve onların, bir 

zaman çerçevesi belirlenebilmiş kökenine çok az olarak uygun düşer. Lengüistik 

büyük aileler ise, genetik ve lengüistik gelişme arasında önemli paralelliklere 

işaret etmek suretiyle dikkat çekici bir uygunluk gösterir.” 

Birinci bölümde gördüğümüz gibi birçok lengüistik grup, sadece alçak 

seviyeli sınıflandırmalarda (msl. Doğu Astronezya, Altay) değil, yüksek 

seviyelilerde de (msl. Kongo-Sahra, Ostrik, Nostratik / Avrasyatik, Amerind) 

neredeyse aynen biyolojik gruplara uygun düşer. Bunlardan biri çok merak 

uyandırmıştır. Sahra altı Afrikası ile dünyanın geri kalanı arasındaki biyolojik 

bölünme, Kongo-Sahra (Gregersen 1972’de leksik ve gramatik delilleri sunulan) 

ile Kongo-Sahra dışı arasındaki temel lengüistik bölünme ile uyuşacak mı, 

uyuşmayacak mı 14. bölümde gösterileceği gibi, Gregersen’ce tespit edilen 

bazı kökler gerçekten Kongo-Sahra’da daha yaygın olsa da dünyanın başka 

yerlerinde de görülmektedir ve bu bakımdan o kökler Kongo-Sahra’ya ait 

yenilikler olamazlar. Bu sebeple Gregersen’in etimolojileri, bir yandan Kongo- 

Sahra ile sınırlanmış, bir yandan da Kongo-Sahra ile diğer aileler arasında ortak 

olan bir karışımı içine alır. Bu konuyla ilgili olarak, yukarıda ele alınmış olan 

soru bildirici min “ne” kelimesinin etimolojisi ilgi çekicidir; çünkü o, Kongo- 

179


Sahra dışında her yerde bulunmaktadır ve bu sebeple, geçerli bir lengüistik sınıfı 

ters yüz etse de Kongo-Sahra dışı gruplar için bir yenilik olabilirdi. 

3. Tek kökenlilik kabul edildiği takdirde onun bir sonucu da, aile içi çeşitli 

fenomenlerle ilgili olarak yapılmış birçok iyi açıklamanın mecburen yeniden 

değerlendirilmesine yol açması olacaktı. Buna bir örnek olarak Dixon’ın (1980), 

Avustralya soru bildiricisi miNHa “ne” kelimesinin kökeniyle ilgili açıklamasına 

bakalım: 

Kuzey Queensland’deki dillerde belirsiz soru biçimi olarak miNHa yoktur; onlarda miNHa “et, 

(yenebilir) hayvan” genellikle leksik bir ögedir. Büyük bir ihtimalle burada semantik bir değişim 

vardır; bir cins adı olan miNHa “hayvan”, bir belirsizlik terimi olan ‘herhangi bir şey’ anlamına 

geçmiştir. Pek çok Avustralya dilindeki diğer belirsizlik terimleri gibi bu da bir soru anlamını “ne” 

taşımaktaydı. Bugün, belirsizlik ve soru bildiren miNHa, New South Wales’te merkezîleşen geniş 

bir bölgede (ve bu bölge dışında dağılmış birkaç dilde) görülmekte ve bölgesel bir dağılım modeli 

ortaya koymaktadır.” (s. 376). 

Böylece Dixon soru bildirici miNHa “ne” kelimesini, “herhangi bir 

şey” anlamını bir ara basamak olarak kullanmak suretiyle, sesçe aynı olan “et” 

anlamındaki kökten türetir. Avustralya soru bildiricisi miNHa’nın, birçok başka 

dil grubunda benzer biçimli akrabası olduğuna dair pek çok delil olmasaydı bile 

Dixon’ın aile içi açıklamasının reddedilmesi gerektiğine inanıyorum. MEAT > 

SOMETHİNG (ET > HERHANGİ BİR ŞEY) anlam değişmesi görülmemiş; en 

azından diyebiliriz ki dünya dillerinde muhtemelen, tam olarak kanıtlanmamış 

bir şeydir. Daha da ötesi, normal semantik evrim, SORU > BELİRSİZLİK 

yönündedir; aksi yönde değil. Sonuç olarak Dixon’ın aile içi açıklaması, basit ve 

açık olmakla birlikte en ihtimal dışı açıklamadır. Greenberg (1990, 1991) Hint- 

Avrupa’daki belirli fenomenleri anlamak için geniş bir perspektifin önemini 

açıklar ki bu konu aynı zamanda Nostratik araştırmalarına da büyük katkı 

sağlayan konulardan biriydi. Biyoloji sınıflandırmacıları, geniş perspektifin çok 

önemli olduğunu uzun zaman önce anlamışlardı. Umulur ki dil sınıflandırmacıları 

da kısa zamanda benzer bir anlayışa kavuşacaklardır. 

Biz sadece, insan popülasyonunun biyolojik ve lengüistik özelliklerdeki 

yansımalarının yapısını anlamaya başlıyoruz. İnsan türünün en yüksek seviyede 

sınıflandırılması konusunda biyolojik sınıflandırma şimdilik daha ileri durumda 

görünüyor; fakat hiç şüphesiz biyoloji ve dil biliminin her ikisinin de, türümüzün 

soy dallanmasını çözmede kendilerine ait farklı ve önemli rolleri bulunmaktadır. 

Biyolojik ve lengüistik sınıflandırmaların her ikisi üzerinde de daha güvenle ve 

daha ayrıntılı olarak durulduğu zaman belki de, iki alan arasındaki paralellik ve 

benzerlikler artık tuhaf değil tabii görünmeye başlanacaktır. 

180


Kaynaklar 

Benedict, Paul K. (1975), Austro-Thai: Language and Culture, New Haven, Conn. 

Bengtson, John D. ve Merritt Ruhlen (1992), “Global Etymologies”, On The Origin of 

Languages, Stanford 1994, 277-336. 

Blake, Barry J. (1988), “Redefining Pama-Nyungan: Towords and Prehistory of Australian 

Languages”, Yearbook of Australian Linguistics 1. 

Campbell, Lyle (1986), “Comment”, on an article by Joseph H. Greenberg, Christy G. Turner 

ve Stephen L. Zegura, Current Anthropology 27: 488. 

Cavalli-Sforza, L. L., Alberto Piazza, Paolo Menozzi ve Joanna Mountain (1988), 

“Reconstruction of Human Evolution: Bringing Together Genetic, Archeological and 

Linguistic Data”, Proceedings of the National Academy of Sciences 85: 6002-6. 

Darlu, Pierre, Merritt Ruhlen ve L. L. Cavalli-Sforza (1988), “A Taxonomic Analysis of 

Linguistic Families”, a. y. 

Darwin, Charles (1871), The Descent of Man, London. 

Dixon, R. M. W. (1980), The Languages of Australia, Cambridge, Eng. 

Dolgopolsky, Aron B. (1964), “Gipoteza drevneyşego rodsva yazıkovıħ semei severnoy 

Eurasii s veroyatnostnoy toçki zreniya”, Voprosı Yazıkoznaniya 2: 53-63 [İngilizce 

çevirisi: Typology, Relation and Time (editörler: Vitaliy V. Shevoroshkin and Thomas 

L. Markey), 1986, Ann Arbor, Mich., s. 27-50]. 

------- (1984), “On Personal Pronouns in the Nostratic Languages”, Linguistica et Philologica 

(editörler: Otto Gschwantler, Károly Rédei, Hermann Reichert), Vienna, 65-112. 

Eldredge, Niles (1985), Time Frames, New York. 

Greenberg, Joseph H. (1963), The Languages of Africa, Bloomington, Ind. 

------- (1971), “The Indo-Pacific Hypothesis”, Current Trends in Linguistics (editör: Thomas 

A. Sebeok), Vol. 8, The Hague, 807-71. 

------- (1987), Language in the Americas, Stanford, Calif. 

------- (1990), “The Prehistory of the Indo-European Vowel System in Comparative and 

Typological Perspective”, Proto-Languages and Proto-Cultures (editör: Vitaly 

Shevoroshkin), Bochum, Germany, 77-136 (Rusça çeviri: Voprosı Yazıkoznaniya, 

1989, No. 4: 5-31). 

------- (1991), “Some Problems of Indo-European in Historical Perspective”, Sprung from 

Some Common Source: Investigations into the Prehistory of Languages (editörler: 

Sydney M. Lamb, E. Douglas Mitchell), Stanford, Calif., 125-40. 

------- (yayına hazırlanmakta), The Eurasiatic Language Family: Indo-European and Its 

Closest Relatives, Stanford, Calif. 

Gregersen, Edgar A. (1972), “Kongo-Saharan”, Journal of African Languages 11: 69-89. 

İllich-Svitych, Vladislav (1967), “Materialı k sravnitel’nomu slovaryu nostratiçeskiħ 

yazıkov”, Etimologiya 1965 (Moskva), 321-73 [İngilizce çeviri: Reconstructing 

Languages and Cultures (editör: Vitaly Shevoroshkin), Bochum, Germany, 125-76]. 

------- (1971-84), Opıt sravneniya nostratiçeskiħ yazıkov, 3 cilt, Moskva. 

Klimov, G. A. (1964), Etimologiçeskiy slovar’ kartvel’skiħ yazıkov, Moskva. 

Pokorny, Julius (1959), Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch, Bern. 

Ruhlen, Merritt (1979), “On the Origin and Evolution of French Nasal Vowels”, Romance 

Philology 32: 321-35. 

181


------- (1987), A Guide to the World’s Languages, Vol. 1: Classification, Stanford, Calif. 

------- (1991), “Proisħojdeniye yazıka: retrospektiva i perspektiva”, Voprosı Yazıkoznaniya 1: 

5-19 (Bu makalenin Rusça çevirisi). 

Swadesh, Morris (1954), “Perspectives and Problems of Amerindian Comparative 

Linguistics”, Word 10: 306-32. 

Sweet, Henry (1901), The History of Language, London. 

Trombetti, Alfredo (1905), L’unità d’origine del linguaggio, Bologna. 

Whitney, William Dwight (1867), Language and the Study of Language, New York. 

182

.......... 

Değerlendirme 

ve Tanıtmalar 

Reviews 

183

Sir Gerard Clauson, (Çev. Fatma Ertürk) 

184



Ersoy, Feyzi (2010), Çuvaş Türkçesi Grameri, 

Gazi Kitabevi, Ankara, 490 s. ISBN 978-605-5543-45-7 

Ekrem Arıkoğlu * 1 

Sovyetlerin çöküşünden sonra ülkemizde çağdaş Türk lehçeleriyle ilgili 

çalışmalar çok büyük bir ivme kazandı. Bu ivmeye Ahmet B. Ercilasun’un 

katkısı başka herhangi bir kimseyle kıyaslanamayacak derecede fazla oldu. 

Onun yetiştirdiği, yönlendirdiği öğrencileri Türk lehçelerinde bilimsel 

tezlerinin yanında, uzmanlaştıkları alanların çeşitli yönlerini araştıran eserler de 

ortaya koymaya başladılar. Elimizdeki Çuvaş Türkçesi Grameri de Ahmet B. 

Ercilasun’un genç öğrencilerinden Feyzi Ersoy’un hocasına adadığı bir eseri. 

Çuvaşça, herkesçe kabul edilen fikre göre, Türkçeden en erken kopan 

Türk lehçesi (bazılarınca dili)’dir. Son yıllarda ülkemizde Emine Yılmaz, Metin 

Yılmaz, Oğuzhan Durmuş ve Bülent Bayram’ın Çuvaşçayla ilgili çeşitli kitap ve 

makale çapında çalışmalarını görmekteyiz. 

Doç. Dr. Feyzi Ersoy; yüksek Lisansını (Ulıp Halapisem Metni 

Esasında Çuvaşçada İsim, Gazi Üni. 2000, Bu çalışmada faydalanılan Ulıp 

Halapisem Metni TDK tarafından “Çuvaş Alp Hikâyeleri” adıyla basılmıştır.) 

ve doktorasını (Türk-Moğol Dil İlişkisi ve Çuvaşça, Gazi Üni. 2008) Çuvaşça 

üzerine yapmıştır. Özellikle doktora çalışmasında Çuvaşça, Moğolca, İngilizce 

ve Eski Türkçe bilgilerini gerektiren zor bir konunun üstesinden başarıyla 

gelmiştir. Ersoy’un bu başarılı çalışması da yakında basılacaktır. 

Çuvaş Türkçesi Grameri; Giriş, Ses Bilgisi, Şekil Bilgisi, Söz Dizimi, 

Metinler ve Kaynakça olmak üzere altı ana bölümden oluşuyor. Giriş bölümünde 

Çuvaşistan ve Çuvaşlar hakkında bilgi verildikten sonra, Çuvaş Türkçesi ve bu 

Türkçeyle ilgili yapılan çalışmalar tanıtılıyor. 

Eserin Ses Bilgisi bölümünde Çuvaşçanın ses özelliklerinin Eski 

Türkçeyle mukayeseli olarak verildiğini görüyoruz. 

Eserde en geniş yer Şekil Bilgisi bölümüne ayrılmış. Bölümde yapım ekleri 

işlendikten sonra kelime türlerine geçiliyor. Çekim ekleri bu türler içerisinde 

sırası geldikçe işleniyor. Kelime Türlerinde sırasıyla isimler, sıfatlar, zarflar, 

zamirler ve fiiller veriliyor. İsim-fiiller, Sıfat-fiiller, Zarf-fiiller konularından 

sonra görevli kelimeler başlığı altında edatlar ve bağlaçlar, anlamlı-görevli 

* 

Prof. Dr., Gazi Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, arikoglu@gazi.edu.tr 

185

Ekrem Arıkoğlu 

kelimeler başlığı altında ise ünlemler anlatılıyor. Eserin sonlarında ise söz dizimi, 

metinler ve kaynakça bölümleri bulunuyor. 

Bizce bu grameri diğerlerinden ayıran temel özellik, verilen hemen 

her örneğin kaynağının gösterilmesi. Örnek olarak gösterilen kelimelerin 

Çuvaşça sözlükteki tabanı, sayfa numarasıyla birlikte esere alınmış. Eserde 

bir nevi metinden hareketle gramer özelliklerinin ayrıntılı bir şekilde işlendiği 

söylenebilir. Çoğunlukla anlatılan özellik cümle içinde verildiğinden örneğin 

metin bağlamında kazandığı anlam daha kolay anlaşılıyor. 

Eser, Çuvaşçanın grameriyle ilgili herhangi bir konuyu merak edenlere 

kaynaklık edeceği gibi, verilen bolca örnek ve bu örneklerin çoğu zaman 

birebir yapılan çevirisiyle aynı zamanda bir Çuvaşça öğretme kitabı vazifesi de 

göreceğe benziyor. 

Feyzi Ersoy; Çuvaşçayı Çuvaşistan’da, Moğolcayı Moğolistan’da, 

İngilizceyi Amerika Birleşik Devletleri’nde öğrenmiş genç ve gayretli bir 

arkadaşımız. Elimizdeki eseri onun ilerde daha spesifik, ülkemizde uzmanı az 

bulunan Çuvaş Türkçesi, Türkçe Moğolca ilişkisi, Türkçenin Altayistik içindeki 

yeri vb., konularda Türkoloji bilimine güzel eserler kazandıracağının bir 

göstergesi. Arkadaşımızı kutluyoruz ve bu tür çalışmalarının devamını diliyoruz. 

186



.......... 

Pekacar, Çetin, Kumuk Türkçesi Sözlüğü, 

Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2011, 409 s., 

ISBN 978-975-16-2385-0 

Hakan Akca * 1 

Türk insanı “Söz gümüşse sükût altındır.” atasözünü bazen espri 

yapmak amacıyla değiştirerek “Söz gümüşse sözlüğü olan yaşadı.” şeklinde 

söylemektedir. Aslında espri yapmak amacıyla söylenmiş olan bu söz bir bakıma 

bir dil veya lehçe için sözlüğün ve söz varlığının önemini vurgulamaktadır. 

Gerçekten de sözcükler, söz varlığı bir dilin gücünü ve büyüklüğünü, dilin 

büyüklüğü de o dili konuşan milletin büyüklüğünü göstermektedir. Nitekim 

küçük bir Türk lehçesi sayabileceğimiz Kumuk Türkçesine ait 12.000 madde 

başı kelime bulunan bir sözlüğünün olması Türk dilinin büyüklüğünün bir 

göstergesi sayılabilir. 

Bilindiği gibi Çağdaş Türk lehçeleri üzerine çalışma yapan araştırmacılar 

için çalışma yaptıkları lehçenin sözlüğüne sahip olmak son derece önemlidir. 

Çünkü Türk lehçeleri üzerine çalışma yapan araştırmacılar ilk zamanlarda bir 

kelimenin anlamını bulabilmek için birden fazla sözlük taramak ya da madde 

başı Türkçe, açıklamaları Rusça olan sözlüklerden faydalanmak zorunda 

kalmışlardır. Ancak daha sonra araştırmacılar, üzerinde çalıştıkları Türk 

lehçelerinin sözlüklerini hazırlayarak veya Türkçe-Rusça sözlükleri Türkiye 

Türkçesine aktararak bu konudaki eksiği gidermişler ve böylece daha sonraki 

araştırmacılara büyük kolaylık sağlamışlardır. 

Türkiye’de çalışan dilciler için sözlük konusunda eksiği olan Türk 

lehçelerinden biri de Kumuk Türkçesiydi. Kumuk Türkçesi, bugün Dağıstan 

Özerk Cumhuriyetinde yaşayan ve Dağıstan’daki nüfusları toplam 365.804 

olan Kumuk Türklerince kullanılan bir Türk lehçesidir. 2002’de yapılan son 

nüfus sayımına göre Rusya Federasyonu içerisindeki toplam Kumuk sayısı 

ise 422.409’dur (http://www.perepis2002.ru/index.htmlid=87, 26.04.2012). 

Türk lehçelerinin tasnifinde Kuzey-Batı (Kıpçak) grubuna dahil edilen Kumuk 

Türkçesi 1928 yılına kadar Arap alfabesiyle, 1928-1938 yılları arasında 

Latin Alfabesiyle yazılmıştır. Kumuk Türkleri, 1938 yılında bugün hâlen 

yürürlükte olan Kiril Alfabesini kullanmaya başlamışlardır. Kumuk Türkçesinin 

* 

Öğr. Gör. Dr. Gazi Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Teknikokullar/ANKARA. 

hakca@gazi.edu.tr 

187

Hakan Akca 

standartlaştırılması da bu yıllarda gerçekleşmiş ve Kumuk Türkçesi standart dili 

Buynaksk ve Hasavyurt ağızlarına dayandırılmıştır (Pekacar 2011: 7). 

Kumuk Türkçesi çalışanlarının sözlük konusunda günümüze kadar 

faydalandığı kaynak Z. Z. Bammatov’un redaktörlüğünde hazırlanan ve 1969 

yılında Moskova’da yayımlanan Kumukça-Rusça Sözlük’tü. Rusça bilen 

araştırmacılar bu kaynaktan rahatlıkla yararlanırken Rusça bilmeyenler başka 

sözlük veya sözlüklere bakmak zorunda kalıyordu. Kumuk Türkçesindeki bu 

eksiği Prof. Dr. Çetin Pekacar, hazırlamış olduğu sözlükle gidermiş, Kumuk 

Türkçesi çalışanlarına ve Türkoloji’ye önemli bir katkıda bulunmuştur. Burada 

Pekacar tarafından hazırlanan ve Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanan 

Kumuk Türkçesi Sözlüğü (2011) üzerinde durulacaktır. 

Kumuk Türkçesi Sözlüğü: Sunuş, Kısaltmalar (s. 9-10), Eser Kısaltmaları 

(s.11), Kumuk Türkçesi Alfabesi (Kiril Harfli Alfabeden Çeviri Yazı Alfabesine) 

(s. 13), (Çeviri Yazı Alfabesinden Kiril Harfli Alfabeye) (s. 14), Sözlüğün 

Hazırlanması ve Kullanılması ile İlgili Açıklamalar (s. 15-17) ve Sözlük (s. 21- 

409) bölümlerinden oluşmaktadır. 

Eserin Sunuş bölümünde yazar, Kumuk Türkleri hakkında kısa bilgi 

verdikten sonra kendi sözlüğüne kaynaklık eden Kumukça-Rusça Sözlük 

hakkında birtakım açıklamalar yapmış, daha sonra kendisinin hazırladığı Kumuk 

Türkçesi Sözlüğü ile Kumukça-Rusça Sözlük arasındaki farklara değinmiş, daha 

sonra sözlüğünün hazırlanmasındaki esasları ve sözlüğünü hazırlama sürecini 

anlatmıştır. 

Sunuş’tan sonra iki ayrı bölümde verilen Kısaltmalar yer almaktadır. Bu 

kısaltmalardan ilki (s. 9-10) sözlükte kullanılan kısaltmaların, ikincisi ise madde 

başı kelimelere verilen örneklerin alındığı edebî eserlerin kısaltmalarından 

oluşmaktadır (s.11). Eser Kısaltmaları kısmında, faydalanılan edebî eserlerin 

hem kısaltmaları hem de künyeleri gösterilmiştir. 

Sözlükte kısaltmalardan sonra Kumuk Türkçesi Alfabesi bulunmaktadır. 

Burada verilen Kumuk Türkçesi Alfabesi, klâsik Kiril harf ve Latin harf karşılığı 

şeklinde hazırlanmamıştır. Pekacar, alfabenin gösterimi konusunda bir yenilik 

yapmış, Kumuk Türkçesi alfabesini Kiril (BÜYÜK / küçük), Latin (BÜYÜK 

/ küçük), Açıklamalar ve Örnekler (Kiril / Latin / Anlamı) olmak üzere dört 

başlık altında ayrıntılı olarak göstermiştir. Söz konusu alfabenin gösteriminde 

Açıklamalar kısmında bazı harflerin Kumuk Türkçesindeki özel kullanımına dair 

açıklamalar yer almaktadır. Örneğin: “Sadece kelime başında (kullanılır), sadece 

Rusça alıntılarda (kullanılır), kelime ve hece başında (kullanılır)” vb. Alfabenin 

Örnekler kısmında ise her harf için Kumuk Türkçesinden verilen örnek kelimeler 

Kiril ve Latin harfleriyle ve Türkiye Türkçesindeki karşılıklarıyla birlikte 

gösterilmiştir (s. 13). Daha sonra aynı alfabe Çeviri Yazı Alfabesinden Kiril 

188

Pekacar, Çetin, Kumuk Türkçesi Sözlüğü 

Harfli Alfabeye olmak üzere aynı yöntemle ayrıntılı bir şekilde gösterilmiştir 

(s. 14). Alfabenin bu şekilde Latin’den Kiril’e gösterilmesi de yine bir yenilik 

olarak görülebilir. 

Sözlük bölümünden önce son olarak Sözlüğün Hazırlanması ve 

Kullanılmasıyla İlgili Açıklamalar yer almaktadır (s.15-17). Bu bölümde 

Pekacar, Kumuk Türkçesi Sözlüğü’nü hazırlamasındaki esasları açıklamıştır. 

Sözlüğün hazırlanmasındaki belli başlı esaslar şunlardır: 

1. Kumuk Türkçesi Sözlüğü, madde başı kelimeler Kumukça, açıklamalar 

Türkçe olmak üzere iki dilli olarak hazırlanmıştır. Sözlükte Türkiye Türkçesinde 

bire bir karşılığı olan kelimelerin yalnızca söz konusu karşılıkları verilmiş, 

kelimelerin ayrıca izahı yapılmamıştır. Ancak Kumuk Türkçesine has kültürel 

öğeleri taşıyan kelimeler kaçınılmaz olarak aynı şekilde verilmiş, fakat aynı 

zamanda bu kelimelerin izahı yapılmıştır. 

2. Sözlükte Kumuk Türkçesine ait bütün kelime, kelime grubu ve 

cümleler madde başı olsun veya olmasın koyu harfli yazı tipiyle, bunların 

Türkiye Türkçesindeki karşılıkları ise normal yazı tipiyle yazılmış, herhangi bir 

sözcükle ilgili Türkçe açıklamalar ise italik olarak gösterilmiştir. 

3. Sözlükte Ortak Türk Alfabesine dayanan çeviri yazı alfabesi kullanılmış, 

Türkiye Türkçesinde harf karşılığı olmayan damak n’si (ŋ), arka damak k’si (q) 

ve hırıltılı h (x) ünsüzlerini karşılayan ünsüzler Latin alfabesindeki sıralarına 

göre düzenlenmiştir. 

4. Sözlükte eşsesli olan kelimeler Romen rakamlarıyla birbirinden 

ayrılmıştır: 

gözen I ağaç sansarı 

gözen II esk. atlar için ağıl 

5. Birden fazla anlamı olan kelimelerin farklı anlamları rakamlarla 

birbirinden ayrı olarak gösterilmiştir. 

cahillik 1. gençlik; 2. cahillik 

6. Bazı kelimelerin cümle içindeki kullanımını ve anlamını göstermek 

amacıyla edebî eserlerden örnek cümleler verilmiş, verilen örnek cümlelerin 

geçtiği eserler kısaltmayla ve eserde geçtiği sayfa numarası belirtilerek 

gösterilmiştir. 

