ABâ-ny HÃKÃMETI

AB≈-ny◊ HÖKÜMETI 

BARADA GYSGAÇA ŸAZGYLAR

Ba∆ redaktor: Rozali Targonski 

Çeperçilik bezegi: Klou D. Ellis 

Surat redaktory: Meggi Jonson Slaÿker 

Redaktorlar: Ketlin E. Hag we Kerol Norton 

Birinji ne∆ir Riçard ≈reder tarapyndan 

ÿazylan. «Konstitusiÿany◊ dü=ündirili∆i: 

Federalisti◊ ÿazgylary» atly 

kitaby◊ II-nji bölümini◊ awtory 

Natan Glik tarapyndan bu kitap 

1989-njy ÿylda gözden geçirilen we 

üsti ÿetirilen. Kitaby◊ «Ÿokary sudu◊ 

taryhy kararlary» diÿen 6-njy bölümini◊ 

awtory hökmünde çyky∆ edÿän 

Rozali Targonski tarapyndan bu kitap 

2000-nji ÿylda gaÿtadan seredilen 

we üsti ÿetirilen. ≈u ne∆iri◊ «Halk 

hökümeti: Raÿaty◊ wezipesi» atly 

8-nji bölümi Robert L. Teÿlor 

tarapyndan taÿÿarlanan. 

2

AB≈-ny◊ HÖKÜMETI 

BARADA GYSGAÇA ŸAZGYLAR 

MAZMUNY 

I bap 

Konstitusiÿa: Asyrlara niÿetlenen dokument . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 

II bap 

Konstitusiÿany◊ dü∆ündirili∆i: Federalisti◊ ÿazgylary . . . . . . . . . . . . . . . 30 

III bap 

Ÿerine ÿetiriji pudak: Prezidentlik wekilçilikleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 

IV bap 

Hökümeti◊ kanun çykaryjy pudagy: Kongresi◊ hukuklary . . . . . . . . . . . 66 

V bap 

Sud pudagy: Konstitusiÿany◊ dü∆ündirili∆i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 

VI bap 

Ÿokary sudu◊ taryhy kararlary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 

VII bap 

Köp hökümetleri◊ ÿurdy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 

VIII bap 

Halk hökümeti: Raÿaty◊ wezipesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 

AB≈-ny◊ hökümeti barada go∆maça edebiÿaty◊ sanawy . . . . . . . . . . . 122 

3

«Amerikany◊ döwlet hökümetini◊ düÿbüni◊ tutuly∆y» atly bu suratda Konstitusion 

Konwenti◊ wekillerini◊ birini◊ AB≈-ny◊ Konstitusiÿasyna gol çekÿän pursadyna seretmek 

üçin stolu◊ üstüne eglip duran Jorj Wa∆ington we bu waka syn edip duran beÿleki 

wekiller ∆ekillendirilipdir. 

4

I 

bap 

KONSTITUSIŸA 

ASYRLARA 

NIŸETLENEN 

DOKUMENT 

«Konstitusiÿa girizilen bu 

düzgün asyrlara niÿetlnendir, 

∆eÿle-de jemgyÿetçilik 

durmu∆yndaky dürli 

kynçylyklary çözmek 

maksady bilen üÿtgedilip 

bilner» – AB≈-ny◊ ÿokary 

suduny◊ ba∆lygy 

Jon Mar∆all, MakKullohy◊ 

Merilend ∆tatyny◊ gar∆ysyna 

i∆i, 1819-njy ÿ. 

5

XVIII-nji asyry◊ bir grawÿurasynda 1787-nji ÿylda AB≈-ny◊ Konstitusiÿasyny◊ 

taslamasy ÿazylan ÿeri bolan Gara∆syzlyk jaÿyny◊ ÿanynda üÿ∆üp duran filadelfiÿalylar 

∆ekillendirilen. 

Amerikany◊ Birle∆en ≈tatlaryny◊ Konstitusiÿasy 

döwlet dolandyry∆yny◊ esasy 

guralydyr we ÿurdu◊ esasy kanunydyr. 

200 ÿyly◊ dowamynda onu◊ bilen döwlet 

edaralary dolandyryldy, ol syÿasy 

durnuklylygy◊, ∆ahsyÿet azatlygyny◊, 

ykdysady we sosiÿal ösüsi◊ esasyny 

düzdi. 

Amerikany◊ Konstitusiÿasy dünÿädäki 

konstitusiÿalary◊ i◊ irkisi bolup, 

köp ÿurtlary◊ konstitusiÿalary düzülende 

nusga bolup hyzmat etdi. Konstitusyÿany◊ 

öçmejek gymmatlygy onu◊ 

ÿönekeÿligine we çeÿeligine baglydyr. 

XVIII-nji asyry◊ ahyrynda, entek Konstitusiÿa 

i∆lenip taÿÿarlanÿarka, ol Amerikany◊ 

Atlantik kenar ÿakasynda ÿerle∆en 

we öziralarynda örän tapawutlanÿan 

13 sany ∆tatlary◊ 4 million ilatyny 

dolandyrmakda ÿuridiki esas bolup 

hyzmat etmelidi. Ÿöne Konstitusiÿany◊ 

esasy düzgünleri ∆eÿle bir akylly-ba∆ly 

düzülipdir welin, o◊a bary-ÿogy 27 sany 

düzedi∆ girizilen hem bolsa, Atlantik 

okeanyndan Ÿuwa∆ okeany aralygynda 

ÿerle∆en biri-birinden tapawutly 50 ∆tatlarda 

ÿa∆aÿan 260 million amerikanlylary◊ 

∆u günki isleglerini hem kanagatlandyrÿar. 

Konstitusiÿany◊ i∆lenip taÿÿarlanyl- 

∆yny◊ we kabul edili∆ini◊ taryhy ÿe◊il 

bolmandy. Dokumenti◊ taslamasy dartgynly 

jedelleri◊ netijesinde we federal 

birle∆mesini◊ ba∆ky görnü∆ini◊ ulany- 

6

ly∆yny◊ 6 ÿyllyk tejribesinden so◊, 

1787-nji ÿylda i∆lenip düzüldi. 1776-nji 

ÿylda Britanyÿany◊ Amerikadaky 13 koloniÿasy 

özlerini◊ gara∆syzlygyny yglan 

etdi. Ondan bir ÿyl ö◊ koloniÿalar bilen 

Beÿik Britaniÿany◊ arasynda uru∆ ba∆lanypdy. 

Gara∆syzlyk ugrundaky uru∆ 

uzak alty ÿyla çekdi. Uru∆ entek gidip 

durka, ∆ol wagta çenli özlerini «Amerikany◊ 

Birle∆en ≈tatlary» diÿip atlandyrÿan 

kolonyÿalar özlerini bir döwleti◊ 

çäginde birle∆dirÿän ∆ertnamany düzdüler. 

Bu ∆ertnamany◊ doly ady «Konfederasiÿany◊ 

we Baky Birle∆igi◊ maddalary» 

bolup, ∆tatlary◊ Kongresi tarapyndan 

1777-nji ÿylda tassyklandy we 

1778-nji ÿyly◊ iÿulynda resmi ÿagdaÿda 

gol çekildi. Maddalar 13-nji ∆tat, 

ÿagny Merilend ∆taty, 1781-nji ÿyly◊ 

martynda tassyklanylandan so◊ kanuny 

güÿje girdi. 

Konfederasiÿany◊ maddalary ∆tatlary◊ 

erkin birle∆igini we federal hökümeti◊ 

örän çäklendirilen ygtyÿarlylygyny 

göz önünde tutÿardy. Federal hökümeti 

goranmak, döwleti◊ maliÿe we söwda 

ÿaly möhüm meselelerinde ∆tatlary◊ 

kanun çykaryjy ÿygnaklaryna doly gara∆lydy. 

Bular ÿaly döwlet gurlu∆y durnuklylygy 

we güÿji üpjün edip bilmeÿärdi. 

Tiz wagtdan Konfederasiÿany◊ gow- 

∆aklygy hemmä mälim boldy. Syÿasy 

we ÿkdysady taÿdan ÿa∆ döwlet bulambujarlyga 

tarap gidip barÿardy. Birle∆en 

≈tatlary◊ ilkinji prezidenti bolup 1789-njy 

ÿylda saÿlanmaly Jorj Wa∆ingtony◊ aÿtmagyna 

görä, 13 ∆tatlar «çägeden edilen 

ÿalydy». 

Hut ∆ular ÿaly agyr ÿagdaÿda Birle∆en 

≈tatlary◊ Konstitusiÿasy i∆lenip 

düzülipdi. 1787-nji ÿyly◊ fewralynda 

Kontinental kongres, respublikany◊ kanun 

çykaryjy organy, Maddalara gaÿtadan 

seretmek üçin ∆tatlara öz wekillerini 

Filadelfiÿa (Pensilwaniÿa ∆taty) ibermeklerini 

teklip etdi. Konstitusiÿon 

Konwent 11 ÿyl ozal, 1776-njy ÿyly◊ 

4 iÿulynda Garassyzlyk jarnamasyny 

kabul edilen Gara∆syzlyk jaÿynda 

1787-nji ÿyly◊ 25-nji maÿynda ÿygnany∆dy. 

Wekillere di◊e Konfederasiÿany◊ 

maddalaryna üÿtge∆meler girizmeklige 

ygtyÿar berilen hem bolsa, olar 

Maddalary aradan aÿryp, düÿbünden 

täze, has merkezle∆dirilen döwleti◊ düzgünnamasyny 

taÿÿarlamaga giri∆diler. 

Täze dokument, Konstitusiÿa 1787-nji 

ÿyly◊ 17-nji sentÿabrynda i∆lenip gutaryldy, 

1789-njy ÿyly◊ 4-nji martynda 

bolsa resmi taÿdan kabul edildi. 

Konstitusiÿany◊ taslamasyny taÿÿarlan 

55 wekilleri◊ köpüsi görnükli ÿolba∆çylardan 

ÿa-da täze döwleti◊ «atalaryndan» 

ybaratdy. Olar bähbitleri◊ gi◊ 

görnü∆ini we durmu∆y gatlaklary göz 

önünde tutdular. Olaryn hemmesi Konstitusiÿany◊ 

giri∆indäki esasy maksatlary 

görkezÿärdi: «Biz, Birle∆en ≈tatlaryny◊ 

halky, has kämille∆en birle∆igi 

döretmek, adyl sudy berkarar etmek, 

içerki asudalygy kepillendirmek, gorany∆y 

bilelikde üpjün etmek, umumy 

abadancylyga ÿardam bermek, özümiz 

we neslimiz üçin azatlygy◊ gazananlaryny 

berkitmegi dabaraly yglan edÿäris 

we ∆u Konstitusiÿany Amerikany◊ 

Birle∆en ≈tatlary üçin berkarar edÿäris». 

DÜRLI HALKLARY÷ BIRLE≈MESI 

Konstitusiÿany◊ esasy maksady – 

halky◊ islegini ÿerine ÿetirÿän berk, 

saÿlawly hökümeti döretmekdir. Öz-özü- 

7

ni dolandyrmak dü∆ünjesi Amerikada 

dörän däldir. Öz-özüni dolandyrmagy◊ 

belli bir görnü∆i ∆ol wagtlar Angliÿada 

bardy. Dünÿäni◊ beÿleki ÿurtlaryny◊ 

hökümetleri bilen dene∆direni◊de Konstitusiÿa 

Birle∆en ≈tatlary dolandyrmakda 

halky◊ gatna∆magyny◊ täsin, hatda i◊ 

täze derejesini göz önünde tutdy. Konstitusiÿany◊ 

kabul edilen wagtyna çenli, 

amerikanlylar öz-özüni dolandyrmakda 

uly tejribe topladylar. Gara∆syzlygy◊ 

yglan edilmezinden kän ö◊, koloniÿalar 

halky◊ gözegçiligindäki döwlet bölümlerinden 

ybaratdy. Rewolÿusiÿa ba∆landan 

so◊, 1776-njy ÿyly◊ 1-njy ÿanwaryndan 

1777-nji ÿyly◊ 20-nji apreline çenli aralykda 

13 ∆tatlary◊ 10-sy özlerini◊ hususy 

konstitusiÿasyny kabul etdi. Köp ∆tatlarda 

∆taty◊ kanun çykaryjy ÿygnagy tarapyndan 

saÿlanan gubernator ÿolbasçylyk 

edÿärdi. Kanun çykaryjy ÿygnak ählihalk 

saÿlawlary bilen döredildi. 

Konfederasiÿany◊ maddalarynda özözüni 

doladyrÿan ∆tatlary birikdirmäge 

synany∆yk edildi. Konstitusiÿa bolsa 

onu◊ tersine, ∆tatlary◊ arasyndaky gatna∆yklary 

sazla∆dyrÿan we di◊e halkara 

gatna∆yklarynda hem goranmak meselesinde 

gi◊ ygtyÿarly güÿçli merkezi ÿa-da 

federal hökümeti göz önünde tutÿardy. 

Köp adamlar merkezle∆dirme meselesini 

kabul etmegi kyn gördüler. Amerika 

gelenleri◊ köpüsi, adamyny◊ tejribesine 

we gujyr-gaÿratyna garamazdan 

ony bir sosiÿal ÿagdaÿda saklaÿan «Köne 

dünÿän» dini we syÿasy jebirlerden 

sypmak, seÿle-de onun agyr we çeÿe däl 

ykdysady gatnasyklaryndan azat bolmak 

maksady bilen watanyny ta∆lan ÿewropalylardyr. 

Bu göçüp gelenler ∆ahsy 

azatlyga örän uly baha berÿärdiler we 

hemme häkimiÿete ynamsyz garaÿardylar. 

Öz ∆ahsy azatygyna zeper ÿeter 

öÿdüp, olar esasanam dowlet hökümetinden 

gorkÿardylar. 

Birle∆megi has kynla∆dyrÿan zat 

ilaty◊ dürli milletlerden bolmagydyr. 

Konstitusiÿa laÿyklykda merkezi hökümeti 

saÿlamak we o◊a gözegçilik 

etmek hukugy berilen halk, gelip çyky∆y 

boÿunça dürli-dürli dinlerden bolan 

we dürli islegli adamlardan ybaratdy. 

Olary◊ köpüsi Angliÿadan gelenlerdi, 

ÿöne ≈wesiÿa, Norwegiÿa, Fransiÿa, 

Gollandiÿa, Prussiÿa, Pol∆a we 

ba∆gada köp ÿurtlar hem «Täze dünÿä» 

emmigrantlary iberÿärdiler. Olary◊ dürli 

dini garaÿy∆lary bolup, dine berk 

ynanÿan adamlardyr. Olary◊ arasynda 

anglikan we rim-katolik buthanalaryny◊, 

kalwinistleri◊, gugenotlary◊, lÿuteranlary◊, 

kwakerleri◊ we iÿudeÿleri◊ 

wekilleri bolupdyr. Ykdysady we sosiÿal 

gatna∆yklarynda amerikan halky ÿer 

aristokratiÿasyny, afrikan gullaryny we 

öz bergilerini isläp üzÿän batraklary 

özünde jemleÿär. ÿöne ÿurdy◊ esasyny 

orta synp bolan-fermerler, söwdagärler, 

mehanikler, de◊izçiler, gämi gurujylar, 

dokmaçylar, agaç ussalary we ba∆galar 

düzÿär. 

≈ol wagt hem häzirki amerikanlarda 

bol∆y ÿaly, Britan koronasyndan aÿrylmagy◊ 

maksada laÿyklygyndan ba∆lap 

beÿleki ähli zatlar barada dürli garaÿy∆lar 

bolupdyr. Amerikan rewolÿusiÿasy 

döwründe Tory diÿip atlandyrylÿan i◊lis 

loÿalistleri (wepalylary) ÿurtdan gaçypdyrlar 

we esasan Kanadany◊ gündogar 

kenar ÿakasynda ÿerle∆ipdiler. Galanlary 

dürli sebäpler boÿunça rewolÿusiÿa 

gar∆y çyky∆ eden hem bolsalar, örän uly 

8

oppozision topary döretdi we olary◊ 

arasynda täze amerikan respublikasy bilen 

nähili ∆ertlerde ylala∆yk bagla∆mak 

barada bir pikir ÿokdy. 

So◊ky iki ÿüz ÿyllykda ÿurdu◊ ilatyny◊ 

köp dürlüligi has hem artdy, ÿöne 

∆eÿle-de bolsa ÿurdu◊ bütewiligi berkedi. 

XIX we XX asyrlary◊ dowamynda 

immigrantlary◊ tükeniksiz akymy ÿurdu◊ 

bilimini we däp-dessuryny baÿla∆dyrdy. 

Amerikany ilkinji açanlar gündogarda 

Appalaçi daglaryndan geçip, Missisipi 

jülgesinde we kontinenti◊ merkezinde 

ÿerle∆ÿän Uly düzlükde orna∆dylar, 

so◊ra olar Gaÿaly daglary geçip, ilkinji 

koloniÿaÿylary◊ dü∆en ÿeri bolan 

Atlantik okeanyny◊ 4500 km günbatarynda 

ÿerle∆en Ÿuwa∆ okeanyny◊ kenaryna 

çykdylar. Täze ÿerleri özle∆direnlerinde 

ÿerleri◊: barylmadyk tokaÿlary◊, 

kömüri◊, misi◊, demiri◊ we 

nebiti◊ känlerini◊, baÿ suw ÿataklary◊ 

we mes toprak ÿaly tebigy baÿlyklary◊ 

köpdügine göz ÿetirdiler. 

Täze ÿurdu◊ baÿlygy öz gezeginde 

ba∆ga görnü∆leri◊ döremegine getirdi. 

Ÿörite sebit we söwda isleglerini◊ toparlary 

döredi. Gündogar kenar ÿakasyny◊ 

gämi gurujylary azat söwdany◊ tarapdarlary 

bolup çykys etdiler. Orta günbatary◊ 

senagatçylary AB≈-ny◊ gi◊elÿän 

bazarynda öz ÿagdaÿlaryny goramak 

üçin da∆yndan gelÿän harytlara salgyt 

salynmagyny talap etdiler. Fermerler 

ulag tariflaryny peseldilmegini we öz 

önümlerini◊ bahasyny◊ galdyrylmagyny 

talap etdiler; kilwanlar we Cöçrek bi∆irijiler 

bugdaÿy◊ bahasyny peseltmek ugrunda 

göre∆diler; demir ÿol eÿeleri ÿük 

da∆amagy◊ bahasyny galdyrmaga dyrja∆ÿardylar. 

Nÿu-Ÿorku◊ bankirlerini◊, 

ÿurdu◊ günortasyndaky pagtaçylary◊, 

Tehasy◊ mal eÿelerini◊ we Oregon 

∆tatyny◊ tokaÿ ÿatyryjylaryny◊ hemmesini◊ 

ykdysadyÿet we ony kadala∆dyrmakda 

döwleti◊ wezipesi barada öz garaÿy∆lary 

bardy. 

Konstitusiÿany◊ we o◊a laÿyklykda 

döredilen hökümeti◊ wajyp wezipeleri 

dürli islegleri◊ hemmesini bir ÿere jemlemekden 

we ∆ol bir wagtda halky◊ 

esasy hukuklaryny goramagy üpjün etmekden 

ybaratdyr. 

Da∆yndan serede◊de, ykdysady ösü∆i◊ 

has pes ∆ertlerinde 4 mln halky dolandyrmak, 

häzirki zaman hökümeti◊ 

du∆ gelÿän cözmesi kyn meselelerinden 

has ÿe◊il gorünÿär. Ÿöne Konstitusiÿany◊ 

awtorlary di◊e häzirki döwrü◊ 

däl, eÿsem geljegi◊ hem düÿbüni tutupdyrlar. 

Olar di◊e öz asyry üçin däl, 

eÿsem indiki geljek ençeme nesilleri◊ 

durmu∆yna ÿaramly hökümet gurlu∆yny◊ 

zerurlygyna doly akyl ÿetiripdirler. 

≈onu◊ üçin hem olar sosiÿal, ykdysady 

we syÿasy ∆ertler talap eden ÿagdaÿynda, 

Konstitusiÿa üÿtgetmeler girizer ÿaly 

mümkinçilikleri göz önünde tutupdyrlar. 

Konstitusiÿany◊ tassyk edilen wagtyndan 

bäri, o◊a 27 düzedi∆ girizildi. ≈eÿlelik 

bilen, Konstitusiÿa özüni◊ i◊ güÿçli 

tarapyny, ÿagny özüni◊ çeÿeligini görkezdi. 

200 ÿyl mundan ozal döredilen 

dokument çeÿe bolmasa, häzirki Birle∆en 

≈tatlaryndaky 260 mln ilaty◊ we 

mü◊lerçe döwlet edaralaryny◊ isleglerine 

kanagatlanarly hyzmat etmegi göz 

önüne getirmek mümkin däl. ≈eÿle-de 

Konstitusiÿany kiçi hem uly ∆äherleri◊ 

meselelerini çözmekde de◊ derejede netijeli 

we doly ulanyp bolmagyny göz ö◊üne 

getirmek hem kyndyr. 

9

≈eÿsi◊ gozgala◊yny 

özüçe beÿan eden bir 

suratke∆ polisiÿa go∆unyny◊ 

gozgala◊çylary◊ üstüne 

çozu∆yny ∆ekillendiripdir. 

Massaçusets ∆tatyny◊ oba 

ÿerindäki bu gozgala◊ 

merkezi hökümeti◊ 

«Konfederasiÿany◊ 

maddalaryny◊» gow∆aklygyna 

üns berilmegini talap etdi 

we täze Konstitusiÿany◊ 

taslamasyny taÿÿarlamaga 

giri∆meklige ÿardam etdi. 

Konstitusiÿa we federal häkimiÿet 

hökümeti◊ çür depesinde durÿar, o◊a 

ÿerli we ∆tatlar derejesindäki hökümetler 

hem girÿär. Birle∆en ≈tatlaryny◊ hökümet 

gurlu∆ynda her dolandyry∆ derejesi 

örän özba∆dakdyr we berilÿän ygtyÿarlyklar 

di◊e ∆onu◊ özüne degi∆lidir. 

Dürli derejelere degi∆li jedeller sudda 

çözülÿär. ÿöne umumy halk bähbitli meseleler 

çözülende hökümet derejelerini◊ 

ählisini◊ özara hyzmatda∆lygy zerurdyr, 

Konstitusiÿa muny hem göz önünde tutandyr. 

Mysal üçin, Amerikada döwlet 

mekdepleri esasan ÿerli häkimiÿetleri◊ 

10

garamagynda bolÿar we ∆tatlar derejesinde 

bellenÿän düzgünlerden ugur 

alynÿar. Ÿöne federal hökümeti mekdeplere 

kömek hem berÿär, sebäbi 

sowatlylyk we bilim derejesi milli bähbitler 

üçin örän möhümdir. ≈onu◊ üçin 

hem federal hökümeti bilim almak mümkinçiliklerini 

de◊lemek üçin bir me◊ze∆ 

talaplary◊ saklanmagyny üpjün edÿär. 

Ÿa∆aÿy∆ jaÿlary, saglygy goramak we sosiÿal 

üpjünçilik meselelerinde-de hökümeti◊ 

dürli derejelerini◊ arasynda 

bir me◊ze∆ özara gatna∆yklary görmek 

bolÿar. 

Adamzat jemgyÿetini◊ hiç bir önümi 

kämil bolup bilmez. Ähli düzedi∆lere 

garamazdan, Birle∆en ≈tatlaryny◊ Konstitusiÿasynda 

nähili hem bolsa ÿetmezçilikler 

bardyr. Olar geljekde howply 

ÿagdaÿlar döwründe ÿüze çykar. Ÿöne 

iki asyry◊ dowamynda görülip-e∆idilmedik 

ykdysady ösü∆, Amerikan döwletini◊ 

düÿbüni tutmak üçin 1787-nji ÿyly◊ bütin 

tomsuny i∆läp geçiren 55 sany döwlet 

adamlaryny◊ ö◊dengörüjiligini subut 

edÿär. Birle∆en ≈tatlaryny◊ önki Ba∆ 

ÿurist Arçibalda Koksy◊ aÿdan sözlerine 

görä: «Iliba∆ky Konstitusiÿa Birle∆en 

≈tatlaryny◊ durmu∆yndaky ähli özgeri∆lere 

garamazdan, bize henizem gowy 

hyzmat edÿär, sebäbi Konstitusiÿany 

taÿynlanlary◊ azam däl, känem däl 

ylaÿjak gerek zady o◊a girizmäge akyl – 

paÿhaslary ÿetendir. Konstitusiyon Konwenti◊ 

bellän maksatlaryny◊ abraÿly ÿerine 

ÿetirili∆ine görä, ÿurdu◊ maddy 

taÿdan pajarlap ösmegine we ideallary◊ 

durmu∆a geçi∆ine görä, Konstitysiÿa 

bir ÿa-da birnäçe ∆ahsyÿetler bilen 

de◊e∆diren has uly güÿje we abraÿa eÿe 

boldy.» 

KONSTITUSYŸANY÷ 

TAŸŸARLANY≈Y 

Konfederasiÿany◊ maddalaryny◊ 

kabul edilen 1781-nji ÿyly bilen Konstitusiÿa 

taÿÿarlanan 1787-nji ÿyl aralygy 

gow∆aklygy◊, agzalalygy◊ we bulambujarlygy◊ 

dowrü boldy. Konfederasiÿany◊ 

maddalary ÿerine ÿetiriji pudagy◊ 

kanunlary gürrü◊siz ÿerine ÿetirmelidigini 

we milli sud ulgamyny◊ kanunlary 

dü∆ündirmelidigini göz önünde tutmandyr. 

Kanun çykaryjy kongres federal 

hökümetini◊ ÿeke-täk guramasy bolup, 

onu◊ hem ∆tatlara öz isleglerine gar∆y 

hereket etmäge zor salmaga hukugy ÿokdur. 

Teoriÿa taÿdan ol uru∆ yglan edip 

we go∆un ÿygnap bilÿär, ÿöne ol belli bir 

mukdarda go∆un ibermäge ÿa-da olar 

üçin ÿarag we enjamlar bermäge ∆tatlary 

borçlandyryp bilmeÿär. Maliÿe gatna∆yklarynda 

hem ol gara∆lydyr, sebäbi 

ol federal bÿudjetine tölemeli salgytdan 

boÿun gaçyran ∆tata jeza berip bilmeÿär. 

Salgyt salmak we tariflar meselesi ∆tatlary◊ 

garamagynda galÿardy, her ∆tat öz 

pul birligini çykaryp bilÿärdi. ≈tatlary◊ 

arasynda jedeller ÿüze çykanda (esasanam 

∆tatlary◊ arasyndaky serhetler barada 

köp çözülmedik meseleler bardy), 

Kongres araçyny◊ we sudÿany◊ wezipesini 

ÿerine ÿetirÿärdi, ÿöne onu◊ çykaran 

kararyny ∆tatlary◊ ÿerine ÿetirmegi 

hökman däldi. 

Netijede hemme zat bulam-bujardy. 

Federal hökümetini◊ salgyt ÿygnamaga 

hukugy bolmanson bergä batdy. 13 ∆tatlary◊ 

ÿedisi köp mukdarda çykdajysy 

uly, emma hümmetsiz kagyz puluny çykardy, 

we ol pul Rewolÿusiÿa ur∆unu◊ 

weteranlaryna pensiÿa we karyz pul berÿänlere 

tölemäge, ∆eÿle-de ownuk fer- 

11

merleri◊ we uly plantatorlary◊ arasynda 

ÿygnanan bergileri üzmäge peÿdalanyldy. 

Munu◊ üstesine-de, Massaçusets 

∆tatyny◊ kanun çykaryjy ÿygnagy pul çykarmaga 

we uly salgytlary salmaga berk 

çäklendirme girizdi. Netijede, Gara∆syzlyk 

ur∆uny◊ weterany kapitan Daniÿel 

≈eÿs kiçiräk fermerler go∆unyny 

ÿygnady. ≈eÿs we onu◊ tarapdarlary girew 

goÿmagy◊ adalatsyz ∆ertlerini◊ 

ÿatyrylmagyny talap edip, Massaçusets 

∆tatyny◊ kanun çykaryjy ÿygnagyny◊ 

jaÿyny basyp almaga synany∆yk etdiler. 

Gozgala◊y ÿatyrmak üçin go∆un 

çagyryldy, ÿöne federal hökümet bu wakadan 

netije çykardy. 

Ÿeke-täk we durnukly milli pulu◊ 

ÿoklugy ∆tatlar bilen da∆ary ÿurtlary◊ 

arasynda söwdany◊ ösmegine päsgel 

berÿärdi. Kagyz pulu◊ gymmaty ol ∆tatdan 

bu ∆tata geçende üÿtgeÿärdi. Ondan 

ba∆ga-da käbir ∆tatlar (mysal üçin Nÿu- 

Ÿork, Wirjiniÿa) ba∆ga ∆tatlardan öz 

portlaryna getirilÿän önümlere salgyt 

salÿardylar, ∆eÿlelik bilen olary hem 

∆eÿle herekete iterÿädiler. Federal maliÿe 

i∆lerini dolandyryjysyny◊ dilinde 

aÿdany◊da, ∆tatlar özleri barada: «Jemgyÿetçilik 

ynamyny◊ karzy bizde gutardy» 

diÿip bilerler. Ÿaragly gozgala◊lary◊ 

netijesinde Angliÿadan aÿrylan 

we eÿÿäm britan portlaryndaky ÿe◊illiklerden 

kesilen täze gara∆syz ∆tatlary◊ 

döremegi ÿagdaÿy hasam kynla∆dyrdy. 

Haçanda AB≈-ny◊ ilçisi Jon Adams 

1785-nji ÿylda i◊lisler bilen söwda barada 

∆ertnama bagla∆jak bolanda, onu◊ 

käbir ∆tatlary◊ o◊ünde borçly däldigine 

salgylanyp gar∆y boldular. 

Özüni◊ syÿasatyny harby güÿç bilen 

berkidip bilmeÿän gow∆ak merkezi hökümeti◊ 

halkara i∆lerinde hem ÿagdaÿlaryny◊ 

gow∆aklygy gürrü◊sizdir. 

Gara∆syzlyk ugrundaky ur∆u◊ gutarandygyny◊ 

ny∆any bolan parahatlyk baradaky 

∆ertnama (1783 ÿ.) laÿyklykda 

i◊lisler fortlardan we täze dörän Demirgazyk 

çäklerindäky söwda-üpjünçilik 

ÿerlerindäki öz go∆unlaryny çykarmakdan 

boÿun gaçyrdylar. Ondan beteri 

hem, demirgazyk serhet ÿakalaryndaky 

Britan ofiserleri we Günortadaky Ispan 

ofiserleri ÿerle∆en dürli indeÿ taÿpalaryny 

ÿarag bilen üpjün edÿärdiler we 

olary amerikan kolonistleri◊ üstüne kü∆gürÿärdiler. 

Florida, Luiziana, ∆eÿle-de 

Missisipi derÿasyny◊ günbataryndaky 

çäkligi elinde saklaÿan ispanlar Günbatary◊ 

fermerlerine öz önümlerini çykarmak 

üçin Täze Orleana portuny ulanmagy 

gadagan edÿärdiler. 

Ÿa∆ döwleti◊ käbir welaÿatlaryndaky 

ykdysady galkyny∆a garamazdan, 

ÿurdu◊ içeri we da∆ary durmu∆yna degi∆li 

çözülmeli meseleleri◊ sany gitdigiçe 

artÿardy. Konfederasiÿany◊ merkezi 

hökümetini◊ örän gow∆akdygy we netijeli 

maliÿe sistemasyny döretmäge, söwdany 

kadala∆dyrmaga, ∆ertnamalary ÿerine 

ÿetirmäge we gerek bolanda da∆ky 

du∆manlary◊ gar∆ysyna harby güÿji ulanmaga 

ÿaramsyzdygy aÿdyn boldy. Fermerler 

bilen söwdagärleri◊, bergidarlar 

bilen algydarlary◊ we ∆tatlary◊ öz aralaryndaky 

gapma-gar∆ylyklar gitdigiçe 

ÿitele∆ÿärdi. ≈eÿsi◊ ÿolba∆çylygyndaky 

umytdan dü∆en fermerleri◊ gozgala◊yny 

ÿatlap, Jorj Wa∆ington «Her ∆tatda sähelçe 

uçgundan tuta∆yp gitjek ÿangyç materiallary 

köpelendir» diÿip duÿdurdy. 

12

Amerikan suratke∆i Genri Beÿkony◊ çeken suratyndan alynan bu sahnada, Benjamin 

Franklin (toma∆açylara seredip otyr) Filadelfiÿada öz öÿünde Aleksandr Gamilton 

we beÿleki myhmanlar bilen AB≈-ny◊ Konstitusiÿasyny◊ taslamasyny i∆läp taÿÿarlamak 

meselesini ara alyp maslahatlasÿar. 

1787-nji ÿyly◊ 25-nji maÿynda açylan 

Konstitusiÿon konwent syÿasy betbagytlygy◊ 

abanÿandygy we aÿgytly öwrüli∆igi◊ 

zerurlygy baradaky duÿgulardan 

dolydy. Hemme wekiller konfederasiÿany◊ 

maddalaryna laÿyklykda döredilen 

gow∆ak Kongresi gi◊ ygtyÿarly we 

netijeli merkezi hökümet bilen çal∆yrylmalydygyna 

ynanÿardylar. Çyky∆lary◊ 

ba∆ynda delegatlar täze hökümeti◊ üç 

sany: kanun çykaryjy, sud we ÿerine ÿetiriji 

pudaklardan ybarat we hersini◊ 

beÿleki iki pudagy◊ ygtyÿarlyklaryny 

kadala∆dyrar ÿaly aÿdy◊ kesgitlenen 

ygtyÿarlygy bolmalydygy hakda gürle∆diler. 

≈eÿle-de hökümeti◊ kanun çykaryjy 

pudagy, i◊lisleri◊ki ÿaly iki palatadan 

ybarat bolmalydygy karar edildi. 