7. Sözlükte çekim eki aldığında yapısında sesçe değişme olan 

kelimelerdeki değişmeler gösterilmiştir: 

burun, -rnu burun… 

göŋül, -öŋü gönül… göŋü açıq açık yürekli… 

8. Madde başı yapılan kelimelerin daha yaygın kullanılan biçimleri varsa 

189

Hakan Akca 

o biçime bk. (bakınız) kısaltmasıyla gönderme yapılmış ve kelimenin anlamı 

yaygın kullanılan madde başında verilmiştir: 

çiŋ bk. çink 

9. Sözlükte kelimelerin içinde geçtikleri söz öbekleri atasözleri ve 

deyimler de gösterilmiştir: 

abat adım har abatında her adımında… abat almaq yürümek, adım 

atmak… vb. 

aç 1) aç, tok olmayan; aç qarınğa: aç karnına; açnı qarnı toyar gözü 

toymas atas. açın karnı doyar, gözü doymaz; açnı xadirin toq bilmes atas. açın 

hâlinden tok anlamaz… 

10. Birbirinin yerine kullanılan söz öbekleri, aralarına veya kelimesi 

konularak gösterilmiştir: 

yoluŋ tüz bolsun! veya yaxşı yol! yolun açık olsun!, güle güle, iyi 

yolculuklar! vb. 

11. Tek başına kullanılmayan ancak bir söz öbeğinde kullanılan kelimeler 

madde başı yapılmış, iki nokta işaretinden sonra kelimenin içinde geçtiği söz 

öbeği anlamıyla birlikte gösterilmiştir: 

labizi: labizidey bolmaq baştan aşağı ıslanmak. 

12. Sözlükte alıntı olan kelimeler kısaltmalarla gösterilmiştir: Rus. 

(Rusça) Ar. (Arapça) gibi. 

13. Madde başı sözlerin gramerdeki türleri de yine kısaltmalarla 

gösterilmiştir. 

14. Türkiye Türkçesinde aynen karşılığı olmayan kelimelerin karşılığı 

aynen verilmiş fakat parantez içinde tanımlamaları yapılmıştır: 

pryanik pryanik (Ruslarda balla, şekerle yapılan bir çeşit tatlı). 

15. Bazı söz öbeklerinin, deyimlerin ve atasözlerinin Türkiye 

Türkçesindeki anlamları verildikten sonra sözlük anlamları parantez içinde ve 

harf. (harfiyen) kısaltmasıyla verilmiştir: 

mıyığın balta kesmey gururlanıyor, kibirleniyor (harf. bıyığını balta 

kesmiyor). 

Pekacar, Kumuk Türkçesi Sözlüğü adlı eserini yukarıda bahsedilen 

Kumukça-Rusça Sözlük’ü (1969) esas alarak hazırlamıştır. Ancak Pekacar, 

Kumukça-Rusça Sözlük’te gördüğü hataları düzeltmek, eksiklikleri gidermek ve 

yeni kelimeler eklemek suretiyle âdeta yeni ve farklı bir sözlük ortaya koymuştur. 

Örneğin, Kumukça-Rusça Sözlük’te 11.851 madde başı sözcük vardır; fakat 

Kumuk Türkçesinde yaygın olarak kullanılmasına rağmen Kumukça-Rusça 

190

Pekacar, Çetin, Kumuk Türkçesi Sözlüğü 

Sözlük’te yer almayan iki yüzün üzerinde sözcük Kumuk Türkçesi Sözlüğü’ne 

alınmıştır. Böylece Kumuk Türkçesi Sözlüğü’nde madde başı sözcük sayısı 

12.000 olmuştur. Aynı şekilde Pekacar’ın sözlüğünde Kumukça-Rusça Sözlük’te 

anlamları eksik yazılan kelimelerin anlamları tamamlanmış, yanlış yere yazılan 

bazı örnekler düzeltilmiş, atasözü olmasına rağmen deyim olarak belirtilen 

sözler ayıklanmış ve atasözleri ayrılmıştır. Madde başı sözcükler için verilen 

örnekler Kumuk Türkçesi edebi eserlerinden taranıp sözlüğe alınmış, söz 

konusu edebi eserlerin adları ve kısaltmaları Eser Kısaltmaları (s.11) başlığı 

altında gösterilmiştir. Bir sözlüğe iki yüzün üzerinde kelime ilave ederek katkıda 

bulunmak önemli bir iştir. Ayrıca Kumuk Türkçesi Sözlüğü, kelimelerin içinde 

geçtikleri atasözleri, deyimler, söz öbekleri ve tabirlerle zenginleştirilmiştir. 

Bilindiği gibi bireysel olarak sözlük hazırlamak kolay bir iş değildir. 

Bu sebeple sözlükler genelde komisyon ya da ekip tarafından hazırlanır. Daha 

önce Kumuk Türklerinin Atasözleri (Pekacar 2006) adlı çalışmasıyla 3006 adet 

Kumuk atasözünü Türk kültürüne kazandıran Pekacar, böyle bir sözlüğü bireysel 

olarak hazırlayarak zorlu bir işin üstesinden gelmiştir. Nitekim bizler, hocamızın 

bu sözlüğü hazırlama aşamasında çektiği sıkıntılara yakinen şahit olduk. Prof. 

Dr. Çetin Pekacar hocamızı bu önemli çalışmasından dolayı tebrik eder, Türk 

kültürü, Türk dili ve Kumuk Türkçesine katkılarının devamını dileriz. 

Kaynaklar 

Kumukça-Rusça Sözlük (1969), Redaktör: Z.Z. Bammatov, Moskova. 

Pekacar, Çetin (1997). “Kumuk Türkleri”, Yeni Türkiye Türk Dünyası Özel Sayısı II, Mayıs- 

Haziran 1997, Yıl: 3, Sayı: 15, s. 2062-2066. 

Pekacar, Çetin (2006). Kumuk Türklerinin Atasözleri (İnceleme-Metin-Dizinler), Ankara. 

Pekacar, Çetin (2011). Kumuk Türkçesi Sözlüğü, Ankara, TDK Yay. 

http://www.perepis2002.ru/index.htmlid=87, 26.04.2012. 

191



Köktürk Harfli Uygur Bitigleri Üzerine 

İki Yeni Eser 

Hüseyin Yıldız * 1 

Köktürk harfli metinler denildiğinde akla ilk gelenler, her ne kadar 

Köktürk Bengütaşları olsa da çok farklı coğrafyalarda bu harflerin izlerine 

rastlandığı Türklük bilimi dünyasınca bilinen bir gerçektir. İlk örneklerinden 

günümüze kadar geçen zamanda içinde, sürekli yeni bengütaşlar keşfedilmekte 

ve bilim adamlarınca bazı sınıflandırma denemeleri yapılmaktadır. Prof. Dr. 

Ahmet Bican Ercilasun’un dört ana başlıkta ve 10 grupta sınıflandırdığı bu 

metinlerin ikinci grubunu Uygur Bitigleri oluşturmaktadır: 

Köktürk Yazılı Metinleri 

1. Köktürk Bengütaşları 

2. Uygur Bitigleri 

3. Yenisey Yazıtları 

4. Diğer Yazıtlar 

4.1. Moğolistan’daki Diğer Yazıtlar 

4.2. Dağlık Altay Cumhuriyeti’ndeki Yazıtlar 

4.3. Kırgızistan Yazıtları 

4.4. Türkistan’daki Diğer Yazıtlar 

4.5. Kuzey Kafkasya Yazıtları 

4.6. Kırım, Balkanlar ve Macaristan’da Bulunan Yazıtlar 

4.7. Sekel Yazısı (Ercilasun, 2010: 128-146) 

Uygur Kağanlığı döneminden kalan yazıtlar konusunda tartışmalar 

sürmekte, hangi yazıtların bu döneme ait olduğu hususunda farklı görüşler 

bulunmaktadır. Ancak konuyla ilgilenen Türkologlar Tes, Tariat ve Şine Usu 

bitiglerinin Uygur Kağanlığı’na ait olduğu düşüncesinde hemfikirdir. Suci, 

Hoyto Tamir, I. II. ve III. Karabalgasun, Ar Hanin, Somon-Sevrey, Gürbelcin, 

Somon-Tes, Mutrın Temdeg yazıtlarının ait olduğu dönem hakkında ise çeşitli 

fikirler ileri sürülmektedir: 

Osman Fikri Sertkaya (1995) 

Osman Fikri Sertkaya (1998) 

Árpad Berta (2004, 2006) 

Ahmet Bican Ercilasun (2006) 

Tes, Terh/Taryat, Şine Usu, Karabalgasun Yazıtları 

Tes, Terh/Taryat, Bayan Çor / Moyun Çor (Şine Usu), Hoytu 

Tamır, Karabalgasun (Orhun III), Üç Köşe (Gurvaljin), 

Somon-Tes 

Tes, Taryat, Şine Usu, Süüci 

Tes, Taryat, Şine Usu, Somon-Sevrey, Suci, Karabalgasun 

Bitigleri, Ar Hanin, Gürbelcin, Somon-Tes, Mutrın Temdeg 

* 

Arş.Gör., Gazi Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Eski Türk Dili Asistanı, 

hyildiz@gazi.edu.tr 

192

Köktürk Harfli Uygur Bitigleri Üzerine İki Yeni Eser 

Cengiz Alyılmaz (2009) 

Osman Mert (2009) 

Hatice Şirin User (2009) 

Erhan Aydın (2011) 

Tes, Tariat, Şine Us, Karabalgasun I-II-III, Mutrın Temdeg 

Tes, Tariat, Şine Us, Karabalgasun I-II-III, Mutrın Temdeg 

Tes, Taryat, Şine Usu, Suci 

Tes, Tariat, Şine Usu, Karabalgasun I-II, Gürbelcin, Hoyto 

Tamir 

Burada tanıtımını yapacağımız iki eser de, Türkologlarca tartışmasız bir 

biçimde Uygur Kağanlığı dönemine tarihlendirilen ve her biri de 747-759 yılları 

arasında kağanlık yapan Tengride Bolmış El Etmiş Bilge Kagan adına dikilmiş 

olan Tes, Taryat ve Şine Usu yazıtlarını konu edinmektedir. Lâkin, kitapların 

tanıtımına geçmeden önce, söz konusu yazıtlar hakkında kısa bilgiler vermekte 

fayda vardır. 

İlk olarak 1915’te B. Ya. Vladimirtsov’un bulduğu, ancak kaşifi tarafından 

kopya edilip yayımlanmasına izin verilmeyerek kaybolmasına sebep olunan Tes 

yazıtı; 1976’da S. G. Klyaştornıy ve S. Karcavbay tarafından tekrar bulunur. 

Halen Moğolistan Arkeoloji Müzesi’nde koruma altına alınan yazıtın batı 

yüzünde 6, kuzey yüzünde 5, doğu yüzünde 6 ve güney yüzünde 5 olmak üzere 

toplam 22 satır bulunmaktadır. Yazıtın ilk neşrini S. Karcavbay (1978) yapsa 

da, ilerleyen yıllarda M. Şinehüü (1980) ve S. G. Klyaştornıy (1984), T. Ôsawa 

(1999), Á. Berta (2004), O. Mert (2009), H. Şirin User (2009), E. Aydın (2011) 

da yazıtı neşrederler. A. Róna-Tas, G. Doerfer, O. F. Sertkaya, T. Tekin ise yazıt 

üzerinde çalışmaları bulunan diğer Türkologlardır. 

Taryat/Tariat (Terh) yazıtının ilk parçası Ts. Dorjsuren; yazıta ait taş 

kaplumbağa Kh. Luvsanbaldan, M. Şinehüü, B. Bazilhan, S. G. Klyaştornıy’den 

oluşan Moğol-Sovyet bilim heyetince 1969’da; kalan iki parça da N. Ser-Odjav 

ve V. V. Volkov tarafından 1970’te bulunmuştur. Bugün Moğolistan Arkeoloji 

Müzesi’nde bulunan yazıtın batı ve doğu yüzünde dokuzar, kuzey ve güney 

yüzlerinde ise altışar satır olmak üzere kaplumbağa altlığındaki satırla birlikte 

toplam 31 satır bulunmaktadır. Yazıt üzerindeki neşir çalışmaları M. Şinehüü 

(1975), S. G. Klyaştornıy (1980, 1982), T. Tekin (1982, 1983), A. Katayama 

(1999), Á. Berta (2004), O. Mert (2009), H. Şirin User (2009) ve E. Aydın 

(2011)’a aittir. 

Uygur Kağanlığı yazıtları içinde en hacimlisi olan Şine Usu yazıtı 

G. J. Ramstedt tarafından 1909’da bulunmuş olup batı ve doğu yüzlerinde 

12’şer, kuzey yüzünde 13 ve doğu yüzünde 15 olmak üzere toplam 52 satırdan 

oluşmaktadır. Bugün Arhangay Aymak’ın Hayrhan Sum ile Bulgan Aymag’ın 

Sayhan Sum sınırlarının kesiştiği Mogoyn Şine-Us bölgesinde bulunan yazıt 

hakkındaki neşir çalışmalarını G. J. Ramstedt (1913), H. N. Orkun (1936), S. Ye. 

Malov (1959), G. Aydarov (1971), T. Moriyasu (1999), Á. Berta (2004), E. Aydın 

(2007, 2011), O. Mert (2009) ve H. Şirin User (2009) yapmışlardır. 

193


MERT, Osman (2009) Ötüken Uygur Dönemi Yazıtlarından Tes, Taryat, 

Şine Us, Belen Yayıncılık, Ankara, XI+337 s., ISBN: 978-9944-5006-7-8 

Yüksek lisans tezini Hamdullah Subhi’nin ‘Dağyolu 2’ Adlı Eserinde 

Söz Dizimi 1 adıyla 1996’da, doktora tezini ise Kutadgu Bilig’de Hal Kategorisi 2 

adıyla 2002’de savunan Osman Mert bu çalışmasıyla, hocası Prof. Dr. Cengiz 

Alyılmaz’ın izinden gittiğinin bir kanıtını sunmaktadır. İsmail Doğan tarafından 

hazırlanıp Türk Dil Kurumu tarafından basılan Kafkasya’daki Göktürk (Runik) 

İşaretli Yazıtlar (2000) ve Doğu Avrupa’daki Göktürk (Runik) İşaretli Yazıtlar 

(2002); Osman Fikri Sertkaya, Cengiz Alyılmaz ve Tsendiyn Battulga’nın 

hazırladığı ve TİKA tarafından yayımlanan Moğolistan’daki Türk Anıtları 

Projesi Albümü (2001); Cengiz Alyılmaz’ın Orhun Yazıtlarının Bugünkü 

Durumu (2005) ve (Kök)Türk Harfli Yazıtların İzinde (2008) başlıklı çalışmaları 

ile Türkiye Türkolojisine özellikle de Eski Türkçe sahasına getirilen yeni bakış 

açısının devamı niteliğindeki bu çalışma hiç şüphesiz diğerleri kadar değerlidir. 

Çalışmasını Giriş, Ötüken Uygur Dönemi Yazıtları ve Sözlük-Dizin 

ana bölümlerinden oluşturan Mert; Uygur adı, Ötüken Uygurları, Ötüken 

Uygurlarında ekonomik ve yerleşik hayat, Ötüken Uygurlarının dini gibi 

konularda bilgi verdiği uzunca bir giriş bölümünden sonra çalışmanın esasını 

oluşturan ikinci bölüme geçer. 

Dört alt başlıktan oluşan ve Ötüken Uygur Dönemi Yazıtları adını 

taşıyan ikinci bölümde ilk olarak I., II. ve III. Karabalgasun Yazıtları ile Mutrın 

Temdeg Yazıtı hakkında her biri birkaç paragraftan oluşan, kısa ancak açıklayıcı 

bilgilerin verildiği Ötüken Uygur Dönemi Kağan ve Kumandan Yazıtları alt 

başlığı gelmektedir. Söz konusu yazıtların fotoğraf ve çizimlerinin de bulunduğu 

bu bölümü, çalışmanın asıl sebebi ve çıkış noktası olan üç yazıtı, sırasıyla 

Tes, Tariat (Terh / Terhiín Gol / Terh Irmağı) ve Şine Us / Moyun Çor Kağan 

yazıtlarının işlendiği bölümler takip etmektedir. 

Her üç yazıt hakkındaki bilgilendirici nitelikte olan birkaç sayfalık girişten 

sonra yazıtların ünlüler, ünsüzler, çift ünsüzler ve hece işaretlerine bağlı olarak 

yazım ve dil özellikleri verilmiştir. Ayrıca burada, renklendirilmiş tablolarla 

işaretlerin konumuna ve seslerin çıkış yerine bağlı farklılıklar da gösterilmiştir. 

Buna göre 8 ünlü işareti Köktürk harfli metinlerde ve diğer Uygur 

Kağanlığı yazıtlarında olduğu gibi bu üç yazıtta da aynen tatbik edilmiştir. 

Grafemlerin yani iki işaretli (kalın / ince) ünsüzlerin yazımında genel 

itibariyle aynılık görülse de bazen harflerin ters (aynalı görüntü) biçimlerinin 

kullanıldığına rastlanır. Mesela N 2 ve S/Ş 1 sesleri böyledir. Köktürk yazıtlarıyla 

1 Mert, Osman (1996), Hamdullah Subhi’nin ‘Dağyolu 2’ Adlı Eserinde Söz Dizimi (Dan.: Yrd. Doç. Dr. Muhsine 

Börekçi), Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, 286 s. 

2 Mert, Osman (2002), Kutadgu Bilig’de Hal Kategorisi (Dan.: Yrd. Doç. Dr. Cengiz Alyılmaz), Atatürk Üniversitesi, 

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, 228 s. 

194


kıyaslandığında görülen en belirgin farklılık ise T 1 sesindedir. Bilinen genel 

Türk runik alfabesinde işaretiyle gösterilen T 1 sesi; Tes yazıtında , Tariat 

yazıtında , Şine Us yazıtında ise biçimlerinde işaretlenmiştir. 

Benzer durumlara çift ünsüzlerde, tek işaretli ünsüzlerde ve hece işaretlerinde 

de rastlanmaktadır. 

Eserde, yazıtlarla ilgili yazım ve dil özelliklerinden sonra, yazıtların 

epigrafik belgelenmesi bölümü gelmektedir. Öncelikle yazıtların ilgili yüzleri 

renklendirilmiş Köktürk harfleriyle gösterilmekte, sonra yorumlu yazı çevrimi 

verilmekte ve en son Türkiye Türkçesine aktarımı yapılmaktadır. Yazıtların 

Köktürk harfli biçimlerini verirken renklendirme sistemi şu şekildedir: 

Siyah 

Kırmızı 

Mor 

Mavi 

Yeşil 

…… 

Yükseltilmiş Kırmızı 

: Sağlam durumda olan harfleri göstermektedir. 

: Harcaubay ya da Klyaştorniy tarafından yapılan ilk 

yayınlarda olan, ancak günümüzde aşınıp dökülen kısımları 


: Tamamen yok olmak üzere olan harfleri göstermektedir. 

: Okunabilen ancak aşınıp dökülmeye yüz tutmuş harfleri 


: (Alttan veya üstten) bir kısmı kırılmış olan harfleri 


: Tamamen dökülmüş/yok olmuş harfleri göstermektedir. 

: Yazıttan kopan ve şu an herhangi bir parça üzerinde 

bulunmayan harfleri göstermektedir (Mert, 2009: 124) 

Çalışmada verilen, yazıtlara ait genel, ayrıntılı ve estampajlı görüntüler; 

yazıtların zamana bağlı durum tespiti için de önem arz etmektedir. Böylece, 

görüntü tespiti içeren kendisinden önceki çalışmalarla yapılacak kıyaslamalarda 

kullanılmanın yanı sıra; kendisinden sonra yapılacak bu tip çalışmalara da bir 

karşılaştırma unsuru olarak yansıyabilecektir. 

Sözlük-Dizin bölümüyle devam eden çalışmanın bu bölümü, adından 

anlaşılacağı üzere, kelime ve kelime grubundan oluşan verilerin anlamca 

Standart Türkiye Türkçesindeki karşılıklarını ve gramatikal dizinini birlikte 

içermektedir. 

Çalışmanın yaklaşık 45 sayfalık (s. 289-334) bibliyografya bölümünden 

sonra bir de iki tam sayfayı kaplayan Moğolistan Haritası yer almakta ve burada 

ve malum yazıtların yerlerinin işaretlendiği görülmektedir. 

AYDIN, Erhan (2011), Uygur Kağanlığı Yazıtları, Kömen Yayınları, 

Konya, 196 s., ISBN: 978-975-6527-83-2 

Yüksek lisans tezini Şerhü’l-Menar Grameri 3 adıyla 1997’de, doktora 

3 Aydın, Erhan (1997), Şerhü’l-Menar Grameri (Dan.: Prof. Dr. Mustafa Canpolat), Ankara Üniversitesi, Sosyal 

Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 122 s. 

195


tezini ise Türk Dilinde Zaman Adları 4 adıyla 2002’de savunan ve daha önce Şine 

Usu Yazıtı 5 ve Türk Runik Kaynakçası 6 başlıklı kitap çalışmalarına imza atmış 

olan Erhan Aydın; bu eseriyle üçüncü kitabını Türkoloji âleminin dikkatine 

sunmuş oluyor. 

Erhan Aydın’ın Uygur Kağanlığı Yazıtları adını taşıyan yeni çalışması 

bu üç yazıtın neşri olup 2011 yılında Kömen Yayınları arasından çıkmıştır. 

Aydın’ın, daha önce müstakil bir kitap olarak neşrettiği Şine-Usu yazıtını; Tes 

ve Tariat (Terh) yazıtlarıyla birlikte yeniden yorumlaması şüphesiz hem Türkiye 

Türkolojisi hem de dünya çapındaki runik metin çalışmaları bakımından 

önemlidir. 

10 bölümde tertip edilen çalışmanın ilk üç bölümü giriş mahiyetinde olup 

Uygur Adı, Tokuz Oguz ve On Uygur, Uygurlar ve Uygur Kağanlığı başlıklarını 

taşımaktadır. Uygur adıyla ilgili olarak Kâşgarlı Mahmud, Ebu’l-Gazi Bahadır 

Han, V. Thomsen, J. Németh, S. G. Clauson, J. R. Hamilton, S. Tezcan, İ. 

Kafesoğlu, P. B. Golden ve J. P. Roux’nun görüşüne ve d > y gelişmesine 

değinen Erhan Aydın; ikinci ve üçüncü bölümde tarihî bilgiler verdikten sonra 

Jiu Tang-shu’nun verdiği 9 Uygur boyu ile Reşidüddin’in belirttiği 10 Uygur 

boyuna da değinmektedir: 

Jiu Tang-shu (9 Uygur boyu) 

1. Yaglakar / Yaglakır 

2. Hou-tou-ko [Hu-duo-ge] 

3. Hou-Kiu-lo-wou [Hu-luo-wu] 

4. Mo-ko-si-ki [Mo-ge-xi-qi] 

5. A-wou-tchö [A-wu-di] 

6. Ko-sa / Kasar [Gesar] 

7. Hou-wou-sou [Hu-wa-su] 

8. Yo-wou-ko [Yao-wu-ge] 

9. Hi-ye-wou [Xi-ye-wu] 

Reşidüddin (10 Uygur boyu) 

1. İşgil 

2. Ütīger 

3. Bökr / Bōkīr / Tōkīr 

4. Ōrkundur 

5. Tūlār / Tūlū / Tūlūr 

6. Tārdār / Badār 

7. Ad.r 

8. Üç-Tābīn 

9. Kamlāncū 

10. Ōtīkān 

Çalışmanın dördüncü bölümü sırasıyla Tes (s. 30-37), Tariat (Terh) (s. 

38-58) ve Şine Usu (s. 59-90) yazıtlarının metin neşirlerinin yapıldığı bölümdür. 

Daha önceki yazıt neşirlerinden farklı olarak satır altı metoduyla, üç satırlık 

usulle (ilk satırda runik harfli metin, ikinci satırda transkripsiyonlu metin ve 

üçüncü satırda tercüme metin) ele alınan metinlerin dipnotlarında, aynı Mert de 

4 Aydın, Erhan (2002), Türk Dilinde Zaman Adları (Dan.: Prof. Dr. Mustafa Canpolat), Ankara Üniversitesi, Sosyal 

Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 290 s. 

5 Tanıtma metni için bk. Yıldız, Hüseyin (2008), AYDIN, Erhan (2007), Şine Usu Yazıtı, Karam Yayınları, Çorum, 

ISBN: 978-975-6467-25-1, Dil Araştırmaları (Uluslararası Hakemli Dergi), Sayı: 2 (Bahar 2008), s. 149-150. 

6 Tanıtma metni için bk. Yıldız, Hüseyin (2008), AYDIN, Erhan (2008), Türk Runik Kaynakçası, Karam Yayınları, 

Çorum, ISBN: 978-975-6467-27-5, Dil Araştırmaları (Uluslararası Hakemli Dergi), Sayı: 2 (Bahar 2008), s. 151-152. 

196


olduğu gibi, önceki çalışmalara dair atıflara da yer verilmiştir. E. Aydın’ın, Tes 

yazıtının neşrinde Berta, Klyaştornıy, Mert, Ôsawa, Şirin User; Tariat (Terh) 

yazıtın neşrinde Berta, Klyaştornıy, Katayama, Mert, Şirin User, Tekin; Şine Usu 

yazıtının neşrinde ise Aydarov, Berta, Malov, Mert, Morıyasu, Orkun, Ramstedt, 

Şirin User neşirlerine mukayeseli atıflarda bulunması ve üç yazıtla ilgili olarak 

toplam 1276 dipnota yer vermesi çalışmanın önemini bir kat daha artırmaktadır. 

Üç yazıtın ortak dizininin oluşturulduğu beşinci bölümden sonra, işlenen 

her kelime hakkında uzun açıklamaların bulunduğu altıncı (Yer Adları), yedinci 

(Boy ve Halk Adları) ve sekizinci (Unvanlar ve Unvan Niteleyicileri) bölümler 

gelir. 62 yer adı, 35 boy ve halk adı ve 27 unvan ve unvan niteleyicisi hakkında 

verdiği mukayeseli görüşlerle birlikte çoğu zaman kendi görüşünü de ileri süren 

E. Aydın, böylece onomastik ve tematik çalışmalar için de fikir verici, kaynak 

niteliğinde notlar kaleme almıştır denilebilir. 

Yaklaşık yirmi sayfalık kaynaklar bölümünden sonra yer alan son 

bölümde ikisi Tes, ikisi Tariat (Terh) ve kalanı Şine Usu yazıtına ait toplam 7 

fotoğraf bulunmaktadır. 

Her iki çalışma da şüphesiz, Türkolojiye getirdikleri gerek yeni bakış 

açıları ve yeni okuma denemeleleri gerekse dipnotları ve notları bakımından 

değerlidir. Atatürk Üniversitesi öğretim üyelerinden Doç. Dr. Osman Mert’i 

ve Erciyes Üniversitesi öğretim üyelerinden Doç. Dr. Erhan Aydın’ı mezkûr 

çalışmaları sebebiyle tebrik ediyor ve runik harfli metinler üzerindeki metin 

neşri çalışmalarının devamını diliyoruz. 

Kaynaklar 

AYDIN, Erhan (2011), Uygur Kağanlığı Yazıtları, Kömen Yayınları, Konya, 196 s., ISBN: 

978-975-6527-83-2 

ERCİLASUN, Ahmet B. (2010), Başlangıcından Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Akçağ 

Yayınları (9. Baskı), Ankara. 

HİRİK, Erhan (2011), [Tanıtma] Osman Mert, Ötüken Uygur Dönemi Yazıtlarından Tes, 

Taryat, Sine Us. Belen Yayıncılık, Ankara, 2009, Karadeniz Araştırmaları, Bahar 

2011, Sayı: 29, s. 157-163. 

MERT, Osman (2009) Ötüken Uygur Dönemi Yazıtlarından Tes, Taryat, Sine Us, Belen 

Yayıncılık, Ankara. 

ŞAHİN, İbrahim (2010), [Tanıtma] Osman Mert, Ötüken Uygur Dönemi Yazıtlarından Tes, 

Taryat, Sine Us. Belen Yayıncılık, Ankara, 2009, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / 

Journal of Turkish World Studies, X/2 (Kıs 2010), s.190-192. 

YILDIZ, Hüseyin (2008), [Tanıtma] Erhan Aydın, Şine Usu Yazıtı,Karam Yayınları, Çorum, 

2007, Dil Araştırmaları, Bahar 2008, Sayı: 2, s. 149-150. 

197



Akbaba, Dilek Ergönenç (2011), Kazak ve Nogay 

Türkçesi Yazı Dillerinde Tasvir Fiilleri, Grafiker 

Yayınları, Ankara, 295s., 

ISBN: 978-975-6355-86-2 

Işılay Işıktaş Sava * 1 

Asıl fiil+zarf fiil eki+yardımcı fiilden meydana gelen tasvir fiilleri, Türk 

dili ve lehçeleri ile ilgili yazılan çeşitli gramer kitaplarında, makalelerde ve 

tezlerde incelenmiş birleşik fiil yapılardır. Genel Türk Dili ile ilgili kitaplarda 

tasvirî fiillerin incelendiği bölümlerin bazılarını şöyle sıralayabiliriz: Muharrem 

Ergin’in Türk Dil Bilgisi 12 kitabında Birleşik Fiiller başlığının altında “Fiille 

birleşik fiil yapan yardımcı fiiller”, Süer Eker’in Çağdaş Türk Dili 23 kitabının 

altıncı bölümünün içinde Sözcük Grupları adlı maddenin Birleşik Eylem Grubu. 

Tarihî Türk Şivelerinin gramerlerinde yer alan tasvirî fiillerle ilgili 

kısımlardan birkaçı şöyledir: Necmettin Hacıeminoğlu’nun Karahanlı Türkçesi 

Grameri 34 kitabında ana başlıklardan biri olan Fiiller bölümünün altında Birleşik 

Fiiller kısmının c maddesinde Fiil+Fiil Şeklinde Olan Birleşik Fiiller; Necmettin 

Hacıeminoğlu’nun Harezm Türkçesi ve Grameri 45 kitabında Fiiller bölümünün 

içinde Birleşik Fiiller; Faruk Kadri Timurtaş’ın Eski Türkiye Türkçesi 56 kitabının 

Fiiller bölümünün altında Birleşik Fiiller başlığında, Necmettin Hacıeminoğlu’nun 

Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller 67 adlı kitabında Birleşik Fiiller Kavramı 

bölümünde Eski Türkçeden günümüze kadarki dönemlerinde Birleşik Fiiller 

incelenmiş ve sonra Azeri Türkçesi, Özbek Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Musul- 

Kerkük Türkmen Türkçesi, Kırım Türkçesi, Yeni Uygur Türkçesi alt başlıklarında 

Birleşik Fiiller işlenmiştir. Ali Fehmi Karamanlıoğlu’nun Kıpçak Türkçesi 

Grameri adlı eserinde Yardımcı Fiiller 78 başlığında al-, bil-, ber, er-, tur-, yazyardımcı 

fiillerinin tasvir fiil olarak kullanılmaları örnekleriyle verilmiştir. 

* 

Araş. Gör. Gazi Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, isilay@gazi.edu.tr 

1 ERGİN, Muharrem, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım Yayım Tanıtım, İstanbul 1998 

2 EKER, Süer, Çağdaş Türk Dili, Grafiker Yayınları, 6. Baskı, Ankara, Eylül 2010 

3 HACIEMİNOĞLU, Necmettin, Karahanlı Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, 2 baskı, Ankara 2003 

4 HACIEMİNOĞLU, Necmettin, Harezm Türkçesi ve Grameri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 

No: 3406, Ankara 1997 

5 TİMURTAŞ, Faruk Kadri , Eski Türkiye Türkçesi, Akçağ Yayınları, 3. Baskı, Ankara 2005 

6 HACIEMİNOĞLU, Necmettin, Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller, Kültğr Bakanlığı Yayınları/1348, Kaynak 

Eserler Dizisi/ 47, Ankara 1991 

7 KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi, Kıpçak Türkçesi Grameri, TDK Yay. Ankara, 1994 

198

Akbaba, Dilek Ergönenç (2011), Kazak ve Nogay Türkçesi Yazı Dillerinde Tasvir Fiilleri 

90’ların sonlarından sonra Çağdaş Türk Lehçerinin gramer kitaplarının 

yayınlanmasıyla bu konudaki çalışmalar daha da teferruatlı bir şekilde ele 

alınmaya başlanmıştır. Bu gramer kitaplarının 89 bazılarında birleşik fiiller başlığı 

içinde değerlendirilen tasvirî fiiller, kimi zaman da bu alanla ilgili yüksek lisans 

ve doktora tezlerinde başlı başına bir konu olarak çalışılmıştır 9 . 10 Dilek Akbaba 

Ergönenç’in Kazak ve Nogay Türkçesi Yazı Dillerinde Tasvir Fiilleri adlı 2005 

yılında, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’de tamaladığı doktora tezi 

de bunlardan biridir. Ve bu tez tekrar gözden geçirilerek kitap hâline getirilmiş, 

Grafiker Yayınları tarafından 2011 de basılmıştır. Dilek Akbaba Ergönenç, 

fiillerle ilgili daha önceden yayımladığı makaleler 1011 bu kitabının hazırlanmasına 

katkıda bulunmuştur. 

Dilek Akbaba Ergönenç’in Kazak ve Nogay Türkçesi Yazı Dillerinde 

Tasvir Fiilleri adlı kitabı, 295 sayfa olup Söz Başı, Kısaltmalar, Giriş, İnceleme, 

Sonuç, Tablolar, Kaynaklar adlı başlıklardan oluşmaktadır. 

Eserin Söz Başı’nda yazar, çalışmasında her iki lehçe üzerinde (Kazak ve 

Nogay lehçelerinde) eş zamanlı bir çalışma yaptığını, her tasvir fiili incelenirken 

Eski Türkçe, Harezm ve Eski Kıpçak Türkçelerindeki yapısına ve kullanılışına 

değindiğini ve her fiilin diğer Türk lehçerindeki fonetik varyantlarını gösterdiğini 

ifade etmiştir. Ayrıca Kazak ve Nogay Türkçelerinde, tasvir fiillinin ifade ettiği 

anlam çoğu zaman Türkiye Türkçesinde tek bir kelimeyle karşılanamadığından 

açıklama yapılması gerektiği, bu sebeple de “Kullanılışı” bölümünde verilen 

örnek fiillerin Türkiye Türkçesine aktarılmadığı ve gerekli açıklamaların 

“İşlevler” bölümünde yapıldığı bilgilerine yer verilmiştir. Bunların akabinde her 

8 Mesela; ÖZTÜRK, Rıdvan, Özbek Türkçesi El Kitabı, Çizgi Yayınları, Kayseri, 2005 kitabında Tasvir Fiileri 

bölümünde, s.73-75, KARA, Mehmet, Türkmence (Giriş-Gramer-Metinler-Sözlük),Akçağ Yayınları, Ankara, 2001 

kitabında fiil çekimlerinden sonra Yeterlilik/İktidar Şekli alt başlığında, YÜKSEL, Zühâl, Kırım Tatar Türkçesi 

Grameri Ses ve Şekil Bilgsi, Semih Eğitim Kültür Yayınları, Ankara 2005 kitabında fiil çekimlerinden sonra Tasvir 

Fiiller başlığında, ÇENGEL, Hülya Kasapoğlu, Kırgız Türkçesi Grameri, Akçağ Yayınları, Ankara, 2005 kitabında fiil 

çekimlerinden sonra Tasvir Fiiller başlığında, KOÇ, Kenan, DOĞAN, Oğuz, Kazak Türkçesi Grameri, Gazi Kitabevi, 

Ankara, 2004 kitabında Birlşik Fiillerin altında İki veya Daha Çok Fiilin Oluşturduğu Birleşik Fiiller alt başlığında 

incelenmiştir. 

9 Bu tezlerin bir kısmı Birleşik Fiiller başlığı taşıyıp içinde ayrı başlıklarda tasvirî fiiller değerlendirilirken, bazılarının 

tez başlığı doğrudan Tasvirî fiil adını taşımaktadır. Mesela: Şeylan, Ali, Türkçede Birleşik Fiiller, İstanbul Üniversitesi, 

Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1997 (Yüksek Lisans Tez.); Allanazarov, Akmurat, Ses, Yapı, İmlâ ve Söz Dizimi 

Açısından Birleşik Fiiller ve Bunların Türkmence İle Karşılaştırılması, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 

Ankara, 1999 (Dok. Tez.); Ghazy. M. E. Said, Harezm ve Kıpçak Türkçesinde Birleşik Fiiller, Gazi Üniversitesi, Sosyal 

Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2001 (Dok. Tez.); Aydeniz Süleyman, Türkiye Türkçesinde Tasvirî Fiiller ve Fonksiyonları, 

Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyon, 1995, (Yüksek Lisans Tez.); İşlek, Gülnaz, Türkiye 

Türkçesi ve Kazak Türkçesinde Birleşik Fiil ve Fonksiyonları, Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 

İzmir, 2001 (Yüksek Lisans Tez.); Tan, Ali, Kırgız Türkçesinde Tasvir Fiilleri, Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler 

Enstitüsü, Adana, 2005 (Dok. Tez. TDK Yay. Ankara 2011); Tulum, Mehmet Mahur, Özbekçede Tasvir Yardımcı Fiilleri, 

İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1997, (Dok. Tez.) ve diğerleri gibi... 

10 Ergönenç, Dilek Akbaba, “Nogay Türkçesinde Sıfat Fiillerle Kullanılan Bolmak Fiilinin İşlevleri”, Karadeniz 

Araştırmaları, 2006 Yaz, Sayı 10, s.148-156; Ergönenç, Dilek Akbaba, Türkiye Türkçesinde Yapısında İsim Fiil 

Bulunan Birleşik Fiiller,” Dil Araştırmaları Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, Güz 2007, 85-95; Ergönenç, Dilek Akbaba, “Nogay 

Türkçesinde Yat-Yardımcı Fiilinin Kip ve Tasvir Fiil olarak Kullanılışı,” Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 

2007 

199

Işılay Işıktaş Sava 

iki lehçede transkripsiyon konusunun problemli olduğu belirtilmiş, eserde hangi 

harflerin kullanıldığına değinilmiştir. Yazar, daha sonra da çalışma hazırlanırken 

hem Kazak iki lehçenin gramerlerindeki tasvir fiillerini, hem de Türkiye 

Türkçesi gramerlerinde tasvir fiilleri ve bu konuyla ilgili yapılan çalışmaları 

incelediklerini dile getirmiştir. 

Kısaltmalar adlı bölüm A. Taranan Eserler, B. Yararlanılan Eser ve Diğer 

Kısaltmalar başlıklarında verilmiştir. Taranan Eserler başlığı da kendi içinde a. 

Kazak Türkçesi, b. Nogay Türkçesi alt başlıklarına ayrılmış ve listeler hâlinde 

sıralanmıştır. 

Kitabın Giriş bölümü A) Lehçe Tasniflerinde Kazak ve Nogay Türkçesinin 

Yeri, B) Kazak ve Nogay Türkçesinin Transkripsiyon Alfabesi, C) Birleşik Fiiller 

alt başlıklarına ayrılmıştır. A) Lehçe Tasniflerinde Kazak ve Nogay Türkçesinin 

Yeri başlıkta Türk Lehçelerini tasnif eden Radloff, Vambery, Samoyloviç, Ligeti, 

Rásánen, Baskakov, Reşit Rahmeti Arat, Talat Tekin, Ahmet Bican Ercilasun 

gibi türkologların tasniflerinde Kazak ve Nogay Türkçelerinin hangi grupta yer 

aldığı açıklanır. B) Kazak ve Nogay Türkçesinin Transkripsiyon Alfabesi adlı 

başlıkta Kazak ve Nogay Türkçelerinin Kril ve Latin Alfabeleri sıralanmıştır. 

C) Birleşik Fiiller başlığında önce birleşik fiilin tarifi verilmiş, sonra bu başlık 

da kendi içinde üç gruba ayrılmıştır. 1. Tasvir Fiilleri ve Birleşik Fiiller İçindeki 

Yeri, 2. Eski Türkçede Birleşik Fiiller ve Tasvir Fiilleri, 3. Kazak ve Nogay 

Türkçesi Gamerleri Birleşik Fiiller ve Tasviri Fiillerin Yeri. 

Tasvir Fiillerin tanımıyla başlayan 1. Tasvir Fiilleri ve Birleşik Fiiller 

İçindeki Yeri başlıklı kısımda, tasvir fiil teriminin hangi gramerlerde hangi adla 

verildiği ve ne şekilde işlendiği anlatılmıştır. Muharrem Ergin, Tahsin Banguoğlu, 

Haydar Ediskun, Zeynep Korkmaz, Nurettin Koç, M. Kaya Bilgegil, Vecihe 

Hatipoğlu, T. N. Gencan, A. B. Ercilasun, L. Karahan, K. H. Menges, A.von 

Gabain, gibi bilim adamlarının gramerlerinde tasvir fiillerinin nasıl incelendiği 

ayrıntılı bir biçimde açıklanmış ve bu eserdeki tasvir fiillerinin sınırlarının ne 

olduğu maddeler hâlinde sıralanmıştır. Arkasından Türkiye’de birleşik fiiller 

ve tasvir fiiller konusunda yapılan yüksek lisans ve doktora tezlerinin adları 

listelenerek verilmiştir. 2. Eski Türkçede Birleşik Fiiller ve Tasvir Fiilleri adını 

taşıyan kısımda Eski Türkçedeki birleşik fiillerin bugünkü Türk Lehçelerindeki 

birleşik fiillerle ortak ve farklı özellikleri bulunduğu belirtildikten sonra A.von 

Gabain’in Eski Türkçenin Grameri adlı kitabında birleşik fiiller ve tasvir fiillerin 

yapısı örnekleriyle verilmiştir. Akabinde A. B. Ercilasun’un “Kutadgu Bilig 

Grameri-Fiil” adlı eserindeki birleşik fiiller ve tasvir fiillerin nasıl işlendiği 

açıklanmıştır. 3. Kazak ve Nogay Türkçesi Gamerleri Birleşik Fiiller ve 

Tasviri Fiillerin Yeri başlığı ise kendi içinde iki grupta incelenmiştir: a) Kazak 

Türkçesinde Birleşik Fiiller ve Tasvir Fiiller, b) Nogay Türkçesinde Birleşik 

Fiiller ve Tasvir Fiiller. Kazak araştırmacılarıdan Iskakov, Mamanov’un 

200

Akbaba, Dilek Ergönenç (2011), Kazak ve Nogay Türkçesi Yazı Dillerinde Tasvir Fiilleri 

kitaplarındaki birleşik fiiller ve tavir fiillerin işlenişi örnekleri ve açıklamalarıyla 

verildiği a) Kazak Türkçesinde Birleşik Fiiller ve Tasvir Fiiller başlığında, Tasvir 

Fiillerin Değerlendirilmesi adını taşıyan bir yan başlıkta yazarın bu konudaki 

kendi değerlendirmeleri yer almıştır. b) Nogay Türkçesinde Birleşik Fiiller ve 

Tasvir Fiiller başlığında ise Nogay Türkçesi gramerlerinde bu konunda pek 

fazla bilgi bulunmadığı belirtilmiş ve Baskakov tarafından hazırlanan Nogay 

Türkçesi gramerindeki tasvir fiillerin nasıl işlendiği açıklanmıştır. 

Eserin İnceleme bölümünde Tasvirli Birleşik Fiillerde Kullanılan Yardımcı 

Fiiller adlı bir başlık açılmış ve al-, baq-, bar-, basta-, ber-, bil-, bit, bol-, jat-, 

fiillerinin Kazak ve Nogay Türkçelerindeki kullanılışı ve işlevleri açıklamaları 

yapılıp örnekleriyle verilmiştir. Arkasından Tasvir işlevinde olmayan kullanılışlar 

başlığı açılmış ve açıklamalar yapılmıştır. Sonra da jazda-, jiber-, jönel-, jür-, 

otur-, tur- , tüs- kalıp fiilleri adıyla bir başlık daha açılmış bu fiillerin kullanılışı 

ve işlevleri örnekleriyle incelenmiştir. Ayrıca bu fiiller incelenirken Tasvir 

işlevinde olmayan kullanılışlar başlığıyla da değerlendirilmişlerdir. 

Sonuç bölümünde ise Kazak ve Nogay Türkçelerinde tasvir fiillerinde asıl 

zarf fiil eklerinde kullanılan yardımcı fiiller maddeler hâlinde mukayese edilerek 

açıklanmıştır. 

Tablolar bölümünde 1. Tabloda Hareketin Başlangıç Safhasını Bildiren 

Tasvir Fiilleri, 2. Tabloda Süreklilik Bildiren Tasvir Fiilleri-1, 3. Tabloda 

Süreklilik Bildiren Tasvir Fiilleri-2, 4. Tabloda Hareketin Bitiş Safhasını 

Bildiren Tasvir Fiilleri, 5. Tabloda Tezlik Bildiren Tasvir Fiiller, 6. Tabloda 

Yeterlik Bildiren Tasvir Fiilleri,7. Tabloda Gayret, Çaba Bildiren Tasvir Fiilleri, 

8. Tabloda Umursamazlık Bildiren Tasvir Fiilleri, 9. Tabloda Şu An İçin Geçici 

Anlamı Veren Tasvir Fiilleri, 10. Tabloda İstek, Rica Bildiren Tasvir Fiilleri, 11. 

Tabloda Hareketin Kendisi İçin Yapıldığını Bildiren Tasvir Fiilleri, 12. Tabloda 

Hareketin Başkası İçin Yapıldığını Bildiren Tasvir Fiilleri, 13. Az Kalsın, 

Neredeyse Anlamı Veren Tasvir Fiilleri-I, 14. Tabloda Az Kalsın, Neredeyse 

Anlamı Veren Tasvir Fiilleri-II, 15. Yardımcı Fiilin Kavram Alanını Aıl Fiilde 

Taşıyan Tasvir Fiilleri, 16. Tabloda Olumsuz (-May ekiyle) Kullanılan Az Tasvir 

Fiilleri, 17. Tabloda Nesnenin Yönünü Bildiren Tasvir Fiilleri, 18. Bir Vaziyet 

Almak Anlamı Veren Tasvir Fiilleri, 19. Tabloda Hareketi Yapmak İstememek 

Anlamı Veren Tasvir Fiilleri, 20. Tabloda Şekil Olarak Tasvir Fiiline Benzeyen 

Ancak Kip Yapan Yapılar adlı tablolar yer almakta ve bu tablolarda ek ve 

yapıların Kazak ve Nogay Türkçelerindeki şekilleri verilmektedir. 

Kaynaklar bölümünde A. Taranan Eserler: a. Kazak Türkçesi, b. Nogay 

Türkçesi; B.Yararlanılan Eserler alt başlıklarında sıralanmıştır. 

Birçok araştırmacı tarafından gerek makalelerle, gerek yüksek lisans 

ve doktora tezleriyle gerekse gramer kitaplarında bölümlerle incelenen tasvirî 

201

Işılay Işıktaş Sava 

fiiller/tasvir fiilleri konusu Dilek Akbaba Ergönenç’in önce Kazak ve Nogay 

Türkçesi Yazı Dillerinde Tasvir Fiilleri adıyla doktara tez konusu olmuş, 

sonra da genişletilerek kitap hâline getirilmiştir. Özellikle Birleşik Fiiller 

başlığının altında tasvir fiillerin gramerlerdeki yeri konusunda verdiği açıklayıcı 

bilgilerle ve bu konuda yapılmış yüksek lisans ve doktora tezlerinden bazılarını 

listelemesiyle benzer çalışmalardan farklılık gösterdiği için Dilek ERGÖNENÇ 

AKBABA’ya bu eserinden dolayı teşekkür eder, bundan sonraki çalışmalarında 

başarılar dileriz. 

202


Sayı: 10 Bahar 2012, 203-208. ss. 

Akca, Hakan, Ankara İli Ağızları, Türk Kültürünü 

Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 2012, 672 s., 

ISBN: 978-975-456-105-0 

Sümeyra Harmanda * 1 

Türk dili araştırmalarının önemli bir kolunu oluşturan Türkiye Türkçesi 

ağız araştırmaları uzun zamandır ihmal edilmiş konularından biridir. Ancak son 

yıllarda bu konu üzerindeki çalışmalarda önemli bir artış görülmektedir. Pek çok 

bölgenin ağız araştırması yapılmış ve bu çalışmalar çeşitli kurumlar tarafından 

yayımlanmıştır. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü tarafından geçtiğimiz 

aylarda yayımlanan önemli bir ağız araştırması da “Ankara İli Ağızları 

(İnceleme-Metinler-Dizin)” adlı çalışmadır. Eser, Hakan Akça’nın büyük bir 

sabır ve titizlikle hazırlamış olduğu doktora tez çalışmasının ürünüdür. Eserin 

Giriş kısmında da ifade edildiği gibi eser, Ankara ili sınırları içerisinde yer 

alan bütün ağız yörelerinden derleme yapmak, Ankara ilindeki ağız gruplarını 

tespit etmek, daha sonra derlemeleri esas alarak Ankara ili ağızlarının ses bilgisi 

özelliklerini ve söz varlığını ortaya koymak amacıyla hazırlanmıştır. 

Ankara ili ağızlarıyla ilgili olarak yapılan çalışmalara bakıldığında lisans 

ve yüksek lisans tez çalışmalarının dışında herhangi bir çalışmanın yapılmamış 

olduğu görülmektedir. 

Eser “Giriş” (1-7), “Ankara İli Üzerine” (9-29), “İnceleme” (31-134), 

“Metinler” (147-324), “Dizin” (325-666), “Ekler” (668-672) olmak üzere altı 

bölümden oluşmaktadır. 