Ÿone beÿleki ähli meselelerde örän 

güÿçli agzalalyklar ÿüze çykdy we birnäçe 

gezek Konwenti◊ bozulmagyna, Konstitusiÿa 

taÿÿarlanmazdan ön öz i∆ini◊ 

togtadylmagyna howp abandy. Has uly 

∆tatlar kanun çykaryjy ÿygnakda de◊ ölçegli 

wekilçiligi, ÿagny her ∆taty◊ saÿlaw 

hukugy onu◊ ilatyny◊ sanyna görä 

bolmalydygyny gorap çykys etdiler. 

Kiçiräk ∆tatlar bolsa, uly ∆tatlary◊ agalygyndan 

howatyrlanyp ähli ∆tatlary◊ de◊ 

wekilçiligini goldap çyky∆ etdiler. Mesele 

«Uly ylala∆yk» görnü∆inde cözüldi, 

ÿagny Kongresi◊ bir palatasynda de◊ ölçegli 

wekilçilik, beÿlekisinde bolsa de◊ 

wekilçilik bolmaly. Senata her ∆tat iki 

wekilini saÿlamaly. Wekiller Palatasyna 

bolsa wekiller öz ilatyny◊ sanyna pro- 

13

Konstitusiÿany◊ ahyrky görnü∆ini taÿÿarlan komitete 

ÿolba∆çylyk eden, Konstitusion konwente Pensilwan 

∆tatyndan wekilçilik eden, gubernator Morris 

porsiÿonal mukdarda saÿlanmalydyr. 

Wekiller Palatasy köpçüligi◊ pikirine 

has jogapkärli hasaplanyp, o◊a federal 

bÿüdjet we girdejiler meselelerine degi∆li 

kanun çykaryjylykda has uly hukuk 

berildi. 

«Uly ylala∆yk» uly we kiçi ∆tatlary◊ 

arasyndaky gapma-gar∆ylygy togtatdy. 

Ÿöne wekiller bütin tomus beÿleki gapma-gar∆ylyklary◊ 

üstünde i∆lemegini 

dowam etdirdiler. Birnäçe wekiller halka 

has uly hukuk berilmeginden howatyrlanyp, 

federal derejesindäki ähli ÿolbasçylary 

göni saÿlamaklyga 

gar∆y çykdylar; 

beÿlekileri has gi◊ saÿlaw 

bazalaryny◊ tarapdary 

boldy. Birnäçeler günbatar 

çäklerini◊ döwlete girmegine 

gar∆y boldular, 

ba∆galar onu◊ tersine, 

ÿurdu◊ geljekdäki kuwwatlylygy 

Appalaçeÿ daglaryndan 

günbatardaky 

ÿerleri◊ özle∆dirilmegine 

bagly hasap etdiler. Ilaty◊ 

dürli gatlaklaryny◊ isleglerini 

de◊le∆dirmek zerurdy; 

prezidenti nähili 

ÿol bilen saÿlanjakdygy, 

onu◊ möhleti we ygtyÿarlyklary 

baradaky dürli garaÿy∆lary 

birle∆dirmelidi; 

federal sud sistemasyny◊ 

wezipesi baradaky gapmagar∆ylykly 

pikirleri çözmelidi. 

Konwenti◊ wekillerini◊ 

derejesini◊ ÿokarylygy 

ylala∆yga gelmegi ÿe◊ille∆dirdi. 

Amerikan Rewolÿusiÿasyny◊ 

görnükli ÿolba∆çylaryny◊ 

hemmesi diÿen ÿaly gatna∆ÿardy. Geljekki 

prezidentleri◊ ikisi – Tomas Jefferson 

we Jon Adams Amerikany◊ Fransiÿadaky 

we Angliÿadaky wekilleridiler; 

Jon Jeÿ Konfederasiÿany◊ da∆ary i∆ler 

ministri hökmünde i∆ini◊ köplügi 

sebäpli gatna∆yp bilmedi. Semuel 

Adamsy we Patrik Genrini öz içine alÿan 

kiçiräk topar ∆ol wagtky döwlet hökümetini◊ 

sistemasyny kanagatlanarly hasap 

edip bilge∆leÿin Konwente gatna∆mady. 

Gatna∆anlary◊ içinde i◊ görnüklisi, Ga- 

14

a∆syzlyk Ur∆uny◊ gahrymany, amerikan 

go∆unlaryny◊ serkerdesi we Konwentde 

ba∆lyklyk eden, elbetde Jorj Wasingtondy. 

Akyldar, alym we diplomat Benjamin 

Franklin hem gatna∆dy, ∆eÿle-de 

Pensilwan ∆tatyndan Jeÿms Medison, 

Gawernir Morris we Nÿu-Ÿorkly ajaÿyp 

ÿa∆ ÿurist Aleksandr Gamilton ÿaly görnükli 

∆ahsyÿetler gatna∆dylar. 

20–30 ÿa∆ly ÿa∆ wekiller hem özlerini◊ 

syÿasy we aÿratyn ukyplaryny görkezmäge 

ÿeti∆diler. Tomas Jeffersony◊ 

Pari¤den Londona Jon Adamsa iberen 

hatynda: «Bu hakykatdan hem ÿarym 

hudaÿlary◊ ÿygnagy» diÿip ÿazdy. Konstitusiÿa 

girizilen pikirleri◊ birnäçesi 

täzedi, köpüsi bolsa i◊lisleri◊ döwlet 

gurlu∆ ulgamyndan alnan ÿa-da 13 ∆tatlaryny◊ 

öz-özüni dolandyrmakdaky tejribesine 

esaslanylypdy. Gara∆syzlyk baradaky 

Jarnama i◊ möhüm ÿol görkeziji 

bolup, ol wekilleri öz-özüni dolandyry∆ 

düzgünlerini sylamaga we esasy adam 

hukuklaryny hormatlamaga gönükdirÿärdi. 

Iÿuly◊ ahyrynda Konwent gazanylan 

ylala∆yklary◊ esasynda dokument i∆läp 

düzmek üçin komitet döretdi. Jedeller 

we gaÿtadan i∆lemeler ÿene bir aÿ 

dowam etdi, ondan so◊ Gawernir Morrisi◊ 

ÿolba∆çylygynda ÿene bir komitet 

döredildi. Komitet Konstitusiÿany◊ gutarnykly 

görnü∆ini 17-nji sentÿabrda 

taÿÿar etdi. Gazanylan netijeler hemme 

wekilleri kanagatlandyrmady. Birnäçeleri 

dabara gara∆man gaÿtdylar, galanlary◊ 

üçüsi-wirjiniÿaly Edmund Randolf 

hem Jorj Meÿson we Massaçusets ∆tatyndan 

Elbrij Jerri dokumente gol çekmekden 

boÿun gaçyrdylar. Asla dokumente 

gol çekenleri◊ 39-y hem doly kanagatlanmandy. 

Benjamin Franklin: «Konstitusiÿany◊ 

birnäçe bölümini men häzirem 

goldamaÿaryn, ÿöne ol meni◊ olary 

hiç wagt goldamajagymy a◊latmaÿar» 

diÿip olary◊ ÿagdaÿlaryny gowy suratlandyrdy. 

≈eÿle-de bolsa ol: «sebäbi 

men gowusyna gara∆maÿaryn, ÿöne munu◊ 

i◊ gowusy däldigine hem ynanyp 

bilmeÿärin» diÿmek bilen Konstitusiÿany 

kabul edilmegini◊ tarapdary 

boldy. 

TASSYKLAMA – TÄZE 

BA≈LANGYÇ 

Indi tassyklamany◊ kyn döwrüne ÿol 

açyldy, ÿagny Konstitusiÿany pesinden 

9 ∆tat kabul etmelidi. Ilkinji bolup Delawer 

∆taty, az wagt geçenden so◊ Nÿu- 

Jersi we Jorjiÿa ∆tatlary kabul etdiler. 

Pensilwaniÿa we Konnektikut ∆tatlaryny◊ 

kanun çykaryjy ÿygnagy has köp 

ses bilen tassykladylar. Massaçusets 

∆tatynda ÿiti jedeller boldy. Ahyrynda 

bu ∆tat hem esasy hykuklary kepillendirÿän 

10 sany düzedi∆leri girizmek ∆erti 

bilen Konstitusiÿany tassyklady. Ol 

düzedi∆lere din azatlygy, söz, metbugat 

we ÿygnaklar azatlygy; oturda∆lary◊ gatna∆magyndaky 

suda hukuk we esassyz 

barlag we tussag etmegi gadagan etmek 

girÿär. ≈una me◊zes düzgünler beÿleki 

∆tatlar tarapyndan hem girizildi. Netijede 

1791-nji ÿylda hukuklar baradaky 

Bill ady bilen belli bolan 10 sany düzedi∆ 

Konstitusiÿa girizildi. 

1788-nji ÿyly◊ iÿun aÿyny◊ ahyrynda 

Merilend, Günorta Karolina we Nÿu- 

Hemp∆ir ∆tatlary hem öz razylygyny berdiler. 

≈eÿlelik bilen Konstitusyÿany 

tassyklan ∆tatlary◊ sany dokuza ÿetdi. 

Konstitusiÿa resmi taÿdan güÿje girdi. 

Dowamy 17-nji sahypada 

15

WA≈INGTON WE KONSTITUSION KONWENT 

Jorj Wa∆ington Kontinental Go∆uny◊ 

ba∆ serkerdesi wezipesinde. 

Haçanda Filadelfiÿada wekilleri◊ ÿeterlikli sany 

ÿygnalanda, Konstitusion ÿygnak biragyzdan 

Jorj Wa∆ingtony prezident saÿlady. Bu wezipe 

üçin özünde zerur häsiÿetleri◊ ÿokdugyny aÿtsada, 

ol wezipäni ikiriji◊lenmän kabul etdi. Öz 

çyky∆ynda ÿygnaga gatna∆yjylary◊ buÿsanjyna 

we geljege bolan ynamyna daÿanyp: «Geli◊ 

baÿdagy götereli◊, goÿ onu◊ astyna hemme 

akylly we dogruçyl adamlar ÿygnansyn» diÿdi. 

Ÿolba∆çy hökmünde Wa∆ington tutanÿerli, ho∆amaÿ 

we birneme täsinräk adamdy. Ÿygnagy◊ 

di◊e in so◊ky gününde ol jedellere gatna∆dy. 

Ol da∆ky görnü∆inden haÿbatly bol∆y ÿaly ahlak 

taÿdanam berkdi. Wekilleri◊ biri: «Ÿanynda 

oturamda meni galpyldadan ÿeke täk adam 

Wa∆ingtondyr» diÿip belledi. 

Wa∆ingtony◊ berk bir Birle∆igi◊ tarapdary 

bolup çykys etmegi onu◊ gara∆syzlyk ugrundaky 

uru∆da Kontinental go∆una ba∆ serkerdelik eden 

wagtyndaky tejribesi bilen baglan∆yklydyr. Ol 

Nÿu-Jersi ∆tatyndan bolan meÿletinlere Birle∆en ≈tatlaryna wepaly bolmaga kasam içdirjek 

bolup synan∆yny ÿatlady. Olar: «Bizi◊ watanymyz Nÿu-Jersi» diÿip kasam içmekden boÿun 

gaçyrdylar. Wa∆ington ÿygnagy◊ arakesmesinde, ba∆ga ∆tatlary◊ öz meÿletinlerini ur∆a 

ibermäge howlukmanlygy sebäpli go∆uny◊ örän gazaply gy∆y geçiren we gara∆syzlyk ugrundaky 

bir Söwe∆i◊ geçen ÿeri bolan Pensilwan ∆tatyny◊ Forj jülgesine baryp gördi. 

Ÿygnak tamamlanyp, tassyklama i∆i ba∆landa Wa∆ington ahyry çykyp gepledi we Konstitusiÿany 

batyrgaÿ goldady, ∆eÿlelik bilen öz ∆taty Wirjiniÿadan bolan gar∆yda∆laryny◊ bir 

toparyny◊ pikirini üÿtgedip bildi. Ol hukuklar baradaky Billi (ol Konstitusiÿany◊ birinji on 

sany düsündiri∆lerini◊ esasy boldy) saÿlawçylary◊ çözmegine bermeli diÿenleri dogry hasap 

etdi. ≈ol bir wagtda ol «Federalisti◊ ÿazgylarynda» Konstitusiÿany goldandyklary üçin 

Jeÿms Medisona we Aleksandr Gamiltona ÿokary baha berdi. «Olar döwlet dolandyry∆ ylmyna 

aÿdy◊lyk saldylar, adam hukuklary meselesini doly hem dogry cözdüler we ony ∆eÿle bir 

aÿdy◊ we ynandyrjylykly düsündirdiler welin olary◊ i∆leri öçmejek many aldy» diÿip ol 

belledi. 

16

15-nji sahypa◊ dowamy 

Demirgazyk Karolina we Rod-Aÿlend 

ÿaly iki sany ownuk ∆taty hasap etmände-de, 

Nÿu-Ÿork we Wirjiniÿa ÿaly 

güÿçli hem uly ∆tatlary◊ tassyklama garaÿ∆y 

dü∆nüksiz bolup galÿardy. Nÿu- 

Ÿork we Wirjiniÿa ∆tatlary tassyklamasalar 

Konstitusiÿany◊ ÿagdaÿy gow∆ak 

boljakdygy aÿdy◊dy. 

Wirjiniÿa ∆tatynda garaÿy∆lar birden 

ikä bölündi we Jorj Wa∆ingtony◊ hut özüni◊ 

täsiri bilen bu ∆tat hem tassyklamaga 

razy boldy. 1788-nji ÿyly◊ 26-njy iÿunynda 

∆taty◊ kanun çykaryjy ÿygnagynda 

sähelçe artykmaç ses bilen Konstitusiÿa 

tassyklandy. Nÿu-Ÿork ∆tatynda Aleksandr 

Gamilton, Jeÿms Medison we Jon 

Jeÿ dagy Konstitusiÿany◊ peÿdasyna deliller 

getirip «Federalisti◊ ÿazgylaryny» 

taÿynladylar. 26-njy iÿulda bu ∆taty◊ kanun 

çykaryjy ÿygnagy hem ujypsyz ses 

artykmaçlygy bilen Konstitusiÿany goldady. 

Noÿabr aÿynda Demirgazyk Karolina 

hem öz sesini go∆dy. Rod-Aÿlend 

1790-njy ÿyla çenli saklandy, ÿöne özi 

kiçijik we gow∆ak ∆tat bolup, ullakan we 

güÿçli respulikany◊ ortarasynda öz ÿagdaÿyny 

uzak saklap bilmedi. 

Konstitusiÿany Nÿu-Ÿork we Wirjiniÿa 

∆tatlary tassyklandan az wagtdan 

so◊, hökümeti düzmeklige giri∆ildi. 

1788-nji ÿyly◊ 13-nji sentÿabrynda 

Kongres täze hökümeti◊ oturmaly ÿeri 

edip Nÿu-Ÿork ∆äherini belledi. (1790-njy 

ÿylda paÿtagt Filodelfiÿa geçirildi, 

1800-nji ÿylda bolsa Wa∆ingtona, Kolumbiÿa 

okrugy) 1789-njy ÿyly◊ ÿanwaryny◊ 

birinji çar∆enbesi prezidenti 

saÿlaÿjylary◊ saÿlaw güni, fewraly◊ birinji 

çarsenbesi prezident saÿlawyny geçirmek 

üçin saÿlaÿjylary◊ ÿygnak güni, 

marty◊ birinji çar∆enbesi bolsa täze 

saÿlanan Kongresi◊ mejlisini◊ açyly∆ 

güni diÿlip bellenildi. 

Konstitusiÿa boÿunça her ∆taty◊ kanun 

çykaryjy ÿygnagy prezidenti saÿlaÿjylary◊ 

ses beri∆ini◊, ∆eÿle-de wekiller 

Palatasyna we Senata wekilleri saÿlamagy◊ 

düzgünini özüçe kesgitleÿär. 

Birnäçe ∆tatlar açyk ählihalk saÿlawyny 

makul bildiler, birnäçeleri bolsa saÿlaw 

hukugyny kanun çykaryjy ÿygnaga berdiler. 

Bir topar ∆tatlar bolsa bu ugurlary◊ 

iki görnü∆ini◊ hem ulanylmagyny 

makul bildiler. Bäsde∆lik ÿitile∆di; Konstitusiÿa 

boÿunça ilkinji saÿlawy◊ geçirili∆inde 

gijä galmalary◊ boljakdygy gürrü◊sizdi. 

Mysal üçin, Nÿü-Jerside açyk 

saÿlawlar geçirildi, saÿlaw bölümlerini◊ 

ÿapylmaly wagtyny kesgitlemek yätdan 

çykanlygy sebäpli, bölümler üç hepdeläp 

açyk durdy. 

1789-njy ÿyly◊ 4-nji martynda Konstitusiÿany 

gutarnykly herekete girizmeli 

edildi. ÿöne bellenen günde Nÿü-Ÿorka 

wekiller Palatasyny◊ 59 agzasyndan 

di◊e 9-y, we 22 senatorlardan 8-si geldi. 

(Demirgazyk Karolina we Rod-Aÿlende 

berkidilen ÿerler olar Konstitusyÿany 

tassyk edÿänçäler bo∆ durdy). Wekiller 

Palatasyny◊ ÿygnagy 1-nji aprelde, Senaty◊ky 

bolsa 6-njy aprelde geçirildi. 

So◊ra saÿlaw seslerini sanamak üçin iki 

palatany◊ bilelikdäki mejlisi geçdi. 

Gara∆yl∆y ÿaly Jorj Wa∆ington biragyzdan 

ilkinji prezidentlige saÿlandy, ilkinji 

wise-prezidentlige bolsa massaçusetsli 

Jon Adams saÿlandy. Adams Nÿu- 

Ÿorka 21-nji aprelde, Wa∆ington bolsa 

23-nji aprelde geldi. Olar 1789-njy ÿyly◊ 

30-njy aprelinde kasam etdiler. ≈eÿlelik 

bilen täze hökümet döredildi. Dünÿäde 

ilkinji respublikany saklamak i∆i ba∆landy. 

17

KONSTITUSIŸA ESASY KANUN 

HÖKMÜNDE 

AB≈-ny◊ Konstitusiÿasynda bu dokument 

«Ÿurdu◊ esasy kanuny» diÿlip 

atlandyrylÿar. Bu düzgüni sudÿalar 

∆eÿle dü∆ündirÿärler: eger ∆tatlary◊ kanun 

çykaryjy ÿygnaklaryny◊ ÿa-da federal 

kongresi◊ kabul eden ∆tat konstitusiÿalary 

ÿa-da kanunlary federal Konstitusiÿa 

gar∆y gelse, ol kanunlar güÿjüni 

ÿitirÿär. Konstitusiÿany◊ bu agalyk ediji 

taglymaty iki ÿüz ÿyly◊ dowamynda Ÿokary 

sudy◊ kararlary bilen tassyklanÿardy 

we berkidilÿärdi. 

Ÿurdu◊ esasy kanunyny üÿtgetmek 

ygtyÿary amerikan halkyny◊ elindedir. 

Eger-de halk islese Konstitusiÿa üÿtge∆meler 

girizip ÿa-da (teoretiki taÿdan) 

ony täzeden düzüp bilÿär. Ÿöne halk öz 

wekilçiligini özi alyp barmaÿar. Ol gündeki 

döwlet i∆lerini alyp barmak üçin 

saÿlan ÿa-da bellän ÿolba∆çylaryna 

ynanÿar. 

Döwlet ÿolba∆çylaryny◊ wekilçiligi 

Konstitusiÿa bilen çäklendirilendir. 

Olary◊ hereketleri Konstitusiÿa we o◊a 

laÿyklykda kabul edilen kanunlara gabat 

gelmelidir. Saÿlawly wezipeleri eÿeleÿän 

adamlar wagtal-wagtal gaÿtadan 

saÿlanmalydyrlar. Özem olary◊ i∆lerini◊ 

netijeleri hemi∆e köpçüligi◊ göz astynda 

bolÿar. Wezipä bellenÿänler belleÿän 

adama ÿa-da hökümete doly gara∆ly 

bolÿar, sebäbi olar i∆län wagty ony i∆den 

bo∆adyp bilÿärler. Prezident tarapyndan 

ömürlik bellenÿän Ÿokary sudu◊ agzalary 

we federal sudÿalary bu tejribä girmeÿär. 

Sebäbi bu tejribe olary syÿasy 

borçlardan we täsirden azat edÿär. 

Amerikanlar köplenç öz erk-ÿgtyÿarlaryny 

saÿlawlar üsti bilen beÿan 

edÿärler. Yöne Konstitusiÿada ÿokary 

wezipeli adamlary wezipä gabat gelmeÿän 

hereketleri üçin impiçment 

arkaly i∆den bo∆atmak düzgüni göz 

önü◊de tutulandyr. Konstitusiÿany◊ 2-nji 

Maddasyny◊ 4-nji bölüminde: «Prezident, 

wise-prezident we Birle∆en ≈tatlaryny◊ 

ähli wezipeli raÿatlary ÿurda 

dönüklik, parahorluk ÿa-da beÿleki uly 

jenaÿatlar üçin impiçment arkaly sud 

edilenden so◊ i∆den bo∆adylyp biliner» 

diÿip ÿazylan. 

Impiçment – kanun çykaryjy gurama 

tarapyndan döwlet wezipesindäki adamyny 

kanuny bozmakda günäkärlemekdir; 

köp ÿaÿran pikire garamazdan, impiçment 

di◊e bu günäler üçin sud edilmegi 

a◊latmaÿar. Konstitusiÿany◊ 4-nji 

bölümine laÿyklykda wekiller Palatasy 

impiçment barada (kanuna) bille ses 

bermek arkaly kanun bozmakda aÿyplaÿar. 

So◊ra aÿyplanÿan wezipeli adam 

Ÿokary sudun ba∆lygyny◊ alyp barmagynda 

Senat sudunda sorag edilÿär. 

Impiçment ahyrky çäre hasap edilÿär. 

Birle∆en ≈tatlarynda ol di◊e birnäçe 

gezek ulanyldy. 1797-nji ÿyldan ba∆lap, 

wekiller Palatasy 16 sany federal wezipeli 

adamlara, ÿagny iki prezidenti◊, bir 

kabinet agzasyny◊, Ÿokary sudu◊ bir 

agzasyny◊ we federal sudÿalaryny◊ 11- 

ni◊ gar∆ysyna impiçment üçin ses berdiler. 

Senat gar∆ysyna impiçment i∆ini 

gozgala◊ ÿolba∆çylaryny◊ di◊e 7-ni 

günäkär hasaplady. Olary◊ hemmesi 

hem sudÿalardyr. 

Amerikadaky Gra¤danlyk ur∆undan 

so◊, 1868-nji ÿylda Konfederasiÿa girÿän 

∆tatlary◊ arasyndaky hereketler üçin 

prezident Endrÿu Jonsony◊ gar∆ysyna 

impiçment ulanyldy. Ÿöne Senat bir se- 

18

si◊ ÿetmänligi üçin impiçment ulanmaga 

zerur bolan üçden iki sesi alyp bilmedi 

we Jonson prezidentligi◊ wagty gutarÿança 

öz wezipesinde galdy. 1974-nji 

ÿylda Uotergeÿt dawasyny◊ netijesinde 

wekiller Palatasyny◊ sud baradaky Komiteti 

impiçment gozgamagy hõdürländen 

so◊, Prezident Riçard Nikson i∆den 

gitdi, ÿöne ondan ö◊ wekiller Palatasyny◊ 

umumy mejlisinde impiçment 

barada bill sese goÿulyp bilerdi. 

1998-nji ÿylda sudda ÿal◊y∆ görkezme 

bermekde we adyl sudy◊ geçirili∆ine 

päsgelçilik döretmekde aÿyplanyp, prezident 

Bill Klinton impiçmente çekildi. 

Senat suddan so◊, ÿö◊keleÿän günäleri◊ 

ikisinde-de Prezidenti aklady. Ÿal◊y∆ 

görkezme bermekde 45 sesi◊ gar∆ysyna 

55 ses, adyl sudu◊ geçirili∆ine päsgelçilik 

bermekde bolsa de◊ (50:50) ses bilen 

Senat ony aklady. Prezidente wezipeden 

el çekdirmek üçin aÿyplanÿan meseleleri◊ 

hersine 67 senator ses bermelidir. 

Döwlet dolandyry∆ prinsipleri 

Konstitusiÿany kabul edileli bäri 

köp üÿtge∆meler girizilen hem bolsa, 

onu◊ esasy düzgünleri 1789-njy ÿyldakysy 

ÿaly galandyr: 

❏ Hökümeti◊ esasy üç pudagy – ÿerine 

ÿetiriji, kanun çykaryjy we sud pudaklary 

biri-birinden aÿrydyr. Hersine berilen 

ygtyÿarlyklar beÿleki ikisi tarapyndan 

sazlasdyrylÿar. Her pudak beÿleki 

iki pudagy◊ berlen wekilçilikleri◊ çäginden 

çykmazlygy üçin gözegçi hökmünde 

hyzmat edÿär. 

❏ Konstitusiÿa öz düzgünlerine we ∆ertnamalaryna 

laÿyklykda prezidenti◊ karary 

we Senaty◊ tassyklamasy esasynda 

kabul edilen kanunlary bilen bilelikde 

beÿleki kanunlardan, kararlardan we 

düzgünlerden ÿokardadyr. 

❏ Kanuny◊ önünde hemme adamlar 

de◊dir we de◊ derejede kanun boÿunça 

goralmaga hukuklydyr. Hemme ∆tatlar 

de◊dir we olary◊ hiç biri federal hökümeti 

tarapyndan aÿratyn gatna∆yga hukugy 

ÿokdur. Konstitusiÿany◊ çäklerinde 

her ∆tat beÿleki ∆tatlary◊ kanunlaryny 

ykrar etmäge we sylamaga borçludyr. 

≈tatlary◊ hökümetleri hem federal 

hökümeti ÿaly demokratik görnü∆de, 

ÿokary hökümet bolsa halka degi∆li bolmalydyr. 

❏ Konstitusiÿada kesgitlenil∆i ÿaly halky◊ 

döwlet dolandyryly∆ygyny◊ görnü∆ini 

kanuny tertipde üÿtgetmäge haky 

bardyr. 

Düzedi∆ girizmegi◊ düzgünleri 

Konstitusiÿany döredijiler ÿurdu◊ 

ösü∆i bilen bir aÿakda gider ÿaly we öz 

güÿjüni saklar ÿaly, Konstitusiÿa wagtalwagtal 

üÿtge∆meler girizmeli boljakdygyna 

çü◊◊ur dü∆ünipdirler. Olar 

∆eÿle-de oÿlanylmadyk ÿa-da gyssagly 

düzedi∆leri◊ girizilmezligi üçin düzedi∆ 

girizmek i∆ini◊ kyn bolmagyna hem 

dü∆ünipdiler. ≈ol bir wagtda olar az 

sanlylary◊ ÿurdu◊ köp sanly raÿatlaryny◊ 

edÿän hereketlerine böwet bolmazlygy 

üçin hem synan∆yk edipdirler. 

Olar Konstitusiÿa gaÿtadan seretmek i∆i 

iki tertipde bolmaly diÿen netijä geldiler. 

Kongres her palatany◊ agzalaryny◊ 

üçden ikisini◊ goldamagy bilen düzedi∆ 

girizmek baradaky teklibi orta atyp 

bilÿär. Ÿa-da ∆tatlary◊ üçden ikisini◊ 

kanun çykaryjy ÿygnaklary düzedi∆leri◊ 

taslamasyny ara alyp maslahatla∆mak 

üçin Kongresden milli konwenti çagyr- 

19

magy talap edip bilÿär. Herniçik hem 

bolsa, dü∆ündiri∆ler ∆tatlary◊ dörtden 

üçisi goldandan so◊ güÿje girÿär. 

Konstitusiÿany göni üÿtgetmek çärelerinden 

ba∆gada, onu◊ düzgünleri 

sudÿalary◊ dü∆ündirmeleri esasynda 

hem üÿtgedilip biliner. Respublikany◊ 

taryhyny◊ ilki döwründe, 1803-nji ÿylda 

Medisony◊ gar∆ysyna Marberini◊ i∆ine 

seredilende Ÿokary sud sud çäklendirmeleri 

barada taglymaty kabul etdi, ∆ona 

laÿyklykda AB≈-ny◊ Ÿokary suduny◊ 

Kongresi◊ kararlaryna dü∆ündiri∆ bermäge 

we olary◊ Konstitusiÿa gabat gelÿändigi 

baradaky meseläni çözmäge hukugy 

bardyr. Bu taglymat ÿuridiki, 

syÿasy, ykdysady we sosiÿal ∆ertlerini◊ 

üÿtgemegi bilen baglylykda Ÿokary sudu◊ 

Konstitusiÿany◊ maddalaryna 

dü∆ündiri∆ bermek hukugyny hem göz 

önünde tutÿar. Bu döwürde Ÿokary sud 

Konstitusiÿany◊ tekstine kän üÿtgetmeler 

girizmän, radio we telewideniÿäni◊ 

i∆lerini döwlet tarapyndan düzgünle∆dirmekden 

ba∆lap jenaÿatda günäkärlenÿänleri◊ 

hukuklaryna çenli i∆lerde 

konstitusiÿon kanunlary◊ hereketini◊ 

häsiÿetini wagty◊ talabyna laÿyk getirmekde 

dürli meseleler boÿunça birnäçe 

kararlary kabul etdi. 

Esasy kanuny◊ düzgünlerini ÿerine 

etirmek we ony üÿtgeÿän ∆ertlere uÿgunla∆dyrmak 

üçin Kongresi◊ kanun çykaryjy 

kararlary Konstitusiÿany gi◊eldÿärdi 

we belli bir derejede onu◊ 

manysyny üÿtgedÿärdi. Sudÿalary◊ pikiri 

boÿunça, bu kanuny◊ we düzgünleri◊ 

Konstitusiÿany◊ esasy pikirlerine gabat 

gelÿändigi baradaky meseläni çözmek 

iki ÿagdaÿda-da synag bolup hyzmat 

edÿär. 

Hukuklar barada bill 

Konstitusiÿa 1789-njy ÿyldan bäri 

27 sany düzedi∆ girizildi we görnü∆i 

ÿaly, gelejekde-de düzedi∆ler giriziljege 

meÿzeÿär. Konstitusiÿa düÿpli düzedi∆ler 

kabul edilenden son, ilkinji iki 

ÿyly◊ dowamynda girizildi. ≈ol döwürdede 

ilkinji 10 sany düzedi∆ girizildi, ol 

düzedi∆leri◊ hemmesine bilelikde Hukuklar 

barada Bill diÿilÿär. 1789-njy 

ÿyly◊ sentÿabrynda Kongres bu düzedi∆leri◊ 

hemmesine bilelikde ses berdi, 

1791-nji ÿyly◊ ahyrynda bolsa olary 11 

∆tat tassyklady. 

Konstitusiÿa ilkiba∆da güÿçli gar∆ylyk 

görkezenler federal birle∆igi◊ berkle∆mesini◊ 

gar∆ysyna çyky∆ edenler 

däl-de, adam hukuklaryny anykla∆dyrmagy 

zeryr hasap eden döwlet adamlary 

boldy. Olary◊ biri Wirjiniÿa ∆tatyndaky 

hukuklary◊ Jarnamasyny◊ awtory Jorj 

Meÿsondyr. Bu Jarnama hukuklar baradaky 

Billi◊ bu∆lukçysydyr. Konstitusiÿon 

konwenti◊ wekili hökmünde Meÿson, 

dokument adam hukuklaryny ÿeterlikli 

goramaÿar diÿip o◊a gol çekmekden 

boÿun gaçyrdy. Meÿsony◊ gar∆ylygy 

sebäpli Wirjiniÿa ∆tatynda tasdan Konstitusiÿa 

tassyklanman galypdy. Konstitusiÿany 

adam hukuklaryny kepillendirÿän 

anyk düzgünleri girizmek ∆erti 

bilen tassyklan Massaçusets ∆tatynda 

hem ∆ular ÿaly ÿagdaÿ ÿüze çykypdy. 

Kongresi◊ birinji ÿygnagyna çenli bu 

düzedi∆ler hemmeler tarapyndan biragyzdan 

goldanyldy we Kongres olary◊ 

taslamasyny gysga wagtda taÿÿarlady. 

Bu düzedi∆ler 200 ÿyl mundan ö◊ 

ÿazylan hem bolsa, ∆u güne çenli üÿtgedilmän 

geldi. Birinji düzedi∆ dini garaÿy∆lary◊ 

azatlygyny, söz we metbugat 

20

azatlygyny, parahatly ÿygnak geçirmek 

hukugyny we ÿal◊y∆lyklary düzetmek 

üçin ÿygnaklar üsti bilen hökümete ÿüzlenmek 

hukugyny kepillendirÿär. Ikinjisi 

adamlara ÿarag götermek hukugyny 

kepillendirÿär. Üçünji dü∆ündiri∆e görä, 

öÿ eÿesini◊ razylygy bolmasa go∆uny◊ 

ÿa∆aÿy∆ jaÿlarynda ÿerle∆mäge haky 

ÿokdur. Dördünji düzedi∆ adamlary 

sebäpsiz öÿleri◊ dökülmeginden we tussag 

edilmekden, ∆eÿle-de emläkleri◊ 

döwleti◊ haÿryna geçirilmeginden goraÿar. 

Indiki dört sany düzedi∆ sud i∆lerine 

degi∆lidir. Bä∆inji düzedi∆ boÿunça Uly 

emini◊ günäkärleÿji karary bolmasa hiç 

kim uly jenaÿat üçin jogapkärçilige 

çekilip bilinmeÿär. Bu dü∆ündiri∆e 

laÿyklykda hiç bir adam ∆ol bir jenaÿat 

üçin ikinji gezek jezalandyrylmaÿar we 

degerli kanuny der◊ewsiz hiç kim jenaÿata 

çekilmeÿär, ∆eÿle-de jenaÿat 

i∆inde öz-özüne ∆aÿat bolmak üçin hiç 

kime zor salynmaly däldir. Altynjy düzedi∆ 

her bir jenaÿat i∆inde adalatly oturda∆lary◊ 

tiz we köpçüligi◊ gatna∆magyndaky 

suduny kepillendirÿär. Günäkärlenÿäni◊ 

aklawjyny◊ kömegine we ∆aÿatlary 

suda çagyrmaga bolan hukuklaryny 

kepillendirÿär. Yedinji düzedi∆ 

gozgalÿan i∆i◊ gymmaty 20 dollardan ÿokary 

bolan ähli raÿat i∆lerini◊ oturda∆lar 

sudunda garalmak hukugyny kepillendirÿär. 