Eserin Giriş bölümünden önceki kısmında, çalışmada kullanılan 

“Transkripsiyon İşaretleri” dört ayrı başlık halinde tablo verilmek suretiyle 

gösterilmiştir. Bu tabloların ilki “Ünlüler” adını taşımaktadır ve iki sütun 

halindedir. İlk sütun ikiye bölünmüş ve ilk kısmına çalışmada kullanılan 

transkripsiyon işaretleri, ikinci kısmına da bu işaretlerin tanımları yazılmıştır. 

Diğer sütun da aynı şekilde ikiye bölünmüş ve ilk kısmına çalışmada kullanılan 

transkripsiyon işaretlerinin Uluslararası Fonetik Alfabedeki (IPA) karşılıkları, 

ikinci kısmına da bu işaretlerin tanımları yazılmıştır. İkinci tablo “Ünsüzler” 

adını taşımaktadır ve ilk tablo ile aynı şekildedir. Üçüncü tablo olan “Ünlülerde 

Kullanılan Diakritikler” başlığını taşıyan tablo da iki sütun halindedir. 

* 

Arş. Gör., Gazi Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, sharmanda@gazi.edu.tr 

203


Sütunun ilk kısmına çalışmada kullanılan diakritik işaretler, ikinci kısmına 

da bu işaretlerin tanımları yazılmıştır. İkinci sütun da aynı şekilde iki kısım 

halindedir. İlk kısımda çalışmada kullanılan diakritik işaretlerin Uluslararası 

Fonetik Alfabedeki (IPA) karşılıkları, ikinci kısımda da bu işaretlerin tanımları 

gösterilmiştir. Son tablo olan “Ünsüzlerde Kullanılan Diakritikler” tablosu da 

yine aynı şekildedir. Bu tabloların ardından gelen “Diğer İşaretler” bölümünde 

önceki tablolarda yer almayan işaretler açıklamalarıyla birlikte gösterilmiştir. 

Eser Kısaltmalar başlığı ile devam etmektedir. Bu kısımda çalışmada kullanılan 

kısaltmalar verilmiştir. 

Eserin Giriş kısmı “Çalışmanın Konusu ve Amacı”, “Çalışmada 

Kullanılan Materyal ve Yöntem”, “Malzemenin Yazıya Geçirilmesi ve 

İncelenmesi”, “Dizinin Hazırlanmasında İzlenen Yol” olmak üzere dört ana 

başlıktan oluşmaktadır. Çalışmanın Konusu ve Amacı başlığı altında verilen 

bilgilere göre çalışmanın konusu, Ankara ili sınırları içerisinde yer alan 

bütün ağız yörelerinden 2003-2006 yılları arasında yapılan derlemeler esas 

alınarak Ankara ilindeki ağız gruplarının tespit edilmesi, Ankara İli ağızlarının 

özelliklerinin ve söz varlığının ortaya konulmasıdır. Yazar çalışmanın konusunu 

açıkladıktan sonra Ankara’da günümüze kadar kayda değer bir çalışma 

yapılmadığını vurgulayarak konuyla ilgili yapılan Lisans tezleri hakkında 

kısaca bilgi vermiştir. Daha sonra, Ankara’nın Bâlâ (Kaya 2004), Beypazarı 

(Yıldırım 2007), Evren (Balyemez 2004) ilçelerinin ağızları üzerine hazırlanan 

Yüksek Lisans tez çalışmalarından bahsederek söz konusu çalışmalardan ve 

ses kayıtlarından faydalandığını belirtmiştir. Yazar bu bölümdeki sözlerini bu 

çalışmayı hazırlamaktaki amacını açıklayarak bitirmiştir. Çalışmada Kullanılan 

Materyal ve Yöntem başlıklı kısımda ise, çalışmada kullanılan metinler ve 

bu metinlerin derlenme yöntemleri, derleme yapılmadan önceki hazırlıklar, 

derlemelerdeki kaynak kişiler, derleme yapılırken karşılaşılan zorluklar, kaynak 

kişilere yöneltilen sorular hakkında bilgiler verilerek derlemelerin konuları 

tasnif edilmiştir. Daha sonra derleme yapmak için gidilen ilçe, belde, köy sayısı 

belirtilerek derleme yapılan kaynak kişi sayısından ve derlemeler sonucunda 

elde edilen kaset sayısından bahsedilmiştir. Son olarak, Ankara il sınırları dışına 

taşan yerleşim birimlerinde konuşulan ağızların, çalışma kapsamına giren 

yerleşim birimlerindeki ağızlarla aynı veya çok yakın olsa bile sahanın geniş 

olması, zamanın kısıtlı olması, maddi külfetin ağır olması, ulaşım zorlukları 

gibi nedenlerden dolayı çalışmaya dâhil edilmediği vurgulanmıştır. Malzemenin 

Yazıya Geçirilmesi ve İncelenmesi adlı başlık altında derlenen metinlerin 

yazıya geçirilme yöntemi, çalışmada esas alınan transkripsiyon sistemi, yazıya 

geçirilen metinlerin sıralanması ve numaralandırılması hakkında bilgi verilerek 

yazıya geçirilen metinler incelenirken kullanılan yöntemler açıklanmıştır. 

Dizinin Hazırlanmasında İzlenen Yol adlı başlıkta çalışmanın sonunda yer alan 

204

Akca, Hakan, Ankara İli Ağızları 

gramatikal dizin hazırlanırken kullanılan yöntem ve dikkat edilen hususlar 

örneklerle anlatılmıştır. 

Eserin birinci bölümünü oluşturan Ankara İli Üzerine adlı başlık üç gruba 

ayrılarak incelenmiştir. İlk ana başlık olan Genel Bilgiler başlığı da kendi içinde 

Ankara İlinin Genel Coğrafyası ve Yeryüzü Şekilleri, Ankara İlinin İklimi ve 

Bitki Örtüsü, Ankara İlinin Akarsu ve Gölleri, Ankara İlinin Nüfusu, Ankara 

İlinin İlçeleri olarak dörde ayrılmıştır. Bu bölümde Ankara’nın coğrafi özellikleri 

ile yeryüzü şekilleri, sahip olduğu iklim ve bitki örtüsü, akarsu ve gölleri, nüfusu, 

ilçeleri hakkında ayrıntılı bilgiler verilerek il genel özellikleriyle okuyuculara 

tanıtılmıştır. Ankara İlinin Tarihi adlı ikinci ana başlıkta Ankara’nın tarihi, 

“Selçuklular Dönemine Kadar Ankara”, “Selçuklular Döneminde Ankara”, 

“Osmanlı Döneminde Ankara”, “Türkiye Cumhuriyeti Döneminde Ankara” 

olmak üzere dört alt başlıkta sınıflandırılarak incelenmiş ve bu tarihî dönemler 

hakkında ayrıntılı bilgiler sunulmuştur. Bu başlığın son alt başlığı olan “Ankara 

İlinde Etnik Durum ve Sosyo-Kültürel Yapı” başlığı altında Ankara’nın etnik 

ve sosyo-kültürel yapısı ele alınmış ve Ankara’ya en eski yerleşenlere Türk, 

daha sonra yerleşenlere Türkmen, en son gelenlere de Yörük denildiği ifade 

edilmiştir. Daha sonra Ankara’da yerli halkın dışında mevcut olan etnik unsurlar 

sıralanmış ve yerli halkın dışındaki bu etnik unsurların ağızları farklı bir çalışma 

konusu olduğu için bu ağızların incelemeye dâhil edilmediği ifade edilmiştir. 

Bölümün sonunda Ankara Sancağındaki Oğuz boyları ve Oğuz boy adlarını 

taşıyan belli başlı yerler üzerinde durulmuştur. Ankara İli Ağızlarına Genel Bir 

Bakış adını taşıyan son ana başlık Ankara İli Ağızları Üzerine Günümüze Kadar 

Yapılan Çalışmalar ve Ankara İlinin Diyalektolojik Durumu olmak üzere iki 

ana gruba ayrılarak incelenmiştir. Ankara İli Ağızları Üzerine Günümüze Kadar 

Yapılan Çalışmalar başlığı da kendi içinde “Derleme Çalışmaları”, “Derleme 

ve İnceleme Niteliği Taşıyan Çalışmalar”, “Türk Dünyasından Ankara İline 

Göçen Türk Topluluklarının Dilleri Üzerine Yapılan Çalışmalar”, “Sözlük 

Çalışmaları”, “Folklor Çalışmaları” olmak üzere beş alt başlıktan oluşmaktadır. 

Derleme Çalışmaları kısmında, Ankara İli ağızlarıyla ilgili ilk çalışmaların 

yabancı araştırmacılar tarafından 1930’lu yıllarda yapıldığından bahsedilmiş 

ve bu çalışmaların genellikle derleme niteliğinde olduğu vurgulanmıştır. Daha 

sonra Anadolu ağızlarıyla ilgili yerli ve yabancı araştırmacılar tarafından 

yapılan çalışmalar ve ortaya çıkan eserler hakkında bilgiler verilmiştir. Derleme 

ve İnceleme Niteliği Taşıyan Çalışmalar başlığında dil incelemesi içerikli 

çalışmaların büyük bir kısmını lisans bitirme tezlerinin oluşturduğu söylenmekte 

ve bunların son derece özensiz biçimde hazırlandığı vurgulanmaktadır. 

Ayrıca bu çalışmaya eş zamanlı olarak yapılan Bâlâ (Kaya 2004), Beypazarı 

(Yıldırım 2007), Evren (Balyemez 2004) ilçelerinin ağızları üzerine hazırlanmış 

Yüksek Lisans tezlerinden bahsedilmekte ve bu tezlerden de faydalanıldığı 

205


belirtilmektedir. Son olarak, bu çalışma hazırlanırken yürütücülüğünü Nurettin 

Demir’in yaptığı “Ankara Ağızlarının Dokümantasyonu” adlı bir projenin de 

TÜBİTAK destekli olarak başlatıldığı ifade edilmektedir. Türk Dünyasından 

Ankara İline Göçen Türk Topluluklarının Dilleri Üzerine Yapılan Çalışmalar 

adlı kısımda Polatlı ve Haymana’da yaşayan Kırım Türklerinin ağızları üzerine 

yapılan çalışmalar hakkında kısaca bilgi verilmiştir. Sözlük Çalışmaları 

başlığında Ankara İli Ağızlarıyla ilgili yapılan sözlükler hakkında kısaca bilgi 

verilmiştir. Folklor Çalışmaları başlıklı kısımda ise Ankara ili ile ilgili tespit 

edilen folklor çalışmaları sıralanmıştır. Ankara İlinin Diyalektolojik Durumu 

başlığı altında, Ankara ilinin diyalektolojik durumu ile ilgili ilk bilginin Leylâ 

Karahan’ın “Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması” adlı çalışmasında verildiği 

ifade edilerek söz konusu çalışmaya göre Ankara ilinin Batı Grubu Ağızları 

içerisinde yer aldığı belirtilmiştir. Ardından Karahan’ın Batı Anadolu Ağızlarını 

dokuz alt gruba ayırdığı söylenerek Ankara ilinin ve ilçelerinin hangi alt 

gruplarda yer aldığı sıralanmıştır. Bu çalışmada da Karahan’ın tasnifinden çok 

farlı bir tasnifin ortaya çıkmadığını ifade eden yazar, kendi tasnifinin Karahan’ın 

tasnifinden ayrılan yönlerini vurgulamıştır. Daha sonra, Türkiye Türkçesi 

ağızlarının sınıflandırılmasında genellikle fonetik ve morfolojik ölçütlerin esas 

alındığı ifade edilmiş ve {-yor} şimdiki zaman ekindeki fonetik varyantlaşmanın 

Türkiye Türkçesi ağızlarını sınıflandırma çalışmalarında en çok kullanılan 

ölçütlerden biri olduğu vurgulanmıştır. Ardından Ankara ilinin diyalektolojik 

durumunu belirlemek amacıyla denenen fonetik ölçütler sıralanmış ve bu 

ölçütlerden hiçbirinin Ankara ili ağızlarını net olarak gruplara ayıramadığı 

belirtilerek Ankara ili ağızlarını net olarak ayırmak için {-yor} şimdiki zaman 

ekindeki fonetik varyantlaşmanın esas alınabileceği dile getirilmiştir. Çalışmada 

şimdiki zaman ekindeki ses değişmeleri esas alınmış ve Ankara İli Ağızları I. 

Ağız (-yo) Grubu, II. Ağız (-yoru) Grubu, III. Ağız (-yI) Grubu olmak üzere 

üç ana gruba ayrılarak incelenmiştir. Bu gruplardan II. Ağız (-yoru) Grubu 

da düz ünlülü kelimelere gelen ek ünlülerinde yuvarlaklaşmanın görülüp 

görülmemesine göre kendi içinde 1. Alt Grup: Ek Ünlüleri Yuvarlaklaşmayan 

Grup ve 2. Alt Grup: Ek Ünlüleri Yuvarlaklaşan Grup olmak üzere ikiye ayrılarak 

incelenmiştir. Ardından bu grupların her birinin konuşulduğu yerler verilmiş ve 

başlıca özellikleri örneklerle açıklanmıştır. Bu bölümün ardından okuyucuya 

Ankara İlindeki Ağız Gruplarının Belirlenmesinde Esas Alınan Ölçütler başlıklı 

bir tablo sunulmuştur. Üç ana gruba ayrılan Ankara ili ağızlarının başlıca 

özelliklerinin tablo şeklinde verilmesiyle okuyucunun bütün ağız gruplarına ait 

özellikleri bir arada görmesi sağlanmıştır. 

Eserin ikinci bölümünü oluşturan İnceleme kısmında derlemeler sonucunda 

elde edilen metinler Ses Bilgisi açısından ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir. 

Ses Bilgisi bölümü de Ünlüler ve Ünsüzler olmak üzere iki ana başlık halinde 

206

Akca, Hakan, Ankara İli Ağızları 

incelenmiştir. Ünlüler başlığı altında standart Türkiye Türkçesinde bulunmayan 

ünlüler ele alınmıştır. Bu başlık da kendi içinde Ünlü Türleri, Ünlü Uyumları, 

Ünlü Değişmeleri, Ünlü Düşmesi, Ünlü Türemesi, Ünlü Birleşmesi olmak üzere 

altı gruptan oluşmaktadır. Ünsüzler başlığı altında Ünsüz Türleri, Ünlü-Ünsüz 

Uyumunun Bozulması, Ünsüz Uyumu, Ünsüz Değişmeleri, Ünsüz Benzeşmesi, 

Aykırılaşma, Ünsüz İkizleşmesi, İkiz Ünsüzlerin Tekleşmesi, Ünsüz Düşmesi, 

Ünsüz Türemesi, Ünsüz Göçüşmesi, Hece Kaynaşması, Hece Düşmesi, Hece 

Türemesi, Yakıştırma (Analoji), Vurgu alt başlıkları yer almaktadır. İnceleme 

kısmında, konu hakkında açıklamalar yapıldıktan sonra örnekler verilmiştir. Bu 

örneklerdeki Roma rakamı ağız grubu numarasını, ikinci rakam kaynak kişinin 

numarasını, üçüncü rakam da ilgili metnin cümle numarasını ifade etmektedir. 

Çalışmanın Giriş kısmında da belirtildiği gibi inceleme bölümünde Ankara 

ili ağızlarındaki bütün ağız grupları ayrı ayrı incelenmemiş yeri geldikçe ağız 

gruplarındaki farklılıklar belirtilmiştir. Metot olarak eş zamanlı karşılaştırmalı 

dilbilgisi metodu kullanılmıştır. Konunun daha iyi anlaşılması için bazı 

kısımlarda Eski Türkçe, Eski Anadolu Türkçesi ve Türkiye Türkçesi yazı dili 

ile karşılaştırmalar yapılmıştır. İnceleme bölümünün sonunda yer alan Sonuç 

kısmında Ankara ili ağızları ile ilgili tespit edilen hususlar Ünlüler, Ünsüzler 

ve Şekil Bilgisi olmak üzere üç gruba ayrılarak maddeler halinde örneklerle 

açıklanmıştır. Ardından Diyalektolojik Durum başlığı altında bu çalışmanın 

sonunda Ankara ilinde 3 ana ağız grubunun tespit edildiği, bunlardan II. 

grubun da kendi içinde iki alt gruba ayrıldığı vurgulanmıştır. Ayrıca ana ağız 

gruplarının tespit edilmesinde şimdiki zaman ekinde görülen ses değişmelerinin 

esas alındığı, alt grupların belirlenmesinde ise Eski Anadolu Türkçesinde 

görülen daima yuvarlak ünlülü eklerin korunup korunmamasının esas alındığı 

belirtilmiştir. Eser Kaynakça ile devam etmektedir. Bu kısımda, çalışma sırasında 

faydalanılan kitaplar, makaleler, tezler ve sözlükler verilmiştir. Ayrıca kaynakça 

kısmının sonunda yer alan Elektronik Kaynaklar başlığı altında çalışma sırasında 

faydalanılan internet sitelerinin adresleri de sıralanmıştır. 

Eserin üçüncü bölümünü oluşturan Metinler başlığı altında derlemeler 

sonucunda elde edilen metinler verilmiştir. Eserin Giriş kısmında verilen 

bilgilere göre, söz konusu metinlerin derlenmesi için 2003-2006 yılları arasında 

20 ilçeden 197 yerleşim yerine gidilerek 470 kaynak kişiyle görüşülmüştür. 

Bu görüşmelerden toplam 65 kaset elde edilmiştir. Seçilen metinler teypten 

dinlenerek yazıya geçirilmişlerdir. Eserde sunulan metinlere bakıldığında, 

metinlerin sayı bakımından oldukça fazla ve muhteva açısından da çok zengin 

oldukları görülmektedir. Çalışmada, Türk Dil Kurumu tarafından kabul edilen 

“Ağız Araştırmaları Transkripsiyon Sistemi” kullanılmıştır. Ancak kullanılan 

transkripsiyon işaretleri uluslararası dilbilim çevrelerinde tanınmadığı için 

işaretlerin International Phonetic Alphabet (IPA) “Uluslararası Fonetik 

207


Alfabe”deki karşılıkları ve tanımları da gösterilmiştir. Metinlerin sonunda yer 

alan IPA İle Yazılmış Örnek Metin başlıklı kısımda I. ağız grubunun 1. metni 

örnek olarak Uluslararası Fonetik Alfabe’deki karşılığıyla yazılmıştır. Yazıya 

geçirilen bütün metinler ağız gruplarına göre sıralanmıştır. Her farklı kaynak 

kişiden derlenen metinler ayrı bir metin numarası ile numaralandırılmıştır. Ayrıca 

metinlerdeki bütün cümleler de cümle numarası ile numaralandırılmıştır. Bu 

şekilde bir numaralandırma yönteminin kullanılmasıyla okuyucuların metinlere 

daha kolay ulaşması sağlanmıştır. Metinlerin başında kaynak kişinin adı, soyadı, 

yaşı veya doğum tarihi, mesleği, eğitim durumu belirtilmiştir. Ayrıca derleme 

yapılan yer, derleme tarihi, kaset numarası da gösterilmiştir. Başka araştırmacılar 

tarafından yapılmış derlemelerde ise derlemeyi yapan araştırmacının adı da 

metinde gösterilmiştir. 

Çalışmanın son bölümü olan Dizin kısmı gramatikal dizin şeklindedir. 

Metinlerde geçen bütün kelimeler anlamları ve çekimli biçimleriyle alfabetik 

olarak sıralanmıştır. Ayrıca çekim ekleri de kendi içinde alfabetik olarak 

sıralanmıştır. Dizinde kelimelerin metinlerde geçtiği yerler de belirtilmiştir. 

Metinlerde geçen bütün kelimelerin anlamları ile birlikte verilmesiyle Ankara 

ilinin söz varlığı ortaya konulmuştur. 

Çalışmanın sonunda yer alan Ekler başlığı altında okuyucunun konuya 

daha iyi hâkim olabilmesi amacıyla beş adet harita sunulmuştur. Bu haritalardan 

birinci harita “Leylâ Karahan’ın Tasnifine Göre Batı Grubu Ağızlarının Alt 

Gruplarında Ankara İlinin Durumu”, ikinci harita “Ankara İlindeki Ana Ağız 

Grupları”, üçüncü harita “II. Ağız Bölgesinin Alt Grupları”, dördüncü harita 

“Derleme Yerleri”, beşinci “Ankara İli ve İlçeleri” başlığını taşımaktadır. 

Eserin hazırlanması için, 2003-2006 yılları arasında Ankara’nın 197 

yerleşim birimine gidilerek 470 kaynak kişiyle görüşülmüştür. Bu derlemeler 

sonucunda elde edilen metinler üzerinde ses bilgisi bakımından ayrıntılı 

bir inceleme yapılmıştır. Çok büyük bir emek ve sabırla hazırlanmış olan 

çalışma Ankara ili ağızlarıyla ilgili önemli bir boşluğu doldurmaktadır. Ağız 

araştırmalarına büyük katkılarda bulunan bu değerli eserinden dolayı Hakan 

Akca’yı kutluyor, bundan sonraki çalışmalarında başarılar diliyoruz. 

208



.......... 

Kaçalin, Mustafa S., Niyāzi Nevâyî’nin Sözleri ve 

Çağatayca Tanıklar, El-Luġātu‘n-Nevā’iyye ve‘l- 

İstişhādātu‘l-Caġātā’iyye, Türk Dil Kurumu Yayınları, 

Ankara, 2011, 1111 s.+190 varak, 

ISBN 978-975-16-2380-5 

Tolga Arslan * 1 

Türk dili leksikografi mektepleri arasında Çağatay Türkçesine ait olanın, 

Türk dili gelişmesi tarihi için, cidden büyük bir değeri vardır. Türk 

dilinin imtiyazlı sözlükleri olmaları yönünden daima hatırı sayılır, millî 

birer dil yadigârımız olarak kalacaklardır. Çünkü içerlerine aldıkları 

sözlük karakterlerindeki kelime serveti, bir taraftan Çağataycanın öz 

malı sayıldıkları halde, diğer taraftan da çeşitli Türk şivelerine mal 

edilmişlerdir. Bu yolla ekseri ana kaynak olarak göz önünde tuttukları Mir 

Ali Şir Nevayi Orta Asyalıktan çıkmış yakın Şark ülkeleri Türklüğünün en 

mümtaz düşünürü ve “Seramedan-ı suhen”i olmuştur. Buna göre de bir 

Çağatay leksikografi mektebi geleneği kurulmuştur. 

A. Caferoğlu 

“50. Yılında Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü 50. Yıl 

Sempozyumu”nda hocamız Kemal Eraslan çalışmalarına dair kendisine 

yöneltilen bir soruyu, yıllardır yoğun bir emek vererek titizlikle devam ettirdiği 

Çağatayca sözlük hazırlığında y maddesi üzerinde meşgul olduğunu belirtmek 

suretiyle cevaplamıştı. Hocamızın eseri Türkoloji çevrelerinde merakla 

beklenirken Mustafa S. Kaçalin’in “Devlet-hâne sarayından Devlet-i Aliyye 

pây-i tahtına doğudan batıya bir ömürlük yolcuya durgun akan Dicleli Kemal 

ERASLAN hocama” şeklindeki nazik ithafıyla Türklük Bilimine armağan ettiği 

NEVÂYÎ’NİN SÖZLERİ VE ÇAĞATAYCA TANIKLAR isimli çalışması, 

araştırmacılar için güzel bir teselli olmuştur. 

Bugüne kadar Dil Araştırmaları dergisinde Türk dilinin tarihî ve çağdaş 

lehçelerine ait, çeşitli muhtevalar esasında tertip edilmiş olan dokuz adet 

sözlük tanıtımı yapılmıştır. Kaçalin’in NİYĀZİ NEVÂYÎ’NİN SÖZLERİ 

VE ÇAĞATAYCA TANIKLAR El-Luġātu‘n-Nevā’iyye ve‘l-İstişhādātu‘l- 

* 

Arş. Gör., Gazi Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, Teknikokullar/ANKARA 

209

Tolga Arslan 

Caġātā’iyye’si dergimizde Çağatay sahasına ait tanıtılan ilk sözlük olacaktır. 

Ahmet Caferoğlu tarihî dönem sözlükçülük çalışmaları çerçevesinde, 

sadece Kıpçak ve Çağatay lehçelerine ait iki mektepten bahsetse de temellerini 

XI. yüzyılda Kaşgarlı Mahmut’un atmış olduğu Türk sözlükçülük geleneğini 

Türk dilinin tarihî lehçeleri etrafında; Karahanlı, Harezm, Kıpçak, Çağatay ve 

Osmanlı Sahası Türk Sözlükçülüğü olmak üzere beş ana başlık altında incelemek 

mümkündür. Bu sahaların her biri kendi bünyelerinde ayrı ayrı şekillendirdikleri 

sözlüklerle Türkçenin ortak kelime hazinesi potasında eriyen altın eserler vücuda 

getirmişlerdir. 

XI. yüzyıldan itibaren Türk devletlerinin İslam dünyası üzerinde artarak 

devam eden siyasi hâkimiyeti ve coğrafyada ciddi bir yoğunluk göstermeye 

başlayan Türk varlığı ister istemez Türk dilinin öğrenilmesi mecburiyetini 

doğurmuştur. Böylece devlet yöneticilerinin dilinin yapısını, sözvarlığını 

öğrenme ve anlama kaygısıyla Memlûk Kıpçak ve Harezm Türkçesinin dil 

özelliklerini de kayda geçiren sözlükçülük mektepleri meydana getirilmiştir. 

Bu çalışmalar, Kaşgarlı Mahmut ve Ali Şir Nevâyî’nin eserleri gibi Arapça ve 

Farsça karşısında Türk dilinin zenginliğini ve üstünlüğünü müdafaa etmekten 

ziyade halkın yöneticisinin dilini anlama ihtiyacından doğmuştur. 

Bu bakımdan Çağatay sahasında gelişen Türk sözlükçülüğü, 

hem Kaşgarlı’nın kurduğu mektepten hem de Harezm ve Kıpçak Sahası 

sözlükçülüğünden ayrılmaktadır. Çağatay Türkçesi ile düzenlenen sözlükler 

başlangıçta büyük Türk şairi Ali Şir Nevâyî’nin eserlerinde geçen sözvarlığını 

açıklamak için kaleme alınmıştır. Bu sebeple Ali Şir Nevâyî’nin eserlerinin 

beğenilip okunduğu Türkistan, İran, Hindistan ve Osmanlı coğrafyasında 

Çağatayca sözlükler düzenlenmiştir (Yavuzarslan 2009: 11). 

Çağatay sözlükçülüğünün temelini, her kelimenin kendi anlamı dışında 

farklı şairlerin şiirlerinde kullanılan semantik biçimleri ile karşılaştırmalı olarak 

verilmesi oluşturmaktadır. Bir anlamda tanıklı sözlük yöntemi kullanılmıştır. 

Buna göre de her bir sözlük yazarı, kendi sözlüğünün tekâmülü adına kendinden 

öncekileri gözden geçirmek ve kendi bilgisini kontrol etmek mecburiyetinde 

kalmıştır. Bu bakımdan Çağatay sahası sözlükleri birbirlerinden yararlanılarak 

oluşturulmuştur. İşte sözlüklerin kültür tarihimiz için gerçek değeri de uygulanan 

bu metot sayesinde ortaya çıkmıştır. Sanat değeri bakımından Çağatay 

sözlüklerinin en belirgin özelliği ise Ali Şir Nevâyî’nin şiir ve söz dehasını 

etraflıca ortaya koymalarında gizlidir. Çağatay sözlükçülük mektebinin Anadolu 

ve Osmanlı sahasından ayrılan en önemli tarafı ise sözlüklerde Arapça ve Farsça 

kelimelere hemen hemen hiç yer vermemiş olmalarıdır. Çağatay sözlüklerinin 

kelimelerin semantik derinliğini tam anlamıyla ortaya koyabilmek maksadıyla 

zaman zaman Anadolu, Azerbaycan ve Türkmen Türkçelerinden örnekler alma 

yoluna gitmesi geleneğin dikkati çeken bir başka özelliği olarak karşımıza çıkar 

210

Kaçalin, Mustafa S., Niyāzi Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar 

(Caferoğlu 2000-II: 223-224). 

Çağatayca sözlüklere dair genel değerlendirmelerin yer verildiği Hasan 

Eren’in Çağatay Lûgatleri Hakkında Notlar (Eren 1950: 145-163) ve Zuhal 

Kargı Ölmez’in Çağatayca Sözlükler (Ölmez 1998: 137-144) isimli makaleleri 

incelenirse, her iki yazarın da J. Thury’den aldıkları bilgilerden hareketle 

Çağataycaya ait en eski sözlük olarak kabul edilen Abuşka üzerinde durmakla 

işe başladıkları görülür. 

Söz konusu önemine binaen malum olduğu üzere eser, sonuncusu 

Besim Atalay (Atalay 1970: 452) tarafından Türkiye’de olmak üzere dört kez 

basılmıştır. Ayrıca Muharrem Güzeldir’in (Güzeldir 2002) eser üzerinde Abuşka 

Lügati (İnceleme-Metin-İndeks) başlıklı bir de doktora tezi bulunmaktadır. Bu 

yayımlar içerisinde A.Vambery eserinde madde başlarına örnek cümle ya da 

beyitler vermezken kimi kelimelerin Koybal, Karagas ve Yakutça biçimlerini 

göstererek Sibirya lehçeleri üzerinde çalışan dilcilerin ilgisini çekebilecek bir 

eser ortaya koymuştur. 

Kaçalin, “Ahmet Besim Atalay [1882-1965], beş yazmaya dayanarak bir 

metin hazırlamış, ancak eser Atalay’ın ölümünden beş yıl sonra yayımlanmıştır 

(Abuşka Lugatı veya Çağatay Sözlüğü: Ankara 1970, IV+450 sayfa). Bu yayımı, 

içerisinde barındırdığı pek çok yanlış, eksik ve tutarsızlıktan dolayı itham etmek 

yerine ömrü vefa etmeyen hazırlayıcının yarım kalmış çalışmasına, meslekten 

olmayan birinin himmeti ve destek veren çalışma arkadaşlarının vefa örneği 

olarak bakmak yerinde olacaktır.”(s. 18) diyerek Çağatay sahası çalışmalarında 

büyük bir eksiklik olarak hissedilen kâmil bir sözlük ihtiyacına cevap vermek 

maksadıyla böylesi önemli bir eseri ortaya koyduğunu izah etmektedir. 

Kaçalin, mevcut çalışmalardan farklı olarak eserin birçok yazmasını 

karşılaştırıp bir metin tesisi yoluna gitmektense yazarın ikinci müsveddesi 

olmasını kuvvetle muhtemel gördüğü hacimli yazmasını kendi kaynaklarıyla 

karşılaştırmayı tercih etmiştir. 

Eser, Ön Söz (s.9), Giriş (s.11-87), Metin (s.87-849), Dizinler (849- 

1111) ve Tıpkıbaskı (s.1111+190 varak.) gibi altı temel bölümden oluşmaktadır. 

Bölümlerin tanıtımına geçmeden evvel eserin ismi üzerinde durmak 

istiyorum. El-Luġātu‘n-Nevā’iyye ve‘l-İstişhādātu‘l-Caġātā’iyye Kaçalin’in 

üçüncü dipnotta (s.13) belirttiği on farklı isimle anılsa da aslında adsız olduğu 

için yaygın bir şekilde ilk maddesiyle Abuşka takma adıyla bilinmektedir. 

Fakat yazar eserine bu isimlerden herhangi birini vermektense NİYĀZİ 

NEVÂYÎ’NİN SÖZLERİ VE ÇAĞATAYCA TANIKLAR El-Luġātu‘n- 

Nevā’iyye ve‘l-İstişhādātu‘l-Caġātā’iyye başlığını uygun görmüştür. Çünkü 

bugüne kadar eserin müellifi bilinmemesine rağmen Osmanlı edebiyatı tarihinde 

Nevâyî’nin şiirleriyle çokça ilgilenen kişi olarak kayda geçmesinden hareketle 

211

Tolga Arslan 

müellifin Niyazi olması ihtimali üzerinde duran Kaçalin bu orijinal tespitini 

başlıkta vurgulamak istemiştir. 

Eserin Giriş (s.11-87) bölümü, El-Luġātu‘n-Nevā’iyye ve‘l-İstişhādātu‘l- 

Caġātā’iyye hakkında birkaç söz (s.13-23), Yazma (s.23-36), Çevriyazı (s.36- 

37), Kaynaklar (s.39-85) adı altında dört kısma ayrılmaktadır. Birinci kısımda 

divanlarından örnekler alınan Çağatay şairlerinin isimleri tekrarlarıyla sıklık 

sırasına göre listelenmiştir. Yazar ayrıca bu başlık altında metnin tertibinde 

izlediği usule dair önemli bilgiler vermiştir: İlk on altı yaprakta yazıda ve 

anlamda farklılıklar bulunan bazı Çağatayca kelimelerin altına karşılıklar ve 

açıklamalar konulma yoluna gidilmiş, sonra bu yoldan vazgeçilmiştir. Metindeki 

biçimiyle madde başına çekilen kelimeler dizildikten sonra örnekleri verilirken 

karışıklıklar olmuştur. Bunlar bulundukları yerlerden alınıp bulunmaları gereken 

yere konulmuştur. Örneksiz bir maddenin örneklendirilmesi yapılmamış; ancak 

rastlanabilen örnekler göz ardı edilmeyip dipte verilmiştir. 

Yazma (s.23-36) başlığı altında yazar, yazma kollarının belirlenip güvenilir 

yazmaların karşılaştırılması yoluna gidilmediğini, metnin yayımında en hacimli 

yazmanın esas alınıp, bugüne değin herkesin elinde bulunan Sanktpeter’burg’ 

basması ile kendisinden alıntılar yapılan 34 eserin ayrıca yazma kimliği ile 

burada değerlendirildiği belirtilmiştir. Ayrıca Kaçalin burada “Artık bu değerli 

ve bildiğimiz kadarıyla Osmanlı sahasında ilk düzenli Çağatay sözlüğünün kuru 

bir kelime dizisi olmadığının, çoğu yerde Çağataycanın yazılmasıyla ilgili çeşitli 

ses ve yapı bilgilendirmelerini de içinde taşıdığının farkında olmamız gerekir.” 

diyerek okuyucuyu önemli bir hususta aydınlatarak uyarmıştır. 

Çağatay sözlükçülük mektebinin yukarıda belirttiğimiz iki özelliğini burada 

tekrar hatırlamakta fayda olacağı kanaatindeyiz: 1. Madde başlarını örneklerle 

tanıklama. 2. Sözlük yazarlarının kendilerinden önceki çalışmaları ikmal etmesi. 

Kaçalin, maddelerin hemen hemen yarısının yazmada örneğinin bulunmadığını 

belirttikten sonra; maddelere kendi içinden bir örnek bulunabilmişse “Şöyle 

tamamlanabilir: Bk.” ile maddeye gönderilenlerin sayısının 311, eserin kendi 

içinde bir örnek bulunamamışsa Bedāyi’u ‘l-Luġat ve Sanglah’tan örnek 

bulunarak verilenlerin sayısının 222 olduğunu söyleyerek toplam 533 ikmal 

yaptığını belirtmiştir. Anlaşılacağı üzere Kaçalin’in çalışmasının bütünüyle 

Çağatay sözlükçülük mektebini temsil ettiğini söyleyebiliriz. 

Çevriyazı(s.36-37) kısmında yazar aynı ses için kullanılan ikili işaretlerin 

tercih sebepleri ile alışılagelmiş çevriyazı alfabesindeki farklı tercihlerini izah 

etmiştir. 

Çevriyazıda aynı sesin ~ ‏(نك)‏ ve ŋ ‏(ڭ)‏ ile aynı ses biriminin ė ve 

e ile yazıldığı görülecektir. Aynı ses Çağataycada n ve g’den oluşan iki ayrı 

harfle Osmanlıcada ise tek harfle gösterildiğinden Latin harfli imlada da ikili 

212


görüntünün yansıtılması yazarın özel tercihidir. ė ve e’de de durum aynıdır. Sesin 

y ‏(ى)‏ ile yazıldığı yerlerde ė, y’siz yazıldığı yerlerde e tercih edilmiştir. Kaçalin, 

kelimelerin önce duyulmuş sonra yazılmış ise girdiği ikinci dile göre, önce 

görülmüş sonra yazılmış ise alındığı birinci dile göre yazıya geçirilmesinden 

hareketle çevriyazıda yerleşmiş biçimlerin değil göz imlasının esas aldığını 

söylemektedir. Buna göre Arap harflerinde /t/ ‏(ت)‏ sesine bir nokta ilavesi ile 

elde edilen peltek /s/ ‏(ث)‏ Latin harflerinde /s/nin altına bir çizgi konularak /ŝ/ 

ile değil /t/nin altına bir çizgi konularak /ṯ/ ile gösterilmiştir. Aynı durum peltek 

z’nin ‏(ذ)‏ de /ẕ/ ile değil /ḏ/ ile yazılışında da görülmektedir. 

Burada Arap harflerine karşılık gelebilecek bir çevriyazı tablosu da 

eklenmiş olsaydı sözlük kullanıcıları için daha faydalı olurdu düşüncesindeyiz. 

Kaçalin’in eserini kuvvetli bir Kaynaklar (s.39-85) listesi ile beslemiştir. 

Sözlüğün asıl yapısını oluşturan 2753 Çağatayca madde başı kelimenin 

dizilmesinden meydana getirilmiş Metin(s.87-849) bölümünden önce yazar, 

Göstermeler (s.88) başlığı altında metnin daha iyi anlaşılabilmesi için kullandığı 

işaretleri tanımlama yoluna gitmiştir. Özellikle bu kısmında daha önce Ön Söz 

(s.9)’de belirtilmiş olan “Sanktpeter’burg’ basmasında [köşeli yaylar] içerisinde 

verilen ibareler yanlış olup metinden çıkartılması gerekenleri, (yaylar) içerisinde 

bulunan ibareler de doğru olup metne eklenmesi gerekenleri anlatır. Burada 

bunlar değiştirilmiş, [ ] köşeli yay yerine < > temren, ( ) yay yerine [ ] köşeli yay 

kullanılmıştır.” uyarısı hatırlanmalıdır. Kaçalin edisyon kritik yapmaktansa eserin 

kendi kaynaklarıyla karşılaştırılması yolunu tutmuştur. Ancak VELIAMINOF- 

ZERNOF’un el-luġātu‘n-nevā’iyye… neşrinin şimdiye kadar ki başvuru kitabı 

olmasını gerekçe göstererek söz konusu bu baskının sayfa numaralarının da 

göstermeyi ihmal etmemiştir. İşte bu işaret değişikliklerindeki çaprazlamanın 

sebebini de her iki yayını değerlendirmek isteyenlerin karşılaşabileceği 

sorunların önüne geçmek düşüncesinden kaynaklandığını söyleyebiliriz. 

= eşit işareti ile Kaçalin’in, Çağatay Türkçesinden Türkiye Türkçesine 

yaptığı aktarmaları da çeviri terimi ile karşıladığı görülmektedir: 

andaķ aylandı köʔlüme bu heves 

ki luġātını cem’ ėtey-mėn bes 

[= Birden içimi onun kelimelerini toplama hevesi sardı.](s.93) 

Yazar için metnin yayımından kasıt doğru bilginin sağlam ve kullanışlı 

bir biçimde sunulmasıdır. Metin kurulurken eserin aslında var diye yanlış, ters, 

uyumsuz, uygunsuz, kullanışsız, yararsız biçimleri olduğu gibi bırakılmamış; 

söz gelimi sıralanışında bir sonraki maddede alınması gerekirken bir önceki 

maddenin tanıkları arasına alınmış bir ibare yerinde bırakılarak haşiye 

213

Tolga Arslan 

düşülmemiş, doğru yerine konularak haşiye düşmek yoluna gidilmiştir. 

Metinde madde başı olarak verilen her kelimenin morfolojik olarak tahlil 

edilmesi sözlüğü daha zevkli bir hale getirmiştir: 

boynıġa [< bōyın+ı+ġa] Boynına dėmekdür. 

Sözlüğün en önemli zenginlik kaynaklarından bir tanesini de dip notlardaki 

“Açıklama”lar oluşturmaktadır. Zaman zaman okuyucunun dikkatine sözlükten 

bağımsız gramer bilgileri sunularak örneğe yoğunlaşması sağlanmış, zaman 

zaman da Çağatay şiirinin derinliklerinde yatan kültür unsurları örnekteki edebi 

zevkin daha iyi kavranmasına imkân verecek ölçüde izah edilmiştir: 

melāmet başladı Gül’ge kim ėy māh 

Açıklma: Ėy: Konunun tartışması için bk. ERASLAN: “ Çağatay şâiri 

Atayî’nin gazalleri”, 153.(s.100) 

…. Ya’ķūb ‘alayhi’s-salām ķaşıġa kėltürdiler. 

Açıklama: Ķaşı: Ķaşı < ķarşı. İç seste /r/ türemesi için bk. ķutķul-. 

(s.377) 

Kaçalin, Dizinlere geçmeden önce Metnin Kaynakları (s.839-847) başlığı 

altında metnin kurulmasında kullanılan ve kendisinden alıntı yapılan 45 eserin 

künyelerini de vermeyi ihmal etmemiştir. 

Eserin Dizinler (s.849-1111) başlığı altında, araştırmacılar tarafından 

kolay ve pratik bir şekilde kullanılmasına imkân verecek ölçüde dört ayrı dizinle 

tertip edilmesi yaygınlık kazanmasına büyük katkı sağlayacaktır. 

Abece sırasıyla maddeler (s.851-891) kısmında, çekimsiz olsun çekimli 

olsun madde başı olarak kaydedilmiş kelimelerin dizmesi verilmiştir. Ardından 

Abece sırasıyla madde başlarında (s.893-1045) madde başlarının mükerrer 

olmayan çekimsiz biçimleri verilmiştir. Son olarak anlamdan madde başına 

geçişi kolaylaştırmak için Anlam sırasıyla madde başları (s.1047-1094) da 

ayrıca verilerek sözlük çok kullanımlı amaçlara hizmet eder hale getirilmiştir. 

Çıkmadaki açıklamaların (s.1089-1094) alfabetik dizini verildikten sonra 

eserde kullanılan bütün vezinler adları, kalıpları ve kaç kere geçtiği ad sırasına göre 

ve geçiş sıklıkları da ele alınarak listelenmiştir (s. 1097-1098). Bu kısmın özellikle 

alıntıların geçiş sıklıklarının verildiği liste (s.1109-1110) ile beraber Çağatay 

edebiyatı üzerinde çalışan bilim adamalarına ayrıca yardım olacağı açıktır. 

214


Ali Şir Nevâyî’nin nefesini taze bir esintiyle yeniden solumamıza imkân 

veren değerli bilim adamı Prof.Dr. Mustafa S. Kaçalin’e derin bir sabrın ve ince 

bir titizliğin eseri olan bu çalışmasından dolayı teşekkür ediyoruz. Umuyoruz 

ki bu eser Çağatay sözlükçülük mektebinde yapılacak olan bundan sonraki 

çalışmalara da öncülük edecek ve kendisini de aşan yeni sözlüklere vesile 

olacaktır. 

Kaynaklar 

ATALAY, Besim(1970), Abuşka Lûgatı veya Çağatay Sözlüğü, Ankara, Ayyıldız Matbaası. 

CAFEROĞLU, Ahmet (2000), Türk Dili Tarihi, İstanbul, Enderun Kitabevi. 

EREN, Hasan (1950), “Çağatay Lügatleri Hakkında Notlar”, DTCFD VIII/1-2, Ankara, s. 

145-163. 

ÖLMEZ KARGI, Zuhal (1998), “Çağatayca Sözlükler”, Kebikeç, S.6 (Yıl:3), Ankara, s.137- 

144. 

YAVUZARSLAN, Paşa (2009), Osmanlı Dönemi Türk Sözlükçülüğü, Ankara, Tiydem 

Yayıncılık. 

215



Kartallıoğlu, Yavuz, Klasik Osmanlı Türkçesinde Eklerin 

Ses Düzeni (16, 17 ve 18. Yüzyıllar), 

Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011, 586 s., 

ISBN 978-975-16-2374-4 

Doğan Çolak * 1 

Türk dili üzerine yapılmış birçok ses ve şekil bilgisi çalışması 

bulunmasına karşın biçimbilimsel sesbilim (morfonoloji) çalışmaları diğerleri 

kadar çok değildir. Türk dilinin Arap alfabesini kullandığı dönemleri kapsayan 

morfonolojik çalışmalar ise daha da azdır. Arap alfabesinin Türk dilinin seslerini 

tam olarak yansıtamamasından kaynaklanan zorluklar, araştırmacıları bu dönem 

üzerine morfonolojik çalışmalar yapmaktan uzak tutuyor olsa gerek. Konuyla 

ilgili olarak Kartallıoğlu, eserinin Sunuş bölümünde şöyle diyor: “Osmanlı 

Türkçesi yabancı unsurların belli dönemlerde yoğunluğu, imlanın XVI. 

Yüzyıldan itibaren kalıplaşması ve bundan dolayı ünlülerin kalınlık-incelik 

ve düzlük-yuvarlarlık niteliklerinin açıkça tespit edilememesi gibi sebeplerle 

çok az incelenmiştir. Mesela, bazı eklerin Köktürk, Uygur, Karahanlı ve 

Eski Türkiye Türkçesindeki morfonolojik yapısı hakkında –aşağı yukarı- bir 

hüküm verilebilirken Osmanlı Türkçesindeki yapısı ancak tahminlerle ortaya 

konulabilmiştir” (s.11). Tüm bu zorluklara rağmen yazarın bu eseri kaleme 

almasının nedenini, XVI, XVII ve XVIII. Yüzyıllarda Osmanlı Türkçesi ile 

yazılmış Arap harfli metinlerdeki bütün ekleri, karşılaştırmalı olarak bir bütün 

hâlinde ele alan bir eserin olmamasına bağlamaktadır (s.12). Yazar eserini 

oluştururken izlediği yöntemi şöyle dile getirmektedir: “…XVI. yüzyıldan 5, 

XVII. yüzyıldan 6 ve XVIII. yüzyıldan 5 adet olmak üzere toplam 16 harekeli 

el yazması seçildi. Bu Arap harfli metinlerin verileri XVI, XVII, XVII, XIX VE 

XX. Yüzyıllarda yazılan çeviriyazılı metinler ve Tanzimat döneminde Osmanlı 

Devlet’nin sınırları içerisinde yazılan gramerlerin verileriyle desteklendi. Bu 

araştırmada, on altı el yazması eserin yanında sürekli olarak başvurulan yirmi 

beş civarındaki kaynak ve bilimsel eserle, Klasik Osmanlı Türkçesindeki eklerin 

ses düzenleri ortaya konmaya çalışılmıştır” (s.12). 

586 sayfadan oluşan eser üç bölümden meydana gelmektedir. Bu üç 

bölümünün öncesinde “İçindekiler”, “Sunuş”, “Kısaltmalar ve İşaretler” ve 

* 

Araş. Gör., Gazi Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü 

216

Kartallıoğlu, Yavuz, Klasik Osmanlı Türkçesinde Eklerin Ses Düzeni 

“Giriş” bölümü bulunan eserin otuz sayfalık giriş kısmı, içeriği itibariyle 

kitabın üç bölümüne ilaveten ayrı bir bölüm niteliği taşımaktadır. Giriş 

kısmını dört başlıktan oluşturan yazar, ilk olarak “Klasik Osmanlı Türkçesi” 

başlığıyla başlayıp, Türk dili araştırmacıları tarafından yapılan Osmanlıcanın 

tasnifi çalışmalarına kısaca yer verilmiştir. Genel olarak Arapça ve Farsça 

unsurların Osmanlıcadaki durumuna göre yapılan tasnif denemelerine karşılık 

yazar, dış unsurlar kadar iç unsurlara da dikkat edilmesi gerektiğini belirterek, 

Osmanlıcanın klasik dönemini XVI, XVII ve XVIII. yüzyıllarla sınırlamıştır 

(s.18). Devamında “Arap Harfli Metinlerde Dil Ve İmla” başlığının ardından 

“Kaynaklar” başlığı altında eserde kullanılan kaynak metinler, dönemlerine 

göre tek tek tanıtılmıştır. Öncesinde kullanılan kaynakların seçimi ile bilgi 

veren yazar, özellikle harekeli metinleri tercih ettiğini, bunun nedenini de 

harekesiz Arap harfli metinler üzerinde morfonolojik bir çalışma yapmanın zor 

ve verimsiz olmasına bağlamaktadır (s.22). Eser seçimindeki kıstaslarından 

bazılarını şöyle ifade etmiştir: “Eserler seçilirken tarih bakımından da adı 

geçen yüzyılların geneline yayılmasına özellikle dikkat edilmiş; yani, aynı 

yüzyıla ait seçilen 5 eserin birbirine yakın zaman diliminde yazılanları değil, 

farklı zaman dilimlerinde yazılanları tercih edilmiştir. Taradığımız eserlerin bir 

kısmının tıpkıbasımı yapılmış, bir kısmı ise günümüz Türkçesine aktarılmıştır. 

Aktarılan eserlerde, eserin Arap harfli metni esas alınmış; aktarma kısmı dikkate 

alınmamıştır. Çünkü bazı araştırıcılar, yazmalardaki ekler farklı yazılsa da 

bunları görmezden gelip, normalize etme yoluna gitmişlerdir. Bu da değişmeye 

başlayan bazı şekillerin gözden kaçırılarak, değişme zamanının tam olarak 

tespit edilememesi sonucunu doğurmaktadır” (s.22). Ardından açıklamalarıyla 

birlikte eserler dönemlerine göre tasnif edilip sıralanmıştır. Giriş kısmının 

son bölümünde ise “Metot” başlığı altında eserin meydana getirildiği yöntem 

hakkında bilgi verilmiştir. 