Sekizinji dü∆ündiri∆e görä, çenden 

a∆a girew talap edilmeli däldir we 

agyr ÿa-da adaty däl jezalar berilmeli 

däldir. 

10-njy dü∆ündiri∆i◊ i◊ so◊ky ikisi 

Konstitusiÿany◊ gi◊ wekilçiligini◊ beÿannamasyny 

berÿär. Dokuzynjy düzedi∆de 

Konstitusiÿada görkezilen ∆ahsyÿet 

hukuklary gutarnykly däldigi, sebäbi 

adamlary◊ Konstitusiÿada anyk görkezilmedik 

ba∆ga hukuklaryny◊ hem 

bardygy barada aÿdylÿar. Onunjy düzedi∆e 

laÿyklykda Konstitusiÿa tarapyndan 

federal hökümete berilmedik, ÿöne 

käbir ∆tatlara ulanmagy gadagan edilmedik 

hukuklar ∆tatlary◊ ÿa-da halky◊ 

ygtyÿarlygynda galÿar. 

≈ahsyÿet hukuklaryny◊ 

goralmagyny◊ wajyplygy 

Konstitusiÿany◊ federal hökümetini 

gurmakda güÿçli tarapy, onu◊ Birle∆en 

≈tatlaryny iki ÿüz ÿyly◊ dowamynda 

adatdan da∆ary asudalyk bilen üpjün etmegidir. 

Hukuklar baradaky Bill we 

so◊ky girizilen düzedi∆ler adam hukuklaryny 

goramaklygy AB≈-ny◊ ÿuridiki 

sistemasyny◊ esasy edip goÿdylar. 

Milli howply ÿagdaÿ milli howpsuzlygy◊ 

bähbitleri üçin hökümet bu hukuklary 

çäklendiresi geldi, ÿöne Birle- 

∆en ≈tatlarynda bular ÿaly hereketler 

göwünsiz kabul edilÿärdi we berk howatyrlanmalar 

bilen garalÿardy. Mysal 

üçin, uru∆ döwründe harby hökümet Birle∆en 

≈tatlary bilen da∆ary ÿutlary◊ 

arasyndaky poçta gatna∆ygy, esasanam 

esgerleri◊ uru∆dan öÿlerine iberÿän hatlary 

berk barlanylÿardy. Ÿöne adyl suda 

bolan konstitusiÿon hukuk uru∆ döwründe-de 

saklanyp galÿardy. Jenaÿatda 

aÿyplanÿan adamlar, hatda içalylykda, 

diwersiÿada we beÿleki howply i∆lerde 

günäkärlenÿän du∆mançylykly ÿurtlary◊ 

raÿatlaryny◊ hem özlerini goramaga hukugy 

bardyr we Amerikany◊ sud ulgamy 

boÿunça günäsi subut edilÿänçä günäsiz 

hasap edilÿär. 

21

Hukuklar baradaky Billden so◊ky 

Konstitusiÿa girizilen düzedi∆ler dürlidürli 

zatlara degi∆lidir. Olary◊ i◊ ulusy 

1868-njy ÿylda tassyklanan 14-nji düzedi∆dir. 

Onda raÿatlyk meselesi ÿönekeÿ 

dilde we aÿdy◊ kesgitlenÿär we kanun 

tarapyndan goralmaga de◊ hukuklylyk 

kepilledirilÿär. 14-nji düzedi∆de esasan 

Hukuklar baradaky Billde görkezilen 

∆tatlary◊ hukuklary sylamakdaky borçlary 

kesgitlenÿär. Beÿleki düzedi∆ler federal 

hökümeti◊ sud ygtyÿarlygyny çäklendirÿär; 

prezident saÿlamak düzgünine 

üÿtge∆meler girizÿär; gulçulygy gadagan 

edÿär; adamlary◊ milletine, re◊kine, 

jÿnsyna we geçmi∆de gulçulykda bolandygyna 

garamazdan ses bermäge bolan 

hukugyny goraÿar; Kongrese adamlary◊ 

hususy girdejisine salgyt salmaga 

hukuk berÿär we AB≈-ny◊ senatorlaryna 

göni ses berli∆leri girizÿär. 

I◊ so◊ky düzedi∆lere girÿänler: 21-nji 

düzedi∆-prezidentligi◊ möhletini iki 

möwsüme çenli çäklendirÿär; 23-nji düzedi∆-Kolumbiÿa 

okrugyny◊ raÿatlaryna 

ses bermek hukugyny berÿär; 24-nji düzedi∆-her 

adamy◊ töleÿän saÿlaw salgydyny 

tölenmänligine garamazdan ses 

bermäge hukuk berÿär; 25-nji düzedi∆de-saÿlawlary◊ 

arasyndaky döwürde 

wise-prezidenti◊ wezipesi bo∆ bolsa o◊a 

adam bellemegi◊ ∆ertleri barada aÿdylÿar; 

26-njy düzedi∆-saÿlawÿylary◊ ÿa∆ 

çäklendirmesini 18 ÿa∆a dü∆ürmegi göz 

ö◊ünde tutÿar we 27-nji düzedi∆ bolsa 

senatorlary◊ we wekiller Palatasyny◊ 

agzalaryna tölenÿän aÿlyga degi∆lidir. 

Bellemeli möhüm zat, 27 sany düzedi∆leri◊ 

köpüsi ∆ahsyÿetleri◊ raÿatlyk 

ÿa-da syÿasy azatlygyna degi∆lidir, az 

sanlysy bolsa 1787-nji ÿylda Filadelfiÿada 

kabul edilen ilkinji taslama bilen 

de◊e∆dire◊de döwlet gurlu∆yny gi◊eltmäge 

gönükdirlendir. 

FEDERAL ULGAMY 

Konstitusiÿany döredijiler öz ö◊lerinde 

birnäçe aÿdy◊ maksatlary 

goÿupdyrlar. Olar ony alty bölumden we 

52 sözden ybarat edip esasy dokumenti◊ 

giri∆ine ÿerle∆diripdirler. 

1787-nji ÿylda 13 ∆tat üçin «has 

kämille∆en Birle∆igi» gurnamak i◊ esasy 

mesele bolandygy aÿdy◊dyr. Nähili birle∆me 

bolanda-da Konfederasiÿany◊ 

maddalaryna laÿyklykda döredilenden 

has kämille∆en boljakdygy örän 

aÿdy◊dy. Ÿöne täze gurlu∆y döretmekde 

birnäçe wajyp meseleleri saÿlap almak 

gerekdi. 

«... has kämille∆en Birle∆igi döretmek 

üçin» 

Ähli ∆tatlar 11 ÿyl mundal ozal Angliÿa 

bilen gatna∆yklary◊ kesilen wagtyndaky 

özba∆daklygyny saklamaga dyrja∆ÿardylar. 

≈tatlary◊ hukuklary bilen 

merkezi hökümeti◊ bähbitlerini◊ arasyndaky 

de◊ligi dogry tapmak kyn wezipeleri◊ 

biridi. Konstitusiÿany döredijiler 

ony, ÿurt abadançylygyny◊ bähbitlerine 

we isleglerine umuman gapma-gar∆y 

gelmezlik ∆erti bilen adamlary◊ gündelik 

durmu∆yny kadala∆dyrmak üçin zerur 

bolan ähli wekilçilikleri ∆tatlara bermek 

arkaly çözdüler. «Federalizm» sözi 

bilen belli bolan wekilçiligi◊ bölüni∆igi 

∆u güne çenli düÿpli üÿtgemän gelÿär. 

≈tatlara bilim, saglygy goramak, i∆ gurnamak, 

zähmet ∆erti, nikala∆mak we nika 

bozmak, ÿerli salgydy salmak we polisiÿany◊ 

gündelik wezipeleri ÿaly mese- 

22

leleri çözmek wekilçilikleri doly ykrar 

edilÿär. ≈onu◊ üçin hem iki sany go◊∆y 

∆tatlary◊ ∆ol bir mesele üçin dürli kanunlary 

bardyr. 

Konstitusiÿany düzüjileri◊ ähli 

ugurtapyjylygyna garamazdan ∆tatlary◊ 

hukuklaryna degi∆li meselelerde gapma-gar∆ylyklar 

saklanandyr. 75 ÿyl geçenden 

so◊, 1861-njy ÿylda Demirgazyk 

bilen Günorta◊ arasynda 4 ÿyllyk uru∆ 

ba∆landy. Bu uru∆ Gra¤danlyk ur∆y ÿada 

≈tatlary◊ arasyndaky uru∆ ady bilen 

taryha girdi. Uru∆ ilki bilen Birle∆igi◊ 

täze ∆tatlarynda gul saklamak düzgünini 

kadala∆dyrmakda federal hökümeti◊ hukugy 

baradaky meseläni◊ üstünde turdy. 

Demirgazykdaky ∆tatlar ∆eÿle hukugy federal 

hökümete bermeli hasap etdiler, 

Günortadaky ∆tatlar bolsa gulçulyk baradaky 

meseläni her ∆taty◊ özi çözmeli 

hasap etdiler. Haçanda günorta ∆tatlaryny◊ 

bir topary Birle∆ikden çykmaga 

synan∆anda, respublikany saklamak 

ugrunda uru∆ ba∆landy. Günorta ∆tatlary 

Birle∆ige gaÿtadan girizilenden so◊, 

federal hökümetini◊ agalygy dikeldildi 

we gulçulyk ÿatyryldy. 

«... adyl sudy berkarar etmek üçin» 

Amerikan demokratiÿasyny◊ özeni 

Gara∆syzlyk Jarnamasynda «hemme 

adamlar de◊ ÿaradylandyr» diÿen buÿsançly 

sözler bilen beÿan edilÿär we bu 

jümläni◊ so◊ky dü∆ündirli∆inde «Ÿaradan 

olara aÿrylmaz hukuklary berendir, 

olara ÿa∆aÿy∆, azatlyk we bagta ymtylma 

hukuklary girÿär» diÿip aÿdylÿar. 

Konstitusiÿada adamlar olary◊ maddy 

we sosiÿal ÿagdaÿlaryna tapawut goÿmak 

esasynda bölünmeÿär; kanuny◊ ö◊ünde 

hemmeler de◊dir we kanuny bozany 

üçin hemmeler de◊ derejede sud 

edilÿär we jeza berilÿär. Bu ÿagdaÿ 

adamlary◊ emläk baradaky, ÿuridiki 

ylala∆yklarda gabat gelÿän we i∆ gatna∆ygynda 

ÿüze çykÿan jedellerine-de 

degi∆lidir. Hukuklar baradaky Billde 

görkezilen i◊ möhüm kepillendirmäni◊ 

biri hem adyl sudu◊ hemmeler üçin 

de◊ligidir. 

«... içerki asudalygy kepillendirmek 

üçin» 

Birle∆en ≈tatlaryny◊ döreÿ∆i bilen 

utga∆yp gidÿän pajygaly wakalar we 

Amerikany◊ günbatar araçäklerindäki 

ÿagdaÿlary◊ dü∆nüksizligi, täze milleti◊ 

ösmegi we güllemegi üçin içerki asudalygy◊ 

zerurdygyny amerikanlara ynandyrdy. 

Konstitusiÿa laÿyklykda döredilen 

federal hökümeti◊ ∆tatlary da∆arky 

çozu∆lardan goramaga we içerki bidüzgünçiligi, 

zor salmalary ÿatyrmaga ÿeterlikli 

güÿji bolmalydyr. 1815-nji ÿyldan 

ba∆lap Birle∆en ≈tatlaryny◊ çägine 

ÿekejede da∆ary ÿurt go∆uny aÿak basan 

däldir. Umuman ∆tat hökümetlerini◊ öz 

araçägini◊ içinde asudalygy berkarar 

etmäge güÿji ÿeterlikdir. Ÿöne olary◊ 

arkasynda, Konstitusiÿa boÿunça parahatçylygy 

berjaÿ etmekde zerur bolan 

çäreleri görmäge hukuk berilen örän 

güÿçli federal hökümeti durandyr. 

«... bilelikdäki gorany∆y üpjün etmek 

üçin» 

Hatda gara∆syzlygy gazanandan so◊ 

hem, täze döwlet XVIII-nji asyry◊ 

ahyrynda birnäçe gezek da∆ky howplara 

sezewar boldy. Günbatar araçäkde amerikanlara 

du∆mançylykly indeÿ taÿpalary 

elmydam howp salÿardy. Kanada 


23

HUKUKLAR BARADAKY BILL 

I DÜZEDI≈ – Kongress dini döretmäge ÿa-da erkin dini ynançlary gadagan etmäge, 

söz we metbugat azatlygyny çäklendirmäge, ÿa-da halky◊ öz arz-∆ikaÿatlaryny 

kanagatlandyrmak üçin parahat ÿygnany∆yp, hökümete ÿüzlenmesine degi∆li hiç hili 

kanun çykarmaly däldir. 

II DÜZEDI≈ – Erkin döwleti◊ howpsuzlygyny goramak üçin berk düzgün-nyzamly 

polisiÿa hökmany gerek bolaÿanda-da, halky◊ ÿarag götermek we saklamak hukugy 

bozulmaly däldir. 

III DÜZEDI≈ – Hiç bir esger parahatçylyk ÿa-da uru∆ wagty öÿ eÿesini◊ razylygy 

bolmasa ony◊ jaÿynda ÿa∆amak üçin galmaga haky ÿokdur, ÿöne uru∆ wagtynda 

welin kanunda görkezilen tertipde rugsat berilÿär. 

IV DÜZEDI≈ – Halky◊ ∆ahsyÿetini◊ goralmaga bolan hukugy, ÿa∆aÿy∆ jaÿy, 

kagyzlary we emläkleri hiç bir esassyz der◊ew, ÿa-da tussag edilmeli däldir. 

Kasam ÿa-da dabaraly söz berme bilen delilendirilen degerli esas bolmasa, hiç 

bir order berilmeli däldir, mundan ba∆ga-da der◊ew edilmeli ÿeri◊, ÿa-da tussag 

edilÿän adamy◊ ÿa-da zady◊ orderde doly suratlandyrmasy bolmalydyr. 

V DÜZEDI≈ – Jemgyÿet üçin howply döwürde ÿa-da uru∆ wagtynda hakyky gullukda 

bolan polisiÿa, gury ÿer ÿa-da harby-de◊iz güÿçlerinde gozgalÿan i∆lerden ba∆ga, 

Uly emini◊ görkezmesi ÿa-da aÿratyn karary bolmasa, hiç kim ölüm jezasyna ÿa-da 

ba∆ga dürli masgaraçylykly jogapkärçilige çekilmeli däldir; ∆ol bir jenaÿat üçin 

hiç kim ikinji gezek ölüm howpuna ÿa-da syna zeper ÿetirmezlik düzgünini◊ bozulmagyna 

duçar bolmaly däldir; jenaÿat i∆inde hiç kim öz-özüni◊ gar∆ysyna ∆aÿat 

bolmaga mejbur edilmeli däldir; kanun taÿdan ÿeterlikli der◊ewsiz hiç kimi◊ janyna, 

azatlygyna ÿa-da emlägine kast edilmeÿär; adalatly öwezini doldurulmazdan hususy 

eÿeçilik jemgyeti◊ peÿdasyna geçirilmeli däldir. 

VI DÜZEDI≈ – Her bir jenaÿata çekilÿän adam, jenaÿaty◊ bolan ÿerindäki ∆taty◊ 

ÿa-da okrugy◊ kanun tarapyndan ö◊den bellenen adalatly, ÿüzgörmezek oturda∆laryny◊ 

gyssagly geçirilÿän ÿa-da köpçüligi◊ gatna∆magyndaky suduna hukugy 

bardyr; jenaÿata çekilÿäni◊ günälemäni◊ asyl manysy we esaslary bilen tany∆maga 

hukugy bardyr; onu◊ özüne gar∆y görkezme berÿän ∆aÿatlar bilen du∆u∆maga, öz 

tarapyndan ∆aÿatlary zor bilen çagyrmaga we özüni goramak üçin aklawjyny◊ 

kömegine hukuklary bardyr. 

24

VII DÜZEDI≈ – Umumy kanunçylyga degi∆lilikde garalÿan raÿat i∆lerini◊ gymmaty 

20 dollardan ÿokary bolsa, oturda∆lary◊ suda bolan hukugy galÿar; oturda∆lary◊ 

sereden hiç bir i∆ini, umumy kanunçylyga degi∆li bolaÿmasa, Birle∆en ≈tatlaryny◊ 

sudlaryny◊ hiç biri gaÿtadan seredip bilmeÿär. 

VIII DÜZEDI≈ – Çenden a∆a girew goÿmalar ÿa-da gereginden artyk jerimeler 

talap edilmeli däldir, ∆eÿle-de zabun ÿa-da adaty däl jezalar berilmeli däldir. 

IX DÜZEDI≈ – Konstitusiÿada görkezilen belli hukuklar halkda saklanyp galan 

beÿleki hukuklary inkär etme ÿa-da kemeltme manysynda düsündirilmeli däldir. 

X DÜZEDI≈ – Birle∆en ≈tatlaryna ∆u Konstitusiÿada berilmedik we aÿry-aÿry 

∆tatlarda ulanylmasy gadagan edilmedik ygtyÿarlyklar, ∆tatlary◊ ÿa-da halky◊ 

garamagynda galÿar. 

25

1863-nji ÿylda Awram Linkoln tarapyndan gol çekilen azat edi∆ Jarnamasyny◊ 

asyl nusgasy Kolumbiÿa okrugynda, Wa∆ingtony◊ Milli arhiwinde saklanylÿar 

we Gra¤danlyk ur∆uny◊ wakalaryny gaÿtadan dikeltmäge borçly edilen bölümi◊ 

esgerleri tarapyndan goralÿar. 

GULÇULYGY ŸATYRMAK BARADAKY 

ÇEKI≈MELER 

«Gulçulyk» sözi AB≈-ny◊ Konstitusiÿasynda getirilmese-de, ∆eÿle meseläni◊ bardygy 

barada gönümel bolmasa-da dokumentde garaz aÿdylÿar. Konstitusion wekilleri, 

her ∆tatdan wekiller Palatasyna saÿlanÿan kongressmenleri◊ sany kesgitlenende 

gullary◊ hakyky sanyny◊ bä∆den üçüsini göz önünde tutuljakdygyny kesgitli bellediler. 

Mundan ba∆ga-da Konstitusiÿada, ∆tatlary◊ serhedini bozÿan gaçgak gullary◊ 

(«hyzmatkärler we i∆gärler») eÿelerine gaÿtaryp berilmegi barada talap bardyr. 

Ol 1808-nji ÿylda kesgitlenendir, ÿöne ondan so◊ Kongres gul söwdasyny ÿatyryp 

hem bilÿärdi («häzirki ∆tatlary◊ haÿsy olary◊ göçürilmegini ÿa-da getirilmegini 

gerek hasap edÿän bolsa»). 

26

Konwentde bu bölümleri◊ hersi barada güÿçli çeki∆meler bolup geçdi we hemmeleri 

kanagatlandyrÿan ugur gutarnykly saÿlanyldy. Hatda Aleksandr Gamilton ÿaly 

gulçulyga gar∆y demirgazyk jemgyÿetleri◊ wekilleri, ∆tatlary◊ arasynda düzedip 

bolmajak agzalalyklara getirjekdigine we has wajyp maksada gulluk etmegi, ÿagny 

ÿurtda berk hökümeti◊ gurnalmagyny kynla∆dyrjakdygyna salgylanyp, gulçulyk 

aradaky jedelleri◊ dowam etdirilmegine gar∆y çyky∆ etdiler. Ylala∆ygy goldap, 

gulçulygy ÿigrenÿän Jorj Wa∆ington we Jeÿms Medison ÿaly Günortany◊ görnükli 

wekilleri çykys etdiler we birle∆ik döredilenden so◊, ol öz-özünden ÿitip gider diÿip 

hasap etdiler. 

Ÿöne Konwentde çyky∆ edenleri◊ birnäçesi meselä◊ ahlak tarapy barada janagyrly 

gürlediler. Gawernir Morris (Pensilwaniÿa ∆tatyndan) gulçulyk barada «nejis 

düzgün, we onu◊ bar bolan ∆tatlary hem nälet si◊endir» diÿip aÿtdy. Ol ösüpgülleÿän 

we adama mynasyp durmu∆y bagy∆ edÿän sebitler bilen «gul-eÿeçilikli 

∆tatlary◊ garypçylygy◊ we ejirleri◊» gapma-gar∆ylygyny belledi. 

Täsin gabat gelmelere görä, Konwenti◊ mejlisini◊ dowamynda gulçulyga gar∆y i◊ 

ÿiti çykysy, Jeffersony◊ öz neslini◊ i◊ akylly wekili «hasaplaÿan adamsy, ÿagny 

Wirjiniÿa ∆tatyny◊ wekili Jorj Meÿson etdi. Meÿson, gulçulyk» ... adamlary◊ häsiÿetine 

örän erbet zyÿan ÿetirÿär. Her gul eÿesi doganda, ol eÿÿäm kiçijik eziji bolup 

dünÿä inÿär... Gulçulyk ylmy◊ we senagaty◊ ösmegine böwet bolÿar. Garyp adamlary◊ 

agyr i∆e gözi dü∆ende, olarda zähmete bolan ÿigrenç döreÿär... Men... ÿurdu◊ 

hökümetinde gul-eÿeçiligini◊ ösmegini◊ önüni almaga doly häkimini◊ bolmagyny 

wajyp hasap edÿärin» diÿip aÿtdy. 

Geljek ÿyllarda-da gul eÿeçiligini gadagan edijileri◊ hereketi ∆ol bir delillleri 

peÿdalanar we ahlak närazylygy duÿgularyna ÿykgyn ederler; ÿöne ∆ol pursatdada 

gulçulyk aÿratyn dü∆ünje we ahlak meselesi hökmünde bir gapdalda goÿylypdy. 

Di◊e Gra¤danlyk ur∆uny◊ (1861–1865 ÿÿ.) heläkçiligi Birle∆en ≈tatlarynda 

gulçulygy ÿatyrdy we ÿurdu◊ ösü∆ini doly jyns de◊ligini gazanmagy◊ kyn ÿoluna 

gönükdirdi. 

27


önküsi ÿaly Beÿik Britaniÿa degi∆lidi we 

onu◊ gündogar welaÿatlarynda Gara∆syzlyk 

ür∆y döwründe Britan täjine 

wepaly bolan, ar almaga hyjuwly gara∆ÿan 

köp amerikan torileri ÿygnanypdy. 

Kontinenti◊ orta günbatarynda 

ÿerle∆en ägirt uly Luizian çäklerinde 

fransuzlar agalyk edÿärdi. Günortada 

Florida, Tehas we Meksika Ispaniÿa degi∆lidi. 

Karip de◊zinde ÿewropa döwletlerini◊ 

üçüsini◊ hem koloniÿasy bardy 

we ∆ol ÿerlerden Amerikany◊ kenarÿakasyna 

hüjüm etmäge örän ÿakyndy. 

Ÿewropa ÿurtlary birnäçe uru∆lary 

ba∆yndan geçirdi, olary◊ bir ujy «Täze 

dünÿäde» ÿetÿärdi. 

Ilkinji ÿyllarda Konstitusiÿany◊ 

«umumy gorany∆y» üpjün etmekdäki 

maksady, Appalaçeÿ daglaryny◊ a◊yrsynda 

ÿerle∆ÿän çäkleri özle∆dirmek we 

ÿurdu◊ ∆ol bölegini◊ ÿerli halky bolan 

amerikan indeÿ taÿpalary bilen parahatçylyk 

ugrunda geple∆ikler geçirmäge 

degi∆li boldy. Ÿöne birnäçe ÿyllar geçenden 

so◊, 1812-nji ÿylda Angliÿa bilen 

uru∆ ba∆landy, ispanlar bilen Floridada 

çakny∆yklar boldy we 1846-njy 

ÿylda Meksika bilen uru∆ turdy. Bulary◊ 

hemmesi harby güÿjü◊ zerurdygyna 

ynandyrdy. 

Amerikany◊ ykdysady we syÿasy 

güÿjüni◊ ösmegi bilen onu◊ goranmak 

güÿçleri hem ösdi. Konstitusiÿa goranmak 

jogapkärçiligini hökümeti◊ kanun 

çykaryjy we ÿerine yÿetiriji pudaklaryna 

tab∆yrÿar, di◊e Kongres uru∆ yglan edip 

we goranmak üçin pul goÿberip bilÿär. 

Prezident harby güÿçlerini◊ ba∆ serkerdesi 

bolup, ÿurdy goramakda esasy jogapkärçiligi 

çekÿär. 

«... umumy abadançylyga ÿardam etmek 

üçin» 

Gara∆syzlyk ur∆uny◊ ahyrynda Birle∆en 

≈tatlary agyr ykdysady kynçylyga 

sezewar boldy. Baÿlyklar gutarypdy, 

karzlara bil baglamak kyndy, kagyz pullary◊ 

hümmeti gaçdy diÿen ÿalydy. 

Söwda we senagat i∆leritogtady diçen 

ÿalydy, statlar we Konfederasiÿa hökümeti 

bergä batdylar. Halky◊ arasynda 

açlyk howpy döremedik hem bolsa, 

ykdysadyÿeti◊ geljegi garanky görünÿärdi. 

Federal hökümeti◊ önünde duran 

wezipeleri◊ birinjisi ykdysadyÿeti aÿaga 

galdyrmakdy. Konstitusiÿany◊ birinji 

maddasynda: «Kongresi◊ Birlesen ≈tatlaryny◊ 

umumy abadançylygyny üpjün 

etmek, ...we bergilerini üzmek üçin 

salgytlary, ...bellemäge we ÿygnamaga 

hukugy bardyr» diÿip aÿdylÿar. 

Hökümeti◊ salgyt ÿygnamak ygtyÿarlylygy 

uru∆da edilen bergileri üzmäge 

we milli pulu◊ hümmetini dikeltmäge 

mümk¨ünçilik berdi. Ÿurdu◊ maliÿe 

syÿasatyny alyp barmak üçin Maliÿe 

kätibi we da∆ary gatna∆yklara ÿolba∆çylyk 

eder ÿaly Döwlet sekretary bellenildi. 

≈eÿle-de ÿurdu◊ harby howpsuzlygyna 

jogap berer ÿaly Goranmak 

kätibi we federal hökümetini◊ ba∆ kanunçysy 

hökmünde Ÿustisiÿa ministri 

bellenildi. Ÿurdu◊ gi◊elmegi we onu◊ 

ykdysadyÿetini◊ çyl∆yrymla∆magy bilen 

baglylykda ony◊ ösü∆inigazanmak üçin 

ÿerine ÿetiriji hökümeti◊ gosmaça bölümlerini 

döretmek zerurlygy ÿüze 

çykdy. 

28

«...azatlygy◊ e∆retlerini özümiz we 

nesilimiz üçin berkitmek» 

Täzeden döredilen amerikan respublikasyny 

häsiÿetlendirÿän esasy sypatlary◊ 

biri ∆ahsy azatlyga berilÿän 

ünsdir. Köp amerikanlylar geçmi∆de 

syÿasy we dini ejirlere duçar bolanlygy 

sebäpli, Täze dünÿäde azatlygy saklamak 

hyjuwyndan dolydy. Konstitusiÿany 

düzüjiler federal hökümetini◊ we ∆tatlar 

hökümetlerinin ygtyÿarlyklaryny çäklendirmek 

arkaly ähli raÿatlary◊ hukuklaryny 

goramak üçin federal hökümetine 

ygtyÿarlyk bermekde seresaplylygy elden 

bermändirler. ≈ol sebäpli hem amerikanlar 

ÿurdu◊ içinde halan ÿerlerine 

gidip bilÿärler, i∆ meselesinde, dini 

we syÿasy garaÿy∆larda özleri netije 

çykaryp bilÿärler we hukuklary kemsidilÿändir 

öÿtseler, hukuklaryny goramak 

üçin suda ÿüz tutup bilÿärler. ❏ 

29

AB≈-y◊ Konstitusiÿasyny◊ kabul edilenine bagy∆lanyp, Nÿu-Ÿorkda geçirilen 

baÿramçylyk dabarasynda «Gamilton» adyny göterÿän we «döwlet gämisini◊» 

alamatyny berÿän tekerli gämi. «Federalisti◊ ÿazgylaryny◊» awtory Aleksandr 

Gamilton Nÿu-Ÿorkda Konstitusiÿany esaslandyryjylary◊ ö◊ba∆çysy hasap edilÿär. 

30

2 

bap 

KONSTITUSIŸANY÷ 

DÜ|ÜNDIRILI|I 

«FEDERALISTI÷ 

ŸAZGYLARY» 

«Näme, döwlet häkimiÿeti 

ynsany◊ kimdigini açyp 

görkezÿän beÿik güÿç 

dälmidir eÿsem» 

– Jeÿms Medison 

«Federalisti◊ ÿazgylary», 

1787–1788 ÿÿ. 

31

Amerikany esaslandyryjylary◊ biri, 

so◊ra ÿurdu◊ üçünji prezidenti edilip 

saÿlanan Tomas Jefferson «Federalisti◊ 

ÿazgylaryna» ÿokary baha berip, ony 

«döwlet häkimligini◊ esasy ugurlaryna 

dü∆ündiri∆ berip bilen i◊ gowy ÿazgylardyr» 

diÿip belleÿär. Jon Stÿuart Milli◊ 

pikiri boÿunça bolsa, «Federalist» – 85 

sany gysga eserlerden durÿan ÿygyndy 

aslyÿetinde ∆eÿle diÿlip atlandyrylÿardy 

– «bizi◊ elimizde bar bolan döwlet 

häkimligini◊ meseleleri boÿunça taÿÿarlanan 

ylmy i∆leri◊ içinde i◊ bir nusga 

alarlyk i∆dir». 1835-nji ÿylda bolsa, ÿiti 

garaÿy∆ly fransuz syÿasy dü∆ündiri∆ berijisi 

Aleksis de Tokwil ∆eÿle diÿip 

ÿazÿar: «Federalisti◊ ÿazgylary» diÿse◊ 

ajaÿyp kitap bolup, onu◊ bilen ähli ÿurtlary◊ 

döwlet i∆gärleri hökmany suratda 

tany∆ bolmalydyrlar». 

Häzirki zaman taryhçylary, ÿuristleri, 

syÿasat∆ynaslary, «Federalisti◊» Birle∆en 

≈tatlarda häzire çenli syÿasy pelsepe 

we döwlet häkimligini◊ anyk meseleleri 

boÿunça ÿazylan i◊ bir saldamly 

i∆digi bilen umuman razyla∆ÿardylar. Bu 

me∆hur i∆i Eflatuny◊ «Respublika», 

Aristoteli◊ «Syÿasat», Tomas Gobbsy◊ 

«Lewiafan» eserleri bilen de◊eÿärdiler. 

Latyn Amerikasyny◊, Aziÿany◊ we Afrikany◊ 

ençeme täze döwletlerini◊ ÿolba∆çylary 

öz ÿurtlaryny◊ konstitusiÿalaryny 

taÿÿarlanlarynda hökmany suratda «Federaliste» 

ÿüzlenÿärdiler. 

1787-nji ÿyly◊ 17-nji sentÿabrynda 

Filadelfiÿada AB≈-y◊ Konstitusiÿasyny◊ 

taslamasyna gol çeken wekiller ∆eÿle 

∆ert goÿdular-bu resminama 13 ∆tatdan 

di◊e 9-synda tassyklaÿjy konwentler 

tarapyndan kabul edilen ÿagdaÿynda ol 

öz güÿjüne girip biler. Degi∆li bellikleri◊ 

ÿokdugyna garamazdan, eger-de iki 

esasy ∆tatda-Nÿu-Ÿorkda we Wirjiniÿada 

Konstitusiÿany◊ agzalan taslamasyna 

gar∆y ses berilen ÿagdaÿynda hem-de, 

bu ∆tatlary◊ çäklerini◊ ululygy we olarda 

bar bolan häkimligi◊ gi◊ gerime eÿedigini 

göz ö◊ünde tutsa◊, onda elbetde, 

bu i∆i bökdemek howpy abanÿardy. 

Konstitusiÿa barada Nÿu-Ÿorku◊ hem, 

Wirjiniÿany◊ hem wekillerini◊ pikiri 

düÿpgöter gapma-gar∆y gelÿärdi. Nÿu- 

Ÿorky◊ gubernatory Jorj Klinton ozüni◊ 

Konstitusiÿany◊ taslamasyndan närazydygy 

barada ö◊den öz pikirini aÿdypdy. 

≈eÿle çäksiz uly baha eÿe bolan we 

uly abraÿdan peÿdalanan «Federalisti◊ 

ÿazgylary» ÿaly ∆eÿle ägirt i∆, geçirilen 

ylmy barlaglary◊ netijesinde we döwlet 

häkimligini◊ guramalarynda amala a∆yrylan 

amaly i∆leri◊ täsiri bilen toplanan, 

ägirt uly durmu∆ tejribesini◊ miwesi bolup 

görünmegi hem ähtimal. Emma, 

hakykatda bolsa, bu ÿazgylar iki sany 

ÿa∆ adam tarapyndan amala a∆yryldy. 

Olar Nÿu-Ÿork ∆tatyndan 32 ÿa∆ly Aleksandr 

Gamilton we Wirjiniÿa ∆tatyndan 

36 ÿa∆ly Jeÿms Medison dagydyr. Olar 

öz i∆lerini howlugyp ÿazypdyrlar-kähalatlarda, 

bir hepdede dört sany eser 

taÿÿar edilÿärdi. Ÿokary Sudu◊ ba∆lygy 

bolan, tanymal ÿa∆uly alym Jon Jeÿe 

bolsa «Federalisti◊ ÿazgylaryndaky» 

eserleri◊ bary-ÿogy bä∆isi degi∆lidi. 

Rewolÿusiÿa döwri AB≈-y◊ ilkinji 

prezidenti Jorj Wa∆ingtony◊ kömekçisi 

bolup i∆län A. Gamilton öz göz ö◊ünde 

tutan wajyp taslamasyny amala a∆yrmak 

üçin Medisona we Jeÿe bu i∆e go∆ulmagy 

haÿy∆ edipdi. Olary◊ esasy maksady 

Konstitusiÿany◊ i∆läp düzülen taslamasyny 

Nÿu-Ÿorku◊ konwentini◊ tas- 

32

syklamagyny gazanmakdy. Olary◊ her 

birini◊ aÿry-aÿrylykda «Publiÿ» tahallusy 

(lakamy) bilen Nÿu-Ÿorku◊ gazetlerinde 

Konstitusiÿany dü∆ündirmek we 

ony goramak maksady bilen yzygiderli 

çyky∆ etmek meÿilleri bardy. 

Taslamany◊ ba∆yny ba∆laÿjy Gamiltondy. 

Ol iberilen hatlardan maslahata 

goÿuljak 51 sanysyny◊ yzygiderliligini 

belläp, olary◊ köpüsini dü∆ündirmäge 

giri∆di. ≈olary◊ içinde has täsirilisi Medisony◊ 

29 sany hatydy. Çünki, olarda 

gönümellik, de◊agramlylyk we paÿhas 

güÿji agdyklyk edÿärdi. Ÿöne, bir zat 

welin, dü∆nüksiz bolup galÿardy. 1787- 

nji ÿyly◊ oktÿabr we 1788-nji ÿyly◊ maÿ 

aÿlary aralygynda ÿazylan «Federalisti◊ 

ÿazgylary» Nÿu-Ÿork ∆tatyny◊ göwünsiz 

bolsa-da, Konstitusiÿany tassyklamagynda 

aÿgytlaÿjy rol oÿnadymyka Ÿöne 

nähili bolanda-da, bu eserleri◊ Konstitusiÿa 

dü∆ündiri∆ berip bilÿän uly bir 

i∆digine hiç hili ∆übhe ÿokdur. 

FEDERALIZMI÷ TÄZE GÖRNÜ|I 

«Federalisti◊ ÿazgylarynda» aÿdy◊ 

beÿan bolan pikir federalizme berlen 

täze kesgitleme bilen tapawutlanÿardy. 

Monarhiÿa tarapyndan ejir çekdirilen 

o◊ki amerikan kolonistleri öz gar∆yda∆laryny 

rewolÿusion göre∆de ÿe◊enlerinden 

so◊, o◊ki düzgüni◊ deregine merkezle∆dirilen 

we çäklendirilen düzgüni◊ 

bolmagyny känbir isläp hem duranokdylar. 

Ÿöne, aÿry-aÿry ∆tatlary◊ biri-birine 

bolan gabanja◊lyk we bäsde∆ligi netijesinde 

dörän durnuksyzlygy we guramaçylyksyzlygy 

özünde jemlän «Konfederasiyany◊ 

makalalaryny◊» täsiri astynda 

toplanan tejribeler bu adamlarda güÿçli 

milli döwlet döretmekde ü∆ükli bolmaklaryna 

ÿardam etdi. «Federalisti◊ ÿazgylaryny◊» 

käbir eserlerinde hiç bir ÿurtda 

amala a∆madyk de◊agramlylygy◊ täze 

häsiÿetini gazanyp boljakdygy barada 

tassyk edilÿärdi. Dogrudanam, «Federalisti◊ 

ÿazgylary» Nÿu-Ÿork ÿaly port 

∆äheri◊ söwda bähbitlerini araÿan Gamiltony◊ 

milletçilik meÿilleri bilen, Medisony◊ 

köphalatlarda Wirjiniÿa fermerlerine 

mahsus bolan ÿolba∆çy guramalary◊ 

häkimligine mü◊kirlik etmek seresaplylygyny◊ 

arasynda de◊agramlylyk 

bolup hyzmat edÿär. 

Medison «Konfederasiÿany◊ makalalarynda» 

göz ö◊ünde tutulan, her bir 

∆taty◊ hökmany gara∆syzlygyny milli 

bähbitleri gozgamaÿan her bir welaÿatda 

ulanyljak «galan-gaçak gara∆syzlygy» 

bilen çal∆yrylmalydygy barada pikiri 

teklip etdi. Ol Konstitusiÿany tassyklamak 

i∆i milletçiligi däl-de, federalizm 

dü∆ünjesini a◊ladÿar diÿip tassyklaÿar. 

Gamilton «ylala∆yklyk» diÿip at 

goÿan milli hökümeti◊ we ∆tatlary◊ hökümetini◊ 

ygtyÿarlyklaryny hödürledi. 

Ol Günü◊ da∆yndan hereket edÿän planetalary◊ 

nusgasynda mysal getirmek 

bilen ∆eÿle hereketi◊ aÿratyn statusy 

aÿap saklamaga itergi berÿändigini 

aÿdÿar. Ygtyÿarlyklary◊ ylala∆yklary baradaky 

öz garaÿ∆yny goramak bilen, ol 

merkezi häkimiÿete uly ynam bildirdi. 

«Federalisti◊ ÿazgylaryny◊» awtorlaryny◊ 

arasynda bolan agzalalyga garamazdan, 

olar ö◊ki ösü∆lerden mazalyja 

sapak alypdyrlar: ba∆y◊y alyp çykmak 

ÿaly ÿurtda abraÿa eÿe bolmak häsiÿeti, 

örän wajyp, emma çäklendirilen ygtyÿarlyklary◊ 

merkezi häkimiÿete berilmegini 

talap edÿardi. «Federalisti◊ ÿazgylaryny◊» 

awtorlary ∆eÿle i∆leri◊ aÿry- 

33

aÿry ∆tatlary◊ özbolu∆ly aÿratynlyklaryna 

we awtonomiÿasyna zyÿan ÿetirmezden 

amala a∆yryljakdygyna ynanÿardylar. 

BÖKDENÇLIKLERI÷ WE GAPMA- 

GAR|YLYKLARY÷ ULGAMY 

«Federalisti◊ ÿazgylary» ÿaly syÿasy 

edebiyatda ilkinji gezek döwlet häkimligini 

çäklendirmek maksady bilen we 

wezipeden hyÿanatly peÿdalanmak ÿaly 

i∆i◊ gar∆ysyna bökdençlik we gapmagar∆ylyk 

usullary bilen hereket etmek 

baradaky pikir hem öz beÿanyny tapÿar. 

Bu sözler, esasan hem, iki palataly legislatura, 

ÿagny kanun çykaryjy guramany◊ 

jemine degi∆lilikde ulanylÿar. Ony bolsa, 

Gamilton hem, Medison hem, döwlet 

häkimiÿetini◊ i◊ bir berk ∆ahalaryny◊ 

biri hasap edÿärler. Ilkiba∆daky pikire 

görä, ∆tatlary◊ kanun çykaryjy guramalary 

tarapyndan saÿlanylÿan has konserwatiw 

Senat tarapyndan peÿdalanylÿan 

bökdençlikleri◊ we gapma-gar∆ylyklary◊ 

ulgamyna hyjuwly, halk sesi arkaly 

saÿlanylÿan Wekiller Palatasy öz täsirini 

ÿetirmelidi. (Konstitusiÿa degi∆li 

1913-nji ÿylda kabul edilen 17-nji Düzedi∆ 

bu düzgünnamany üÿtgetdi, senatorlar 

hökmany suratda halky◊ ses bermegi 

bilen saÿlanylmaly edildi). Emma, 

∆eÿle bir ÿagdaÿ ÿüze çykdy, ÿagny Medison 

«bir wezipe beÿleki wezipäni saklamaly» 

diÿip, umumy jähtden tassyklaÿardy, 

Gamilton bolsa, «demokratik 

assambleÿa demokratik Senat bilen saklanylmalydyr 

we bu iki gurama hem ba∆ 

demokratik magistrat, ÿagny ÿerine ÿetiriji 

gurama tarapyndan bökdençlige degi∆lidir» 

diÿip belleÿär. 

Gamilton özüni◊ i◊ bir ajaÿyp 78-nji 

eserinde milli kanun çykaryjy guramalar 

we ∆tatlary◊ kanun çykaryjy guramalaryny◊ 

kabul eden Konstitusiÿa degi∆lilikdäki 

ol ÿa-da beÿleki kanunlar babatda 

Ÿokary Sudu◊ karar etmegini gorap 

çyky∆ etdi. Onu◊ aÿtmagyna görä, «sud 

gözegçiligi» ygtyÿaryny özünde saklaÿan 

bu ägirt uly taryhy ähmiÿete eÿe güÿç, 

legislatura baglylykda, bökdençligi döretmäge 

ÿeterlik ÿagdaÿy bar. Çünki, 

«legislaturadaky fraksionlylygy◊ ÿaramaz 

ysly demi adalatlylygy◊ arassa gözba∆yny 

zäherläp biler». Gamilton sesleri◊ 

agdyklyk edÿän ÿagdaÿynda parlamente 

sudu◊ islendik kararyny ÿatyrmaga 

rugsat berÿän i◊lis ulgamyny biragyzadn 

inkär edÿär. Tersine, sudlar we sud 

guramalary çäklendirilen Konstitusiÿany◊ 

daÿanjy bolmalydyr, çünki, olar bu 

resminamany kanun çykaryjy häkimiÿeti◊ 

kast etmeginden goraÿardy». Di◊e 

Konstitusiÿa düzedi∆ girizmegi◊ ykjam 

we kyn i∆leri amala a∆yrylanda, ÿa-da 

Ÿokary Sudu◊ agzalaryna olary ba∆ga 

nukdaÿnazary kabul etmäge razy etmek 

maksady bilen ÿuwa∆-ÿuwa∆dan täsir 

edilende, resminamany◊ sud tarapyndan 

dü∆ündirili∆ini düÿpgöter üÿtgedip bolar». 

ADAMY÷ TEBIGATY, DÖWLET 

HÄKIMIŸETI WE |AHSYŸETI÷ 

HUKUGY 

Bökdençlikleri◊ we gapma-gar∆ylyklary◊ 

ulgamy adam tebigatyny◊ çu◊- 

◊ur hakyky bahasyna daÿanÿar. Eger, 

Medison we Gamilton bir tarapdan 

adamlar öz ÿag∆y hereketlerinde özlerini 

akylly-ba∆ly alyp barÿarlar, olar tertipli 

bolmaga endik edÿärler, adalatlylygy gorap 

saklaÿarlar diÿip belleseler, ikinji 

tarapdan bu döwlet i∆gärleri ba∆ga pikiri 

hem orta atÿarlar, ÿagny adamlar göç- 

34

günlilige özlerini aldyrÿarlar, olar çydamsyz 

bolÿarlar, köplenç hem açgözlülige 

ÿüz urÿarlar. «Federalisti◊ ÿazgylaryndaky» 

özüni◊ belli böleklerini◊ biri 

bolan erkinligi gorap saklamak üçin nähili 

çäreler hökmany diÿen soragy◊ maslahaty 

geçirilenden so◊, Medison ∆eÿle 

diÿip ÿazÿar: Eger, adamlar peri∆deler 

bolan bolsadylar, onda olara hiç hili 

döwlet häkimiÿeti gerek hem bolmazdy. 

Eger-de, peri∆deler höküm süren bolsalar, 

onda döwlet häkimiÿetini◊ üstünden 

ne içki, ne-de da∆ky gözegçilik bolardy. 

Döwlet häkimiÿeti döredilen ÿagdaÿynda 

haçan-da, onu◊ çäginde bir adamlar 

beÿleki bir adamlary◊ üstünden höküm 

sürenlerinde, ∆eÿle bir ägirt üly kynçylyk 

bilen çakny∆ÿarsy◊: ilki bilen häkimiÿet 

kime gönükdirilen bolsa, olary◊ 

üstünden hem höküm sürmeli, so◊ra 

bolsa, ∆ol häkimiÿeti öz-özüni◊ üstünden 

gözegçilik etmäge borçlandyrmaly». 

«Federalisti◊ ÿazgylaryny◊ i◊ bir 

haÿran ediji we özbolu∆ly eserlerinden 

onu◊ 10-njy böleginde Medison bu ikitaraplaÿyn 

meseläni◊ çözgüdini tapjak 

bolÿardy. Ony alada goÿÿan esasy zat, ol 

hem «ilki bilen fraksion, ÿagny özba∆dak 

toparlary◊ eden-etdiliklerini syndyrmaly 

we olary berk gözegçilik astyna 

almaly. Bu toparlary◊ esasynda ol syÿasy 

partiÿalary◊ hereketlerini◊ bardygyny 

duÿÿardy we olary◊ bolsa, halk 

häkimiÿeti üçin diÿse◊ howpludygyny 

a◊ÿardy: «Olary◊ esasynda, men käbir 

raÿatlary göz ö◊ünde tutÿaryn. Olar bir 

topara birle∆ip, umumy meÿillere dala∆yp 

hereket edÿärdiler-göçgünlilige 

we haÿsy hem bolsa, bir bähbit üçin 

hereket edip, beÿleki raÿatlary◊ hukuklaryna, 

ÿa-da jemgyÿeti◊ hemi∆elik 

we umumy bähbitlerine zyÿan berÿärdiler». 

Beÿleki raÿatlary◊ hukugyna howp 

salÿan bu göçgünlikler we bähbitler dini 

ÿa-da syÿasy häsiÿetlere eÿe bolup biler, 

ÿa-da bolmasa, hemi∆e bolup durÿan 

ÿagdaÿ, ol-da ykdysady maksatlar üçin 

bagly bolmakdyr. Suw paÿla∆ygy bu 

fraksion-özba∆dak toparlary◊ göre∆inde 

gapma-gar∆ylyk baÿlary◊ we garyplary◊ 

arasynda, ÿa-da karzyna pul berÿänleri◊ 

we bergidarlary◊ arasynda bolup biler. 

Ol göre∆i◊ haÿsy hem bolsa, bir ∆ahsy 

emläge eÿe bolmak üçin-de alnyp barylmagy 

ähtimal. 

Biri-birine çapraz gelÿän talaplary 

kanagatlandyrmak üçin, ÿa-da ∆ol gapma-gar∆ylyklar 

netijesinde döreÿän jedelleri◊ 

so◊una çykmak üçin dogruçyl, 

a◊ly-dü∆ünjeli we erkin adamlar nähili 

täsir edip bilerler Eger-de, göçgünliligi 

ÿa-da ∆ahsy bähbitleri gadagan edip bolmaÿan 

bolsa, onda döwlet häkimiÿetini◊ 

haÿsy hem bolsa, bir güÿji islendik fraksiÿany◊-toparlany∆ygy◊, 

ol köpçüligi◊ki 

bolsun, ÿa-da az sanly adamlary◊ky bolsun, 

tapawudy ÿok, olary◊ öz isleglerini◊ 

umumy bähbitlere zyÿan getirÿän ÿagdaÿlaryna 

gar∆ylyk görkezmelidir. Medisony◊ 

tassyklamagyna görä, ol ÿa-da 

beÿleki höküm ediji toparlany∆ykdan 

goranmagy◊ i◊ bir o◊aÿly tarapy, ol hem 

respublikan (ÿa-da wekilçilikli) partiÿa 

dolany∆ygydyr. Çünki, onu◊ jemgyÿetçilik 

pikirini gowulandyrÿan we ÿaÿba◊landyrÿan 

niÿeti bolup we ∆u maksat bilen 

hem olary ol ÿa-da beÿleki saÿlantgy 

raÿat toparlary◊ arasyndan eri∆-argaç 

edip geçirÿär. 

Medisony◊ pikiriçe, ÿene wajyp i∆leri◊ 

biri ol hem, respublikany◊ geografiki 

35

we halk bazalaryny gi◊eltmekdir. Bu 

milli döwletde göz ö◊ünde tutulyp, onu◊ 

döredilmegi Konstitusiÿada hem teklip 

edilÿär. Ol ∆eÿle diÿip ÿazÿar: «Uly respublikada 

kiçi respublikadaka görä, her 

bir wekil raÿatlary◊ köplügini◊ ses bermegi 

bilen saÿlanylar. ≈onu◊ üçin mynasyp 

däl kandidaturalara i∆de öz bet 

niÿetli mekirliklerinden üstünlikli 

peÿdalanmaga kynçylyk dörär. ≈eÿle 

mekirliklere bolsa, saÿlaw döwürleri köp 

ÿüz urdular. Fraksion-toparlany∆yklary◊ 

ÿolba∆çylaryny◊ täsiri olary◊ wekilçilik 

edÿän ∆tatlarynda hem göçgünliligi◊ ÿalnyny 

tuta∆dyryp biler. Ÿöne, bu ÿolba∆çylara 

beÿleki ähli ∆tatlary ot aldyrtmaga 

ba∆artmaz». 

Bu eserde erjellik bilen plÿuralizm 

garaÿ∆y hödür edilÿär. Ol bolsa, ∆aÿatlyk 

hökmünde ∆ahsyÿeti◊ köptaraplaÿyn 

özüni görkezmek ukybyny we onu◊ erkinligini 

üÿtge∆iklik hökmünde goldaÿar. 

Bu üÿtge∆iklik bolsa, özüni◊ o◊de 

goÿan maksadyna ÿetmekde, ÿagny gapma-gar∆y 

göçgünlilige we bähbitlere 

dogry täsir etmek üçin bitaraplygy saklamaklyk 

wajyp bolup durÿar. ≈eÿle 

me◊ze∆lige AB≈-y◊ köpsanly dini ynançlaryny◊ 

haÿsy hem bolsa, bir agdyklyk 

edÿän ybadathanasyny tassyklamakda 

mümkinçiliklere ÿol bermeÿän ÿagdaÿlarynda 

hem du∆ gelmek bolÿar. ≈tatlary◊ 

dürli-dürliligi, olarda ÿerle∆ÿän 

köpsanly özbolu∆ly etraplar we dürli 

bähbitlere eÿerÿän toparlar, hakykatdan, 

bütin ÿurdu◊ çäginde öjükdiriji we 

kuwwatly zulum ediji toparlany∆ykdan, 

ÿa-da partiÿalardan ÿe◊i∆ gazanmak 

mümkinçiliklerini çetle∆dirÿär. Medisony◊ 

bu pikirine subutnama hökmünde 

esasy amerikan syÿasy partiÿalaryny◊ 

ewolÿusiÿasyndaky özgerli∆ikleri mysal 

getirmek bolar. Olary◊ i∆ tejribesine 

aramça hereket etmek meÿli we ideologiki 

metodlardan ÿüz öwürmek häsiÿetler 

mahsusdy. Çünki, ∆ol partiÿalary◊ her 

biri gi◊ üÿtge∆ik toparlany∆lary we ykdysady 

bähbitleri bilen tapawutlanÿardylar. 

HÄKIMIŸETI÷ BÖLÜNI|IGI 

Döwlet häkimiÿetini◊ dürli pudaklaryny◊ 

arasynda häkimiÿeti bölmek pikiri 

merkezle∆dirilen häkimiÿeti◊ zor 

salmagyndan gutulmak üçin döredilip, 

ol bökdençlikleri◊ we gapma-gar∆ylyklary◊ 

ulgamyny◊ i◊ bir ygtybarly toparyna 

girÿär. Emma, «Federalisti◊ ÿazgylaryny◊» 

awtorlary häkimiÿetleri bölmek 

i∆inde ÿene bir wajyp artykmaçlygy 

görÿärler, ÿagny ol döwlet häkimiÿetini◊ 

netijeliligini ÿokarlandyrÿar we onu◊ 

täsirliligini güÿçlendirÿär. Ÿöritele∆dirilen 

wezipeler bilen çäklendirilen dürli 

döwlet häkimiÿetleri bir tarapdan ÿörite 

ekspert dü∆ünjelerini baÿla∆dyrÿarlar, 

ikinji tarapdan bolsa, olar öz ÿerine ÿetiren 

i∆lerine buÿsanÿarlar. Eger, häkimiÿeti◊ 

∆u pudaklary biri-birleri bilen 

habarla∆yp, ÿa-da bolmasa käbir derejede 

biri-birini gaÿtalap i∆lemedik ÿagdaÿlarynda 

∆eÿle netijeler bolmasa-da 

bolmazdy. 

Hil diÿilÿän zat bir i∆e, wezipä kesgitleÿji 

täsir edip biler, emma ba∆ga bir 

i∆e gezek gelende, ol o◊a zyÿan berip biler. 

Mysal üçin, Gamilton ∆eÿle hasap 

edÿär: «ÿerine ÿetiriji häkimiÿeti◊ i∆ 

çygrynda güÿjü◊ ulanylmagy» ÿurdy 

da∆arky hüjümlerden goramakda, kanunlary◊ 

adalatly ulanylmagynda we 

∆ahsyÿeti◊ bähbitlerini◊ we erkinligini◊ 

goralmagynda diÿse◊ wajypdyr; ol bula- 

36

y hukuk hökmünde seredÿär we olary◊ 

biri-birisi bilen berk baglany∆yklydygyny 

belleÿär. ≈ol bir wagtda-da, güÿç bilen 

däl-de, eÿsem-de «o◊at ölçerilip mesele 

çözülende we akyl-paÿhasa daÿanylanda» 

bu ÿagdaÿlar kanun çykaryjyny◊ 

i◊ gowy häsiÿetleri bolup durÿar. Kanun 

çykaryjy bolsa, halky◊ ynamyny ödemeli 

we jemgyÿeti◊ agzalaryny◊ dürli bähbitler 

boÿunça agzybir bolmaklaryny gazanmalydyr. 

Bu tapawut ol ÿa-da beÿleki döwlet 

häkimiÿetini◊ ba∆langyçlaryny amala 

a∆yrmakda hökmanydygyny dü∆ündirÿär, 

ÿagny näme üçin ÿerine ÿetiriji 

häkimiÿet bir adamy◊-prezidenti◊ elinde 

bolmaly, çünki ÿerine ÿetiriji häkimiÿet 

köpsanly ÿolba∆çylary◊ elinde bolan 

ÿagdaÿynda ol gow∆aklyga alyp barar 

we döwletde adatdan da∆ary agyr ÿagdaÿ 

dörände döwlet häkimiÿetini◊ wajyp 

çärelerini◊ ba∆a barmazlygyna» täsir 

eder. Haçan-da, halky◊ islegini beÿan 

edÿän kanun çykaryjy häkimiÿet gi◊i- 

∆leÿin maslahaty◊ netijesinde özüni◊ 

hemmetaraplaÿyn ölçerilen kararyny ol 

ÿa-da beÿleki kanuny kabul etmek bilen 

girizÿän bolsa, onda ÿerine ÿetiriji häkimiÿeti◊ 

ÿolba∆çysy hiç bir erkine 

goÿbermezlikden, betnebis adamlary◊, 

ÿa-da toparlary◊ hiç bir gepine gitmän, 

barly∆yksyz bu karary durmu∆a geçirmäge 

borçludyr. Da∆ary ÿurtlar tarapyndan 

hüjüme geçilen halatynda bolsa, ÿerine 

ÿetiriji häkimiÿeti◊ ÿolba∆çysy gyssagly 

we täsirli jogap çärelerini görmäge, 

olary kabul etmäge ygtyÿarlyklary 

we güÿji bolmalydyr. Sud häkimiÿeti barada 

aÿdylanda bolsa, bu ÿerde i∆i◊ talap 

edilÿän hili aÿratyn häsiÿete eÿe bolmalydyr: 

ÿerine ÿetiriji häkimiÿete mahsus 

bolan güÿç we derrew karar çykaryp 

bilÿän ukyp däl, halky◊ hal-ÿagdaÿyna 

ünsli seslenip bilÿän, ÿa bolmasa kanun 

çykaryjy häkimiÿeti◊ wekilini◊ o◊lamaÿan 

aÿratynlygy bolan ylala∆yga gitmek 

ukyby hem däl-de, i◊ esasy güÿç 

«dogruçyllyk we mylaÿymlykdyr». Mundan 

ba∆ga-da, ömürlik möhlete saÿlanan 

sudÿalar ∆eÿle ÿagdaÿda jemgyÿetçiligi◊ 

ÿerine ÿetiriji we kanun çykaryjy häkimiÿetlerini◊ 

täsirinden azat bolÿarlar. 

SYŸASATY÷ ÖMÜRLIK 

SORAGLARY 

«Federalisti◊ ÿazgylarynda» döwlet 

häkimiÿeti, jemgyÿet, erkinlik, rehimsizlik 

we syÿasatçyny◊ tebigaty barada 

ÿatda galaÿjak bellikleri tapaÿmak hemi∆e 

ba∆ardyp duranok. Ÿöne, nähili 

bolanda-da, «Federalisti◊ ÿazgylary» 

kitaby syÿasy taglymaty◊ we tejribäni◊ 

Gamilton bilen Medisony◊ galdyran 

ömürlik soraglary bilen çynlakaÿ gyzyklanÿan 

üçin ÿan kitaby bolup galÿar. 

«Bu amerikan publisistleri tarapyndan 

∆u wagta çenli i◊ bir dilewarlyk, gutarnyklylyk 

we görelde alarlylyk bilen 

berilen jogapdyr» diÿip, syÿasy ulgamlary◊ 

taryhy boÿunça belli hünärmen 

Klinton Rossitor XX asyrda ÿazÿar. – 

«Federalisti◊ ÿazgylary» i∆ini◊ esasy pikiri, 

manysy ∆u a∆akdakylardan durÿar: 

«Erkinlik bolmasa, bagt hem bolmaz, 

erkinlik hem öz-özü◊i dolandyrmasyz 

bolmaÿar, öz-özü◊i dolandyrmagy hem 

konstitusiÿasyz göz ö◊üne getirmek 

mümkin däl, konstitusiÿa-da ahlaksyz 

bolup bilmez-∆u sanalan ähli beÿik 

e∆retler hem durnuklylyk we tertip – 

düzgün bolmasa, bolup bilmezler». ❏ 

37

Ak tam 

38

3 

bap 

ŸERINE ŸETIRIJI 

PUDAK 

PREZIDENTLIK 

WEKILÇILIKLERI 

«Ÿerine ÿetiriji hökümeti◊ 

ba∆lygy özüni◊ ähli 

wekilçiligini halkdan alÿar.» 

– Awraam Linkolny◊ 

prezidentlik wezipesine 

eÿe bolanda ilkinji 

dabaraly çyky∆yndan, 

1861-nji ÿyl. 

39

Haçanda Ÿewropany◊ esasy döwletlerini◊ 

ählisinde nesilden-nesle geçÿän monarhlary◊ 

bar wagtynda i∆ möhleti çäklendirilen 

prezident wezipesini döretmek 

pikirini◊ ÿüze çykmagy täzelik bolupdy. 

1787-nji ÿylda kabul edilen konstitusiÿa 

prezidente ÿerine ÿetirijilik häkimligi 

berÿärdi we ∆u güne çenli ol o◊a 

goldaw bolup gelÿär. ≈eÿle-de ol (Konstitusiÿa) 

prezident aradan çykanda, i∆den 

el çekende ÿa-da ukypsyzlygy ÿüze çykanda, 

prezidentligi alyp barar ÿaly wise-prezidenti 

saÿlamaklygy göz ö◊üne 

tutÿar. Konstitusiÿada prezidenti◊ borçlary 

we häkimi barada jikme-jik görkezilen 

hem bolsa, ol wise-prezidente, prezidenti◊ 

kabinetini◊ 14 adamdan ybarat 

(o◊a federal gulluklaryny◊ ÿolba∆çylary 

hem girÿär) agzalaryna we beÿleki federal 

häkimlerine anyk ÿerine ÿetirijilik 

häkimeti◊ wekilçiligine ygtyÿar bermeÿär. 

Güÿçli unitar prezidentligi◊ döredilmegi 

Konstitusion Konwentde käbir agzalalygy◊ 

çe∆mesi boldy. Bir topar döwletlerde 

birnäçe agzalardan ybarat bolan 

ÿerine ÿetiriji ge◊e∆leri◊ tejribesi bardy. 

Bu ugur birnäçe ÿyllary◊ dowamy ≈weÿsariÿalylar 

tarapyndan ep-esli wagtlap 

üstünlikli ulanyldy. Benjamin Franklin 

Birle∆en ≈tatlarynda-da ∆o◊a me◊ze∆ 

düzgüni◊ girizilmegini talap etdi. Onso◊ 

hem, aglaba wekiller i◊lis monarhiÿasyny◊ 

elindäki häkimlik güÿjünden entegem 

ejir çekenso◊lar, a◊rybir güÿçli 

prezident dolandyryly∆ygyny islemeÿärdiler. 

Mu◊a garamazdan çäklendirmeleri◊ 

we de◊agramlylygy◊ çäginde hereket 

edÿän ÿeke-täk prezident dolandyryly- 

∆ygy üstün çykdy. 

Konstitusiÿada görkezilen talaplara 

görä, her bir AB≈-da doglan we ÿa∆y 35-e 

ÿeten amerikan raÿaty AB≈-ny◊ prezidenti 

bolup biler, Prezidenti◊ wezipesine 

kandidatlar prezident saÿlawlaryndan 

birnäçe aÿ ö◊ syÿasy partiÿalar tarapyndan 

saÿlanÿarlar. Saÿlawlar dört ÿyldan 

bir gezek (galyndysyz dörde bölünÿän 

ÿyllarda) noÿabr aÿyny◊ birinji 

du∆enbesinden so◊ gelÿän si∆enbede geçirilÿär. 

Konstitusiÿany◊ 1951-nji ÿylda 

kabul edilen Düzedi∆i prezidenti◊ wezipede 

bolmagyny iki möwsüm bilen çäklendirÿär. 

Wise-prezident öz borjuny prezident 

bilen bir wagtda alyp barÿar. Wise-prezident 

käbir ÿagdaÿlarda prezidenti◊ 

wezipesini ÿerine ÿetirmek hukugyndan 

ba∆ga-da ol Senatda ba∆lyklyk edÿär. 

1967-jni ÿylda kabul edilen 25-nji düzedi∆de 

prezidentlik häkimligini◊ tab∆yryly∆ 

düzgüni beÿan edilÿär. Bu düzedi∆de 

haçanda prezident öz wezipesini ÿerine 

ÿetirmäge ukyply bolmasa, onda wiseprezidenti◊ 

prezidenti◊ wezipesini eÿelemäge 

hakyny◊ bardygy hem aÿdylÿar. 

Ondan ötri prezident sagalsa ÿene-de 

wezipesini eÿeläp bilÿär. Bu düzedi∆de 

prezidenti◊ wise-prezidenti saÿlamaga 

hakyny◊ bardygy hem aÿdylÿar. Mundan 

ba∆ga-da, gürrü◊i edilÿän düzedi∆ prezidente 

wise-prezidenti◊ kandidaturasyny 

eger-de, ∆ol wezipe eÿelenmedik bolsa, 

bellemäge mümkinçilik berÿär; ol Kongress 

tarapyndan tassyklanmalydyr. 

Konstitusiÿa Kongrese wise-prezidentden 

so◊ prezidentligi kabul etmegi◊ 

tertibini düzmeklik ygtyÿaryny berÿär. 

Hazirki wagtda prezidenti◊ we wise-prezidenti◊ 

ikisini◊ hem orny bo∆ bolanda, 

Wekiller Palatasyny◊ ba∆lygy prezidentligi 

kabul edÿär. Ondan so◊ Senaty◊ 

wagtlaÿynça ba∆lygy (ÿagny, wise-prezi- 

40

dent ÿok wagty senatorlar topary tarapyndan 

saÿlanan senator wagtlaÿyn ba∆lyklyk 

edÿär), so◊ra Kabineti◊ i∆gärleri bellenen 

tertipde ba∆lyklyk edÿärler. 

Hokümet Wa∆ingtonda ÿerle∆ÿär. 

Kolumbiÿa federal okrugy, federal anklawy 

Merilend we Vir¤iniÿa ∆tatlaryny◊ 

aralygyndaky gündogar kenar ÿakasynda 

ÿerle∆endir. ≈ol ÿerde-de Prezidenti◊ 

ÿa∆aÿan we i∆leÿän Ak tamy ÿerle∆ÿär. 

Prezident saÿlawyny◊ usuly Amerikan 

ulgamyna mahsusdyr. Bulletende 

kandidatlary◊ atlaryny◊ peÿda bolmagyna 

garamazdan, her ∆taty◊ ilaty prezidente 

(wise-prezidente) ses bermeÿärler. 

Onu◊ ÿerine, prezidentlige dala∆ edÿänleri◊ 

sanawy anyklanÿar, ol bolsa her 

∆taty◊ senatorlaryny◊ we wekillerini◊ 

Kongresdäki sanyna de◊dir. Her ∆tatda 

has köp ses alan kandidat ∆ol ∆taty◊ ähli 

saÿlawlaryny◊ seslerini gazanÿar. 

50 ∆taty◊ we Kolumbiÿa okrugyny◊ 

saÿlawçylaryny◊ sany 538 adam bolup, 

olar Saÿlawçylar kollegiÿasyny düzÿär. 

Konstitusiÿany◊ düzgünlerine görä, 

saÿlawçylar kollegiÿasy hiç wagt aÿratyn 

gurama hökmünde bilelikde du∆u∆maÿar. 

Onu◊ ÿerine saylawçylar saÿlawdan 

az wagt so◊, öz ∆tatlaryny◊ paÿtagtlarynda 

üÿ∆ÿärler. Öz ∆tatynda halkdan i◊ 

köp ses alan kandidata ses berÿärler. 

Prezidentlige kandidat üstünlik gazanmak 

üçin saÿlawçylary◊ 538 sesinden 

270 ses almalydyr. Eger-de Konstitusiÿada 

bellenili∆i ÿaly, kandidatlary◊ hiçisi 

ÿeterlik ses alyp bilmese, onda wekiller 

Palatasy karar kabul edÿär, özem 

bu Palatany◊ ol ÿa-da beÿleki ∆tatlardan 

bolan ähli agzalary bir bütewilikde ses 

berÿärler. Bu ÿagdaÿda her ∆tat we Kolumbiÿa 

federal okrugy di◊e bir ses alÿar. 