Giriş kısmından sonra “Dil Uyumu” başlığıyla kitabın birinci bölümü yer 

almaktadır. İlk olarak dil uyumunun tanımı, Türkçedeki önemi, dil uyumu için 

kullanılan diğer isimler gibi konulara değinildikten sonra “Eski Türkçede Dil 

Uyumu” başlığı yer almaktadır. Bu bölümde Türkologların Eski Türkçedeki dil 

uyumu ile ilgili görüşlerine yer verilip, “…Eski Türkçeden çok önce oluşmaya 

başlayan dil uyumu, Eski Türkçe döneminde büyük oranda tamamlanmıştır” 

(s.48) denilerek sonuca bağlanmıştır. Devamında “Eski Türkiye Türkçesinde 

Eklerde Dil Uyumu” başlığı altında bu dönemin dil uyumu hakkında özetle 

şöyle denilmiştir: “Eski Türkiye Türkçesi metinlerinde, eklerin büyük oranda 

dil uyumuna bağlı olduğu kabul edilmelidir; fakat aynı döneme ait metinlerde 

bu genel görüntüye uymayan, kural dışı örneklere rastlanmaktadır. Bu örnekler 

yanlış yazım yahut görmezlikten gelinecek sapmalar değil, Batı Türkçesinin 

fonetik gelişme sürecine ve ağızlar şeklinde çeşitlenmesine tanıklık eden şahitler 

217

Doğan Çolak 

olarak değerlendirilmelidir. Eski Türkiye Türkçesi metinlerinde kalın tabandan 

sonra ince, ince tabandan sonra kalın ünlülü bir ek gelebilmektedir. Bunlar, 

müellif/müstensih hatası olarak kabul edilmemeli; ağız özelliği olarak kabul 

edilmelidir. Uyumsuz yazılışların ağız özelliği olarak açıklanmaya çalışılmasının 

sebebi, bunların çok az görülmesidir” (s.48). Akabinde dil uyumunun Osmanlı 

Türkçesinde durumu izah edilmiştir. Osmanlı Türkçesinde dil uyumunu 

tespit etmenin zor olduğu, bunun nedenin de Arap alfabesinin ünlü harfleri 

göstermedeki yetersizliği sebebine bağlanmaktadır. Dil uyumunda en belirleyici 

etkenin bazı ünsüzler olduğuna vurgu yapılmıştır (s.48). Yine bu bölümde 

dikkate değer tespitlerden biri ise, günümüz Anadolu ağızlarında bulunan dil 

uyumuna aykırı pek çok örneğin, esasında Osmanlı Türkçesinden kalma izler 

olduğudur (s.49). Önemli bir başka tespitte ise, Osmanlı Türkçesinde yazı dili 

ve konuşma dili terimlerine ek olarak okuma dili teriminden bahsedilmiştir. 

“Okuma dili teriminin ortaya atılmasını Viguier’nin verdiği bilgiler sağlamıştır. 

Viguier’in Elemens de la Langue Turque adlı eserinin 283-294. sayfalarındaki 

hikmetli sözler Pend-i Attar isimli Farsça bir eserin ilk bölümlerinde yer alan ve 

İzzet Efendi tarafından edebî bir şekilde Türkçeye aktarılmış olan cümlelerdir. 

Bunlar imlaya bağlı edebî söyleyişlerle birlikte Ali Efendi adında bir meddaha 

okutularak iki söyleyişle Latin harfli yazıya geçirilmiştir. Yazıya Latin harfli 

olarak geçirilen metinlerde, aydınların ve halkın aynı metni farklı okudukları 

tespit edilmiştir. 

Aydınların okuması: Allah’e, Hakk’e, ani, paslandiran, Tañriniñ, nazari, 

rızasi… 

Halkın okuması: Allah’e, Hakk’a, anı, paslandıran, Tañrınıñ, nazarı, 

rızası… 

Yukarıdaki örneklere bakıldığında, XVIII. yüzyılda “okuma dili”nde, 

aydınlar dil uyumunu dikkate almamaktadırlar. Halkın dilinde de alınma bazı 

kelimelerde dil uyumunun ihlal edildiği görülmektedir. Alınma kelimelerin 

Türkçedeki seslendirilmelerindeki kararsızlık, bazen dil uyumunun bozulmasına 

sebep olmaktadır. Burada dikkat çekici bir başka nokta ise, halkın dilinde dudak 

uyumu tamken, aydınların dilinde bu uyum da bulunmamaktadır” (s.48-49). 

Eklerdeki dil uyumunun tespitinde kullanılacak işaretlerin elif, meldi elif, güzel 

he, kef, kaf, gayın olduğunu söyleyen yazar, bu işaretler sayesinde incelenecek 

eklerden elde edilen sonuçları, çeviriyazılı metinlerin verileri ile karşılaştırılacağı 

belirtilerek eklerin açıklamasına geçmiştir (s.50). 

Kitabın ikinci kısmını ise “Dudak Uyumu” bölümü oluşturmaktadır. 

Dudak uyumunun Türkçedeki gelişimiyle ilgili kısa bir açıklama yapan yazar, 

Osmanlı Türkçesindeki dudak uyumunun anlaşılabilmesi için Eski Türkçe ve 

Eski Türkiye Türkçesinde eklerde dudak uyumunun incelenmesi gerektiğini 

218


belirtmiştir (s.95). Devamında ise yukarıdaki açıklamayla paralel olarak “Eski 

Türkçede Eklerde Dudak Uyumu” başlığı yer almaktadır. “…her ne kadar 

istisnaları bulunursa bulunsun Eski Türkçede dudak uyumunun varlığından 

söz edilebilir; fakat bugünkü gibi düzenli bir dudak uyumundan bahsedilemez. 

Uyumlu şekiller, eski Türkçe döneminden önce başlayan dudak uyumunun yine 

bu dönemde devam eden uzantılarıdır” (s.95) şeklinde bir girişten sonra Eski 

Türkçe üzerine çalışan Talat Tekin, Anna Von Gabain, J. Johanson, Alessia 

Bambacı, Marcel Erdal ve Brendemoen’in dudak uyumu ile ilgili görüşlerine yer 

verilmiştir. Bu araştırmacıların verdiği bilgilere dayanarak yazar, Eski Türkçede 

dudak uyumunun tam olarak var olmadığını; bu dönemden önce oluşmuş olan 

dudak uyumunun Eski Türkçe döneminde gelişimini sürdürdüğünü belirtmiştir 

(s.96-97). Ardından Eski Türkiye Türkçesinde eklerde Dudak uyumu başlığıyla, 

bu dönemde eklerdeki dudak uyumunun izahı yapılmıştır. Dudak uyumunun 

Eski Türkçeden Eski Türkiye Türkçesine kadarki gelişim sürecinin genel olarak 

şu şekilde göstermiştir: 

X > U: -(X)m/ñ > -(U)m/ñ; -(X)p > -(U)p; lXG > lUG. 

X > I: -Xn (vasıta hali eki) > -In; -(X)n- (dönüşlülük eki) > -(I)n- (s.98). 

Brent Brendemoen’e dayanılarak yapılan bu açıklamanın ardından Faruk 

Kadri Timurtaş ve L. Johanson’un Eski Türkiye Türkçesindeki ekler hakkındaki 

tasnif çalışmaları verilmiştir. Yazarın izlenimleri neticesinde Eski Türkçedeki 

dudak uyumuna bağlı bazı eklerin, Eski Türkiye Türkçesinde çeşitli nedenlerden 

dolayı uyum dışına çıktığı belirtilmiştir. 

“Osmanlı Türkçesinde Dudak Uyumu” başlığı, bölümün esas kısmını 

oluşturan son ana başlıktır. Birçok yerli ve yabancı araştırmacının Osmanlı 

Türkçesindeki ses olaylarıyla ilgili gerek Arap harfli metinler gerek de çeviriyazılı 

metinler üzerinde araştırmalar yaptığını ifade eden yazar, bu araştırmaların daha 

çok XVII ve XVIII. yüzyılları kapsadığını, XVI. Yüzyıl üzerinde ise yeterince 

yoğunlaşılmadığını belirtmiştir (s.100). Devamında ise, XV. yüzyıl metinlerinde 

uyumlu ve uyumsuz şekillerin aynı metinde -hatta aynı satırda veya mısradabulunabildiğini; 

ancak dudak uyumuna geçiş sürecine uymayan eklerinde var 

olduğunu belirtip, uyumsuz kullanılan bu şekillere “tepkime fenomeni (reaction 

fonema)” teriminin kullanıldığı vurgulamıştır (s.100). Kendisinin çalışmasında 

da böyle bir çok örnek olduğunu ve bu durum için “ters uyumsuzluk” terimini 

kullandığını da eklemiştir. “Bu terim ile de Eski Türkiye Türkçesinde sadece 

düz veya yuvarlak şekli bulunan bir ekin, Osmanlı Türkçesi döneminde diğer 

uyumlu şeklinin ortaya çıkması ve bunun -uyumlu şekli varken- uyumsuz olarak 

kullanılması kastedilmektedir. Mesela Eski Türkiye Türkçesinde {+CI} ekinin 

yuvarlak şekli yoktur, {+CU} şekli Osmanlı Türkçesinde ortaya çıkmıştır. 

Osmanlı Türkçesinde bu yuvarlak şekil, -düz şekil varken- düz tabanlardan 

sonra kullanıldığında ters uyumusuzluğa yol açmaktadır” (s.101). Yazar, yerli 

219

Doğan Çolak 

ve yabancı araştırmacıların dudak uyumunun gelişim süreçleri hakkındaki 

çalışmalarından hareketle eklerdeki dudak uyumunun gelişimini dört safhada 

inlememiştir: “… çalışmamızda eklerin dudak uyumuna göre durumları hakkında 

bilgi verilirken uyumsuzluk, düzensizlik, geçiş ve uyum terimleri kullanılacaktır. 

Uyumsuzluk safhası, eski Türkiye Türkçesindeki, yani ekin dudak uyumuna 

girmediği safhayı; düzensizlik safhası, eklerin az da olsa uyumlu örneklerinin 

görüldüğü safhayı; geçiş safhası, ekin uyumlu şekillerinin artmaya başladığı veya 

uyuma yakın olduğu safhayı; uyum safhası ise ekin dudak uyumuna bağlandığı 

safhayı göstermektedir. Bir eserde veya bir yüzyılın genelinde herhangi bir ek, 

%30 oranına kadar dudak uyumuna bağlıysa düzensizlik; %30, %80 arasında 

dudak uyumuna bağlıysa geçiş; %80 üzerinde dudak uyumuna bağlı ise uyum 

safhasında kabul edilmiştir” (s.102). 

“Osmanlı Türkçesi Metinlerinde Dudak Uyumunun İpuçları” alt 

başlığıyla, metinlerdeki dudak uyumu incelemelerinde dikkat edilen durumlar 

izah edilmiştir. Daha çok ötre, esre ve üstün gibi harekelerden faydalanan 

yazar, harekesiz metinlerde “vav” ve “ye” gibi işaretlerden de yararlanmıştır. 

Metinlerde yazarın karşısına çıkan, bir ekte farkı nitelikteki hareke ve harf 

kullanımında ise harekenin ölçüt alındığını belirtiliyor. Harekesiz metinlerde 

kafiyelerin de yazara yol gösteren bir diğer ölçüt olduğu bu bölümde belirtiliyor. 

Ardından Eski Türkçedeki ses yapılarına göre belirlenen “I Sınıfı Ekler”, “U 

Sınıfı Ekler” ve “X sınıfı Ekler” başlıklar altında Osmanlı Türkçesindeki ekler 

sıralanmıştır (s.103). 

“I Sınıfı Ekler” başlığı kendi içinde iki alt başlığa ayrılmıştır: Eski 

Türkçeden beri düz ünlü bulunduran ekler ve Eski Türkiye Türkçesinde ünlüsü 

düzleşen ünlüler. “U Sınıfı Ekler” başlığı da kendi içinde ikiye ayrılmıştır: Eski 

Türkçeden beri yuvarlak ünlü bulunduran ekler ve Eski Türkiye Türkçesinde 

ünlüsü yuvarlaklaşan ekler. Ayrıca üç ana başlığın sonunda da eklerin Arap harfli 

metinlerdeki uyum yüzdeleri ve eklerdeki genel uyum yüzdeleri verilmiştir. 

Eserin üçüncü ve son bölümü ise Ünsüz Benzeşmeleri. Bu bölümde Arap 

harfli metinlerin verileri, çeviriyazı metinlerin verileri ile karşılaştırılarak ünsüz 

uyumu incelenmiştir. Ekler ilk fonemine göre “C Sınıfı Ekler”, “D Sınıfı Ekler” 

ve “G Sınıfı Ekler” olmak üzere üç grupta verilmiştir. “C Sınıfı Ekler” başlığı 

altında yapılan incelemedeki asıl amacın tonsuz tabanlardan sonra /ç/ foneminin 

bulunup bulunmadığının tespit edilmesi olduğu belirtilmiştir. Bunun için 

yardımcı olabilecek en iyi kaynak olan çeviriyazılı metinlerden faydalanıldığı 

belirtilmiştir (s.528). “D Sınıfı Ekler” bölümünde yazar şöyle demektedir: 

“Osmanlı Türkçesindeki Arap harfli metinlerde “D Sınıfı Ekler” daima “dal” 

harfi ile yazılmıştır. Bunun istisnası taradığımız metinlerde yoktur. Ekin t’li 

şekli, birkaç çeviriyazılı metinlerde bulunmaktadır; bu da her zaman bir kurala 

tâbi değildir” (s.549). “G Sınıfı Ekler” bölümünde “kef”, “kaf” ve “gayın” 

220


işaretlerinin ince-kalın tabanlardaki ve tonlu-tonsuz ünsüzlerden sonraki 

okunuşları incelenmiştir (s.564). Her üç bölümün sonunda da Değerlendirme 

başlığı altında incelenen eklerden elde edilen sonuçlar değerlendirilmiştir. 

Kitabın sonuç bölümünde dil uyumu, dudak uyumu ve ünsüz 

benzeşlemeleri ara başlıklarıyla eserde incelenen eklerle ilgili çıkarımlar 

sıralanmıştır. Ardından ekler ve eklerin görevlerinin sıralandığı dizin bölümü 

yer almaktadır. Eser “Kaynakça” kısmıyla sona ermektedir. 

Yazar bu çalışmasıyla, diğer çalışmalarıyla da olduğu gibi, bir boşluğu 

doldurmuş ve araştırmacıların işini kolaylaştırmıştır. Oldukça çetrefilli bir 

çalışmanın ürünü olduğu anlaşılan bu eser, araştırmacıların başvuru kaynakları 

arasında kendisine yer bulacaktır. Biz de hem az çalışılan bir dilbilgisi konusunda 

hem de yazımızın başında da belirttiğimiz gibi, zor bir alanda morfonoloji 

çalışması yapma cesaretini gösteren ve de bunun altından başarıyla kalkan eserin 

yazarı Yavuz Kartallıoğlu’nu tebrik ediyor, böyle bir eseri Türkoloji dünyasına 

kazandırdığı için teşekkürü kendisine bir borç biliyoruz. 

221


.......... 


Öner, Mustafa (2011), Türkçe Yazıları, Kesit Yayınları, 

İstanbul, 480 s. ISBN: 978-605-4117-64-2 

Özlem Özmen * 1 

“…dünyayı dil ile keşfettiğim için dili dünya sandım.” der J. Paul 

Sartre. Bizler de Türkçe konuşurları olarak dünyayı Türkçe ile keşfettiğimiz 

için Türkçeyi dünya sanıyoruz. “Ses Bayrağı” mız olan Türkçe dünyada 200 

milyona yakın kişi tarafından konuşulmaktadır. Türkçe, dünya dilleri arasında 

konuşulduğu coğrafyanın büyüklüğü bakımından birinci, ana dili olarak üçüncü 

ve en çok konuşulan dil sıralamasında beşinci sıradadır. 

Bir dünya dili olan Türkçemiz ile ilgili bugüne kadar pek çok araştırma 

yapıldı. Ege Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü 

öğretim üyelerinden Prof. Dr. Mustafa ÖNER’ in “Türkçe Yazıları” adını taşıyan 

eseri bu alana önemli katkılar sağlayan yeni bir eser olarak karşımıza çıkmaktadır. 

Yayın editörlüğünü Prof. Dr. Hayati DEVELİ’ nin yaptığı eser 2011 yılının Mart 

ayında birinci baskısını yapmıştır. Kesit yayınları tarafından basılan eserin 

kapağı da oldukça ilgi çekicidir. Ön kapakta arka fon olarak kullanılan Kazan 

Tatarlarının milli benliğinin simgelerinden Süyüm Bike Minaresi ve Türkçenin 

ilk yazılı eserlerini işaretlemekte kullanılan Köktürk alfabeli metinden bir kesit 

okuyuculara eserin içeriği hakkında ilk bakışta bir fikir vermektedir. Arka kapakta 

yine Köktürk alfabeli bir metin ve eserin içeriği hakkında okuyucuların bir fikir 

edinebilmeleri için iki paragraftan oluşan şu tanıtma yazısı bulunmaktadır: “XX. 

Yüzyıla damgasını vuran siyasi gelişmeler, 1938 sonrasında Türk dünyasını 

birbirine kapatınca, ülkemizdeki Türkçe çalışmaları da bundan olumsuz yönde 

etkilenmiştir. Yüzyıl sona ermeden bu dünyanın kapılarının açılmasıyla elde 

edilen dil malzemesi ve araştırma kaynakları, Türkçe Yazıları’na esas oluşturdu. 

O açılım sayesinde, Finlandiya’dan Sibirya’ya kadar uzanan merkezlerden 

toplanan Türk dili verilerini, Türkiye Türkçesine, Eski Türkçeye veya Çağdaş 

Türk Lehçelerine ilişkin herhangi bir sorunu incelemek üzere kullanmak fırsatı 

doğdu. 

Bu kitapta Türk dilinin uzun yazılı tarihine ve geniş coğrafyasına 

ait örnekler karşılaştırmalı dil biliminin yöntemlerinden yararlanılarak 

incelenmektedir. Yapım ve çekim ekleri, edatlar ve yardımcı fiiller gibi bağlı 

* 

Arş. Gör. Namık Kemal Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü oozmen@nku.edu.tr. 

222

Öner, Mustafa (2011), Türkçe Yazıları 

biçimlere ağırlık verilen Türkçe Yazıları içinde Tatarca, Başkurtça, Karayca, 

Kırgızca gibi ülkemizde az araştırılmış Türk lehçelerinin dil bilgisi ve söz varlığı 

incelemeleri de yer almaktadır.” 

“Türkçe Yazıları” adını taşıyan ve 480 sayfadan oluşan eser, içindekiler 

bölümünde de belirtildiği gibi, dil bilgisi, söz varlığı ve sözlük adını taşıyan 

iki ana bölümden oluşmaktadır. Bu iki bölümün sonunda araştırmacılar için 

son derece yararlı olan kaynaklar ve kısaltmalar, ayrıca eserdeki kavramların 

sayfa numaralarıyla listelendiği bir dizin bölümü de bulunmaktadır. 

“Türkçe Yazıları” her ne kadar elinize aldığınızda sayfa sayısı itibariyle 

hacimli bir eser olsa da kullanılan kağıt cinsi itibariyle çok ağır olmayan, 

rahatlıkla taşınabilecek bir eser. Eserin yazı tipi ve boyutu da okuyucuları hiç 

yormuyor. Her makalede soldaki sayfanın sol üst kısmında yazarın ve eserin 

adı, sağdaki sayfanın sağ üst tarafında da o sayfadaki makalenin adı verilmiştir. 

Böylece her hangi bir sayfayı açtığınızda hangi makalede olduğunuzu zaman 

kaybetmeden belirleme imkânına sahip oluyorsunuz. 

Kitabın dil bilgisi adını taşıyan ve toplam 245 sayfadan oluşan ilk ana 

bölümünü, farklı zaman dilimlerinde çeşitli dergilerde ve kitaplarda yayınlanmış 

olan şu on iki makale oluşturmaktadır: 

Türkçede İsimden Fiil Yapımı Üzerine Notlar (s.9), 

Türkçe Söz Diziminde Eklenme Yönündeki Yapılar Üzerine (s.25) 

Türkçede Edatlı (Sentaktik) İsim Çekimi (s.31) 

Türkçede Çekim Edatlarının Karşılaştırma ve Sınırlandırma Bağlantıları (s.39) 

Türkçede –lIG> -lI Ekli Niteleme Sözlerinin Edatlaşması (s.49) 

Türkçede dan/den Edatı (s.61) 

-mATI Gerundiyumu Hakkında (s.67) 

Türkçede –prAK Zarf-Fiili (s.77) 

Tatarca Kısa Dil Bilgisi (s.81) 

Başkurtça Kısa Dil Bilgisi (s.167) 

Kırım-Tatar Türkçesinde Sıfır Morfem (s.231) 

Kuzey Batı Türkçesinde –nI Ekli Zaman Zarfları (s.237) 

Yine çeşitli dergilerde ve kitaplarda yayınlanan on dokuz makaleden 

oluşan ve 190 sayfayı içine alan kitabın ikinci ana bölümü olan söz varlığı ve 

sözlük bölümünde ise sıra ile şu makaleler yer almaktadır: 

Yarlık Sözü Hakkında (s.247) 

Türkçede Yardım Sözü – Köken Bilgisi ve Kavram Alanları (s.253) 

Barış-/Barış Sözü Hakkında (s.259) 

Orhun Yazıtlarındaki İçik- Üzerine (s.265) 

Or ~ Tor ~ Çor ~ Sözleri Hakkında (s.269) 

Türkçede Soru ve Belirsizlik (s.273) 

Ortak Türkçe Söz Varlığı Denemesi (s.283) 

Kâşgarlı Mahmud ve Panteleymon Krestoviç Juze (Al-Jawzi Bandali Saliba) (s.301) 

Bugünkü Kıpçak Türkçesi Ortak Söz Varlığı Denemesi (s.309) 

223

Özlem Özmen 

K. K. Yudahin Sözlüğüne Göre Kırgızca Söz Varlığı (s.341) 

Başkurtça Söz Varlığı Üzerine Notlar (s.351) 

Sibirya Tatarcası Söz Varlığı Üzerine Notlar (s.361) 

Karay Türkçesinde Eski Unsurlar (s.367) 

Tatar, Başkurt ve Kazak Sözlükleri (s.373) 

Türkçe-Rusça İlişkilerine 1552 Dönün Noktasından Bir Bakış (s.391) 

Tatarca-Rusça İlişkilerinde Geri Dönen Alıntılar (s.401) 

Türkçede Rumca ve Yunanca Alıntılar Üzerine (s.407) 

Fincedeki Türkçe Alıntılar (s.415) 

Eserin hem dilbilgisi hem de söz varlığı ve sözlük isimli ana 

bölümlerindeki makalelerin her birinin sonunda, bu makalelerin daha önce 

nerede yayınlandıkları da künye olarak verilmiştir. Yazarın diğer makaleleri 

arasından seçilerek “Türkçe Yazıları” kitabına alınan yukarıdaki makaleler bile 

Prof. Dr. Mustafa ÖNER’ in çalışma alanının genişliği hakkında okuyuculara bir 

fikir vermektedir. 

“Her yiğidin ayrı bir yoğurt yiyişi vardır.” derler. Yukarıda isimlerinden 

bahsettiğimiz makaleleri okuyanlar da hocamızın her makalesinde bir suyun akışı 

gibi bizi alıp götüren düşüncelerin akışını ve düzenini yani hocamızın kendine 

has üslubunu hemen fark edeceklerdir. Pek çok makale adeta giriş gelişme ve 

sonuç planı gibi numaralandırılmıştır. Giriş bölümü 0 (sıfır) ile başlar yazının ana 

düşüncelerini oluşturan fikirler, birer alt başlık gibi 1, 1.1, 1.2, 2, 2.1 vb. şekilde 

numaralandırılarak ilerlerken siz de anlatılmak istenenleri hiç zorlanmadan 

kolaylıkla izleyebiliyorsunuz. Hocamızın makalelerinin pek çoğunda görülen 

bir başka güzellik de pek çok bilginin formülleştirilmesidir. (morfolojik yol= 

söz+ek vb. s.9) Uzun uzun cümlelerle anlatılacak bir kavram görsel olarak daha 

kalıcı bir şekilde ifade edildiği için öğrenme de kolay olmaktadır. Zaten bilimsel 

yazıların amacı ortaya yeni bir şeyler koymak ve bunları en iyi şekilde kavratmak 

olduğuna göre “Türkçe Yazıları” kitabında toplanan makalelerin hepsinde bu 

özelliklerin fazlasıyla olduğunu söyleyebiliriz. 