Prezidentligi◊ dört ÿyllyk möhleti 

noÿabr saÿlawyndan so◊ 20-nji ÿanwarda 

ba∆lanÿar (ol 1933-nji ÿylda kabul 

edilen 20-nji Düzedi∆ boÿunça mart aÿy 

bilen çal∆yldy). Prezident öz wezipesine 

ol ozaldan dowam edip gelÿän däp 

boÿunça AB≈-ny◊ Kapitoliÿa binasyny◊ 

basgançaklarynda dabara bilen kabul 

edilenso◊ i∆e giri∆ÿär. Prezident adat 

boÿunça Birle∆en Statlaryny◊ Ÿokary 

suduny◊ ba∆lygyny◊ alyp barmagynda 

köpçülügü◊ ö◊ünde kasam kabul edÿär. 

Kasamy◊ sözleri Konstitusiÿany◊ 2-nji 

maddasynda ÿazylandyr: «Men, Birle∆en 

Statlaryny◊ Prezidentini◊ wezipesini 

wepaly alyp barjakdygyma dabaraly kasam 

edÿärin, we özümü◊ ähli güÿjümi 

Birle∆en ≈tatlaryny◊ Konstitusiÿasyny 

berjaÿ etmäge, o◊a arka durmaga we goramaga 

bag∆ ederin». Kasam etmek dessuryndan 

so◊ köplenç dabaraly çyky∆ 

bolÿar. Onda täze prezident öz administrasiÿasyny◊ 

syÿasatyny we meÿilnamasyny 

teswirleÿär. 

PREZIDENTI÷ 

YGTYŸARLYLYKLARY 

Birle∆en Statlaryny◊ prezidentini◊ 

wezipesi dünÿäde i◊ bir güÿçli wezipedir. 

Prezident «kanunlary◊ ak ÿürek bilen 

ÿerine ÿetirmegi◊ aladasyny etmelidir» 

diÿip Konstitusiÿada aÿdylÿar. ızüni◊ 

bu jogapkärçiligini amala a∆yrmak 

üçin ol federal hökümetini◊ ÿerine ÿetiriji 

pudagy ÿaly 4 million adamly örän 

uly gurama we hakyky gullukda duran 

1 million harby gullukçylara ba∆lyklyk 

edÿär. Mundan ba∆gada onu◊ möhüm 

kanun çykaryjy we sud wekilçilikleri 

bardyr. 


41

PREZIDENTLIK 

Wezipäni◊ möhleti: saÿlawçylar kollegiÿasyny◊ üsti bilen halk tarapyndan dört 

ÿyl möhleti bilen we iki möwsüme çenli çäkli saÿlanÿar. 

Aÿlygy: 2001-njy ÿyly◊ 20-nji ÿanwaryndan ba∆lap ÿylda 400 000 dollar. 

Wezipä dabaraly bellenilmegi: noÿabrdaky ählihalk saÿlawyndan so◊, 20-nji 

ÿanwarda. 

Prezidenti◊ wezipesine saÿlanylmagy◊ ∆ertleri: Amerikada doglan, pesinden 

35 ÿa∆ly we azyndan 14 ÿyl Birle∆en Statlarynda ÿa∆aÿan raÿat bolmaly. 

Esasy borjy: Konstitusiÿany goramak we Kongresi◊ çykaran kanunlaryny durmu∆a 

geçirmek. 

Beÿleki hukuklary: Kongrese kanunlary hödürlemek; Kongresi◊ ÿörite mejlisini 

çagyrmak; Kongrese hat üsti bilen yüzlenmek; kanunlara gol çekmek ÿa-da olary 

ÿatyrmak, federal sudÿalaryny bellemek, federal departamentleri◊ we agentlikleri◊ 

ÿolba∆çylaryny bellemek, ∆eÿle-de beÿleki esasy federal wezipelerine ÿolba∆çy 

bellemek; da∆ary ÿurtlarda wekilleri bellemek; da∆ary ÿurtlar bilen resmi i∆leri 

amala a∆yrmak; ÿaragly güÿçleri◊ ba∆ serkerdesini◊ wezipesini alyp barmak; 

Birle∆en Statlaryny◊ gar∆ysyna edilen jenaÿatlar üçin günä geçmekligi kepillendirmek. 

42


AB≈-ny◊ prezidenti Jorj Bu∆ Aeronawtika 

we kosmiki gi◊i∆ligi öwrenmek i∆leri 

boÿunça Milli dolandyryjy edarada 

da∆-töweregi goramak boÿunça anyk 

i∆leri◊ geçirilendigi barada aÿan edÿär. 

1992-nji ÿyl. 

Ÿerine ÿetirijilik hukuklary 

Ÿerine ÿetirijilik pudagyny◊ çäginde 

prezidenti◊ döwlet i∆lerine we federal 

hökümeti◊ i∆leÿ∆ine ÿolba∆çylyk etmekde 

gi◊ hukugy bar. Federal agentlikleri 

üçin kanuny◊ borçlandyryjy güÿji we 

Kongresi◊ tassyklamasy hökman däl bolan 

düzgünleri, kararlary we görkezmeleri 

prezident ÿerine ÿetiriji buÿruklar 

ady bilen çykaryp bilÿär. AB≈-ny◊ ÿaragly 

güÿçlerini◊ ba∆ serkerdesi bolmak 

bilen prezident federal gulluga Milli 

gwardiÿany hem i∆e çekip bilÿär. Uru∆ 

döwürleri we adatdan da∆ary ÿagdaÿlarda 

Kongres prezidente milli ykdysadyÿeti 

we howpsuzlygy dolandyrmakda 

gi◊ ygtyÿarlyklar berÿär. 

Ministrlikler we ÿerine ÿetiriji guramalary◊ 

ÿolba∆çylar bilen bir hatarda federasiÿany◊ 

beÿleki ÿüzlerçe ÿokary wezipeli 

adamlaryny prezident saÿlaÿar, 

Senat bolsa tassyklaÿar. Ÿöne federal 

gullukçylara agramly bölegi Raÿat gullugy◊ 

ulgamyny◊ üsti bilen saÿlanÿar. 

Sebäbi olary◊ wezipe almagy we ÿokary 

çekilmegi özlerini◊ ukyplaryna we i∆ tejribesine 

bagly bolÿar. 

Kanun çykaryjy wekilçilikleri 

Konstitusiÿany◊ «ähli kanun çykaryjylyk 

wekilçilikleri» Kongrese berilÿär 

diÿen belligine garamazdan döwleti◊ 

syÿasatyny kesgitleÿän adam hökmünde 

prezidenti◊ kanun çykarmakda 

esasy roly bardyr. Kongresi◊ tassyk eden 

her bir kanunyny◊ taslamasyny prezident 

gadagan edip bilÿär, ÿöne her palatany◊ 

agzalaryny◊ üçden ikisi gadagan 

etmä gar∆y ses bermeseler taslama kanuny 

bolmaÿar. 

Kongresi◊ kanun çykaryjylyga degi∆li 

i∆lerini◊ köpüsini◊ tassyklamasy ilki 

bilen ÿerine ÿetiriji pudaklarda taÿynlanÿar. 

Prezident hat üsti bilen her ÿylda 

we ÿörite iberÿän ÿüzlenmelerinde 

özüni◊ zerur hasaplaÿan kanunlaryny 

hödürläp bilÿär. Eger Kongress hödürlenÿän 

tekliplere seretmegi yza çekse, 

prezidenti◊ olary ÿörite mejlise çykarmaga 

hukugy bar. Bulary◊ hemmesinden 

ba∆gada, syÿasy partiÿany◊ ÿolba∆çysy 

we Birle∆en ≈tatlaryny◊ hökümetini◊ 

ba∆ ÿerine ÿetirijisi hökmünde köpçüligi◊ 

pikirine daÿanmaga we ∆onu◊ 

üsti bilen Kongresde kanun çykaryjylyga 

täsir etmäge ÿagdaÿy bardyr. 

43

AB≈-ny◊ prezidenti Bill Klinton Kongressi◊ agzalaryny◊ 

gatna∆magynda Ÿokary bilim baradaky Kanuna gol 

çekÿär. 1998-nji ÿyl. 

So◊ky ÿyllarda Kongress bilen 

i∆le∆mekde aragatna∆ygy gowulandyrmak 

üçin prezidentler Ak tamda Kongress 

bilen aragatna∆yk Edarasyny döretdiler. 

Prezidenti◊ kömekçileri ähli möhüm 

kanun çykaryjylyk i∆lerinden elmydama 

habarly bolmaga çaly∆ÿarlar we 

administrasiÿany◊ syÿasatyny senatorlary◊ 

we palatany◊ iki partiÿasyny◊ hem 

wekillerini◊ gollap çyky∆ etmegini gazanmaga 

jan edÿärler. 

doly ÿa-da ∆ertleÿin 

(impiçment, ÿagny 

döwleti◊ ÿokary wezipeli 

adamlaryny parlament 

sudyna çekmeklik 

o◊a girmeÿär) 

çekmekligi kepillendirmekdir. 

Günä geçmeklik 

hukugyna tussaglykda 

bolmagy◊ 

möhletini gysgaltmak 

we jerimeleri◊ möçberini 

azaltmak girÿär. 

Da∆ary i∆lerdäki 

wekilçilikleri 

Konstitusiÿa boÿunça 

prezident federal 

ÿolba∆çy hökmünde 

Birle∆en ≈tatlaryny◊ da∆ary ÿurtlar 

bilen aragatna∆yklaryna ilkinji derejede 

jogapkärdir. Prezident Senaty◊ tassyklamagy 

bilen ilçileri we döwlet ÿolba∆çylaryny 

kabul edÿär. Prezident döwlet 

Sud wekilçilikleri 

Konstitusiÿany◊ prezidente berÿän 

wekilçiliklerini◊ arasynda döwleti◊ 

wajyp wezipelerine i∆gärleri bellemek 

hukugy bardyr. Prezidenti◊ federal 

sudÿalyklaryna, ∆ol sanda ÿokary suda 

hödürleÿän kandidatlary Senat tarapyndan 

tassyklanmalydyr. Prezidenti◊ 

ba∆ga bir hukugy bolsa, federal kanunyny 

bozan her bir adamy◊ günäsini 

AB≈-ny◊ prezidenti Ronald Reÿgan 

ÿurdu◊ Ÿokary suduny◊ agzalygyna 

kabul edilen Sandra Deÿ O’Konnor bilen 

du∆u∆ÿar. Bu zenan ∆eÿle jogapkärli 

wezipä çekilen ilkinji aÿaldyr. 1981-nji ÿyl. 

44

Prezident Jimmi Karter ertirlik nahary mahaly 

da∆ary syÿasaty meseleleri boÿunça öz maslahatçylary 

bilen her hepdede bolÿan ÿygnagyny 

geçirÿär. 

sekretary bilen bilelikde da∆ary ÿurtlar 

bilen alnyp barylÿan ähli resmi gatna∆yklara 

ÿolba∆çylyk edÿär. Käwagt 

döwlet ÿolba∆çylaryny◊ ÿüzbe-ÿüz maslahat 

aly∆ÿan ÿokary derejeli konferensiÿalaryna 

prezidenti◊ hut özi gatna∆yp 

bilÿär. Mysal üçin, prezident Wudrou 

Wilson Birinji Jahan ur∆uny◊ ahyrynda 

Pari¤de geçen konferensiÿa amerikan 

wekilçiligine ÿolba∆çylyk etdi, prezident 

Franklin D. Ruzwelt Ikinji Jahan ur∆y 

döwründe soÿuzda∆ döwletleri◊ ÿolba∆çylary 

bilen du∆u∆dy. ≈ondan bäri her 

prezident ykdysady we syÿasy meseleleri 

ara alyp maslahatla∆mak, ∆eÿle-de iki 

taraplaÿyn we köp taraplaÿyn ylala∆yklary 

gazanmak üçin dünÿä ÿurtlary◊ 

döwlet ÿolba∆çylary bilen du∆u∆yk geçirÿärler. 

Prezident da∆ary ÿurtlardaky amerikanlary 

we Birle∆en ≈tatlarynda ÿa∆ayan 

da∆ary ÿurtlulary Döwlet departamentini◊ 

üsti bilen goramaga jogapkärdir. 

Prezident täze hökümetleri, 

döwletleri ykrar etmegi◊ 

maksada laÿykdygyny 

ÿa-da däldigini çözÿär we Senaty◊ 

üçden ikisi tarapyndan 

tassyk edende Birle∆en ≈tatlaryny◊ 

borçlandyrÿan ∆ertnamalary 

aÿry ÿurtlar bilen bagla∆ÿar. 

Seÿle-de prezident Senaty◊ 

tassyklamagyna mätäç 

däl ÿerine ÿetiriji ylala∆yklary 

da∆ary döwletler bilen ara alyp 

maslahatla∆yp bilÿär. 

PREZIDENTI÷ 

HUKUKLARYNA 

ÇÄKLENDIRILMELER 

Prezidenti◊ wezipelerini◊ 

we jogapkärçiliklerini◊ örän köp bolmagy, 

milli we halkara sahnalarda görnükli 

adam hökmünde özüni görkezenligi 

sebäpli, syÿasy synçylar prezidenti◊ 

hukuklaryna has uly üns bermäge ÿykgyn 

edÿärler. Franklin D. Ruzwelti◊ prezidentlik 

eden döwründe prezidenti◊ 

wezipesini◊ çenden a∆a gi◊eldilendigine 

salgylanyp, käbir adamlar «imperial prezidentlik» 

barada gürrü◊ gozgaÿarlar. 

Her bir täze prezidenti◊ ilki bilen 

ÿüzbe-ÿüz bolÿan aÿdy◊ hakykaty, olam 

ö◊kilerden galan dolandyrmasy kyn we 

ugruny üÿtgetmesi haÿal bolan bÿurokratik 

gurlu∆dyr. 3 milliona golaÿ hökümet 

gullugyndaky i∆gärlerden prezidenti◊ 

di◊e 3 mü◊ adamyny i∆e bellemäge 

hukugy bar. 

Prezident özünden ö◊ki hökümet 

edaralarynda-da bar bolan we geljekdede 

dowam etjek has özba∆dak hereket 

edÿän bÿurokratik gurlu∆a du∆ gelÿär. 

45

Täze prezidentlere i∆den giden ö◊ki ÿolba∆çylary◊ 

ÿerine ÿetirmedik kararlaryny◊ 

uly mukdary bada-bat gabat 

gelÿär. Olar özlerini◊ wezipä gelmezinden 

kän ö◊ bÿüjet tarapyndan tassyklanan 

we kanuna girizilen, hökümeti◊ 

esasy seri∆delerini harçlamak (mysal 

üçin weteranlara ÿe◊◊illikleri hem pensiÿalary, 

durmu∆y üpjünçilik tölegleri 

we garrylara medisina kömegi) ugrunda 

hereket edÿän maksatnamalary miras 

alÿarlar. Olar kanuny◊ garamagyndadyr 

we üÿtgetmek mümkin däldir. Da∆ary 

i∆lerinde prezidentler özlerinden ö◊küleri◊ 

bagla∆an ∆ertnamalary◊ we resmi 

däl ylala∆yklary◊ ∆ertleri bilen razyla∆maly 

bolÿarlar. 

Saÿlawdan so◊ky ∆atlykly «wagtyho∆lyk» 

çalt geçip gidÿär. Täze prezident 

Kongress bilen hyzmatda∆lygy◊ 

pesdigini we köpçülikleÿin habar beri∆ 

seri∆delerini◊ ÿerine ÿetiriji häkimiÿete 

tankydy garaÿandygyny görÿär. Prezident 

köp halatlarda biri-birine gapmagar∆y 

ykdysady, geografik, etnik we ideologik 

toparlar bilen bolmanda wagtlaÿyn 

ylala∆ykda bolmalydyr. «Kongresde 

kanuny◊ taslamasyny ÿatyrmak gaty 

a◊sat, kanuny tassyklamak bolsa has 

kyndyr» diÿip prezident Jon F. Kennedi 

zeÿrenipdi. 

Bu kynçylyklara garamazdan prezidentleri◊ 

köpüsi ikinji möhlete saÿlanmak 

pursadyndan el çekmeÿärler. Her 

prezident kanun çykarmakda azajyk 

hem bolsa öz maksadyna ÿetÿän we 

halky◊ esasy bähbitlerine ters gelÿän kanunlary 

ÿatyryp bilÿär. Prezidenti◊ uru∆ 

we parahatçylyk meselelerinde, ∆ol sanda 

bu meselelerde ∆ertnamalary bagla∆makda 

hökümi güÿçlüdir. Ondan 

ba∆gada prezident öz maksat-hyÿallaryny 

ÿaÿratmakda we syÿasatyny goramakda 

öz wezipesinden peÿdalanyp 

bilÿär. Bu ÿagdaÿ öz gezeginde syÿasy 

gar∆yda∆laryny◊ka gara◊da, köpçülügi◊ 

a◊yna täsir etmäge o◊a has gowy mümkinçilik 

berÿär. Haçanda prezident bir 

meseläni gozganda, ol ∆ol wagt köpçüligi◊ 

jedel edÿän zadyna öwrülÿär. Prezidenti◊ 

hökümi we täsiri çäklendirilip biliner, 

ÿöne beÿleki wezipeli we wezipesiz 

amerikanlylary◊ka garany◊da onu◊ 

hökümi hem täsiri has uludyr. 

ŸERINE ŸETIRIJI MINISTRLIKLER 

Federal kanunlaryny◊ gündelik ÿerine 

ÿetirili∆ine garamak we olary ugrukdyrmak, 

milli we halkara i∆lerinde 

ÿörite ugurlary alyp barmak üçin Kongresi◊ 

döreden ÿerine ÿetiriji dürli ministrlikleri 

elindedir. 14 sany ministrlikleri◊ 

ÿölba∆çylary, prezident tarapyndan 

saÿlanylÿar we Senatda tassyk edilÿär. 

Bular maslahatçylary◊ ge◊e∆i bolup, 

«Prezidenti◊ Ministrler Kabineti» ady 

bilen bellidir. Ministrliklerden ba∆gada 

prezidenti◊ ÿerine ÿetiriji edarasyna 

girÿän birnäçe dolandyryjy apparatlary◊ 

guramalary bardyr. Bulara Ak tamy◊ 

I∆gärleri, Milli Howpsuzlyk Ge◊e∆i, 

Bÿüjet we Dolandyry∆ edarasy, Ykdysady 

Maslahatçylary◊ Ge◊e∆i, Birle∆en 

≈tatlaryny◊ Söwda Wekillerini◊ Edarasy 

hem-de Ylym we Tehnologiÿa bÿurosy 

girÿär. 

Konstitusiÿada prezidenti◊ Ministrler 

Kabinetini göz ö◊ünde tutÿan düzgün 

ÿokdur. Onda her bir ÿerine ÿetiriji departamenti◊ 

ba∆lygyndan jogapkärçilik 

çekÿän ugry barada prezidenti◊ hat üsti 

bilen her bir ministrligi◊ esasy wezipeli 

46

i∆gärlerini◊ öz ba∆arÿan ugurlaryndan 

dü∆ündiri∆ sorap bilÿändigi hakda 

aÿdylÿar. Yöne onda departamentleri◊ 

ady ÿa-da borçlary görkezilmeÿär. 

≈eÿle-de Kabinetde i∆lemek üçin ÿörite 

hukuk berÿän konstitusion häsiÿetlendirme 

ÿokdur. 

≈eÿle kabinet zerurlyk hökmünde 

Konstitusiÿadan da∆arda döräpdi. Hatda 

ÿurdu◊ ilkinji prezidenti Jorj Wa∆ingtona 

Kabineti◊ degerli maslahatyna we 

kömegine daÿanman, öz borçlaryny ÿerine 

ÿetirmek düÿbünden mümkin däldi. 

Kabinetler her prezident nähili döretse 

∆onu◊ ÿaly hem bolÿar. Birnäçe prezidentler 

olary◊ maslahatyna köp daÿanÿardylar, 

birnäçeleri azrak we birazlary 

bolsa düÿbünden üns bermeÿärler. Kabineti◊ 

agzalary maslahatçy hökmünde 

garalsalar hem, garalmasalar hem, olar 

özlerine degi∆li ugurlar boÿunça hökümeti◊ 

i∆ini ugrukdyrmaga jogapkärli bolup 

gelÿärdiler. 

Her ministrlikleri◊ mü◊lerçe i∆gärleri 

bolup, yurdu◊ ähli künjeginde, ∆ol 

sanda Wa∆ingtonda-da edaralary bardyr. 

Departamentler hersini◊ anyk wezipeleri 

bolan bölümlere, bÿurolara, edaralara 

we gulluklara bölünÿär. 

Oba hojalyk ministrligi (OHM) 

Oba hojalyk ministrligi öndürijiler 

we alyjylar üçin bahalary◊ adalatlylygy 

we bazarlary◊ durnuklylygyny kepillendirmek 

maksady bilen oba hojalyk 

önümlerine gözegçilik edÿär, hojalyklary◊ 

(fermalary◊) girdejilerini gowulandyrmak 

we goramak ugrunda i∆leÿär, 

oba hojalyk önümleri üçin da∆ary bazarlaryny 

gi◊eltmäge we ösdürmäge kömek 

edÿär. Ministrlik mätäçler üçin iÿmit barada 

talaplary çykaryp, garyplary◊, açlygy◊ 

we iÿmit ÿetmezçiligi◊ ö◊üni almaga 

ÿykgyn edÿär; iÿmit baradaky okuw 

maksatnamalaryna howandarlyk edÿär 

we iÿmit kömegini (ilkinji nobatda çagalara, 

göwreli aÿallara we garrylara) bermek 

baradaky maksatnamalary ugrukdyrÿar. 

Ol ÿer eÿelerine, ÿeri, suwy, tokaÿlyklary 

we beÿleki tebigy baÿlyklary 

goramaga kömek berip, önümi◊ möçberini 

saklaÿar. 

Birle∆en Statlaryny◊ oba hojalyk ministrligi 

obalary özgertmek, we oba hojalyk 

önümlerini öndürÿänlere we tebigaty 

goramak maksady bilen karz pul 

berÿär, Milli ösü∆ syÿasatlaryny durmu∆a 

geçirmegi planla∆dyrÿan maksatnamalary 

ugrukdyrÿar we oba hojalygyny◊ 

ähli pudaklaryna ylmy we tehnologik 

barlaglary geçirÿär. Ministrlik barlaglary◊ 

we ÿer baradaky gulluklary◊ 

üsti bilen satuwa çykarylÿan iÿmitleri◊ 

hilini◊ standartyny kepillendirÿär. Oba 

hojalyk ministrligi◊ oba hojalygy baradaky 

ylmy barlag gullugy ÿurt möçberinde 

çözülmesi birinji derejede wajyp bolan 

oba hojalykda ÿüze çykÿan meseleleri◊ 

çö¤güdini tapmak bilen bolÿar we 

Milli öba hojalyk kitaphanasyny◊ ylmybarlag 

i∆lerini alyp barÿanlardan ba∆lap 

ÿönekeÿ okyjylara çenli maglumatlary 

ÿetirip durmagyna gözegçilik edÿär. 

Birle∆en Statlaryny◊ oba hojalyk 

gullugy da∆ary ÿurtlarda Amerikany◊ 

oba hojalyk önümlerini da∆ary bazarlara 

ÿetirmäge ÿardam edÿän gurama bolup 

hyzmat edÿär. Bu gulluk Birle∆en Statlaryny◊ 

fermerlerini◊ we i∆ewir adamlaryny◊ 

peÿdasyna aÿry ÿurtlary◊ oba 

hojalygyna syn bermek üçin da∆ary ÿurtlarda 

bu ugurda i∆leÿän hünärmenleri 


47

MINISTRLER KABINETI 

Ähli ministrlikleri◊ ÿolba∆çylary ministrlerdir. Di◊e ÿustisiÿa 

ministrliginde Ba∆ attorneÿ ÿolba∆çylyk edÿär. 

Hojalyk ministrligi: 1862-nji ÿylda döredildi. 

Söwda ministrligi: 1903-nji ÿylda döredildi. 1913-nji ÿylda Söwda 

we Zähmet ministrligi iki sany aÿry ministrliklere bölündi. 

Goranmak ministrligi: 1947-nji ÿylda has gi◊eltme ÿoly bilen döredildi. 

Goranmak ministrligi Harby departamentini◊ (1789-njy ÿylda 

döredilen), Harby – de◊iz güÿçleri ministrligini◊ (1798-nji ÿylda 

döredilen) we Harby – howa güÿçleri ministrligini◊ (1947-nji ÿylda 

döredilen) birle∆mesi esasynda döredi. Goranmak ministri Kabinetini◊ 

agzasy bolsa hem Pyÿada go∆uny◊, HDG we HHG ministrleri 

Kabinete girmeÿär. 

Bilim ministrligi: 1979-nji ÿylda döredildi. Ol ö◊ Saglygy goraÿy∆, 

bilim we durmu∆y üpjünçilik ministrligine girÿärdi. 

Energetika ministrligi: 1977-nji ÿylda döredildi. 

Saglygy goraÿy∆ we durmu∆y gullugy ministrligi: 1979-njy ÿylda 

döredildi; Saglygy saklaÿy∆, bilim we durmu∆y üpjünçiligi ministrligi: 

1953-nji ÿylda, so◊ 3 sany özba∆dak ministrliklere bölünende 

döredildi. 

Ÿa∆aÿy∆ jaÿ gurlu∆yk we ∆äheri özgertmek ministrligi: 1965-nji 

ÿylda döredildi. 

Içeri i∆ler ministrligi: 1949-njy ÿylda döredildi. 

Ÿustisiÿa ministrligi: 1870-nji ÿylda döredildi, 1789-1870-nji 

ÿyllary aralygynda ba∆ attorneÿ Ministrler Kabinetini◊ agzasy 

bolsa-da, departamente ÿolba∆çylyk etmeÿärdi. 

48

Zähmet ministrligi: 1913-nji ÿylda döredildi. 

Döwlet departamenti: 1789-njy ÿylda döredildi. 

Ÿol ulaglary ministrligi: 1966-njy ÿylda döredildi. 

Maliÿe ministrligi: 1789-nji ÿylda döredildi. 

Weteranlary◊ i∆leri baradaky departament: 1989-njy ÿylda, haçanda 

weteranlar edarasy kabineti derejesine galdyrlanda döredildi. 

49


Aÿdaho ∆tatyny◊ Dÿubua ∆äherini◊ ÿakynynda ÿerle∆ÿän AB≈-ny◊ oba hojalyk 

departamentini◊ ownuk mallar barlag stansiÿasynda goÿunlary◊ sanyny we olary◊ 

agramyny anyklamak maksady bilen mallary ÿataglara ÿerle∆dirÿärler. 

i∆e çekÿär. Birle∆en Statalary◊ tokaÿ hojalygy 

gullugy bu ministrligi◊ bir bölümi 

hökmünde örän uly milli tokaÿlara we 

tarp ÿerlere gözegçilik edÿär. 

Söwda ministrligi (SM) 

Söwda minisrtligi ÿurdu◊ halkara 

söwdasyny◊, ykdysadyÿetini◊ ösü∆ine 

we tehnologiÿa taÿdan ö◊e gitmäge ÿardam 

edÿär. Bu ministrlik dünÿä bazarlarynda 

Amerikany◊ bäsde∆ligini berkitmek 

maksady bilen gerekli maglumatlary 

berÿär; täze i∆ orunlaryny döretmek 

we az sanly halklara degi∆li kärhanalary◊ 

ösmegine ÿardam edÿän maksatnamalary 

durmu∆a geçirÿär we döwlet 

guramalaryny◊ hem hususy telekeçilik 

guramalaryny◊ önümçilik meÿilnamalaryny 

düzüjilerine statistik, ykdysady 

we demografik maglumatlaryny berÿär. 

Söwda ministrligini◊ düzümine köp 

sanly dürli-dürli edaralar girÿär. Mysal 

üçin Standartlar we Tehnologiÿa baradaky 

Milli institut senagat bilen i∆läp 

tehnologiÿalary, ölçegleri we standartlary 

ulanmak hem ösdürmek bilen ykdysady 

ösü∆e ÿardam edÿär. Milli howa 

gullugyny öz düzüminde jemleÿän Okean 

we atmosfera baradaky edara da∆töweregi 

öwrenmekdäki dü∆ünjäni 

50

Kolorado ∆tatyny◊ Boulder ∆äherinde 

Standartlar we tehnologiÿa milli institutyny◊ 

Söwda bölüminde atom 

sagadyny döredenleri◊ biri Deÿwz Gleÿz 

sagady◊ mehanizmini◊ i∆leÿ∆ine gözegçilik 

edÿär. Sagat atom tolkunlaryny◊ 

anyk hasaby boÿunça wagty görkezÿär. 

gi◊eltmek we de◊izde hem de◊iz ÿakalaryndaky 

tebigy baÿlyklary saklamak 

bilen me∆gul bolÿar. Patentler we haryt 

belgiler dolandyry∆ edarasy ylmy◊ ö◊e 

gidi∆ligini◊, hünärleri◊ we senagat estetikasyny◊ 

durmu∆da ulanyl∆yny◊ ösü∆ine 

ÿardam etmek bilen awtorlara we 

oÿlap tapyjylara döretmäge we bu ugurda 

açy∆lar etmäge aÿratyn hukuk berÿär. 

Telekommunikasiÿa baradaky milli administrasiÿa 

prezidente telefon, telegraf 

aragatna∆yklar syÿasatyndaky meseleler 

boÿunça maslahatlar berip, täzelikleri 

girizmek, bäsde∆ligi ösdürmek we ilaty 

pes nyrh bilen ÿokary hilli aragatna∆yk 

bilen üpjün etmek üçin amatly ∆ertleri 

döredÿär. 

Goranmak ministrligi (GM) 

Dünÿäde i◊ uly edarasy bolup, ∆tabkwartirasy 

Pentagonda ÿerle∆en GM milli 

harby howpsuzlyga degi∆li ähli meselelere 

jogap berÿär. Ol Birle∆en ≈tatlaryny◊ 

ÿaragly güÿçlerini gullukda duran 

1 million erkeklerden we aÿallardan 

ybarat bolan harby güÿçler bilen üpjün 

edÿär. Adatdan da∆ary ÿagdaÿ ÿüze çykanda, 

olar «Milli gwardiÿa» ady bilen 

belli bolan 1,5 mln agzaly ∆tatlardaky 

ätiÿäçlyk güÿçleri bilen berkidilÿär. Ondan 

ba∆ga-da goranmak ministrlikde 

730 000 raÿatlar i∆leÿärler. Olar ylmybarlag 

i∆leri, gözleg gurlu∆ynda aragatna∆ygy 

sazlamak, kartalary düzmek ÿaly 

ugurlary we halkara howpsuzlygy bilen 

baglany∆ykly meseleleri alyp barÿarlar. 

Birle∆en ≈tatlaryny◊ hökümetini◊ geçirÿän 

çärelerine goldaw bermek üçin 

ÿokary hilli gözleg-a◊taÿy∆ i∆lerini sazla∆dyrÿan, 

gönükdirÿän we amala 

a∆yrÿan Milli howpsuzlyk agentligi hem 

Nÿu-Ÿork ∆tatyny◊ West-Pointi ∆äherinde 

Goranmak ministri Wilÿam J. Perri Harby 

akademiÿany◊ uçurymlaryny◊ birine diplom 

gow∆urÿar. 1996-njy ÿyl. 

öz i∆ini goranmak sekretaryny◊ gönüden-göni 

garamagynda alyp barÿar. 

Bu ministrlik gury ÿer go∆unynda, 

harby-de◊iz güÿçlerinde, harby-howa 

güÿçlerinde we pyÿada-de◊iz güÿçlerinde 

aÿratyn döredilen harby bölümleri◊ 

i∆ini gönükdirÿän, ∆eÿle-de ol 4 sany 

harby mekdebi◊, Milli harby kolleji◊ 

51

∆tab ÿolba∆çylaryny◊ birle∆en 

komitetini◊ we birnäçe ÿöritele∆dirilen 

söwe∆je◊ komandovaniÿeleri◊ 

i∆lerine ÿolba∆çylyk 

edÿär. Ministrlik ÿurdu◊ 

∆ertnamalaryndan gelip cykÿan 

borçlaryny ÿerine ÿetirmek, 

uzakdaky degi∆li ÿerleri 

hem söwda i∆lerini goramak, 

∆eÿle-de söwe∆je◊ aviasiÿa we 

hemaÿat beriji güÿçler bilen 

üpjün etmek maksady bilen 

da∆ary ÿurtlarda öz güÿçlerini 

saklaÿar. Departamenti◊ harby 

däl borçlaryna sili◊ gar- 

∆ysyna göre∆mek, okean baÿlyklaryny 

ösdürmek we nebit känlerini 

saklamak i∆leri girÿär. 

Nÿu-Ÿorky◊ mugt okalÿan döwlet mekdeplerini◊ 

birinde çagalar sapak wagty. 

Bilim ministrligi (BM) 

Birle∆en Statlaryny◊ bilim ulgamynda 

okuw jaÿlaryna seretmek i∆leri esasan 

ÿerli häkimiÿetleri◊ paÿyna dü∆ÿän 

hem bolsa, Bilim ministrligi amerikan 

bilimine degi∆li aÿratyn wajyp meseleleri◊ 

çözgüdine ÿurt möçberinde ÿolba∆çylyk 

edÿär we karar kabul edÿän 

ÿerli guramalara okuw jaÿlaryny o◊atla∆dyrmakda 

kömek edÿän özbolu∆ly 

maglumat merkezi bolup hyzmat edÿär. 

Bu ministrlik bilime ÿardam berÿän 

maksatnamalary durmu∆a geçirmek 

syÿasatyny düzÿär, tassyklaÿar we alyp 

barÿar. Bulara okuwçylara maddy kömek 

bermek baradaky maksatnamalar 

we professional-tehniki bilim bermek 

baradaky maksatnamalar hem girÿär. 

XX-nji asyry◊ 90-nji ÿyllarynda bilim 

ministrligi ∆u a∆akdaky meselere: 

ähli okuwçylar üçin bilim standartlaryny 

ÿokary galdyrmaga; okatmagy◊ hilini ÿokarlandyrmaga; 

ene-atalary we ma∆gala 

agzalaryny okuw we terbiÿeçilik i∆lerine 

çekmäge; i∆ bilen okuwy◊ arabaglany∆ygyny 

berkitmäge; okuwçylara öz 

bilimlerini kollejlerde dowam etdirmäge 

mümkinçilik döretmek üçin maliÿe kömegini 

elÿeterli etmäge hem olary bu 

ugurda taÿarlamaga we ähli okuwçylara 

tehniki bilim almaga ÿardam berilmegine 

esasy üns berdi. 

Energetika ministrligi (EM) 

XX-nji asyry◊ 70-nji ÿyllarynda ÿüze 

çykan energetiki kynçylyklar Kongrese 

energetika ministrligi döretmäge iterdi. 

Bu ministrlik energetika ugrunda 

o◊den bäri i∆läp gelÿän birnäçe döwlet 

edaralaryny◊ wezipesini öz üstüne aldy. 

Energetika departamentini◊ düzümine 

girÿän dolandyryjy apparaty◊ edarasy 

ylmy-barlag i∆lerine; energetika babatda 

tehnologiÿalary i∆läp taÿarlamagyna we 

görkezilmegine; energiÿany tyg∆ytlamagyna 

we ÿerlikli peÿdalanmagyna; ÿadro 

energiÿasyny raÿatlar we harby güÿçler 

52

üçin ulanyly∆yna, energiÿany◊ öndürili∆ini 

we peÿdalanyly∆yny sazla∆dyrylmagyna, 

energiÿa göterijiler üçin we nebiti◊ 

paÿlanyly∆yna, nyrhlary◊ emele 

gelmesine we energetika barada merkezle∆dirilen 

maglumatlary ÿygnamak we 

olara syn bermek baradaky maksatnamalary◊ 

ÿerine ÿetirilmegine jogap 

berÿär. 

Energetika ministrligi energetiki 

önümleri◊ zyÿanly täsirini mümkingadar 

pese dü∆ürmek üçin ÿörite standartlary 

goÿmak arkaly ÿurdy◊ da∆-töweregini 

goramak ÿaly i∆leri hem alyp barÿar. 

Mysal üçin, energetika ministrligi da∆töweregi 

we ilaty◊ saglygyny goramak 

ugrunda ylmy-barlag i∆lerini geçirÿär. 

O◊a energiÿany◊ ol ÿa-da beÿleki görnü∆leri 

bilen bagly bolan zyÿanly maddalary 

we olary◊ biologiki täsirini 

öwrenmek hem girÿär. 

Saglygy goraÿy∆ we durmu∆ 

gullugy ministrligi (SGDGM) 

300 sany maksatnamalara gözegçilik 

edÿän saglygy goraÿy∆ we durmu∆ gullugy 

ministrligi beÿleki federal guramalara 

garany◊da amerikanlary◊ has köpüsini◊ 

durmu∆y bilen gönüden-göni galta∆ÿandyr. 

Bu ministrligi◊ i◊ uly bölümi 

bolan Saglygy goraÿy∆y maliÿele∆dirÿän 

administrasiÿa her bä∆inji amerikanly◊ 

alÿan medicina kömegi üçin pul göÿberÿän 

«Medikeÿr» we «Medikeÿd» maksatnamalary◊ 

durmu∆a geçmegine ÿardam 

berÿär. «Medikeÿr» garry we kesellän 

30 mln amerikanlylara medisina 

ätiÿaçlandyrmasyny töleÿär. Federal hökümetini◊ 

we ∆tatlary◊ hökümetlerini◊ 

bilelikdäki «Medikeÿd» maksatnama 

31 mln (15 mln çaga hem ∆o◊a girÿär) 

pes aÿlykly amerikanlylara berilÿän medisina 

hyzmatyny◊ bahasyny öz üstüne 

alÿar. 

Düwnük, Alsgeÿmer keseli, diabet, 

artrit, ÿürek damar we SPID keselini 

öwrenÿän ylmy-barlag i∆lerini◊ taslamalaryny◊ 

30 mü◊ sanysyna goldaw 

berÿän, dünÿäde i◊ uly medisina ylmybarlag 

guramasy bolan Milli saglygy 

saklaÿy∆ institutyny◊ i∆ini hem SGDGM 

üpjün edÿär. SGDGM-ny◊ beÿleki edaralary 

ilaty◊ iÿmit üpjünçiligini◊ we 

ulanÿan dermanlaryny◊ howpsuzlygyna 

hem netijeliligine jogap berÿärler; ÿo- 

Garta∆anlary◊ saglygyny goramakda 

ökde hünärmen Tereza Fem Kaliforniÿa 

∆tatyny◊ Los-Anjeles sagaldy∆ merkezinde 

mü∆derileri◊ biri bilen maslahat 

edÿär. 

53

kanç keselleri◊ ÿaÿramagyna gar∆y i∆ 

alyp barÿarlar we amerikan indeÿlerine 

hem-de Alÿaskany◊ ÿerli ilatyna medisina 

hyzmatlaryny berÿärler; narkotiki we 

toksiki jisimleri ulanyp, önü◊ girdabyna 

dü∆enleri bejermegi◊ ∆eÿle-de ruhy kesellilere 

berilÿän medisina hyzmatyny◊ 

hilini◊ we netijesini◊ ÿokarlanmagyna 

ÿardam edÿärler. 

Ÿa∆aÿy∆ jaÿ gurlu∆ygy we ∆äheri 

özgerdi∆ ministrligi (ŸJG≈ÖM) 

Ÿa∆aÿy∆ jaÿ gurlu∆ygy we ∆äheri özgerdi∆ 

ministrligi (ŸJG≈ÖM) ∆äher etraplaryny 

özgertmäge we garyp-gasarlary 

arzan nyrhly jaÿlar bilen üpjün etmäge 

ÿardam berÿän maksatnamalary ugrukdyrÿar. 

ŸJG≈ÖM-ny◊ alyp barÿan jaÿlary 

adalatly paÿlamak baradaky kanunçylygy 

käbir adamlary◊ we ma∆galalary◊ 

jaÿ edinmek meselesinde hukuklaryny◊ 

kemsidilmegine gar∆y gönükdirlendir. 

ŸJG≈ÖM ma∆galalara jaÿ satyn 

almaga kömek edÿän, girew goÿmak arkaly 

berilÿän ätiÿäçlendirme baradaky 

maksatnamalary we adaty ÿa∆aÿy∆ ∆ertlerinde 

kömeksiz ÿa∆ap bilmejek az girdeÿjili 

ma∆galalara jaÿ tölegleri üçin pul 

göÿbermek baradaky maksatnamany ÿerine 

ÿetirÿär. Mundan ba∆ga-da bu ministrlik 

ÿa∆aÿy∆ massiwlerini gaÿtadan 

dikeldi∆ we bejeri∆ i∆lerine, ∆äher merkezlerini 

weÿrançylykdan saklamaga we 

täze etraplary◊ ösmegine ÿardam edÿän 

maksatnamalary alyp barÿar. Bular bilen 

de◊ hatarda ŸJG≈ÖM jaÿ satylÿan 

bazarlarda jaÿ alyjylary◊ hukuklaryny 

goraÿar we jaÿ gurlu∆ygy pudagyny◊ 

ösü∆ini höweslendirÿän maksatnamalary◊ 

döremegine kömek berÿär. 

Içeri i∆ler ministrligi (IIM) 

Içeri i∆ler ministrligi, ÿurdu◊ tebigy 

baÿlyklaryna we olary◊ ÿerlikli peÿdalanyly∆yna 

gözegçilik edÿän esasy gurama 

bolup, ol federal hökümetini◊ eÿeçiligindäki 

döwlete degi∆li ÿerleri◊ we 

Birle∆en ≈tatlaryny◊ tebigy baÿlyklaryny◊ 

esasy bölegine jogap berÿär. Birle∆en 

≈tatlaryny◊ Awçylyk we balykçylyk 

hojalyklaryny◊ Gullugy 500-den gowrak 

ÿabany haÿwanlary ösdürilip ÿeti∆dirilÿän 

ÿerleri◊, güÿçli batgalyga öwrülen 

37 etraby◊, 65 sany milli balykçylyk hojalykçylary◊ 

i∆lerini dolandyrÿar, ∆eylede 

tarp ÿerler baradaky kanuny gy∆arnyksyz 

ÿerine ÿetirili∆ine gözegçilik 

edÿän birnäçe agentlikleri◊ i∆ine ÿolba∆çylyk 

edÿär. Milli seÿilgähler gullugy 

Amerikany◊ tebigy we medeni mirasy 

bolup durÿan 370-den gowrak milli 

seÿilgähleri◊ we ÿadygärlikleri◊, iki gyrasyna 

bag ekilen awtomobil we suw ÿollaryny◊, 

de◊iz kenarlary◊, dynç aly∆ zolaklaryny◊ 

we taryhy ÿadygärliklerini◊ 

ÿagdaÿyna gözegçilik edÿär. 

Bu ministrlik özüni◊ ÿerleri dolandyrmak 

baradaky Byurosyny◊ üsti bilen 

ÿurdy◊ esasan günbatarynda ÿerle∆en 

millionlarça gektar ÿerlere we 

ony◊ baÿlyklaryna hem gözegçilik 

edÿär. Ol meÿdan ösümlikleri◊ aÿratyn 

ÿaÿran ÿerinden ba∆lap, gurlu∆yk üçin 

agaç materiallaryny◊ taÿÿarlanÿan we 

nebit çykarylÿan ÿerleri öz içine alÿar. 

Suw hojalyk bÿurosy bolsa Birle∆en ≈tatlaryny◊ 

günbatar böleginde ÿerle∆en 

ÿarym gurak ÿerlerdäki az suwly suw ÿataklaryna 

seredÿär. Içeri i∆ler ministrligi 

Birle∆en ≈tatlaryny◊ mineral önümlerini◊ 

gazyp-agtary∆ i∆lerini düzgünle∆dirÿär, 

mineral resurslaryny◊ möçbe- 

54

ini kesgitleÿär we indeÿ taÿpalaryna we 

Alÿaskany◊ ÿerli ilatyna ynanylan 

baÿlyklary◊ ÿerlikli peÿdalanylmagy we 

goralmagy üçin esasy jogapkärçiligi 

çekÿär. Halkara i∆inde bolsa, ol Birle∆en 

≈tatlaryny◊ Virginiÿa adalaryny◊, Guama, 

amerikan Samoa we demirgazyk 

Marian adalaryny◊ çäklerinde federal 

syÿasatyny◊ amala a∆magyna gözegçilik 

edÿär, Mar∆al adalaryny, federal ∆tatlary 

bolan Mikroneziÿany we Palauny ösdürmek 

üçin göÿberilÿän maliÿe seri∆delerine 

gözegçilik edÿär. 

Ne∆e jisimleri boÿunça kanunlara 

gözegçilik edÿän dolandyryjy edarany◊ 

i∆gärleri bu edarany◊ San-Fransiskodaky 

(Kaliforniÿa ∆taty) bölümini◊ ÿörite agenti 

bilen du∆u∆ÿarlar. 

Ÿustisiÿa ministrligi (ŸM) 

Ÿustisiÿa ministrligi AB≈-ny◊ hökümetini 

hukuk meselelerinde we sud i∆lerinde 

jogapkärçilik alyp barÿar we prezidenti◊ 

hem ÿerine ÿetiriji ministrlikleri◊ 

ÿolba∆çylaryny◊ haÿy∆y boÿunça olara 

hukuk meselelerinde maslahatlar we öz 

garaÿy∆lary barada maglumatlar berÿär. 

Ÿustisiÿa ministrligini◊ Birle∆en ≈tatlaryny◊ 

ba∆ attorneÿi (ba∆ prokurory), 

ÿagny kanuny gy∆arnyksy¤ durmu∆a geçirÿän 

federal hökümetini◊ ba∆ i∆gäri tarapyndan 

ÿolba∆cylyk edilÿär. Ministrligi◊ 

düzümine girÿän Federal der◊ew 

bÿurosy kanuny goraÿan esasy gurama 

bolup, federal jenaÿat kanunyny◊ 

gar∆ysyna edilÿän jenaÿatlar bilen i∆ 

saly∆ÿar, ministrligi◊ Immigrasion we 

naturalizasiÿa gullugy bolsa immigrasiÿa 

baradaky kanuny◊ ÿerine ÿetirili∆ini 

üpjün edÿär. Ÿustisiÿa ministrligini◊ 

düzümine girÿän guramalary◊ i◊ esasy 

bolan narkotiki jisimler baradaky kanuny◊ 

ÿerine ÿetirili∆ine gözegçilik 

edÿän Edara narkotikler we döwleti◊ garamagyndaky 

beÿleki ne∆e jisimler baradaky 

kanuny◊ gy∆arnyksÿz ÿerine ÿetirilmegine 

we narkotiki jisimleri◊ bikanun 

söwdasyny edÿän uly guramalara 


Ÿerli polisiÿa güÿçlerine kömek bermekden 

ba∆ga-da, bu ministrlik ÿurdu◊ 

hemme ÿerindäki etrap prokurorlaryny◊ 

we sud i∆lerini ÿerine ÿetirijileri◊ i∆ine 

ÿolba∆çylyk edÿär, federal tussaghanalaryna 

we beÿleki ÿola getiriji edaralara 

gözegçilik edÿär, ∆eÿle-de departament 

söz bermek bilen möhletden ö◊ azatlyga 

çykmak we günä geçmek baradaky arzalary 

öwrenÿär, so◊ra bolsa olar hakda 

prezidente hasabat berÿär. ≈eÿle-de ÿustisiÿa 

ministrligi Interpol we 176 sany 

ÿurtlary◊ hukuk goraÿjy guramalaryna 

girÿän özara kömegi bermäge borçly bolan 

jenaÿat i∆leri polisiÿany◊ halkara 

guramasy bilen hem aragatna∆ykdadyr. 

Zähmet ministrligi (ZM) 

Zähmet ministrligi Birle∆en ≈tatlarynda 

aÿlyk alyp zähmet çekÿänleri◊ 

maddy üpjünçiligine, i∆ ∆ertlerini◊ gowy 

55

olmagyna ÿardam edÿär we ÿönekeÿ 

i∆gärler bilen ÿolba∆çylary◊ arasynda 

dostlukly gatna∆ygy◊ bolmagy üçin 

amatly ∆ertleri döredÿär. Ol zähmeti goramak 

we saglyk, I∆ standartlary we ≈ahta 

i∆lerini goramak baradaky edaralaryny◊ 

üsti bilen zähmet hakyndaky federal 

kanunlary◊ düzgünlerini◊ ÿerine 

ÿetirili∆ini üpjün edÿär. Ady agzalan kanunlar 

zähmetke∆ler üçin saglyga howpsuz 

adaty i∆ ∆ertlerini, zähmeti◊ sagatlaÿyn 

tölenilmegini, i∆ wagtyndan artyk 

zähmet üçin tölegi, i∆ eÿeleri tarapyndan 

hukuklaryny◊ kemsidilmegini, i∆siz galanlara 

we önümçilikde ∆ikes ÿetenlere 

berilÿän pul töleglerini göz ö◊ünde 

tutÿan hukuklary kepillendirÿär. ≈eÿlede 

zähmet ministrligi i∆gärleri◊ pensiÿa 

almak hukugyny goraÿar, önümçilik 

okuwlary baradaky maksatnamalara 

howandarlyk we adamlara i∆ tapmaga 

kömek edÿär. Bu ministrligi◊ zähmet 

hasabatlary bÿurosy i∆ orunlaryna degi∆li 

üÿtge∆melere syn edÿär we olar barada 

köpçülige maglumat berÿär, ∆eÿlede 

bahalarda we ÿurdu◊ beÿleki ykdysady 

görkezijilerindäki täzelikler barada 

habar berÿär. Ministrlik garta∆an adamlara, 

ÿa∆lara, az sanly milletleri◊ wekillerine, 

aÿallara we maÿyplara i∆ ÿerlerini 

tapmak üçin aÿratyn tagallalar edÿär. 

Döwlet departamenti (DD) 

Döwlet departament Birle∆en ≈tatlaryny◊ 

da∆ary syÿsatyny i∆läp düzmekde 

we amala a∆yrmakda ähli jogapkärçiligi 

öz üstüne alÿan prezidente maslahat 

berÿär. Bu departament Amerikany◊ 

da∆ary ÿurtlardaky peÿdasyna baha 

berÿär, halkara syÿasaty meselelerinde 

we halkara arenasynda ÿurdu◊ geljekki 

hereketleri barada maslahat berÿär, 

∆eÿle-de ÿurdu◊ tassyk edilen da∆ary 

syÿasy ÿoluny durmu∆a geçirmek üçin 

zerur çäreleri görÿär. Bu edara Birle∆en 

≈tatlary bilen da∆ary ÿurtlary◊ arasynda 

gatna∆yklar açÿar we aragatna∆yklary 

saklaÿar, täze dörän döwletleri, hökümetleri 

ykrar etmek meselesinde prezidente 

maslahat berÿär, da∆ary ÿurtlar bilen 

∆ertnamalar, ylala∆yklar bagla∆makda 

geple∆ikler geçirÿär, Birle∆en Milletler 

Guramasynda we beÿleki esasy halkara 

guramalarynda Birle∆en ≈tatlaryny◊ 

adyndan çyky∆ edÿär. Dowlet 

departamentini◊ ÿer togalagyny◊ dürli 

ÿurtlarynda 250 diplomatik we konsullyk 

wekilhanalary bar. 1999-njy ÿylda 

bu departamenti◊ düzümine AB≈ny◊ 

ÿaraglany∆a we ÿaragsyzlany∆a gözegçilik 

edÿän edarasy we AB≈-ny◊ habarlar 

edarasy girizildi. 

ŸOL ULAGLARY MINISTRLIGI (ŸUM) 

Ÿol ulaglary ministrligi (ŸUM) ÿurdu◊ 

ulaglary boÿunça ähli syÿasatyny özüni◊ 

10 sany i∆je◊ bölümlerini◊ üsti bilen ∆u 

a∆akdaky ugurlarda alyp barÿar (meÿille∆diri∆, 

konstruktorçylyk i∆leri we 

dü∆elen ÿollar gurlu∆ygy; ∆äher ulaglary 

bilen köpçülige hyzmat edi∆ demirÿollary; 

raÿat howa ÿollary we suw ÿollary◊, 

portlary◊, awtomobil ÿollary◊ howpsuzlygy; 

uzaga çekilen nebit we gaz turbalary). 

Mysal üçin, Howa ÿollaryny◊ federal 

Dolandyry∆ edarasy ÿurdu◊ hemme ÿerlerindäki 

howa ÿollaryny◊ buÿruk beriji 

dispetçer ulgamlaryny◊, howa hereketlerine 

gözegçilik merkezlerini◊ we 

uçu∆lary üpjün edÿän gullugy◊ i∆lerine 

ÿolba∆çylyk edÿär; Du∆elen ÿollary◊ Fe- 

56

Raÿat awiÿasiÿasyny◊ federal dolandyryjysy howa gatna∆yklar gullugyny◊ gözegçisi 

bu gullugy◊ Wa∆ington ∆tatyny◊ Sietl ∆äherindäki sebit merkezinde radar displeÿini◊ 

i∆leÿ∆ine syn edÿär. 

deral dolandyry∆ edarasy ≈tat ara awtomobil 

ÿollaryny, ∆äherleri◊ we obalary◊ 

köçelerini we köprüleri kämille∆dirmek 

üçin ∆tatlara maliÿe kömegini berÿär; 

uly ÿollarda hereket howpsuzlygy◊ milli 

uprawleniÿesi ÿol uçarlary◊ we ÿol enjamlaryny◊ 

howpsuzlygy üçin kadalary, 

düzgünleri kesgitleÿär; söwda flotuny◊ 

uprawlenÿesi bolsa AB≈-ny◊ söwda flotuny◊ 

i∆ine ÿolba∆çylyk edÿär. AB≈-ny◊ 

kenar goragy gullugy de◊iz baradaky 

kanuny we de◊iz ÿaka zolaglarda gämi 

gatnawyna rugsat bermegi gy∆arnyksy¤ 

ÿerine ÿetirÿän ÿurdu◊ esasy edarasy 

bolup, de◊izde gözleg-halas edi∆ i∆lerini 

alyp barÿar, AB≈-a narkotiki jisimlerini 

bikanun getirilmegini◊ we ÿurtdan çykarylmagyny◊ 

gar∆ysyna göre∆ alyp 

barÿar, ∆eÿle-de nebiti◊ suwa dökülmegini◊ 

we okeany◊ hapalanmagyny◊ ö◊üni 

almak üçin çäreler geçirÿär. 

Maliÿe ministrligi (MM) 

Maliÿe ministrligi ÿurdu◊ bütjet we 

pul zerurlygyny kanagatlandyrmaga jogap 

berÿär. Bu edara dört sany esasy 

wezipeleri: maliÿe, salgyt we büjet syÿasatyny 

i∆läp düzmekligi; AB≈-ny◊ hökümetini◊ 

maliÿe edarasyny◊ borjuny öz 

üstüne almaklygy; kanuny gy∆arnyksyz 

ulanmakda ÿörute hyzmatlary gurnamagy 

we kagyz we metal (∆aÿy) pullaryny 

çykarmaklygy alyp barÿar. Maliÿe 

ministrligi hökümeti◊ maliÿe ÿagdaÿy 

we milli ykdysadyÿet barada Kongrese 

we prezidente hasabat berÿär. Bu 

ministrlik spirtli içgileri◊, temmäki 

önümlerini◊ we da∆ary söwdada hem 

∆tat ara söwdada ok atÿan ÿaraglary◊ 

satyl∆yny kadala∆dyrÿar; AB≈-ny◊ poçta 

gullugy üçin markalary◊ çap edil∆ine 

gözegçilik edÿär; prezidenti, wise-prezidenti, 

olary◊ ma∆gala agzalaryny we Bir- 

57

Kolumbiÿa federal okrugyny◊ Wa∆ington 

∆äherinde prezidenti◊ gorag gullugyny◊ 

agentleri Prezident Klintony◊ awtoulagyny 

onu◊ wezipä geçen wagtyndaky dabarada 

goraÿan pursatlary. 1993-nji ÿyl. 

le∆en ≈tatlaryna gelen aÿry ÿurtlary◊ 

görnükli döwlet we jemgyÿetçilik i∆gärlerini, 

∆ol sanda hökümet ÿolba∆çylary 

goraÿan Gizlin gullugy◊ i∆ine ÿolba∆çylyk 

edÿär. Birle∆en ≈tatlaryny◊ pul 

birligini◊ we gymmat bahaly kagyzlaryny◊ 

ÿasalmagyna gar∆y göre∆ alyp barÿar 

we yürda gelÿän harytlary◊ 

akymyny kadala∆dyrÿan we olardan salgyt 

çöpleÿän Gümrük gullugyny◊ i∆ini 

üpjün edÿär. 

Maliÿe ministrligini◊ düzümine pul 

birligini◊ gözegçisini◊ Edarasy hem 

girÿär. Bu ba∆ maliÿe ministrligini◊ 

i∆gärleri 2900-e golaÿ milli banklary◊ 

i∆ini düzgünle∆dirÿän kanunlary◊ ÿerine 

ÿetirilmegine hakykatdan gözegçilik 

edÿär. Içerki girdejiler gullugy federal 

hökümetini◊ girdejiler çe∆mesini◊ uly 

bölegi bolup hyzmat edÿän salgytlary 

kesgitlemek; olara baha bermek we 

salgytlary ÿygnamak i∆lerine jogapkärçilik 

edÿär. 

Weteranlary◊ i∆leri baradaky 

ministrlik (WIBM) 

1930-njy ÿylda özba∆dak gurama 

hökmünde döredilen we 1989-njy ÿylda 

Kabinet derejesine galdyrylan weteranlary◊ 

i∆leri baradaky ministrlik (WIBM) 

AB≈-ny◊ harby gullugyny◊ weteranlaryna 

we olara gara∆lylara (eger kanun olara 

degi∆li bolsa) ÿe◊illikler we kömek 

bermek i∆lerini alyp barÿar. Weteranlary◊ 

saglygyny goramak baradaky dolandyry∆ 

edarasy veteranlary keselhanalarda 

bejermek we olary ÿörite seredilÿän 

öÿlere ÿerle∆dirmek ÿaly hyzmatlar 

edÿär, ∆eÿle-de 173 sany medisina merkezleri◊, 

40 sany pensionerler öÿüni◊, 

600 sany klinikalary◊ we 133 sany garrylar 

öÿüni◊, Wÿetnamda, Puerto-Rikodaky 

we Filippinlerde bolan uru∆lary◊ 

weteranlaryna kömek berÿän 206 sany 

merkezleri◊ üsti bilen ambulatoriÿa we 

di∆ bejeri∆ kömeklerini berÿär. Bu departament 

∆eÿle-de medisinany◊ wagtyndan 

ö◊ garramak, aÿallary◊ saglyk 

ÿagdaÿy, SPID we ∆ikesden galan gorky 

bilen bagly psihiki üÿtge∆meler ÿaly 

ugurlarda ylmy-barlag i∆lerini alyp 

barÿar. Weteranlara kömek we ÿe◊illikler 

bermek i∆leri baradaky dolandyry∆ 

edarasy veteranlary◊ i∆e ÿarawsyzlykda 

berilÿän pul kömegi we pensiÿalar baradaky 

arza-∆ikaÿatlaryna, ∆eÿle-de olara 

ÿörite jaÿlary bermekde we beÿleki hyzmatlarda 

inkär etmelere gözegçilik 

edÿär. Mundan ba∆ga-da, bu gurama weteranlara 

umumy bilim bermek baradaky 

maksatnamalary amala a∆yrÿar we 

pensiÿadaky ÿa-da hakyky gullukdaky 

weteranlara ÿa∆aÿy∆ jaÿy üçin maddy 

kömegini berÿär. Milli gonamçylyklar 

düzgüni weteranlary we o◊a hukugy bo- 

58

lan ma∆gala agzalaryny jaÿlamak i∆lerini 

gurnaÿar, olar üçin mazar ÿazgylaryny 

taÿynlaÿar. ≈eÿle-de AB≈-ny◊ dürli sebitlerinde 

ÿerle∆ÿän 116 sany gonamçylyklarda 

ÿadygärlikleri oturdÿar 

we mazar ÿadygärliklerini◊ ÿüzündäki 

ÿazgylary taÿynlaÿar. 

GARA≈SYZ GURAMALAR 

WE MINISTRLIKLER (GGM) 

Ministrlikler federal hökümeti◊ 

esasy i∆çi guramalary bolup durÿar. Ÿöne 

hökümeti◊ i∆ini dürs we ykdysadyÿeti◊ 

i∆leÿ∆ini kadaly alnyp barylmagyny 

üpjün edÿän wajyp meseleleri ÿerine ÿetirÿän 

ba∆ga-da köp sanly guramalar we 

edaralar bardyr. Ministrlikleri◊ düzümine 

girmeÿänligi sebäpli olara köplenç 

gara∆syz guramalar we edaralar diÿip at 

berÿärler. 

Bu guramalary◊ we edaralary◊ ugurlary 

we maksatlary örän gi◊dir. Olary◊ 

birnäçesine kadala∆dyryjy toparlar diÿilip, 

olar ykdysadyÿeti◊ belli pudaklaryna 

gözegçilik etmäge ygtyÿarlydyr. 

Beÿlekileri bolsa, hökümete ÿa-da ilata 

ÿörite hyzmatlary ÿardam edÿärler. Bu 

gürrü◊i edilÿän guramalar we edaralar 

Kongress tarapyndan döredilip, köplenç 

adaty hereket edÿän kanunlary◊ çäginde 

çözmesi kyn bolan meseleler bilen i∆ 

saly∆ÿarlar. Mysal üçin, 1970-nji ÿylda 

tebigaty goramak ugrunda hökümeti◊ 

alyp barÿan i∆lerini sazla∆dyrmak üçin 

Kongress tebigaty goramak böÿunça dolandyry∆ 

edarasyny döretdi. Gara∆syz 

guramalary◊ we edaralary◊ arasynda i◊ 

möhümleri ∆u a∆akdakylardan ybarat. 

Merkezi der◊ew dolandyry∆ edarasy 

(MDDE). Ol belli hökümet guramalaryny◊ 

we edaralaryny◊ i∆lerini sazla∆dyrÿar; 

milli howpsuzlyga degi∆li 

der◊ew maglumatlaryny ÿygnaÿar, 

de◊e∆dirÿär we baha berÿär. ≈eÿle-de 

MDA prezidenti◊ apparatyndaky Milli 

howpsuzlyk ge◊e∆ine öz maslahatlaryny 

hödürleÿär. 

Tebigaty goramak baradaky agentligi 

(TGA). Birle∆en ≈tatlaryny◊ hemme 

ÿerinde suwu◊ we howany◊ hapalanmagyna 

gözegçilik we hapalanmany◊ göwrümini 

azaltmak, ∆eÿle-de dykyz galyndylary, 

ha∆al otlary◊, ösümlik kesellerini◊ 

gar∆ysyna ulanylÿan dermanlar, radiasiÿalar 

we zäherli maddalar bilen 

bagly meseleleri◊ çözgüdi ugrunda ∆tatlary◊ 

hökümetleri we ÿerli hökümetleri◊ 

guramalary bilen i∆ alyp barÿar. TGA 

howany◊ we suwu◊ hiline standartlar 

goÿÿar we olary◊ ÿerine ÿetirili∆ine gözegçilik 

edÿär, ha∆al otlary◊, ösümlik 

kesellerini◊ we himiki maddalary◊ täsirine 

baha berÿär we awuly galyndylar bilen 

zäherlenen ÿerleri arassalamak baradaky 

«Superfand» ady bilen belli bolan 

maksatnamany durmu∆a geçirÿär. 

Aragatna∆yk boÿunça federal komissiÿa 

(AFK). Bu komissiÿa radio, televideniÿe, 

simli, kabelli we hemra arkaly 

∆tatara we halkara aragatna∆yklary kadala∆dyrmak 

i∆lerini alyp barÿar. Telegeple∆ikleri 

berÿän stansiÿalara rugsat 

berÿär, radio stansiÿalara haÿsy tolkunda 

i∆lemelidigini görkezÿär we kabel 

aragatna∆ygyny ulanmakda göwnejaÿ tariflery 

kepillendirmek üçin sazla∆dyrÿan 

düzgünleri◊ amala a∆yryly∆yny üpjün 

edÿär. AFK jemgyÿetçilik aragatna∆yklar 

liniÿasyny, ÿagny telefon we telegraf 

kompaniÿalary◊, ∆eÿle-de telearagatna∆yklar 

gullugyny alyp barÿan kompaniÿalary◊ 

i∆lerini sazla∆dyrÿar. 

59

Adatdan da∆ary ÿagdaÿlarda ÿurdy 

dolandyrmak boÿunça federal agentligi 

(ADŸŸDFA). Bu agentlik silleri◊, tupanlary◊, 

ÿer titremesini◊ we beÿleki tebigy 

heläkçilikleri◊ netijelerini aradan 

aÿyrmak ugrunda federal ∆tatalaryny◊ 

we ÿerli agentlikleri◊ i∆lerini sazla∆dyrÿar. 

Ol aÿry raÿatlara we hökümetlere 

ÿa∆aÿy∆ jaÿlaryny, kärhanalary, 

jemgyÿetçilik binalaryny gaÿtadan dikeltmek 

we täzeçe gurmak üçin maliÿe 

kömegini berÿär; ÿangyn söndürijileri 

we adatdan da∆ary ÿagdaÿlarda medisina 

kömegini berÿänleri taÿynlamak i∆lerini 

alyp barÿar, ∆eÿle-de Birle∆en ≈tatlarynda 

we olary◊ çäklerinde adatdan 

da∆ary ÿagdaÿlary meÿilnama boÿunça 

alyp barmak üçin maliÿe seri∆delerini 

berÿär. 

Federal ätiÿäçlyk ge◊e∆i (FÄG). 

FÄG federal ätiÿäçlyk ulgamyny◊ Birle∆en 

≈tatlaryny◊ merkezi bankyny◊ ÿolba∆çylyk 

ediji guramasydyr. Ol dolan∆ykdaky 

karzlary◊ we pul köplügini◊ 

göwrümine täsir etmek arkaly ÿurdu◊ 

pul baradaky syÿasatyny ÿöredÿär. FÄG 

hususy bank edaralaryny◊ i∆lerini sazla∆dyrÿar, 

maliÿe bazarlarynda yzygider 

töwekgelçiligi saklamakda çäreler 

görÿär, ∆eyle-de AB≈-ny◊ hökümetine, 

jemgyÿetçilik we maliÿe edaralaryna zerur 

bolan maliÿe kömegini berÿär. 

Ogaÿo ∆tatyny◊ Deÿtone ∆äherinde 

ÿerle∆ÿän Great-Maÿami derÿasynda 

balykçy çe◊◊egini suwa oklaÿar. Bu 

derÿa Da∆-töweregi gorap saklamak 

boÿunça Agentligini◊ i∆läp düzen 

düzgünlerine gabat gelÿän ugurlary 

boÿunça arassalandy. 

Adatdan da∆ary ÿagdaÿ dörände 

hereket edÿän Federal agentligini◊ 

dolandyryjy edarasy 1999-njy ÿylda 

bolup geçen «Floÿd» tupany netijesinde 

öÿsüz-öwzarsyz galan Roki-Maunt ∆äherini◊ 

(Demirgazyk Karolina ∆taty) ilatyny 

awto-tirkeg jaÿlary bilen üpjün edÿär. 

Federal söwda komissiÿasy (FSK). 

FSK antitrast (uly firmalary◊ öz bäsde∆lerinden 

dürli bikanun ugurlar bilen 

üstin çykmalaryna gar∆y) kanunlaryna 

we alyjylary◊ isleglerini goraÿan kanunlara, 

hususy kärhanalary◊ i∆leglerini goraÿan 

kanunlara, hususy kärhanalary◊ 

üstünden edilÿän arza-∆ikaÿatlary, Kongresi◊ 

talaplaryny we köpçülikleÿin habar 

beri∆ seri∆delerini◊ maglumatlaryny 

öwrenmek arkaly gözegçilik edÿär. Bu 

komissiÿa ÿurdu◊ bazarlarynda ynsapsyzlygy◊ 

we aldawçylygy◊ bolmazlygy 

ugrunda i∆leÿär. 

60

Umumy gulluklary◊ edarasy (UGE). 