Kitabın ilk bölümünün ilk makalesi olan “Türkçede İsimden Fiil Yapımı 

Üzerine Notlar” (s.9-25) adlı makalede yukarıda bahsetmeye çalıştığımız 

düzeni ve üslubu görebilirsiniz. Makalenin akışının genelden özele doğru 

gittiğini söyleyebiliriz. Bahsedilen makalede 0 (sıfır) olarak numaralandırılan 

yazının giriş bölümünde, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasından sonra ana dili 

imkânlarını genişletmenin yani “söz yapımı” nın Türkçecilik hareketinde büyük 

yer tuttuğundan, Türk Dil Kurumunun yayımladığı ilk kitap ve süreli yayınların 

araştırma konularının da bunu gösterdiğinden bahsedilip Türkçenin tarihî 

devirleri veya lehçeleri üzerine yazılmış pek çok gramerde söz yapımı konusunun 

yer aldığından, bu çalışmaların yöntemlerinin nasıl olduğundan bahsedildikten 

sonra, gramer yazarlarımıza eklerin üretkenliği hakkında fikir verecek tarihî 

ve çağdaş metinlerin gramer dizinlerinin olmamasından dolayı sözlerin veya 

224

Öner, Mustafa (2011), Türkçe Yazıları 

eklerin kullanım sıklıklarını tespit etme imkânının eskiden olmadığı ancak 

bugünkü Türk dili araştırmalarının ulaştığı verimleri kullanarak hiç değilse 

ana hatları ile herhangi bir morfemin kullanım şeklini ve oranlarını belirleme 

imkânına sahip olduğumuz belirtilmektedir. 1. şeklinde numaralandırılan diğer 

bölümde Türkçede söz yapımının esasen üç türünden (morfolojik yol, sentaktik 

yol, semantik yol) kısaca bahsedip yazının konusu isimden fiil yapımı olduğu 

için isimden fiil yapım ekleri ve ismi fiilleştiren yardımcı fiiller ile yetinileceği 

belirtilmiştir. 1.1 bölümünde Türk yazı dilinin ilk örneklerinden itibaren isimden 

fiil yapan belli başlı ek kadrosu, 1.2 bölümünde ise ismi fiilleştiren belli başlı 

yardımcı fiiller verilmiş ve bir fiilin yardımcı bir fiil haline geliş aşaması 

adeta formülize edilip anlatılarak aslında yardımcı fiil kuruluşunda sentaktik 

dizimin (yardımcı unsur+asıl unsur), zamanla yerini morfolojik dizime (asıl 

unsur+yardımcı unsur) bıraktığı böylece hem yardımcı fiil kuruluşunun hem de 

isimden yapım ekiyle yapılmış fiillerin denk hale (yok bol- = yok+ad- > asıl 

unsur+yardımcı unsur) geldiği belirtilmiştir. Bu genel açıklamalardan sonra 

da makalede izlenecek yol açıklanmıştır. Gramer dizinleri yapılmış dil anıtları 

aynı fonksiyonu taşıyan isimden fiil yapım ekleri ile ismi fiilleştiren yardımcı 

fiiller metinlerde yan yana izlenmiş ve oranları tespit edilerek tarihî gelişmeye 

veya metinden metine değişen oranları çıkarılarak bazı sonuçlara varılmıştır. 

Bu çalışma için Türkçenin her dönemine ışık tutacak dizinleri yapılmış hangi 

eserlerin tarandığı (toplam 13 eser) belirtildikten sonra 2. bölümünde Türk dili 

anıtlarında isimden fiil yapımı başlığı ile sırasıyla ele alınan eserde sentaktik 

ve morfolojik fiil yapımı oranlarının hem toplam yüzdesi hem de tek tek her 

yardımcı fiil ve her ek için kullanım sıklığı sayılarla ifade edilmiştir. Sadece 

sayıların verilmesiyle yetinilmemiş bu oranlarla ilgili yorumlar da yapılmıştır. 

Örneğin Nehcü’l Feradis’te sentaktik fiil yapımının (%80) morfolojik fiil 

yapımına (%20) göre daha fazla olması, eserin mensur bir eser olması ve İslâmî 

terminolojinin büyük bir miktarda alıntı sözlerle temsil edilmesine bağlanmıştır. 

Her eser için benzer çalışma yapılmış ve 3. bölüm olan sonuç bölümünde de 

isimlerden morfolojik yolla fiil yapımının dil tarihi içinde giderek azaldığı 

yapımın bu şubesi yerine, ismin sentaktik yolla (yardımcı fiil kullanılarak) 

fiilleştirildiği belirtilmiştir. Hocamızın makalelerini okuyanları, bu makalede de 

olduğu gibi sonda bir ödül bekler. Hocamız araştırılması gereken konularla ilgili 

diğer araştırmacılara adeta bazı ipuçları fısıldar. Bu makaledeki ipucu benzer 

çalışmanın fiilden fiil yapımı üzerinde yapılmasının da faydalı olacağıdır. Alın 

size yeni bir makale konusu! Unutmadan söyleyelim daha önce belirttiğimiz gibi 

her makalenin sonunda bu makalenin daha önce hangi dergide yayınlandığına 

dair künye de verilmiştir. [Türkçede İsimden Fiil Yapımı Üzerine Notlar. Modern 

Türklük Araştırmaları Dergisi. Cilt 3, Sayı1, (Mart 2006) Mak.7, 60-76] 

Eserin ikinci bölümünde yer alan “Bugünkü Kıpçak Türkçesi Ortak 

225

Özlem Özmen 

Söz Varlığı Denemesi” (s.309-341) adlı makalede olduğu gibi eserdeki bazı 

makalelerde yazar, çeşitli tablolardan da yararlanmıştır. Örneğin söz varlığı 

karşılaştırılması yapılırken “al-“ fiilinin, Gülistan Tercümesi, Türkiye Türkçesi, 

Rusça, Tatarca, Başkurtça, Karaçay-Balkarcadaki şekillerinin ne kadar örtüştüğü 

tablo üzerinde gösterildiği için konu çok daha net ortaya konulmuş oluyor. 

Prof. Dr. Mustafa ÖNER’ in “Türkçe Yazıları” kitabının ne kadar nitelikli 

bir eser olduğunu görmek için kaynaklar ve kısaltmalar başlığını taşıyan bölüme 

şöyle bir göz gezdirmek yeterli olacaktır. 26 sayfadan oluşan bu bölümde, hepsi 

birbirinden değerli toplam 522 yerli ve yabancı kaynağı görebilirsiniz. Özellikle 

Türk dili çalışmalarına yeni başlayanlar, adını duydukları ama tam künyesini 

bilemedikleri alanın temel kaynaklarının künyelerine ulaşmak için bile bu esere 

başvurulabilirler. Kitabın toplam sayfa sayısından bile fazla olan kaynak sayısı 

ile “Türkçe Yazıları”, Türk dili araştırıcılarının çok istifade edeceği temel bir 

başvuru kitabı olacağını şimdiden gösteriyor. 

Eserin son 19 sayfası ise kitaptaki eklerden özel isimlere kadar çeşitli 

kavramların geçtiği sayfa numaralarıyla birlikte verildiği dizin bölümüne 

ayrılmıştır. Dizin bölümünün de araştırmacıların oldukça istifade edeceği bir 

bölüm olduğunu düşünmekteyiz. Bu dizin sayesinde araştırıcılar, yazarın bu 

kitaba aldığı makalelerinde kendi araştırma konuları ile ilgili kavramların olup 

olmadığını, varsa hangi sayfalarda bulabileceklerini zahmetsizce belirleme 

imkânına sahip olmaktadırlar. 

Daha önce başka araştırmacılar da yıllarca yazdıkları makalelerini tek 

çatı altında toplayan kitaplar oluşturdular. Ancak “Türkçe Yazıları”, gerek 

kitabın sonundaki kaynaklar ve dizin bölümlerinin varlığı gerekse her makalenin 

sonunda makalenin daha önceki künyesinin verilmesiyle bile diğer yayınlara 

göre ayrı bir yerde duracak gibi görünüyor. 

Sonuç olarak belli başlı özellikleri ile tanıtmaya çalıştığımız ülkemizin 

en üretken bilim adamlarından olan ve çok sayıda öğrenci yetiştiren sayın 

hocamız Prof. Dr. Mustafa ÖNER’ in “Türkçe Yazıları” adlı eseri, yazarın uzun 

birikimlerinden bazılarını bir araya toplayan dolayısıyla araştırmacıların farklı 

zaman dilimlerinde, farklı dergi ve kitaplarda yayınlanan makalelere kolaylıkla 

ulaşmalarına olanak veren bir eser olmasıyla her araştırmacının kitaplığında 

bulunması gereken bir kaynak eser. Özellikle kitapta bulunan Tatarca Kısa 

Dil Bilgisi (s.81) ve Başkurtça Kısa Dil Bilgisi (s.167) isimli, aslında her biri 

ayrı bir kitapçık olabilecek bu makaleler, hocamızın pek çok eseri gibi Çağdaş 

Türk Şiveleri üzerinde çalışmayı düşünenlerin ve çalışanların sonsuz bilim 

yolculuğuna çıkarken yanlarından ayırmayacakları azıkları olacaktır. 

226

.......... 

Nekrolojiler 

Necrologies 

227




(1920-2011) 

Cemile Kınacı * 1 

Türklük bilimine büyük katkıları olan Fransız Türkolog Louis Bazin, 

Normandiya’nın Calvados şehrinde, 20 Aralık 1920’de dünyaya gelmiştir. 

Liseyi bitirene kadar klasik tarzda eğitim almış, Fransızca yanında Latince, 

Grekçe, Almanca ve klasik edebiyat derslerine devam etmiştir. Lise yıllarında 

Osmanlı ve Türk tarihi ile ilgili az da olsa bazı bilgisi olan Bazin’in Türk 

diliyle ilgilenmeye başlaması daha geç olmuştur. 1943’te üniversite eğitiminin 

ardından Fransız Ulusal Bilimsel Araştırmalar Merkezi’nde araştırma görevlisi 

olunca genel dilbilimi ile ilgilenmeye başlayan Louis Bazin’e, dönemin 

tanınmış dilcilerinden Profesör Vendryés klasik batı dillerinden bambaşka bir 

dil olan Türkçeyi öğrenmesini tavsiye etmiştir. Çünkü, o dönemde Doğu Dilleri 

kürsüsünde Türk dilinin çok kuvvetli profesörlerinden olan Jean Deny vardır 

ve Deny, o yıllarda Türkiye Türkçesi ile ilgili çalışmalar yapmaktadır. Deny, 

Bazin’i çok iyi karşılayınca Bazin onun yanında üç yıl okur ve Yaşayan Doğu 

Dilleri Fakültesi’nden Türkçe üzerine diploma alır. 

İkinci Dünya Savaşı’nın sonunda, 1945 yılında Fransız hükümeti Bazin’i, 

* 

Arş. Gör. Gazi Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, Ankara, 

kcemile@gazi.edu.tr 

229


Türkçesini ilerletmesi için Ankara’ya gönderir. Bazin ve ailesi üç buçuk yıl 

Ankara’da yaşarlar. O dönemde Ankara, her ne kadar büyük ve gelişmiş bir 

şehir olmamasına rağmen devrinin büyük dilci, edebiyatçı ve tarihçilerinin bir 

kısmına ev sahipliği yapmaktadır. Ayrıca, Türk Dil Kurumu, Türk Tarih Kurumu, 

Millî Eğitim Bakanlığı Tercüme Bürosu gibi devlet kurumlarında da devrin önde 

gelen ve alanında uzman olan kişiler çalışmaktadır. Louis Bazin Ankara’daki 

bu ortamdan faydalanmış ve Ankara’da olduğu dönemi çok verimli geçirmiştir. 

Yazar Nurullah Ataç, şair Orhan Veli ve edebiyat tarihçisi Mehmet Fuat Köprülü 

ile yakın ilişkiler kurmuş, onların deneyimlerinden istifade etmiştir. 

1948 yılının sonlarında Türkiye’den ayrılan Louis Bazin, 1949 yılında 

hocası Jean Deny’nin emekliliğinin ardından Doğu Dilleri Enstitüsüne profesör 

olmuş ve orada kırk yıl Türkçe dersleri okutmuştur. 1950’den itibaren uzun 

bir süre Sorbonne Üniversitesinde Türk dili tarihi ve Türk lehçeleri hakkında 

dersler vermiştir. Bütün hayatı boyunca Türklük bilimine hizmet eden Bazin, 

Türk dilinin derinliklerine inebilmek için Azerbaycan Türkçesi, Türkmen 

Türkçesi, Kırgız Türkçesi gibi Türk lehçelerini ve bunun yanında Moğolcayı da 

öğrenmiştir. 

Türkler ve Türklük üzerine pek çok eser yazan ünlü Türkolog Louis 

Bazin 2 Mart 2011 tarihinde vefat eder. Onun ardında bıraktığı eserlerden en 

önemlisi Introduction à l’étude pratique de la langue turque (1987) (Türk Dili 

Araştırmalarına Giriş) adlı eseridir. Bazin’in Fransızlara Türkçe’yi öğretmek 

amacıyla yazdığı bu kitap Fransa’da halen Türkoloji meraklılarının başucu 

kitabı durumundadır. 

Bazin’in diğer bir çalışması Les Qalendriers Turcs Anciens et Mediveaux 

(1974) (Eski ve Orta Çağlarda Türklerin Takvimleri) adlı eseridir. Eserde 

Türklerin takvimleri konusundaki bilgiler bir araya getirilmiş ve bir araya gelen 

malzeme Bazin tarafından değerlendirilmiştir. Bazin’in bu eseri alandaki boşluğu 

dolduran önemli bir çalışmadır. Eser on iki bölümden oluşmaktadır. İlk bölüm 

«Tarih öncesi: Lengüistiğe ait veriler» (La prehistoire: données linguistiques) 

başlığını taşımaktadır. «Yukarı Yenisey’deki Türkçe konuşan boyların arkaik 

takvim tespiti» (Les comput archaique des turcophanes du Haut-İénisséi) 

başlıklı ikinci bölümde Yenisey nehri etrafındaki taşlar ve bu taşlar üzerindeki 

çalışmalar anlatılmaktadır. «On iki hayvanlı takvim ve Türkler (Tukyu)» (Les 

Turc (T’ou-kiue) et le Calendrier des Douze Animaux) adlı üçüncü bölümde 12 

hayvanlı Türk takvimi ve bu takvimde yer alan hayvan isimleri açıklanmıştır. 

Eski Türklerde tarih belirtme sisteminin de incelendiği bu bölüm Kül Tigin ile 

Bilge Kağan’ın ölümüyle, abidelerin dikilme tarihleri üzerinde de bilgiler verir. 

Dördüncü bölüm «Moğolistan Uygurlarında 12 hayvanlı takvim» (Le Calendrier 

des Douze Animaux chez les Uygurs de Mongolie) başlığını taşımakta olup 744- 

850 tarihleri arasındaki Ötüken Uygurlarına ait metinler işlenmektedir. Beşinci 

230


böıüm, «Sonraki Uygurlarda takvim ilmi» (La science des calendriers chez les 

Uygur postérieurs) altıncı bölüm «Türk takvimlerinin ilk islami tanzimleri» 

(le premieres recensions islamiques des calendriers turcs), yedinci bölüm 

«Uygur-Mogul takvimi ve onun yayılımı» (Le calendrier uyguro-mongol et 

son extension), sekizinci bölüm «Nasturi Türklerin çifte takvimi» (Le double 

calendrier des Turcs Nestoriens), dokuzuncu bölüm «Kumanların takvimi» (Le 

calendrier de Comans), onuncu bölüm «Bulgarlardan (takvime ait) kronolojik 

izler» (Vestiges chronologique des Bulgar), on birinci bölüm «Pléiades takvimin 

kalıntıları» (Survivances d’un calendrier des Pléiades), on ikinci bölüm 

«Halka ait takvimlerin öğretilmesi» (Enseignement des calendriers populaires) 

başlıklarını taşımaktadır. Bazin’in 1974 yılında yayımlanan bu eseri henüz 

Türkiye Türkçesine tercüme edilmemiştir. Eserin Türkiye Türkçesine tercüme 

edilmesi şüphesiz eserden daha çok kişinin faydalanmasını sağlayacaktır. 

Bazin’in Les Turcs Des Mots, Des Hommes (Türkler, Sözcükler, İnsanlar) 

adlı eseri Pudapeşte’de 1994 yılında yayımlanmıştır. James Hamilton’un önsözü 

ile başlayan ve yedi bölümden oluşan eserde Louis Bazin’in Türk dili ile ilgili 

yazdığı pek çok makale yer almaktadır. Fragments et İnscriptions (Yazıtlar ve 

Parçalar) başlığını taşıyan ilk bölüm Moğolistan ve Yenisey’deki bazı yazıtlarla 

ilgili makalelerden oluşmaktadır. İkinci bölüm Structures Linguistiques (Dilsel 

Yapılar) adını taşımakta olup burada eski Türkçenin vokalleri ve konsonantları 

hakkında yazılan makaleler ile Türkçe fiiller üzerine yazılan makaleler yer 

almaktadır. Üçüncü bölüme Études Lexicales (Sözcüksel İncelemeler) başlığı 

konmuş ve bazı Türkçe kelimelerin kullanımları ile etimolojileri üzerine 

düşüncelere yer verilmiştir. Des Hommes, Des Titres (İnsanlar ve Unvanlar) 

başlıklı dördüncü bölümde Oğuz, Türk, Korkut, Kül Tigin isimleri ve ataman, 

çavuş gibi unvanlar ile ilgili Bazin’in fikirlerini dile getirdiği makaleler yer 

almaktadır. Beşinci bölüm Vocabulaire Animalier (Hayvanlarla İlgili Kelimeler) 

adını taşımakta ve bu bölümde Moğol ve Türklerde keçi, yak, ayı kelimeleri 

üzerine yazılan makaleler bulunmaktadır. Dans le Temps et Dans L’espace. 

Astrologie et Mesure du Temps (Zamanda ve Mekanda. Zamanın Ölçüsü ve 

Astroloji) başlıklı altıncı bölümde Türklerde zaman kavramı, on iki hayvanlı Türk 

takvimi gibi konularda yazılan makaleler yer alıyor. Yedinci bölüm Moments de 

la vie d’une Langue (Bir Dilin Hayatının Dönemleri) adını taşımakta. Türkçenin 

değişik dönemleri ile ilgili Kaşgarlı’nın Divanı, Şemseddin Sami’nin Kamus’u, 

Türkiye’deki dil reformu gibi konularla ilgili makaleler bu bölümde yer almakta. 

Eserin Türkiye Türkçesine çevirisi henüz yapılmamıştır. 

Bazin’in bir diğer eseri Les systèmes chronologiques dans le monde turc 

ancien (1991, Budapest: Akadémiai Kiado) adını taşımaktadır. Bu eser, 2011 

yılında Eski Türk Dünyasında Kronoloji Yöntemleri adıyla Vedat Köken tarafından 

Türkiye Türkçesine tercüme edilmiş ve Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanmıştır. 

231


Eserde Çin’den Balkanlara kadar uzanan coğrafyada, VI. yüzyıldan XIV. yüzyıl 

sonlarına kadarki ilk ve orta dönemde, Türkçe konuşan halkların kullandıkları 

tarih saptama yöntemleri ve değişik takvimlerle ilgili çeşitli yöntemler üzerinde 

durulmuş, bunların özgün yönlerine dikkat çekilerek anlatılmıştır. Eser on iki 

bölümden oluşmaktadır. İlk bölüm, Prehistorya: Dil Bilimi Verileri başlığını 

taşımakta olup, Bu bölümde Türkçe konuşan halkların tarih saptama yöntemleri ve 

takvimleri konusunda VI. yüzyıldan itibaren takip edebildiğimiz dil bilimi verileri 

değerlendirilmektedir. Eski Türkçe, Orta Türkçe, Modern Türkçe ve Bulgar-Çuvaş 

Grubu şeklinde yapılan sınıflandırmaya göre “gün”, “kamer ayı”, “ilkbahar”, 

“yaz”, “sonbahar”, “kış”, “yaş yılı”, ve “takvim yılı” gibi kavramlar metinlerdeki 

kullanımlarına göre incelenmektedir. İkinci bölüm, Yukarı Yenisey’deki Türkçe 

Konuşanların Arkaik Tarih Saptama Yöntemleri adlı bölümdür. Türkçe konuşan 

halklar arasında, tarih saptama ve kronoloji ögeleri içeren en eski yazılı belgeleri 

bırakanlar, Yukarı Yenisey havzasındakiler olup, bunların hemen hemen hepsi de 

mezar yazıtı niteliğindeki runik harflerle taşa kazınmış yazıtlardır. Bu bölümde 

Yukarı Yenisey yazıtlarında verilen bilgilerden hareketle tarih saptamaları 

yapılmaya çalışılmıştır. Üçüncü bölüm, Türkler (Tu-Kiyü’ler) ve On İki Hayvanlı 

Takvim başlığını taşımaktadır. Bu bölümde Türklerin kullandıkları on iki hayvanlı 

takvimin kökenleri konusunda düşünceler ortaya koyulmuştur. Bazin, on iki 

hayvanlı takvimin kökeninin Çinlilere mi, yoksa Türklere mi ait olduğuyla ilgili 

sorular yöneltmiş ve eldeki verilerden hareketle takvimin kökenini saptamaya 

çalışmıştır. Dördüncü bölüm, Moğolistan’daki Uygurlar’ın Kullandıkları On 

İki Hayvanlı Takvim başlığını taşımaktadır. Beşinci bölüm, Sonraki Uygurlarda 

Takvim Bilimi adlı bölümdür. Türk Takvimleriyle İlgili İlk İslam Yayınları başlıklı 

altıncı bölümde Birunî ve Kaşgarlı tarafından, Türklerin kullandığı takvimlerle 

ilgili verdikleri bilgiler değerlendirilmiş ve İslamiyeti kabul eden Türkler arasında 

on iki hayvanlı takvimin önemini yitirdiği sonucuna varılmıştır. Yedinci bölüm, 

Uygur-Moğol Takvimi ve Uzantıları başlığını taşımakta olup, Moğolların kendi 

takvimlerini zorla kabul ettirdiklerine değinilmektedir. On İki Hayvanlı eski Türk 

takviminin Moğolcaya uyarlanmış şekli olan bu takvim Moğol İmparatorluğunun 

ister kentlerinde ister göçebe bölgelerinde yaygın bir şekilde kullanılmıştır. 

Nesturi Türklerdeki Çifte Takvim başlıklı sekizinci bölümde kronolojik sistemler 

açısından ilginç olmasına rağmen Türkologların ihmal ettikleri Çu bölgesi 

mezar taşı yazıtları incelenmiştir. Çu bölgesi Nesturi mezar taşı yazıtları, Nesturi 

Türklerin 13. yüzyılda ve 14. yüzyılın ilk yarısında Kilise Takvimi’nden yararlanış 

biçimleri ile bu takvimi On İki Hayvanlı Takvimle nasıl bağdaştırdıklarına ilişkin 

bilgiler verir. Ayrıca bu metinler, Orta Asya’daki Türkçe konuşan toplulukların 

hangi dinden olurlarsa olsunlar Çin-Türk Hayvan Çevrimini ne kadar derin bir 

şekilde özümsediklerini göstermesi açısından da önem taşımaktadır. Dokuzuncu 

bölüm Kumanların Takvimi başlığını taşıyor. Bazin burada, Codex Cumanicus 

232


adlı eserdeki zamanla ilgili kavramları, Kumanların kronolojik yöntemlerini ve 

takvimlerini değerlendirmiştir. Onuncu bölümün başlığı Bulgarların Kronolojik 

Kalıntıları olup Bulgarların kronolojileri, Eski bir Rus kroniğinin içine sıkıştırılmış, 

14 satırlık “Bulgar Prenslerinin Listesi” adıyla bilinen ünlü bir metne ve Bulgar 

Hükümdarı Omurtag’ın 822 yılında, bugünkü Preslav kenti yakınlarındaki 

sarayının yapılışını anlatan “Çatalar Yazıtı”na dayanarak ortaya koymaya 

çalışılmıştır. Bazin, Bulgarlar’ın kendi hanedanlık geleneklerinde 7. yüzyıldan 

itibaren kullandıkları On İki Hayvanlı Takvim’in onlara, Çin’e komşu Türk- 

Moğol dünyasının doğusundan, Avrupa Avarları tarafından getirilmiş olabileceği 

sonucuna varmıştır. Eserin on birinci bölümü Ülker Yıldız Kümelerine Dayalı 

Takvim Kalıntıları adını taşımaktadır. Eski Türk yazıtları arasında hem içeriği hem 

de biçimi açısından son derece özgün olan iki yazıtla ilgili değerlendirmeler bu 

bölümde yer almıştır. Bu yazıtlar Baykal Gölü’nün ortasındaki, Olhon adasının 

güneydoğusunda, bugün Moğol-Buryat halkının yaşadığı bölgede bulunmuş 

yazıtlardır. Olhon yazıtı, Türk halk takvimlerinden biri hakkında çok değerli 

bilgiler içermektedir. Bu takvimde, Ülker yıldız kümelerinin gözlemlenmesi 

sayesinde, kamer aylarının, mevsimlerle ilişkili Güneş yılı içindeki dağılımı 

sorunu basit ve etkili bir şekilde çözümlenmiştir. Bazin bu bölümde, Türk-Moğol 

dünyasının halk takvimlerindeki eğilimin, Ay-Güneş yılını, önce, Ay ve Ülker’in 

kavuşumlarını izleyerek belirlemek; yılın başlangıcını da, Ülker ve Güneş’in karşı 

konumlara geldiği ya da kavuştuğu zamanlara göre saptamak olduğu sonucuna 

varmıştır. Eserin on ikinci bölüm başlığı Halk Takvimlerinin Öğrettikleri’dir. Bu 

bölümde çok geniş bir coğrafyaya yayılmış olan Türkçe konuşan halkların yalnızca 

yaşam biçimlerine ve kültürlerine değil, çok farklı iklim koşullarına da bağlı olan 

çeşitliliklerinin takvim yöntemlerine de yansıdığına değinilmiştir. Bazin, Türkçe 

konuşan halklarda kullanılan On İki Hayvanlı Takvim, Dört Mevsim Takvimi ve 

Ürker takvimi gibi takvimlerin dışında, kullanılan başka halk takvimlerinin olup 

olmadığının sorulması gerektiğini düşünmüştür. Ancak çok geniş bir alana yayılmış 

Türklerin kullandıkları halk takvimleriyle ilgili tam ve karşılaştırmalı bilimsel bir 

incelemenin ayrı bir çalışma konusu olduğunu dile getirerek bu tür takvimlerden 

yalnızca geniş ve farklı bir kullanım gösteren birkaçına değinmiştir. Türkçe 

konuşan çevrelerin tümünde kullanılmış olan halk takvimlerinin, çeşitliliklerine 

rağmen, ortak yönü Ay-Güneş tanımlarıyla ilişkili oluşudur; ay kavramı genel 

olarak Ay’ın, yıl kavramı ise Güneş’in hareketlerine bağlıdır. Louis Bazin’in bu 

eseri Sonuçlar ve Dizinler bölümleriyle ile sona ermektedir. 