Umumy gulluklary◊ edarasy (UGE) federal 

emläkleri bolan binalary◊ we enjamlary◊ 

satyn alynmagyna, üpjünçiligine, 

i∆ine we bejerili∆ine, ∆eÿle-de artykmaç 

federal emläklerini◊ satyly∆yna jogapkärçilik 

edÿär. UGE federal awtoma- 

∆ynlaryny◊ parkyny◊ i∆ini dolandyrÿar 

we uzak aragatna∆yklary◊ merkezlerini◊, 

çagalara seredÿän edaralary◊ üstünden 

garaÿar. 

Milli aeronawtikany we kosmiki 

gi◊i∆ligi öwreni∆ boÿunça dolandyry∆ 

edarasy (MAKGÖDE). Milli aeronawtikany 

we kosmiki gi◊i∆ligi öwreni∆ boÿunça 

dolandyry∆ edarasy MAKGÖDE Birle∆en 

≈tatlaryny◊ kosmik gi◊i∆likler baradaky 

maksatnamasyny amala a∆yrmak 

üçin 1958-nji ÿylda döredilendir. Ol 

Amerikany◊ ilkinji hemralaryny, aeronawtlaryny 

orbita çykardy we aÿa adam 

elten «Appolon» kosmiki gämisini 

1969-njy ÿylda uçurdy. Häzirki wagtda 

MAKGÖDE ÿeri◊ da∆ynda uçup ÿören 

hemralarda we planeta ara kosmiki 

apparatlarda ylmy-barlag i∆lerini geçirÿär, 

ö◊debaryjy aerokosmiki tehnologiÿany◊ 

täze konsepsiÿalaryny öwrenÿär 

we orbitada ÿerle∆en «≈attyl» atly adamly 

kosmiki apparatlar toplumyna ÿolba∆çylyk 

edÿär. 

Arhiwler we dokumentler milli edarasy 

(ADME). Ähli federal arhiwleri◊ 

i∆ine gözegçilik etmek arkaly ÿurdu◊ 

taryhy barada maglumatlary saklaÿar. 

Milli arhiwler fondy golÿazmalardan, kinodokumentlerden, 

audio we video materiallardan, 

kartalardan, çekilen suratlardan, 

foto suratlardan we kompjuter 

maglumatlaryndan ybaratdyr. AB≈-ny◊ 

Konstitusiÿasy we hukuklar baradaky 

Kolambiÿa «speÿs-∆attyly◊» uçu∆ döwri 

asrtonawt Fred U. Lesli bu kosmiki 

uçÿan apparaty◊ içinde erkana hereket 

edÿär. Bu uçu∆da astronawt asmanda 

bolup geçÿän hereketleri we suwuklyklary 

öwrendi. 

Bill Kolumbiÿa federal okrugynda, 

Wa∆ingtondaky Milli arhiwler jaÿynda 

saklanÿar we görkezilÿär. 

Zähmet gatna∆yklary baradaky milli 

dolandyryjy edara (ZGMDE). Zähmet 

gatna∆yklary baradaky milli dolandyryjy 

edara (ZGMDE), AB≈-ny◊ zähmet hukugy 

hakyndaky esasy kanun, ÿagny 

zähmet gatna∆yklary baradaky milli kanuna 

gözegçilik edÿär. Bu edara zähmet 

gatna∆yklarynda ynsapsyzlygy◊ ÿüze 

çykmasyny◊ ö◊üni almaga we düzetmäge 

ygtyÿarlydyr, ∆eÿle-de ol i∆leÿä◊leri◊ 

saÿlawlar üsti bilen öz isleglerini 

61

kanagatlandyrÿan birle∆igi döretmäge 

bolan hukuklaryny kepillendirÿär. 

Milli Ylmy Fondy (MYF). Milli ylmy 

fondy (MYF) universitetlere, kollejlere, 

söwda bilen me∆gullanÿan edaralara we 

ownuk telekeçilik edÿän edaralara pul 

göÿbermek, ∆eÿle-de olar bilen ∆ertnamalar 

we ylala∆yklar bagla∆mak arkaly 

Birle∆en ≈tatlarynda esasy ylmy-barlag 

i∆lerini◊ geçirili∆ini we ylmy-tehniki bilimi 

almaklygy goldaÿar. MYF universitetleri◊, 

senagaty◊ we hökümeti◊ arasyndaky 

hyzmatda∆lygy goldaÿar we halkara 

ylmy-tehniki hyzmatda∆lyga ÿardam 

edÿär. 

Kadrlar gullugy baradaky dolandyryjy 

edara (KGDE). Kadrlar gullugy baradaky 

dolandyryjy edara (KGDE) zähmet 

resurslary bilen i∆ saly∆ÿan federal 

hökümeti◊ guramasydyr. Ol halky◊ 

raÿat gullugyny◊ syÿasatdan azat bolmagyny 

we federal i∆gärlerini i∆e bellenende 

adalatly we önki hyzmatlaryny◊ 

göz ö◊üne tutulmagyny kepillendirÿär. 

Federal agentliklerini kadrlar bilen üpjün 

etmek gullugyna kömek we bu ugurdaky 

syÿasata ÿolba∆çylyk edÿär. Mundan 

ba∆ga-da, pensiÿa boÿunça düzgüni 

we saglyk üçin ätiÿäçlendirmeler baradaky 

federal maksatnamany dolandyrÿar. 

Parahatlyk korpusy (PK). Parahatlyk 

korpusy (PK) 1961-nji ÿylda döredilip, 

meÿletinleri taÿÿarlaÿar we da∆ary ÿurtlarda 

iki ÿyllyk i∆e belleÿär. Parahatlyk 

korpusy 80 döwletde i∆ alyp barÿar. ≈ol 

döwletlerde oba ÿerlerini◊ oba hojalygyny 

ösdürmäge, ownuk telekeçiligi we 

saglygy saklaÿy∆y galdyrmaga, tebigaty 

goramaga, tebigy baÿlyklary ÿerlikli 

ulanmaga we bilimi ösdürmäge kömek 

berÿär. 

Gymmatly kagyzlar we bir¤a i∆leri 

boÿunça komissiÿa (GKBIK). Gymmatly 

kagyzlar we bir¤a i∆leri boÿunça komissiÿa 

(GKBIK), aksiÿalary we utu∆ kagyzlaryny 

satyn alÿan maÿa goÿujylary goramak 

üçin döredilendir. Maÿa goÿyjylary◊ 

hemme zatdan habary bolar ÿaly, 

federal kanunlary özüni◊ gymmatly kagyzlaryny 

satyp pul gazanjak bolÿan 

kompaniÿalardan özlerini◊ bir¤a i∆leri 

barada bu komissiÿa hasabat bermegini 

talap edÿär. Komissiÿa gymmatly kagyzlary◊ 

satuwynda garyplygy◊ ö◊üni almaga 

we bu i∆de günäkär kompaniÿa jeza 

bermäge hukuklydyr. GKBIK fond bir- 

¤asyny◊ i∆ini kadala∆dyrmaga hem 

ygtyÿarlydyr. 

Ownuk telekeçilik baradaky dolandyryjy 

edara (OTDE). Ownuk telekeçilik 

baradaky dolandyryjy edara (OTDE), 

1953-nji ÿylda döredilip, ownuk telekeçilige 

degi∆li kärhanalara maslahat we 

kömek berÿär, ∆eyle-de olary◊ isleglerini 

goraÿar. Ownuk telekeçiligine pul 

goldawyny kepillendirÿär we suw jo∆gynyny◊ 

ÿa-da beÿleki tebigy betbagtçylyklaryny◊ 

pidalaryna kömek berÿär. Ol 

az sanly halklary◊ wekillerini◊ firmalaryna 

ösmäge goldaw berÿär we ownuk 

telekeçilik bilen me∆gul bolÿan kärhanalara 

federal hökümeti üçin ÿük çekmek 

ÿaly i∆lerde ∆ertnamalar bagla∆magy 

üpjün edÿär. 

Durmu∆y Ätiÿaçlandyrma baradaky 

dolandyryjy edara (DÄDE). Durmu∆ 

ätiÿäçlendirme baradaky dolandyryjy 

edara (DÄDE) pensiÿalar, i∆e ÿarawsyzlara 

we ma∆galada ÿeke galanlara pul kömegini 

bermekden ybarat bolan durmu∆ 

ätiÿäçlendirme baradaky milli maksatnamany 

amala a∆yrmagy dolandyrÿar. Ame- 

62

Ownuk telekeçilik 

boÿunça dolandyryjy 

edara Perri we 

Monika Lopes ÿaly 

diÿse◊ öndümli 

i∆läp, i∆leri göwnejaÿ 

gurnap bilÿän 

adamlara kömek 

berÿär. Bu telekeçiler 

öz ∆äherleri 

bolan Pasadenada 

(Kaliforniÿa ∆taty) 

öndürÿän zorly 

sous bilen Internet 

boÿunça söwda 

edÿärler. 

rikan i∆çilerini◊ we gullukçylaryny◊ köpüsi 

∆olar ÿaly ÿe◊illikler almak üçin, öz 

gazançlaryndan ÿörite salgytlar töleÿärler. 

Geljekki ÿe◊illikler tölenÿän salgytlary◊ 

möçberine bagly bolÿar. 

Halkara ösü∆ boÿunça Birle∆en ≈tatlaryny◊ 

agentligi (HÖB≈A). HÖB≈A 

ösüp barÿan, ∆eÿle-de Gündogar Ÿewropadaky 

we ö◊ki SSSR-däki täze gara∆syz 

döwletlere da∆ary ykdysady we gumanitar 

kömegini bermek baradaky maksatnamany 

alyp barÿar. Bu agentlik dört 

ugurda maksatnamalary alyp barÿar: ilat 

we saglygy goramak, gi◊ göwrümli ykdysady 

ösü∆, tebigaty goramak we demokratiÿa. 

Birle∆en ≈tatlaryny◊ hat-habarlar 

gullugy (B≈HHG). Bu gullugy◊ i∆ini 

1971-nji ÿylda ÿörüte hökümet karary 

bilen hat-habarlar departamentini◊ ÿerine 

döredilen gara∆syz döwlet korporasiÿasy 

ÿerine ÿetirÿär. Bu aragatna∆yk 

seri∆deleri gullugyny◊ üsti bilen iberilÿän 

zatlary◊ ÿygnaly∆yna, da∆aly∆yna 

we gow∆yryly∆yna, ∆eÿle-de ÿurdu◊ ähli 

çäklerinde mü◊lerçe aragatna∆yk bölümlerini◊ 

i∆ine jogapkärçilik edÿar. 

Mundan ba∆ga-da, AB≈-ny◊ hat-habarlar 

gullugy Universal hat-habarlar birle∆igini◊ 

üsti bilen halkara hat-habarlar 

hyzmatlaryny we da∆ary ÿurtlar bilen 

baglany∆ylan beÿleki ∆ertnamalary üpjün 

edÿär. 1971-nji ÿylda döredilen poçta 

tarifleri baradaky Gara∆sy¤ komissiÿa 

hat-habarlar ibermeleri◊ dürli görnü∆lerine 

tarifleri belleÿär. 

❏ 

AB≈-ny◊ hat-habarlar gullugyny◊ i∆gärleri 

hat-habarlary seçip – saÿlamakda 

häzirki zaman enjamlaryndan peÿdalanÿarlar. 

Mu◊a mysal edip Wa∆ington 

∆tatyny◊ Sietle ∆äherinde ÿerle∆ÿän 

Hat-habarlar gullugyny◊ hat-habarlary 

saÿlamak boÿunça kärhanalaryny◊ birini 

görkezmek bolar. 

63

BIRLE≈EN 

≈TATLARYNY÷ 

HÖKÜMETI 

HÖKÜMETI÷ K ANUN 

ÇYKARYJY GURAMASY 

Senat 

Kongress 

Wekilçilikleri◊ jaÿy 

Kapitoly◊ arhitektory 

Kongresi◊ büjet ofisi 

Umumy sanaly∆ ofisi 

Häkimiÿeti◊ çaphanasy 

Kongressi◊ kitaphanasy 

Tehnologiÿa ofisi 

Stennisi◊ jemgyÿetçilik gullugyny◊ merkezi 

ŸERINE ŸETIRIJI GURAMA 

Prezident Wise-Prezident 

Prezidenti◊ ÿerine ÿetiriji edarasy 

KONSTITUSIŸA 

Ykdysadyÿet boÿunça maslahat beri∆ ge◊e∆i 

Da∆-töweregi goramak bÿurosy 

Milli ykdysady ge◊e∆i 

Milli howpsuzlyk ge◊e∆i 

Dolandyry∆ we Bÿujet edarasy 

SPIDa gar∆y milli edarasy 

Ne∆eke∆lige gar∆y milli edarasy 

Ylym we tehnologiÿany öwreni∆ edarasy 

Prezidenti◊ ÿanyndaky maslahatçylaryny◊ ge◊e∆i 

AB≈-ny◊ söwda wekillerini◊ edarasy 

Ak tam edarasyny◊ aÿal-gyzlar guramasy 

SUDLAR 

Ÿokary sud 

AB≈-ny◊ apelÿasion sudy 

Federal okrugy boÿunça AB≈-ny◊ apelÿasion sudy 

AB≈-ny◊ etrap sudy 

AB≈-ny◊ federal ∆ikaÿat sudy 

AB≈-ny◊ da∆ary söwda i∆leri boÿunça sudy 

AB≈-ny◊ salgyt sudy 

AB≈-ny◊ ÿaragly güÿçler baradaky i∆leri boÿunça 

∆ikaÿat sudy 

AB≈-ny◊ weteranlary◊ i∆i boÿunça sudy 

AB≈-ny◊ sudlary◊ administratiw dolandyryly∆ygy 

Fedaral sud merkezi 

64

Oba hojalyk ministrligi 

Söwda ministrligi 

Goranmak ministrligi 

Bilim ministrligi 

Energetika ministrligi 

Saglygy goraÿy∆ we durmu∆y 

gullugy ministrligi 

Ÿa∆aÿy∆ jaÿ gurlu∆yk we ∆äheri 

özgertmek ministrligi 

Içeri i∆ler ministrligi 

Ÿustisiÿa ministrligi 

Zähmet ministrligi 

Döwlet departamenti 

Ÿól ulaglary ministrligi 

Maliÿe ministrligi 

Weteranlary◊ i∆leri baradaky 

departament 

Gara∆syz kärhanalar, Hökümet korporasiÿalary 

we ÿarym resmi guramalar we edaralar 

Taryhy miraslary saklamak boÿunça konsultatiw ge◊e∆ 

Merkezi der◊ew edarasy 

Raÿatlary◊ hukuklary boÿunça komissiÿa 

Tiz bir¤a söwdasy boÿunça komissiÿa 

Köpçüligi◊ peÿdalanÿan harytlary◊ howpsuzlygy boÿunça 

komissiÿa 

Milli alternatiw gullugynu◊ korporasiÿasy 

Da∆-töweregi goramak boÿunça agentlik 

I∆e ÿerle∆dirmekde de◊hukuklygy saklamak boÿunça komissiÿa 

AB≈-ny◊ eksport-import banky 

Fermerçilige karz bermek baradaky administrasiÿasy 

Aragatna∆yk boÿunça federal komissiÿa 

Depozitler ätiÿäçlendirmesini◊ federal korporasiÿasy 

Federal saÿlawlar komissiÿasy 

Adatdan da∆ary ÿagdaÿlarda ÿurdy dolandyrmak boÿunça 

federal agentligi 

Zähmet gatna∆yklary boÿunça federal dolandyryjy edara 

De◊iz gatnawlary boÿunça federal komissiÿa 

Federal ätiÿaçlyk ulgamy 

Federal gullukçylara go∆maça pensiÿa töleglerini 

amala a∆yrmak üçin goÿumlary◊ köpeli∆ düzgünlerini 

dolandyrÿan federal ge◊e∆i 

Söwda boÿunça federal komissiÿa 

Umumy gulluklary◊ administrasiÿasy 

Hyzmatlar boÿunça düzgüni goramak ge◊e∆i 

Aeronawtika we kosmiki gi◊i∆ligi öwrenmek i∆leri 

boÿunça milli dolandyryjy edara 

Arhiwleri◊ we dokumentleri◊ milli dolandyryjy edarasy 

Sungat we gumanitar ylymlary boÿunça milli fond 

Zähmet gatna∆yklary boÿunça milli dolandyryjy edara 

Yolagçy gatnadÿan demir ÿollary◊ milli korporasiÿasy 

Ÿurtdaky i∆leri◊ häzirki ÿagdaÿyna syn 

Milli ylmy fond 

Transport howpsuzlygy boÿunça milli ge◊e∆ 

Ÿadro gözegçiligi boÿunça komissiÿa 

Zähmeti goramak we tehniki howpsuzlygy boÿunça komissiÿa 

Döwlet edaralarynda gulluk etikasyny◊ dolandyry∆y 

Kadrlar gullugyny◊ dolandyryly∆ygy 

Aÿratyn i∆ler boÿunça aklawjyny◊ edarasy 

Da∆ary ÿurtda hususy maÿa goÿmak boÿunça korporasiÿa 

Parahatlyk korpusy 

Pensiÿa gulluklaryny kepillendirÿän korporasiÿa 

Hat-habarlar aragatna∆ygy tarifleri boÿunça korporasiÿa 

Demirÿolçulary◊ ÿa∆aÿy∆ üpjünçiligi meseleleri boÿunça ge◊e∆ 

Gymmatly kagyzlar we bir¤a i∆leri boÿunça korporasiÿa 

@äklendirilen harby borçly go∆una çagyryly∆ gullugy 

Ownuk telekeçilik i∆leri baradaky dolandyryjy edara 

Smitsoniÿa instituty 

Durmu∆ ätiÿaçlandyry∆ dolandyry∆ edarasy 

Tennesi känini◊ resurslaryny◊ dolandyryjy edarasy 

AB≈-ny◊ halkara ösü∆i boÿunça agentligi 

AB≈-ny◊ hat-habarlar gullugy 

AB≈-ny◊ söwda we ösü∆ boÿunça agentligi 

Amerikany◊ sesi 

65

Kapitoliÿ (AB≈-y◊ Kongresini◊ binÿady) 

66

4 

bap 

HÖKÜMETI÷ 

KANUN ÇYKARYJY 

PUDAGY 

KONGRESI÷ 

HUKUKLARY 

«Hökümet kanun çykarmak 

hukugyna eÿedir». 

– Aleksandr Gamilton, 

Federalisti◊ ÿazgylary, 

1787–1788 ÿÿ. 

67

Konstitusiÿany◊ 1-nji maddasy federal 

hökümeti◊ ähli kanun çykaryjlyk hukugyny 

iki palatadan: Senatdan we Wekiller 

Palatasyndan ybarat bolan Kongrese 

berÿär. Senat, Konstitusiÿada bellenili∆i 

ÿaly, her bir ∆tat üçin iki agzadan 

durÿar. Hazirki wagtda bu guramany◊ 

agzalaryny◊ umumy sany 100-dir. Wekiller 

Palatasy üçin agzalyk ∆taty◊ 

ilatyny◊ sanyna baglylykda amala a∆yrylÿandygy 

üçin Konstitusiÿada göz ö◊ünde 

tutulan däldir. Häzirki wagtda onu◊ 

sany 435-e de◊dir. 

Konstitusiÿa kabul edilenden 100 ÿyl 

geçenden so◊,, ∆ol döwürler içinde senatorlar 

halky◊ gös-göni ses bermegi bilen 

däl-de, eÿsem ∆taty◊ kanun çykaryjy guramalary 

tarapynadan saÿlanylÿardy we 

olary◊ her biri öz dogduk ∆tatlaryny◊ 

wekilleri hasaplanylÿardy. Senatorlary◊ 

borçlary ähli kanun çykaryjy aktlarda öz 

∆tatlaryna de◊ hukukly garalmagyny üpjün 

etmekden durÿardy. 1913-nji ÿylda 

kabul edilen 17-nji Düzedi∆ Senata gösgöni 

saÿlawy◊ bolmagyny üpjün etdi. 

Konstitusion Konwenti◊ wekilleri, 

eger-de iki aÿratyn topary◊ – ∆tat häkimiÿetlerine 

wekilçilik edÿan birini◊ we 

halka wekilçilik edÿan beÿlekisini◊, bilelikde 

her bir teklip edilÿän kanuny 

goldasalar, Kongressi◊ ol ÿa-da beÿleki 

kanunlary kabul etmekde howlukmaçlyga, 

ÿa-da ätiÿaçsyzlyga ÿol bermeginde 

gorkyny◊ azaljakdygyny görkezÿärler. 

Britan Parlamentinde edili∆i ÿaly, bir 

palata beÿlekini hemi∆e barlap bilerdi. 

On ÿedinji Düzedi∆i◊ girizilmegi iki palatany◊ 

arasyndaky güÿçleri◊ de◊agramlylygyny, 

hususan, üÿtgetmedi. 

Konwentde Kongresi◊ düzümi we 

hukugy barada dartgynly jedele garamazdan, 

birnäçe wekiller kanun çykaryjy 

häkimiÿeti◊ az ähmiÿetini◊ bardygy 

barada pikir edÿärdiler. Ÿurdu◊ 

içindäki syÿasy i∆je◊ligi ∆tatlary◊ hakimiyetlerine 

we ÿerli häkimiÿet guramalaryna 

galdyryp, Kongress, esasan, da- 

∆ary syÿasaty◊ meseleleri bilen me∆gullanar 

diyip pikir edenler hem boldy. Indi 

olary◊-da we beÿlekileri◊-de garaÿy∆lary◊y◊ 

ÿal◊y∆dygy açyk-aÿdy◊ 

boldy. Hakykatdanda, Kongress özüni◊ 

örän i∆je◊digini subut etdi, gi◊ hukukly 

we ÿurdu◊ abadançylygyna degi∆li ähli 

pudaklarda güÿçli häkimiÿetli gurama 

boldy. Amerikan taryhyny◊ dürli döwürlerinde, 

480 000 adamly Kongresi◊ 

häkimiÿeti◊ ÿerine ÿetiriji bölümine 

täsiri kä ÿokarlanyp, käte azalan bolsada, 

bu guramany◊ wezipesi hiç mahal 

prezidenti◊ kararlaryny di◊e «möhürlemäge» 

syrykdyrylmady. 

KONGRESI÷ AGZASY KIM BOLUP 

BILER 

Konstitusiÿada hiç bir ∆ahsyÿeti◊ 

otuz ÿa∆a ÿetmese, dokuz ÿyly◊ dowamynda 

AB≈-y◊ raÿaty we saÿlaw 

wagtynda saÿlanylÿan ∆tatyny◊ ÿa∆aÿjysy 

bolmadyk halatynda senator bolyp 

bilmejekdigi görkezilÿar. Wekiller Palatasyny◊ 

agzalary ÿigrimi bä∆ ÿa∆a ÿeten, 

ÿedi ÿyly◊ dowamynda AB≈-y◊ raÿaty 

we saÿlaw wagtynda saÿlanylÿan ∆tatyny◊ 

ÿa∆aÿjysy bolmalydyrlar. 

Senaty◊ düzümine her ∆tatdan iki 

senator girÿär. Meselem, 3156 inedördül 

kilometre golaÿ ÿeri bolan i◊ kiçi ∆tat 

Rod-Aÿlendi◊ meÿdany 1 524 640 inedördül 

kilometre golaÿ ÿeri tutÿan AB≈-y◊ 

i◊ uly ∆taty Alÿaska bilen de◊ senatorlyk 

wekilçiligi hukugy bardyr. 480 000 ilat- 

68

Kongresi◊ 106-njy çagyryly∆yny◊ agzalary AB≈-y◊ Wekiller Palatasyny◊ jaÿynda 

kongresmenleri◊ kasamyny kabul edÿärler. Ÿanwar 1999 ÿ. 

ly Waÿoming ∆tatyny◊ 32 270 000 ÿa∆aÿjyly 

Kaliforniÿa ∆taty bilen de◊ derejede 

wekilçiligi bardyr. 

Wekiller Palatasyny◊ agzalaryny◊ 

jemi sany hemi∆e Kongress tarapyndan 

kesgitlenilÿärdi. ≈ol san ∆tatlary◊ arasynda 

ilatyny◊ sanyna görä bölünÿär. 

Konstitusiÿa, ilatyna garamazdan, her 

bir ∆tata Wekiller palatasyna azyndan 

bir agzany◊ bolmagyny üpjün edÿär. 

Häzirki wagtda ÿedi ∆taty◊-Alÿaska, Delawer, 

Montana, Demirgazyk Dakota, 

Günorta Dakota, Wermont we Waÿomingi◊ 

Palatada ÿekeje agzalary bardyr. 

Beÿleki bir tarapdan, alty ∆tat özlerini◊ 

ÿigrimiden gowrak agzalary bilen bu 

palatada wekilçilik edÿärler. Di◊e Kaliforniÿany◊ 

özüni◊ onda 52 wekili 

bardyr. 

Konstitusiÿa her on ÿyldan ilat ÿazuwyny◊ 

geçirilmegini we Wekiller palatasy 

üçin orunlary◊ ilaty◊ sanyny◊ üÿtgemesine 

laÿyklykda gaÿtadan paÿlanmagyny 

göz ö◊ünde tutÿar. Konstitusiÿany◊ 

ba∆langyç düzgünnamasynda 

wekilleri◊ sany her 30,000 raÿat üçin 

birden artyk bolmaly daldir diÿlip ÿazylypdyr. 

Ilkinji Wekiller palatasynda 

65 agza bardy, birinji ilat ÿazuwyndan 

so◊ra ol san 106-a çenli artdyryldy. 1:30 

000-e formula yzygiderli ulanylsa, Birle∆en 

≈tatlary◊ ilatyny◊ ösü∆i Wekiller 

palatasyny◊ agzalaryny◊ umumy sanyny 

7000-e ÿetirerdi. Munu◊ deregine, agzalan 

formula ÿyllar içinde düzedi∆ler 

girizildi we ∆u wagtda wekilleri◊ raÿatlaryny◊ 

sanyna gatna∆ygy takmynan 

1:600 000 formulany düzÿär. ≈tatlary◊ 

69

kanun çykaryjy guramalary olary, Kongresi◊ 

Wekiller Palatasy üçin saÿlaw boÿunça, 

saÿlaw okruglaryna bölÿär, olar esasan, 

ilaty◊ sany boÿunça de◊ bolmalydyrlar. 

Her iki ÿyldan her okrugy◊ saÿlawçylary 

Kongress üçin wekili saÿlaÿarlar. 

Senatorlar bütin ∆tat boÿunça geçirilÿän 

saÿlawlarda jübüt ÿyldan bir gezek 

kesgitlenilÿär. Senatorlyk möhleti 

alty ÿyl we her iki ÿyldan Senaty◊ üçden 

bir bölegi saÿlanmaga degi∆li bolÿar. ≈onu◊ 

üçin-de, senatorlary◊ ikiden üç bölegi 

hemi∆e kanun çykarmakda kabir 

milli derejesi bolan adamlardyr. 

≈eÿle alany◊da, Wekiller Palatasyny◊ 

tutu∆lygyna kanun çykarmakda ö◊ 

tejribesi bolmadyk adamlardan düzülmegi 

mümkindir. Ÿöne, i∆ ÿüzünde bu 

palatany◊ agzalaryny◊ aglabasy birnäçe 

gezek gaÿtadan saÿlanÿar we Wekiller 

Palatasy hem edil Senat ÿaly, mydama, 

özündäki tejribeli kanun çykaryjylary◊ 

ol ÿa-da beÿleki esasy toparyny◊ bolmagyna 

daÿanÿar. Wekiller Palatasynda 

wekilleri◊ agzalykda bolmaly möhletini◊ 

iki ÿyly düzÿändigi sebäpli, ol ÿa-da 

beÿleki Kongresi◊ i∆ini◊ dowamlylygy 

iki ÿyla de◊dir. 

Ÿigriminji Düzedi∆de Kongresi◊ 

özüni◊ ba∆ga wagty belleÿän ÿagdaÿlaryndan 

aÿry halatlarda, her ÿyly◊ 3- 

nji ÿanwarynda nobatdaky sessiÿasyna 

çagyrylÿandygy görkezilÿär. Kongresi◊ 

sessiÿasy, onu◊ agzalary onu◊ i∆ini bes 

etmeklige ses berÿänçä, dowam edÿär, ol 

bolsa, adatça ÿyly◊ ahyrynda bolÿar. 

Prezidenti◊ zerur hasap eden halatynda, 

ÿörite sessiÿany çagyrmaga ygtyÿary 

bardyr. Kongresi◊ sesiÿasy, Wa∆ingtonda 

ÿerle∆ÿän, Kolumbiÿa Federal okrugy, 

Kapitoliÿany◊ binÿadynda geçirilÿär. 

WEKILLER PALATASYNY÷ WE 

SENATY÷ HUKUKLARY 

Kongresi◊ her bir palatasyny◊, 

döwlet girdejilerini artdyrmak baradaky 

meseleden ba∆ga, islendik mesele 

boÿunça islendik kanuny◊ taslamasyny 

onu◊ garamagyna bermäge ygtyÿary 

bardyr, sebäbi ol Wekiller Palatasyndan 

iberilmelidir. ≈ol sebäpli uly ∆tatlary◊ 

kiçi ∆tatlara garanda, döwlet gaznasyna 

has köpräk täsir edip biler diÿen pikiri◊ 

döremegi mümkin. I∆ ÿüzünde bolsa, her 

bir palata beÿleki palatany◊ kabul eden 

kanunyna gar∆y ses berip biler. Senat 

Wekiller Palatasyny◊ teklip eden ol ÿada 

beÿleki taslamasyny – hatda islendik 

taslamasyny-da – goldaman biler, ÿa-da 

onu◊ mazmunyny üÿtgedÿän düzedi∆leri 

girizip biler. ≈eÿle ÿagdaÿda iki palatany◊ 

agzalaryndan düzülen ylala∆dyryjy 

komitet taslama kanuna öwrülmänkä, 

onu◊ iki tarapy hem kanagatlandyrÿan 

ylala∆ykly görnü∆ini i∆läp düzmelidir. 

Mundan ba∆ga-da, Senaty◊ ÿörite ∆ol 

gurama berkidilen, ÿagny prezident tarapyndan 

ol ÿa-da beÿleki ÿokary wezipelere 

jogapkär adamlary◊ bellenilmegini 

we ol tarapyndan federal hökümeti◊ 

ilçilerini◊ bellenilmegini ykrar etmek, 

∆eÿle-de ähli geple∆ikleri sesleri◊ ikiden 

üç bölegi bilen tassyklamak ÿaly, kesgitli 

ygtyÿarlyklary bardyr. Iki ÿagdaÿda 

hem, eger-de Senat gar∆y diÿip ses berse, 

ÿerine ÿetiriji häkimiÿeti◊ i∆i amala 

a∆maÿar. 

Ÿokary raÿatlyk wezipeli adamlary 

jogapkärçilige çekmek i∆i ulanylan halatynda, 

Wekiller Palatasyny◊, Senat tarapyndan 

i∆i◊ impiçment tertibinde 

di◊lenilmegine getirip biljek, özü◊i 

70

nädogry alyp barmak barada günäni 

ÿö◊kemäge aÿratyn hukugy bardyr. Senaty◊ 

i∆leri impiçment tertibinde seretmekde 

we wezipeli adamlary◊ günäkär 

ÿa-da günäkär däldigini ykrar etmekde 

aÿratyn hukugy bar. Federal hökümeti◊ 

ol ÿa-da beÿleki wezipeli adamlaryny◊ 

günäkärdigini tassyk etmek onu◊ döwlet 

gullugyndan aÿrylmagyna getirÿär. 

Kongresi◊ gi◊ hukuklary AB≈-y◊ 

Konstitusiÿasyny◊ 1-nji maddasynda 

gi◊i∆leÿin beÿan edilendir. Kongresi◊ ∆u 

a∆akdakylara ygtyÿary bardyr: 

❏ Salgytlary bellemäge we ÿygnamaga; 

❏ AB≈-y◊ pullaryny karz almaga; 

❏ Aÿry-aÿry ∆tatlary◊ we da∆ary döwletleri◊ 

arasyndaky söwdany sazlamaga; 

❏ Da∆ary ÿurtlary◊ raÿatlaryny◊ ÿerli 

raÿat edilmegi üçin ähli ÿerde birme◊ze∆ 

düzgüni ÿola goÿmaga; 

❏ Pul çykarmaga, onün hümmetini sazlamaga 

we gymmat bahaly kagyzlary◊ 

we Birle∆en ≈tatlary◊ dolany∆ykda 

bolan te◊◊esini◊ galp ÿasalmagyna 

jeza çärelerini göz ö◊ünde tutmaga; 

❏ Agram we ölçeg birliklerini bellemäge; 

❏ Bankrot barasynda mesele boÿunça 

birme◊ze∆ kanunlaryny kabul etmäge; 

❏ Hat-habarlar gulluklaryny we hathabarlar 

ÿollaryny döretmäge; 

❏ Awtorlara we oÿlap tapyjylara olary◊ 

eserleri we açy∆lary ücin aÿratyn hukuklary 

bellemäge; 

❏ Federal sudlary◊ ulgamyny düzmäge; 

❏ Garakçylygy jezalandyrmaga; 

❏ Uru∆ yglan etmäge; 

❏ Go∆un döretmäge we saklamaga; 

❏ Harby-de◊iz güÿçlerini döretmäge 

❏ 

we saklamaga; 

Federal kanunlary◊ ÿerine ÿetirilmegini 

üpjün etmäge, gozgala◊lary 

❏ 

❏ 

we çozu∆y◊ alamatlaryny basyp ÿatyrmak 

üçin polisiÿany çagyrmagy◊ 

çärelerini göz ö◊ünde tutmaga; 

AB≈-ny◊ hökümeti bilen ähli kanunlary 

çykarmaga (Wa∆ington, Kolumbiÿa 

federal okrugy) 

AB≈-ny◊ Konstitusiÿasyny◊ berjaÿ 

edilmegini üpjün etmek üçin ähli 

zerur kanunlary çykarmaga. 

≈u düzgünleri◊ birnäçesi köneli∆endir, 

ÿöne olar täsirliliginde galÿarlar. 