Bazin’in diğer çalışmaları: 

Le Livre de Dédé Korkut, récit de la geste Oghuz (1998, with Altan 

Gölkap) (Dede Korkut Destanı), Gallimard Publishing. 

Bazin Türk lehçelerinden Fransızcaya tercümeler de yapmıştır. Bunlardan 

bazıları Azerbaycan Türkçesinden tercüme ettiği Mirza Fethali Ahundzade’nin 

233


komedyaları ve Kırgız Türkçesinden Pertev Naili Boratav ile birlikte tercüme 

ettiği Er-Töshtük’tür (1989). 

Louis Bazin, şüphesiz yazdığı eserlerle Türklük bilimine büyük katkılar 

sağlamıştır. Ölümünün ardından da geride bıraktığı bu eserlerle anılmaya devam 

edecektir. En kısa zamanda Bazin’in Türkiye Türkçesine henüz çevrilmemiş 

eserlerinin Türkiye Türkçesine kazandırılarak, daha çok araştırmacıya ve 

Türklük bilimi meraklılarına sunulması dileğiyle… Ruhu şad olsun. 

Kaynaklar 

BAZİN, Louis, (1978), İntroduction a l’étude Pratique de la Langue Turque, Librairie 

d’Amerique et d’Orient, Paris. 

BAZİN, Louis, (1994), Les Turcs des mots des hommes, Etudes réunies par Michéle Nicholas 

et Gilles Veinstein, Budapest: Akadémiai Kiado. 

BAZİN, Louis, (2011), Eski Türk Dünyasında Kronoloji Yöntemleri, çev. Vedat KÖKEN, 


SERTKAYA, Osman Fikri, Tahlil ve Tenkidler: Louis Bazin, Les Calendriers Turcs Anciens 

et Mediveaux (Eski ve Orta Çağlarda Türklerin Takvimleri), [baskı yılı: 1980], 1977- 

1979, C: 19, s. 335-344. 

http://www.turkishlanguage.org/intervtr.htm (son erişim tarihi 03.04.12) 

234



.......... 


Boris İsakoviç Tatarintsev, (1939-2011) 

İlker Tosun * 1 

Tuva Türkçesi ile ilgili son derece kıymetli sözlük çalışmaları ile tanınan 

Boris İsakoviç Tatarintsev, 72 yaşında vefat etti. 

4 Ekim 1939 yılında Kazakistan’ın “Petropavlosk” olarak da bilinen 

“Kızılyar” şehrinde doğan Tatarintsev, yüksek öğrenimini 1963’te Novosibirsk 

Devlet Üniversitesinde, Eğitim Fakültesinin Tarih ve Filoloji Bölümünde 

tamamladı. 1964 yılında yine aynı üniversitede Bilimler Akademisinin Sibirya 

bölümüne bağlı Tarih-Filoloji-Felsefe Enstitüsünde asistan olarak görev yaptı. 

B. İ. Tatarintsev, kendisi de başta Saha Türkçesi olmak üzere Sibirya grubu Türk 

lehçeleri üzerine araştırmaları olan Prof. Dr. Elizaveta İvanovna Ubryatova’nın 

öğrencisi oldu. Bu dönemde uzmanlık alanı olarak Tuva Türkçesini seçen Boris 

İsakoviç, hocası Prof. Dr. Ubryatova’nın rehberliğinde bilhassa Tuva Türkçesinin 

söz varlığı üzerinde çalıştı. 

1968 yılında “Vliyaniye Leksiki Ruskogo i Mongol’skogo Yazıkov Na 

* 

Okt. Dr. Trakya Üniversitesi, Araştırma Enstitüsü, Edirne, 

235

İlker Tosun 

Razvitiye Leksiçeskoy Sistemı Sovremennogo Tuvinskogo Literaturnogo Yazıka” 

(Rus ve Moğol Dillerinin Söz Varlığının Çağdaş Tuva Yazı Dili Söz Varlığının 

Gelişimine Etkisi) adlı doktora tezini tamamlayan Boris İsakoviç Tatarintsev, 

Tuva’da daha önce “Tıvanır Dıl, Literatura bolgaş Töögünür Ertem-Şiinçilel 

İnstitudu” (Tuva Dil, Edebiyat ve Tarihini Araştırma Enstitüsü) adıyla faaliyet 

gösteren, günümüzde ise “Tıvanır Gumanitarlıg Şiinçilelder İnstitudu” (Tuva 

Sosyal Bilimler Enstitüsü) adını alan araştırma enstitüsünde çalışmaya başladı. 

Tatarintsev, enstitüde görev yaptığı yıllarda özellikle Tuva Türkçesinin söz 

varlığı ve komşu dillerle olan ilişkileri üzerine odaklanırken, bu konularla ilgili 

olarak “Russkiye Leksiçeskiye Zaimstvovaniya v Sovremennom Tuvinskom 

Yazıke” (Modern Tuvacada Rusça Ödünç Sözcükler), “Mongol’skoe Yazıkovoe 

Vliyaniye Na Tuvinskuyu Leksiku” (Moğolcanın Tuvacanın Söz Varlığına Etkisi), 

“Smıslovıye Svyazi i Otnoşeniya Slov v Tuvinskom Yazıke” (Tuva Türkçesinde 

Anlam İlişkileri) gibi eserler kaleme aldı. 

B. İ. Tatarintsev, enstitü bünyesinde bir taraftan kendi eserlerini 

yayımlarken, bir taraftan da kurumda hazırlanan diğer dil çalışmalarına da 

redaktör olarak katıldı. 1970-1990 yılları arasında yoğunlaşan bu çalışmalar 

arasında “Tuvinsko-Mongol’sko-Russkiy Razgovornik (1972)” (Tuvaca- 

Moğolca-Rusça Konuşma Kılavuzu”, “Tuvinsko-Russkiy Frazeologiçeskiy 

Slovar (1973)” (Tuvaca-Rusça Deyimler Sözlüğü), “Russko-Tuvinskogo 

Slovarya Obşçestvenno-Politiçeskih Terminov (1979)” (Rusça-Tuvaca Sosyo- 

Politik Terimleri Sözlüğü), “Russko-Tuvinskogo Slovar (1980)” (Rusça-Tuvaca 

Sözlük) gibi Tuva Türkçesi açısından temel sayılabilecek eserler yer almaktadır. 

Tatarintsev’in Türklük bilimi açısından en büyük hizmetlerinden birisi 

de Tuva Türkçesinin ilk tek dilli sözlüğü olan ‘Tolkovıy Slovar’ Tuvinskogo 

Yazıka’nın (Tuva Dıldır Tayılbırlıg Slovarı / Tuvacanın Açıklamalı Sözlüğü) 

hazırlanması için ilk somut adımı atmasıdır. Tuva Türkçesinin bir yazı dili 

oluşu sürecinde Rusça-Tuvaca, Tuvaca-Rusça, Tuvaca-Moğolca ve Tuvaca- 

İngilizce (daha sonradan bu sözlüklere Tuvaca-Türkiye Türkçesi Sözlüğü 

de eklenmiştir) gibi iki dilli sözlükleri ortaya konmuş, ancak Tuvaca-Tuvaca 

bir sözlüğü hazırlanmamıştı. İlk defa 1943 yılında planlanan ancak bir türlü 

gerçekleştirilemeyen tek dilli sözlük projesi için Boris İsakoviç’in 1981 

yılında yayımladığı “Tıva Dıldır Tayılbırlıg Slovarınga Material Çıır Talazıbile 

İnstruktsiya” (Tuva Dilinin Açıklamalı Sözlüğüne Malzeme Toplanması 

Hakkında Kılavuz) adlı çerçeve program, bir milat teşkil etmektedir. Bu 

kılavuzdan sonra B. İ. Tatarintsev, K. A. Biçeldey, Ç. M. Dorju, M. B. Martanool, 

D. A. Monguş, Y. Ş. Hertek gibi dilciler ile birlikte bu sözlük için ikinci 

kılavuz olan ‘Tıva Dıldır Tayılbırlıg Slovarın Turguzarınır İnstruktsiyazı’nı 

(Tıva Dilinin İzahlı Sözlüğünün Hazırlanması İçin Kılavuz) yayımlanmış, 

sözlükteki madde başları, bu madde başlarının açıklamaları ve örnekleri 

236


kartotekse yazılmaya başlanmıştır. Boris İsakoviç’in somutlaştırdığı bu çalışma 

nihayet sonuçlarını vermiş, sözlüğün ilk cildi 2003, ikinci cildi ise 2011 yılında 

yayımlanmıştır. 

Merhum Türkolog Tatarintsev’in en bilinen eseri, kuşkusuz 

‘Etimologiçeskiy Slovar’ Tuvinskogo Yazıka’dır. Boris İsakoviç Tatarintsev’in 

tamamlamaya ömrünün vefa etmediği bu eser ilki 2000, ikincisi 2002, üçüncüsü 

2004 ve sonuncusu 2008 yılında yayımlanan dört ciltten oluşmaktadır. İlk 

dört ciltte 3658 sözcük madde başı olarak değerlendirilmiş, bu sözcüklerin 

kökenleri gerek Türk dilin tarihi ve çağdaş lehçeleri ile gerek Moğolca gibi 

Tuva Türkçesinin üzerinde büyük etkisi olan komşu dillerle kıyaslanarak 

araştırılmıştır. Hacim bakımından sahasının en büyük eserlerinden bir olan bu 

etimolojik sözlük, Tuva Türkçesi ve diğer dillerin arasındaki ortak söz varlığını, 

Tuva Türkçesinin ağızlarında yaşayan sözleri göstermesi açısından son derece 

kıymetli bir çalışmadır. 

Ömrünün büyük bir kısmını kendi doğum yerinden uzakta, Tuva’da ve 

Tuva Türkçesine adayarak geçiren Boris İsakoviç Tatarintsev, Tuva Devlet 

Üniversitesinde ders vermiş, bu süre zarfında pek çok asistan yetiştirmiştir. 

Hazırladığı etimolojik sözlüğün başarısı üzerine 2007 yılında Tuva Cumhuriyeti 

Başkanlık Ödülüne layık görülen bilim adamı, iki yıl sonra “profesör” unvanı 

almaya hak kazanmıştır. 25 Ocak 2011 tarihinde uzun süredir tedavi gördüğü 

rahatsızlığının ardından geçirdiği kalp krizi nedeniyle vefat eden büyük Türkolog 

Boris İsakoviç Tatarintsev, kırk yıldan fazla bir süredir hizmet verdiği Tıvanır 

Gumanitarlıg Şiinçilelder İnstitudu’nda yapılan törenin ardından toprağa verildi. 

Gerek Tuva Türkçesi gibi Türk dili için büyük önem arz eden bir saha üzerine 

verdiği çalışmalar, gerek yetiştirdiği bilim adamları nedeniyle Türk kültürü ve 

dili için büyük emekleri olan Boris İsakoviç Tatarintsev’in vefatı Türklük bilimi 

için çok büyük bir kayıptır. 

237

238

Yayın İlkeleri 


Uluslararası Hakemli Dergi 


Dil Araştırmaları dergisi, uluslararası hakemli bir dergidir. Bahar ve Güz 

olmak üzere yılda iki kez yayımlanır. Dört sayıda bir dizin oluşturulur. Dergi, Yayın 

Kurulu tarafından belirlenen yurt içi ve yurt dışındaki kütüphanelere, uluslararası 

indeks kurumlarına, abonelere ve ilgililere gönderilir. 

Amaç: Dil Araştırmaları dergisinin amacı, genel Türk dili, genel dil bilimi, 

tarihî ve çağdaş Türk lehçeleri alanlarındaki özgün çalışmalara bir ortam hazırlamak 

ve bu yolla söz konusu alanlardaki araştırmaları ilgili kamu oyuna duyurmaktır. 

Konu: Dil Araştırmaları dergisi, tarihî ve çağdaş Türk lehçeleriyle genel dil 

bilimi konularını ele alan özgün araştırmalara yer verir. 

İçerik: Araştırmaya dayalı, alanında bir boşluğu dolduracak ve daha önce 

hiçbir yerde yayımlanmamış özgün yazılar ile bilimsel toplantılarda sunulmuş 

bildiriler (bu durum açık bir şekilde belirtilmek şartıyla), alanın gelişimine katkı 

sağlayacak tanıtım ve eleştiri yazıları Dil Araştırmaları dergisinde yayımlanır. 

Yazıların Değerlendirilmesi: Dil Araştırmaları dergisine gönderilen 

yazılar, Yayın Kurulu tarafından derginin yayın ilkelerine uygunluk bakımından 

değerlendirilir. Yayın Kurulunun uygun bulduğu yazılar, alanında çalışmalarıyla 

kabul görmüş iki hakeme gönderilir. İki hakemden olumlu rapor alan yazılar 

yayımlanır. Hakem raporlarından biri olumlu diğeri olumsuz ise, yazı üçüncü bir 

hakeme gönderilir. Hakemlere yazar adı gönderilmez ve hakemlerin isimleri gizli 

tutulur. Gelen raporlar beş yıl süreyle saklanır. 

Yazarlar hakemlerin eleştiri, öneri ve düzeltme taleplerini dikkate alırlar; 

katılmadıkları hususlar varsa, gerekçeleriyle birlikte itiraz etme hakkına sahiptirler. 

Dil Araştırmaları dergisine kabul edilmeyen yazılar istek hâlinde yazarlarına iade 

edilir. 

Yayın Dili: Dil Araştırmaları dergisinin yayın dili Türkiye Türkçesidir. 

Ancak her sayıda Yayın Kurulunun kararıyla diğer Türk lehçelerinde de yazı 

yayımlanabilir. 

Yazım Kuralları 

1. Başlık: 14 punto, koyu, küçük harflerle yazılmalıdır. 

2. Yazar Adı: Başlığın altında sağ tarafta, soyadı küçük harflerle, koyu 

yazılmalı; unvan, görev yapılan kurum ve e-posta adresi italik olarak bir yıldız 

239


işareti ile soyadına dipnot düşülerek ilk sayfanın altında verilmelidir. 

3. Özet: Yazının başında, Türkçe ve İngilizce özet (en fazla yüz kelime) 

mutlaka bulunmalıdır. Özet içinde kaynak, şekil, çizelge vb. bulunmamalıdır. Özetin 

hemen altında en fazla on kelimelik anahtar kelimeler yer almalıdır. Özet ve anahtar 

kelimeler Türkçe ve İngilizce olarak hazırlanmalıdır. 

4. Makale Metni: Yazılar, A4 boyutundaki kâğıtlara, MS Word programında 

Times New Roman yazı karakteriyle, 11 punto, tek satır aralığıyla, sayfa kenarlarında 

3’er cm. boşluk bırakılarak ve sayfalar numaralandırılarak yazılmalıdır. Gönderilen 

yazılar, 10 000 kelimeyi geçmemelidir. Metinde geçen örnekler eğik harflerle, 

anlamlar tırnak içinde ve düz olmalıdır. Yazılarda Türk Dil Kurumunun yazım 

kuralları geçerlidir. Yazar özel bir font kullandıysa, yazıyla ile birlikte bu fontları da 

göndermelidir. Ayrıca yazıda kullanılan resim, şekil vb. için numaralar verilmelidir. 

5. Kaynak gösterme ve alıntılar: Metin içinde atıflar ad ve tarih ve/veya 

sayfa olarak parantez içinde (Hacıeminoğlu 1991), (Hacıeminoğlu 1991: 30) 

şeklinde gösterilmelidir. Üç satırdan az alıntılar satır arasında ve tırnak içinde; üç 

satırdan uzun alıntılar ise satırın sağından ve solundan birer santimetre içeride, blok 

hâlinde, 9 puntoyla, tek satır aralığıyla verilmelidir. Atıfta bulunulan tezlerin hangi 

üniversitede, hangi akademik derece için ve hangi tarihte yapıldığı belirtilmelidir. 

Dipnotlar sayfa altında numaralandırılarak verilmeli ve sadece açıklamalar 

için kullanılmalıdır. 

6. Kaynaklar: Kaynaklar, metnin sonunda, yazarların soyadına göre alfabetik 

olarak, 9 punto, tek satır aralığıyla ve aşağıdaki biçimde yazılmalıdır. Eser adları 

yatık, makale adları tırnak içinde ve diğer bilgiler örneklerdeki gibi verilmelidir. Bir 

yazarın birden fazla yayını olması durumunda, kaynaklar yayımlanış tarihine göre 

sıralanmalı; bir yazara ait aynı yılda basılmış yayınlar ise 2008a, 2008b şeklinde 

olmalıdır. 

CLAUSON, Sir Gerard (2005), “Altayca Teorisinin Leksikoistatistiksel Bir 

Değerlendirmesi” (Çev. İsmail ULUTAŞ) Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi V/2, 

Kış, Bornova, İzmir, s. 311-324. 

ECKMANN, Janos (1988), Çağatayca El Kitabı (çev. Günay KARAAĞAÇ), 

İÜEF Yayınları, İstanbul. 

ERCİLASUN, Ahmet B. (2007), “Türkçenin En Eski Komşuları” Makaleler 

(Haz. Ekrem ARIKOĞLU), Akçağ Yayınları, Ankara, s. 41-62. 

KARAHAN, Leyla (1997), “Fiil-Tamlayıcı İlişkisi Üzerine”, Türk Dili, S. 

549 (Eylül), Ankara, s. 209-213. 

KORKMAZ, Zeynep (2003), Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), 


Yazıların Gönderilmesi 

Belirtilen ilkelere uygun olarak hazırlanmış yazılar, internet veya yazışma 

adresimize gönderilmelidir. Yazarlara raporlar doğrultusunda geliştirilmek veya 

240


düzeltilmek üzere gönderilen yazılar, gerekli düzenlemeler yapılarak en geç bir 

ay içinde tekrar dergiye ulaştırılmalıdır. Yazı işleri, esasa yönelik olmayan küçük 

düzeltmeler yapabilir. 

Yukarıdaki kurallara uymayan makaleler yayımlanmaz. Yayımlanan 

makalelerin fikrî ve ilmî, çevirilerin ise hukukî sorumluluğu yazarlarına / 

çevirmenlerine aittir. 

Yazışma adresi 

Prof. Dr. Ekrem Arıkoğlu 

Gazi Üniversitesi 

Fen Edebiyat Fakültesi 

Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü 

06500-Teknikokullar/ Ankara/ TÜRKİYE 

Tel: 0 312 202 14 20 

dilarastirmalari@gmail.com 

www.dilarastirmalari.com 

241

Editorial Principles 


International Refereed Journal 


Dil Araştırmaları is an international refereed journal and it is published twice 

a year as spring and fall seasons. An index is prepared and published at the end of 

each fourth issue. Each issue is forwarded to national/ international libraries and 

international indexing institutions determined by editorial board and to subscribers. 

Aim: Dil Araştırmaları is published to bring forth original studies in the 

fields of Turkish Language, linguistics, historical and modern Turkish Dialects and 

to inform the public opinion about these studies. 

Topic: Articles related to historical and modern Turkish Dialects and 

linguistics are published in Dil Araştırmaları 

Content: Articles forwarded for publication must be original, contributing to 

knowledge and scientific information in related fields or bringing forth new views 

and perspectives. Articles shouldn’t have been previously published or accepted to 

be published elsewhere. Papers presented at conferences may be accepted (provided 

that it is clearly stated). Articles introducing works and critiques can also be published 

in Dil Araştırmaları. 

Evaluation of Articles: Articles forwarded to Dil Araştırmaları are first 

reviewed by the editorial board in terms of journal’s publishing principles. Those 

regarded as acceptable are initially sent to two referees who are well-known for their 

studies in the fields. Articles are published if the referees sent affirmative reports. If 

one of the reports is affirmative and the other is negative, it is forwarded to a third 

referee. Names of the authors are not sent to the referees. Names of the referees are 

also kept secret. The reports are kept for five years. 

The authors are expected to consider the criticism, suggestions and corrections 

proposed by the referees. If the authors disagree, they are entitled to express their 

views with justifications. Articles which are not accepted for publication can be 

returned to their authors if requested. 

The Language of Publication: The publication language of Dil Araştımaları 

is Turkish. Articles in other Turkish dialects may be published upon the decision of 

the Editorial Board in each issue. 

Writing Rules 

1. Title: The title should be written in bold, with 14 type size. 

242


2. Name of the Author: It should be written with the surname in small 

letters and bold, under the title and on the right side. Academic position, institution 

and e-mail address should be written in italics with an asterisk as a footnote to the 

surname at the bottom of the first page. 

3. Abstract: The article should include an abstract in Turkish and English 

(in maximum 100 words) at the beginning of the text. There should be no reference 

to sources used, figures and charts etc. There should be key words, maximum ten 

words, under the abstract. Abstracts and key words should be written in Turkish and 

English. 

4. Main Text: The article should be written in MS word program in Times 

New Roman, 11 type size and 1 line on A4 format papers. There should be 3 cm 

space on the margins and pages should be numbered. Articles should not exceed 

10000 words. The examples should be in italic, their equivalents in Turkish should 

be in quotation marks and not in italic. The articles must confirm to the writing rules 

of The Turkish Language Association. If the author had used a special font type, he 

should forward it with the article. Besides, the pictures and figures etc. in the article 

should be numbered. 

5. Indicating Sources and Citations: References within the text should be 

given with name and date and/or page in parentheses as follows: (Hacıeminoğlu 1991), 

(Hacıeminoğlu 1991: 30). Citations less than 3 lines should be typed between lines and in 

quotation marks; citations more than 3 lines should be typed with indent of 1 cm in block, 9 

type size and with 1 line space. At which university, for which academic position and when 

the cited dissertations are prepared should be stated. 

Footnotes should be numbered at the bottom of the page, and be used only for 

explanations. 

6. References: References should be typed at the end of the text in alphabetical 

order of the authors’ surnames, with 9 type size and 1 line space as follows. The names of 

the works should be in italic, the names of the articles should be in quotation marks and 

other information should be as in the examples. If there are more than one source by the 

same author, then they will be listed according to their publication date; sources of the same 

author published in the same year will be shown as 2008a, 2008b. 

CLAUSON, Sir Gerard (2005), “Altayca Teorisinin Leksikoistatistiksel Bir 

Değerlendirmesi” (Çev. İsmail ULUTAŞ) Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi V/2, 

Kış, Bornova, İzmir, s. 311-324. 

ECKMANN, Janos (1988), Çağatayca El Kitabı (çev. Günay KARAAĞAÇ), 

İÜEF Yayınları, İstanbul. 

ERCİLASUN, Ahmet B. (2007), “Türkçenin En Eski Komşuları” Makaleler 

(Haz. Ekrem ARIKOĞLU), Akçağ Yayınları, Ankara, s. 41-62. 

KARAHAN, Leyla (1997), “Fiil-Tamlayıcı İlişkisi Üzerine”, Türk Dili, S. 

549 (Eylül), Ankara, s. 209-213. 

243


KORKMAZ, Zeynep (2003), Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), 

Ankara, TDK Yayınları 

How to Forward Articles 

The articles prepared in accordance with the principles should be sent to the 

e-mail address given below. The articles returned to the authors for correction and 

improvement should be sent back to the Journal not later than one month. Minor 

editing may be done by Editorial Board. 

Articles not prepared in accordance with the principles above will not 

be published. The scientific responsibility of the published articles and legal 

responsibility of the translations belong to the authors/translators. 

Correspondence Address 

Prof. Dr. Ekrem Arıkoğlu 

Gazi Üniversitesi 

Fen Edebiyat Fakültesi 

Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü 

06500-Teknikokullar/ Ankara/ TÜRKİYE 

Tel: 0 312 202 14 20 

dilarastirmalari@gmail.com 

www.dilarastirmalari.com 

244

SayÄ±: 10 Bahar 2012 - Dil Arastirmalari

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?