10-njy Düzedi∆ milli hökümete degi∆li 

däl hukuklary◊ ∆tatlara ÿa-da adamlara 

berkidilÿändigini göz ö◊ünde tutup, 

kongres hukuklaryna kesgitli çäkleri 

belleÿär. Mundan ba∆ga-da, Konstitusiÿa, 

hususan Kongress üçin kesgitli hereketleri 

gadagan edÿär. Onu◊ ∆u a∆akdakylara 

hukugy ÿokdur: 

❏ 

❏ 

❏ 

❏ 

❏ 

❏ 

habeas corpus buÿrugyny◊ hereketini 

(tussaglykda saklanÿan ∆ahsyÿeti 

onu◊ dogry tussag edilendigini 

anyklamak üçin suda getirmek barasynda 

sud buÿrugy) ÿatyrmaga; 

gar∆ylyklaÿyn güÿje eÿe bolan we 

∆eÿlelikde anyk hereketi ol edilenden 

so◊, jenaÿata öwürÿän islendik 

kanuny kabul etmäge; 

sudda seretmezden adamlary jenaÿatlary, 

ÿa-da bikanun hereketleri üçin 

günäkärleÿän kanunlary çykarmaga; 

raÿatlardan, ö◊ki geçirilen ilat ÿazuwyny◊ 

esasynda däl-de, eÿsem 

göni salgytlary almaga; 

islendik ∆tatdan çykarylÿan harytlara 

salgyt, ÿa-da paç tölegini salmaga; 

söwdada we islendik ∆taty◊ de◊iz 

portlaryna salgyt salmakda, ÿa-da 

olardan peÿdalanÿan sudlara egli∆ik 

etmäge; 

71

❏ 

haÿsydyr bir dworÿan titullaryny 

kanunla∆dyrmaga. 

KONGRESI÷ JOGAPKÄR 

ADAMLARY 

Konstitusiÿada wise prezidenti◊ Senaty◊ 

ba∆lygy bolmalydygy görkezilÿär. 

Ÿöne, ol sesleri◊ de◊ bölünÿän halatlaryndan 

aÿry ÿagdaÿlarda, ses bermeklige 

gatna∆maÿar. Senat wise-prezidenti◊ 

ÿok mahalynda, bu guramany◊ ÿygnaklaryna 

ba∆tutanlyk etmek üçin, pro 

tempore 1 ba∆lygyny saÿlaÿar. Wekiller 

palatasy ∆eÿle-de öz ba∆lygyny- palatany◊ 

spikerini saÿlaÿar. Ol, ya-da pro 

tempore ba∆lygy elmydama palatalary◊ 

her birinde agdyklyk edÿän syÿasy partiÿalary◊ 

agzalary bolup durÿarlar. 

Her bir täze Kongresi◊ i∆ini◊ ba∆ynda, 

syÿasy partiÿany◊ agzalary, teklip 

edilÿän kanunlary◊ akymyna bellenilen 

suratda hötde gelmek üçin, olary◊ adyndan 

we beÿleki resmi adamlary◊ adyndan 

çyky∆ etjek öz liderlerini we beÿleki 

resmi adamlary saÿlaÿarlar. Bu resmi 

adamlar ÿolba∆çylyk edÿän adamlar we 

komitet ba∆lyklary bilen birlikde kanunlary◊ 

çykarylmagynda güÿçli täsire eÿedirler. 

KOMITETLERI÷ WEZIPESI 

WE I≈ TERTIBI 

Kongresi◊ esasy häsiÿetlerini◊ biride, 

onu◊ gündelik i∆lerinde komitetleri◊ 

agalyk ediji wezipäni ÿerine ÿetirÿänligidir. 

Komitetler özlerini◊ häzirki ähmiÿetine 

konstitusiÿon sebäplere görä 

däl-de, eÿsem kem-kemden ösü∆i◊ 

dowamynda kesgitlediler, sebäbi Konstitusiÿada 

olary◊ döredilmegi barada hiç 

zat görkezilmeÿär. 

Senatda 80 sesi◊ gar∆ysyna 18 sesi◊ 

bolmagy bilen, salgytlary◊ azaldylmagy 

barasynda kanun kabul edilenden so◊. 

Missisipi ∆tatyny◊ Respublikan partiÿasyna 

wekilçilik edÿän, Senatda köplügi◊ 

lideri, Trent Lott Florida ∆tatynda Demokratik 

Partiÿany◊ senatory Bob Grem 

bilen elle∆ÿär. Lott «her bir salgyt töleÿjini◊ 

durmu∆yny◊ ähli döwürlerinde salgyt 

ÿüküni ÿe◊letmekde Senaty◊ iki partiÿaly 

tagallalaryna» ÿokary baha berdi. 

1997-nji ÿyly◊ iÿuny. 

Häzirki wagtda Senatda 17 sany hemi∆elik 

(uzak möhletleÿin) komitet bar. 

Wekiller Palatasynda 19 komitet bar. 

Komitetleri◊ her biri kanun çykarmagy◊ 

kesgitli bölümlerinde: da∆ary i∆lerde, 

gorag i∆lerinde, bank i∆inde, söwdada, 

pul goÿbermekde we ∆.m.-de ÿörtitele∆ÿär. 

Palatalary◊ her biri tarapyndan 

girizilÿän taslamany◊ ählisi diÿen ÿaly, 

öwrenmek we so◊raky hödürlemäni bermek 

üçin degi∆li komitete iberilÿär. Komitet 

kanun taslamasy tarapyndan teklip 

edilÿän islendik çäräni goldap, gözden 

geçirip, ret edip, ÿa-da üns bermän biler. 

Islendik taslamany◊, degi∆li komitet 

tarapyndan bu dokumenti◊ ilkinji goldawyny 

almazdan, Wekiller Palatasyna 

ÿa-da Senata barmagy galapyn mümkin 

72 

1 

Pro tempore-zerur wagty

däldir. Wekiller Palatasynda, kanun taslamasyny◊ 

komitetden gi◊ ara alyp maslahatla∆ma 

berilmegi baradaky haÿy∆namany 

kanagatlandyrmak üçin onu◊ agzalaryny◊ 

218-ni◊ golunu◊ bolmagy 

hökmanydyr. Senatda, ∆eÿle ÿagdaÿ 

üçin, di◊e onu◊ agzalaryny◊ aglaba bölegini◊ 

razylygyny◊ bolmagy ÿeterlikdir. 

I∆ ÿüzünde bolsa, ∆eÿle haÿy∆namalar 

kanun boÿunça talap edilÿän bu goldawy, 

seÿrek halatlarda alÿarlar. 

Her bir palatada köplügi◊ partiÿasy 

komitetleri◊ wezipesine we i∆ tertibine 

gözegçilik edÿärler. Komitetleri◊ ba∆lyklary 

bu partiÿa degi∆li kanun çykaryjylary◊, 

ÿa-da partiÿany◊ ∆eÿle maksat 

üçin ÿörite bellenen agzalaryny◊ toparlaryny◊ 

ÿygnaklary esasynda saÿlanÿarlar. 

Azlygy◊ partiÿasy komitetlerde her 

bir palatadaky agzalaryny◊ sanyna de◊ 

derejede wekilçilik edÿärler. 

Kanunlar Kongrese dürli usullar bilen 

girizilÿär. Olary◊ birleri hemi∆elik 

komitetler tarapyndan düzülÿär; beÿlekileri 

kanun çykaryjylyk i∆je◊ligini◊ 

anyk meseleleri bilen me∆gullanÿan ÿörite 

komitetler tarapyndan; üçünji birleri 

prezident, ÿa-da ÿerine ÿetiriji häkimiÿeti◊ 

beÿleki jogapkär adamlary tarapyndan 

hödürlenÿärler. Kongresi◊ i∆ine 

gatna∆maÿan raÿatlary◊ we guramalary◊ 

ol ÿa-da beÿleki taslamany onu◊ 

agzalaryna hödürlemäge mümkinçiligi 

bardyr, Kongresi◊ aÿry-aÿry agzalary 

bolsa, kanuny teklipler bilen özleri çyky∆ 

edip bilerler. Kanun taslamalary girizilenden 

so◊, olar köp halatlarda, bu taslamalary 

goldaÿan, ÿa-da olara gar∆y çyky∆ 

edÿän ∆ahslary◊ pikirlerini aÿdy◊la∆dyrmak 

üçin jemgyÿetçilik di◊lemeleri◊ tutu∆ 

toparyny guraÿan degi∆li komitetlere 

iberilÿärler. Birnäçe hepdä, hatda 

birnäçe aÿa çekÿän, di◊lemek ÿagdaÿy 

kanun çykaryjylyk i∆ini jemgyÿetçiligi◊ 

kanun döretmäge gatna∆magy üçin açÿar. 

Eger-de, ol, ÿa-da beÿleki komitet 

haÿsydyr bir kanun taslamasyna degi∆lilikde 

o◊aÿly karar çykarÿan bolsa, ol 

teklip edilÿän kanun açyk we gi◊ ara 

alyp maslahatla∆ma çykarylÿar. Senatdaky 

i∆ düzgünleri kanun taslamalaryny◊ 

ara alyp maslahatla∆masynda 

galapyn çäklendirimedik wagta rugsat 

berÿär. Düzgünler boÿunça Komitet, 

Wekiller Palatasynda Komiteti◊ agzalaryny◊ 

sanyny◊ köplügi sebäpli, ara 

alyp maslahatla∆malary◊ möhletini 

adatça çäklendirÿär. Ol tamamlanandan 

so◊ra, adatça, palatany◊ agzalary kanun 

taslamasyny goldamak, ony ret etmek, 

ÿa-da ony gapdala goÿmak – bu adatça 

kanun taslamasyndan dynmak islegini 

a◊ladÿar we ret edilmek bilen barabardyr 

– ÿa-da gaÿtadan i∆lemek üçin 

yzyna, komitete, iberÿärler. Eger, ikinji 

palata bu kanun taslamasyna düzedi∆ler 

we üÿtge∆meler girizÿän bolsa, iki palatany◊-da 

agzalaryndan ybarat ylala∆dyryjy 

komitet taraplary◊ arasyndaky 

agzalalygy çetle∆dirmäge çaly∆ÿar. 

Palatalary◊ ikisi tarapyndan kabul 

edilen kanun taslamasy prezidente iberilÿär, 

sebabi Konstitusiÿa laÿyklykda, 

taslamany◊ kanun bolmagy üçin, prezident 

degi∆li suratda o◊a seslenmelidir. 

Prezidenti◊ taslama gol çekmekde saÿlamaga 

hukugy bar; taslama gol çekse, ol 

kanun bolÿar, ÿa-da ony ret edip bilÿär. 

Prezidenti◊ ret eden kanun taslamasyny◊ 

kanuna öwrülmegi üçin, onu◊ iki palatada 

hem, sesleri◊ ikiden üç bölegi bilen 

gaÿtadan goldanylmagy zerurdyr. 


73

KOMITETLERI÷ ULGAMY 

Konstitusiÿada Kongresi◊ komitetlerini◊ döredilmegi barasynda anyk talaplar ÿokdur. 

Ÿöne ÿurdu◊ ösdügiçe, seredilÿän kanunlary◊ has jikme-jik öwrenilmegine zerurlygy◊ 

bardygy barha ä∆gär boldy. 

Komitetleri◊ ulgamyny◊ ba∆langyjy 1789-njy ÿylda, ÿagny Wekiller Palatasyny◊ teklip edilen 

täze kanunlary◊ tükeniksiz ara alyp maslahatla∆malaryna ula∆an mahalynda, goÿuldy. 

Ilkinji komitetler Gara∆syzlyk ugrundaky ur∆u◊, hat-habarlar ylala∆yklaryny◊ we çäklerini◊, 

∆eÿle-de beÿleki döwletler bilen söwdany◊ netijesinde ÿüze çykan ∆ikaÿatlar bilen me∆gullanÿardylar. 

Birnäçe ÿyllary◊ dowamynda komitetler kä döredilÿärdi, käte syÿasy, durmu∆y 

we ykdysady özgertmelere baglylykda dargadylÿardy. Meselem, häzirki wagtda Gara∆syzlyk 

ugrundaky uru∆ bilen baglany∆ykly ∆ikaÿatlar boÿunça Komiteti◊ bolmagyna zerurlyk 

aÿryldy, ÿöne Kongresi◊ iki palatasynda hem weteranlary◊ i∆leri boÿunça Komitet bar. 

Kongresi◊ 106-njy çagyryly∆y (1999–2000 ÿÿ.) Wekiller Palatasynda 19 sany hemiselik 

komiteti we Senatda 17, ÿene-de düzümine iki palatadan hem wekiller girÿän 4 sany hemi∆elik 

komitetleri: Kongresi◊ kitaphanasyny◊ komiteti, çap ne∆irleri boÿunça komiteti, salgyt 

salma boÿunça komiteti we ykdysadyÿet boÿunça komiteti öz içine alÿar. Mundan ba∆ga-da, 

palatalary◊ her biri anyk meseleleri öwrenmek üçin komitetleri döredip bilÿär. Hemi∆elik komitetlerde 

i∆i◊ agramyny◊ yzygiderli artmagy bilen, 150 sany go∆maça komitetler döredildi. 

Hakykat ÿüzünde bu komitetler näme bilen me∆gul bolÿarkalar Eger-de, gürrün bill – 

Kongresi◊ seretmegine berlen kanun taslamasy – hakynda barÿan bolsa, degi∆li komitet teklip 

edilen kanuny◊ içgin öwrenilmegine jogapkärdir. ≈eÿle komitet adatça, bu komiteti◊ 

düzüminde i∆lemeÿän hünärmenleri◊, ÿagny Kongresi◊ agzalaryny◊, hökümeti◊ ÿerine ÿetiriji 

pudagyny◊ jogapkär adamlaryny◊, hususy sektory◊ guramalaryny◊ wekillerini◊ we aÿry-aÿry 

raÿatlary◊ pikirlerini bilmek üçin olary di◊leÿärler. 

Ähli maglumatlar ÿygnalandan so◊, komitet täze kanun taslamasyna o◊at seslenme bermelidigini, 

ÿa-da onu◊ düzedi∆ler bilen kabul edilmegini◊ maksada laÿykdygy hakyndaky hödürlemäni 

girizmelidigini kesgitleÿär. Kämahal, kanun taslamasy gaÿra tesdirilÿär, ÿa-da ünssüz 

galÿar, bu bolsa, aslyÿetinde, onu◊ seredilmesini◊ gutarnykly tamamlanÿandygyny a◊ladÿar. 

Ÿöne, kanun taslamalaryny◊ komitetden çykarylyp, Wekiller Palatasyny◊, ÿa-da Senaty◊ 

doly düzümi tarapyndan kabul edilÿän halatynda, Wekiller Palatasy we Senat tarapyndan 

berilen ∆ol bir taslamany◊ dürli görnü∆lerini◊ arasyndaky çapraz gelmeleri aradan aÿyrmak 

maksady bilen, bu taslamalary◊ i∆ine ba∆ga komitet giri∆ÿär. Iki palatany◊ agzalaryndan 

durÿan, çapraz dü∆melerde ylala∆dyrÿan bu komitet, (ylala∆dyryjy komitet) Kongresi◊ ähli 

agzalaryny kanagatlandyrÿan kanun taslamasyny◊ gutarnykly görnü∆ini taÿÿarlaÿar, 

so◊ra gürrü◊i edilÿän kanuny◊ taslamasyny gutarnykly ara alyp maslahatla∆mak we sese 

goÿmak üçin Wekiller Palatasyna we Senata iberilÿär. Ÿokarda agzalan kanun taslamasy 

kabul edilen halatynda, gol çekilmek üçin prezidente berilÿär. 

74

KONGRESI÷ HEMI≈ELIK ŸA-DA UZAK 

MÖHLETLEŸIN KOMITETLERI 

WEKILLER PALATASY 

Oba hojalygy boÿunça 

Pul goÿbermek boÿunça 

Ÿaragly güÿçleri◊ i∆leri boÿunça 

Bank i∆i we maliÿe hyzmatlary boÿunça 

Bÿujet 

Söwda boÿunça 

Bilim we zähmet resurslary boÿunça 

Döwlet reformalary we gözegçiligi boÿunça 

Wekiller palatasyny◊ dolandyry∆ meseleleri 

boÿunça 

Halkara gatnasyklary boÿunça 

Ÿuridiki 

Resurslar boÿunça 

Düzgünler boÿunça 

Ylym boÿunça 

Kiçi biznes boÿunça 

Wezipeli adamlary◊ i∆ ÿerinde özlerini 

alyp barmagyny◊ galyplary boÿunça 

Ÿol ulaglary we infrastruktura 

Weteranlary◊ i∆leri boÿunça 

Bÿujet çykdajylaryny◊ üstüni ÿapmak 

üçin seri∆deler boÿunça 

SENAT 

Oba hojalygy, azyk önümleri we tokaÿçylyk 

boÿunça 

Pul goÿbermek boÿunça 

Ÿaragly güÿçleri◊ i∆leri boÿunça 

Bank i∆i boÿunça 

Bÿujet 

Söwda, ylym we ÿol ulaglary boÿunça 

Energiÿa we tebigy resurslar boÿunça 

Da∆ky gur∆agy◊ we jemgyÿetçilik i∆leri◊ 

meseleleri boÿunça 

Maliÿe boÿunça 

Halkara gatna∆yklary boÿunça 

Hökümet i∆leri boÿunca 

Saglygy goraÿy∆, bilim, zähmet resurslary 

we pension üpjünçilik boÿunça 

Indeÿleri◊ i∆leri boÿunça 

Ÿuridiki 

Senaty◊ reglamenti we dolandyry∆ 

i∆leri boÿunça 

Kiçi biznes boÿunça 

Weteranlary◊ i∆i boÿunça 

75


Prezident kanun taslamasyna gol 

çekmekden, ÿa-da ony ret etmekden ÿüz 

dönderip biler. ≈eÿle ÿagdaÿda kanun 

taslamasy prezidenti◊ goly bolmazdan, 

o◊a baranyndan on gün geçenden so◊ 

(ÿek∆enbe gününi hasaba almazdan) kanuna 

öwrülip bilÿär. Bu düzgünden 

ÿeketäk kadadan çykma, ol hem Kongresi◊ 

kanun taslamasy prezidente iberilenden 

so◊ we ÿokarda agzalan on günlük 

möhlet gutarmazyndan ö◊ dargadylmagydyr. 

Bu ÿagdaÿda prezidenti◊ nähili 

ÿol bilen bolsa-da, kanun taslamasyna 

seslenmekden ÿüz döndermegi onu◊ ret 

edilmegini a◊ladÿar; bu i∆ «jübi ÿüz 

döndermesi» ady bilen bellidir. 

DER÷EWLERI GEÇIRMEKDE 

KONGRESI÷ YGTYŸARLYKLARY 

Kongresi◊ kanun çykaryjylyk i∆inden 

ba∆ga, has möhum i∆lerini◊ biri 

özündäki ygtyÿarlyklary◊ çäginde der- 

◊ewleri geçirmekdir. Bu ygtyÿarlyklar, 

adatça, haÿsydyr bir kesgitli maksat bilen 

döredilen hemi∆elik komitetlere we 

ÿörite komitetlere, ÿa-da iki palatany◊da 

agzalaryndan düzülen bilelikdäki komitetlere 

berilÿär. 

Der◊ewler geljekki kanuny◊ zerurlygy 

hakynda maglumat ÿygnamak, 

eÿÿäm kabul edilen kanunlary◊ täsirliligini 

barlamak, hökümeti◊ beÿleki pudaklaryny◊ 

dürli guramalaryny◊ agzalaryny◊ 

we jogapkär adamlaryny◊ ba∆arja◊lygyny 

we ak ÿürekliligini ÿüze çykarmak 

we seÿrek halatlarda ÿokary 

raÿatlyk wezipeli adamlary jogapkärçilige 

çekmek kadasyny taÿÿarlamak maksady 

bilen geçirilÿär. Köplenç, komitetler 

der◊ewleri geçirmekde we jedelli 

meseleleri dykgat bilen öwrenmekde 

ÿardam bermegi üçin da∆ky barlagçylary◊ 

hyzmatlaryndan peÿdalanÿarlar. 

Der◊ewleri geçirmegi◊ ygtyÿarlyklary 

ikinji derejeli möhüm i∆leri öz içine 

alÿar. Olary◊ biri-de, der◊ewleri◊ 

bar∆yny we onu◊ netijelerini halka ÿetirmekdir. 

Komitetleri◊ di◊lemelerini◊ köpüsi 

açyk häsiÿete eÿedir; jemgyÿetçilige 

bellidir we habar beri∆ seri∆deleri bilen 

gi◊den beÿan edilÿär. ≈eÿlelikde, 

Kongresde di◊lemeler, kanun çykaryjylary◊ 

AB≈-ny◊ raÿatlaryny bu ÿurdu◊ 

meseleleri barasynda habardar etmek 

we olary◊ çözgüdinde amerikan jemjyÿetçiligini◊ 

gi◊ gatlaklarynda gyzyklanmany 

oÿarmak üçin ulanÿan, uly ähmiÿete 

eÿe bolan, bütewi mehanizmi bolup 

durÿar. Mundan ba∆ga-da, Kongresi◊ 

komitetleri biperwaÿ ∆aÿatlary görkezme 

bermäge mejbur etmekde we görkezme 

bermekden boÿun gaçyrÿan 

∆aÿatlary Kongrese dil ÿetirendigi üçin 

sud jogapkärçiligine çekmekde we galp 

görkezme berÿänleri ÿalan ∆aÿatlygy 

üçin sud yzarlamalaryna sezewar etmekde 

ygtyÿarlyklary bardyr. 

KONGRESI÷ RESMI DÄL 

TEJRIBESI 

Ÿewropa parlament ulgamlaryndan 

tapawutlylykda, AB≈-y◊ kanun çykaryjylaryny◊ 

saÿlanyp alynmasyny◊ we 

özlerini alyp barmagyny◊, merkezle∆dirilen 

partiya duzguni bilen hiç hili diÿen 

ÿaly umumylygy ÿokdur. Esasy amerikan 

syÿasy partiÿalaryny◊ her biri ÿerli 

we ∆tat guramalaryna, dört ÿyl arakesme 

bilen bolÿan prezident saÿlawlary 

döwründe milli partiÿa – Respublikan 

ÿa-da Demokratik partiÿa birle∆ÿän bilele∆igine 

ÿolba∆çylyk edÿärler. ≈eÿlelik- 

76

de, Kongresi◊ agzalary öz wezipesi üçin 

bir partiÿany◊ ÿolba∆çysyna, ÿa-da 

Kongresdäki i∆i boÿunça kärde∆lerine 

däl-de, eÿsem onu◊ üçin ses beren ol ÿada 

beÿleki ∆taty◊ ÿerindäki saÿlawçylara 

borçludyrlar. Netijede, Wekiller Palatasyny◊ 

agzalaryny◊ we senatorlary◊ kanun 

çykaryjylyk tertibi indiwidualizmi◊ 

we idiosinkraziÿany◊ ÿüze çykmak 

meÿline eÿedir; bu bolsa olar tarapyndan 

görkezilÿän saÿlawçylary◊ we kontingenti◊ 

azatlygyny◊ we ägirt tapawutlaryny◊ 

∆öhlelenmesi bolup durÿar; munu◊ 

çe∆mesi bolsa, bu wekilleri◊ we senatorlary◊ 

hut özlerine berlen saÿlaw 

okrugyny «jemlemegi◊» hötdesinden 

gelendigi barasyndaky hakykatdyr. 

≈onu◊ üçin, Kongress köp basgançakly 

däl-de kollegiÿal guramadyr. 

Häkimiÿet korporasiÿada edili∆i ÿaly, 

ÿokardan a∆aklygyna ÿaÿranokda, eÿsem 

dürli ugurlara ÿaÿraÿar. Häkimiÿeti◊ 

di◊e sähelçe merkezle∆dirilmesi gözegçilige 

alynÿar, sebäbi «jezalandyrmak, 

ÿa-da geçirimlik etmek» örän ähmiÿetsiz 

bolup durÿar. Kongresi◊ syÿasaty ba∆arja◊ 

birle∆ikleri◊ döredilmegi bilen emele 

gelÿär; olary◊ düzümi meselä baglylykda, 

üÿtgäp durÿar; onu◊ çözgüdi üçin 

kanun çykaryjylar ol ÿa-da beÿleki birle∆iklere 

birikÿärler. Kähalatda, dürli 

taraplardan zor salmalar bolan mahalynda 

– Ak Tamdan ba∆lap, ähmiÿetli güÿje 

eÿe bolan ykdysady we etniki toparlara 

çenli – kanun çykaryjylar çözgüdi gaÿra 

goÿmak we ∆ol bir wagtda täsirli sektora 

özlerini ÿigrendirmezlik üçin, kadalary◊ 

düzgünlerinden peÿdalanÿarlar. 

Kongresi◊ ol ÿa-da beÿleki agzasyny◊ 

wezipesini ÿygy-ÿygydan kesgitleÿän, 

özü◊i alyp barmagy◊ resmi däl, 

ÿa-da ÿazylmadyk düzgünleri bar. «Habardar 

edilenler», ÿagny Wekiller Palatasyny◊ 

agzalary we senatorlar kanun 

çykarmak boÿunça özlerini◊ gös-göni 

borçlarynda tagallalaryny jemlemek bilen, 

«habardar edilmedikler», ÿagny 

milli derejedäki meseleler boÿunça çyky∆ 

etmek bilen ykrar edilmekligi gazanÿanlara 

garanda, Kongresden da∆arda 

uly abraÿdan peÿdalanÿarlar. Kongresi◊ 

agzalaryny◊ öz kärde∆lerine hormat 

goÿmalydygy we ol ÿa-da beÿleki 

kongresmeni◊ onu◊ kimdir birini◊ opponenti 

bolup durÿandygyna we onu◊ goraÿan 

syÿasy ugruny◊ kimdir birine juda 

ÿakumsyzdygyna seretmezden, onu◊ 

∆ahsyÿetini ÿerliksiz aÿyplamaly däl 

diÿlip hasaplanÿar. ≈eÿle-de, Kongresi◊ 

agzalaryny◊ kanun çykaryjylyk syÿasatyny◊ 

di◊e az sanly ugurlarynda ÿöritele∆melidirler 

we kanun döredijilik ulgamynda 

ÿüze çykÿan ähli meseleleri◊ 

jemini◊ çözgüdinde eksperti◊ wezipesine 

dala∆ etmeli däldirler diÿlip pikir 

edilÿär. ≈u resmi däl düzgünleri berjaÿ 

edÿänleri◊ o◊at komitelerde, ÿa-da i◊ 

bolmanda, hususan, olary◊ saÿlawçylaryny◊ 

bähbitlerine garalÿan komitetlerde 

ÿer almaga mümkinçiligi köpräkdir. 

❏ 

77

GÖZEGÇILIK BOŸUNÇA KONGRESI÷ 

YGTYŸARLYKLARY 

Sözlükler «gözegçilik» sözüni «göz-gulak bolmak üçin synlamak» diÿip we ∆eÿle çemele∆me, 

Kongresi◊ häkimiÿeti◊ ÿerine ÿetiriji pudagyna täsir etmek üçin ulanÿan gurallaryny◊ has 

degerlilerini◊ biri boldy. Kongress tarapyndan gözegçilik ÿitgä we aldawa ÿol bermeÿär; 

raÿatlary◊ azatlygyny goraÿar; ÿerine ÿetiriji häkimiÿeti◊ kanunlary berjaÿ etmegini üpjün 

edÿär; kanunlary döretmek we jemgyÿetçilige a◊-bilim ÿaÿratmak üçin maglumat toplamaga 

ÿardam berÿär we ÿerine ÿetiriji edaralary◊ i∆ine baha bermäge mümkinçilik döredÿär. 

Gözegçilik ministrliklere, ÿerine ÿetiriji guramalara, buÿruk çykaryjy komissiÿalara we 

prezidenti◊ i∆ine degi∆lilikde amala a∆yrylÿar. 

Kongress tarapyndan gözegçilik i∆ini◊ amala a∆yrylmagy dürli görnü∆lere eÿe bolup biler: 

❏ Komitetler tarapyndan gönükdirilÿän talaplar we olarda di◊lenilmeler; 

❏ Prezident bilen resmi konsultasiÿalar we ondan gelÿän dokladlar; 

❏ Senaty◊ prezident tarapyndan hödürlenÿän kandidaturalar we ol ÿa-da beÿleki ∆ertnamalary 

baglany∆magy◊ amatlydygy barada berÿän maslahatlary we goldawy; 

❏ Wekiller Palatasynda ÿokary wezipeli adamlary impiçment tertibinde jogapkärçilige 

çekmek we onu◊ bilen baglany∆ykly so◊raky i∆leri◊ Senat tarapyndan di◊lenilmegi; 

❏ Wekiller palatasynda we Senatda ÿigrimi bä∆inji düzedi∆e laÿyklykda, prezidenti◊ öz 

borçlaryny ÿerine ÿetirmäge ukypsyz ÿagdaÿynda, ÿa-da witse prezidenti wezipesinden 

bo∆atmak ÿagdaÿynda prosesual hereketler; 

❏ Kanun çykaryjylar we hökümeti◊ ÿerine ÿetiriji pudagyny◊ jogapkär adamlary bilen resmi 

däl du∆u∆yklar; 

❏ Kongressmenleri◊ hökümet komissiÿalaryny◊ düzümine go∆ulmagy; 

❏ Kongresi◊ komitetleri we her biri Kongresi◊ täsirli gurallary bolup durÿan, Kongresi◊ 

Bÿujet dolandyry∆ edarasy, Ba∆ Bÿujet-gözegçilik dolandyry∆ edarasy (Umumy Bÿujet 

hasabaty dolandyry∆ edarasy) we Tehnika baha beri∆ dolandyry∆ edarasy ÿaly kömekçi 

guramalary tarapyndan geçirilÿän der◊ewler; 

Kongresi◊ gözegçilik boÿunça ygtyÿarlyklary, ynsapsyz wezipeli adamlary wezipesinden 

çetle∆dirmekde, syÿasy ugry üÿtgetmekde we ÿerine ÿetiriji hakimiÿeti◊ üstünden kanun 

tarapyndan bellenilyän täze çäreleri◊ berjaÿ edilmeginde, az ÿardam bermediler. Ynha, 

meselem, 1949-njy ÿylda Senaty◊ ÿörite go∆maça der◊ew komitetleri tarapyndan geçirilen 

der◊ewler Trumeni◊ administrasiÿasyny◊ ÿokary wezipeli döwlet i∆gärlerini◊ arasynda 

parahorlygy◊ bardygyny ÿüze çykardy. Bu birnäçe guramalary◊ gaÿtadan guralmagyna 

we Ak Tamy◊ hökümetde parahorçylyk i∆lerini der◊emek üçin ÿörite komissiÿasyny◊ döredilmegine 

getirdi. XX asyry◊ 60-njy ÿyllaryny◊ ahyrynda Senaty◊ halkara gatna∆yklar boÿunça 

i∆ini◊ Komitetde seredilmesini◊ telewideniÿede görkezilmegi Wÿetnamda ur∆a gar∆y oppozi- 

78

siÿany çagyrmaga ÿardam etdi. 1973-nji ÿylda der◊elen Wotergeÿti◊ i∆i, öz gulluk wezipesinden 

syÿasy bähbit almak üçin bikanun peÿdalanan Ak tamy◊ wezipeli adamlaryny◊ pa∆ 

bolmagyna we so◊raky ÿylda, Wekiller Palatasyny◊ Ÿuridiki komiteti tarapyndan ba∆lanan, 

Riçard Niksony AB≈-ny◊ prezidentliginden aÿyrmak i∆i onu◊ prezidentligini◊ so◊una nokat 

goÿdy. 1975 we 1976-njy ÿyllarda ÿörite komiteti◊ geçiren der◊ewlerini◊ netijesinde, gözleg 

geçiriji guramalarda berlen ygtyÿardan düÿpli hyÿanatçylykly peÿdalanma ÿüze çykaryldy; 

bu gözleg geçiriji i∆je◊ligi◊ käbir görnü∆lerini◊ üstünden barlag boÿunça täze kanunlary◊ 

girizilmegine getirdi. 

1983-nji ÿylda, Kongresi◊ AB≈-y◊ Gümrükhana gullugy we AB≈-y◊ immigrasiÿa we naturalizasiÿa 

Gullugy tarapyndan araçäkde has içgin barlaglary◊ geçirilmegi barasyndaky teklibe 

degi∆li haÿy∆yndan so◊, ÿerine ÿetiriji häkimiÿeti◊ bu teklibi, taze kanun kabul edilmezden, 

durmu∆a geçirmäge ukypsyzdygy hakyndaky mesele goÿuldy. 1987-nji ÿylda gözegçilik 

babatyndaky tagallalar, ÿerine ÿetiriji häkimiÿeti◊ i∆inde, Eÿrana ÿarag satmakda we 

netijede alnan girdejini◊ bölegini Nikaraguadaky «kontras» ady bilen belli häkimiÿete gar∆y 

güÿçlere ibermekde, ÿüze çykan kanun bozmalary◊ üstüni açmaga ÿardam etdi. Kongress 

tarapyndan anyklanan maglumatlar ∆eÿle hadysalara ÿol bermeÿän kanuny◊ orna∆dyrylmagy 

baradaky teklibi◊ girizilmegine getirdi. 

1996 we 1997-nji ÿyllarda Kongresi◊ iki partiÿaly komissiÿasy tarapyndan geçirilen 

der◊ewler we Senat tarapyndan so◊raky di◊lenmeler içerki girdejiler Gullugyny◊ (IGG), 

we girdeji salgydyna jogapkär federal guramany◊ i∆lerini◊ ÿolba∆çylyk edilmeginde hyÿanatçylyk 

we kemçilik hadysalaryny ÿüze çykarmaga mumkinçilik berdi. Senaty◊ maliÿe 

boÿunça Komiteti, IGG-i◊ operatiw i∆gärlerini◊ ∆eÿle güÿçli zor salmaga tölenilmedik salgydy◊ 

öwezini dolmak üçin mejbur bolandyklaryny we kähalatda, salgyt töleÿjileri bikanun 

yzarlandyklaryny tassyklaÿan görkezmelerini di◊ledi. Muny, raÿatlar özlerine IGG-ni◊ onu◊ 

ÿol bererliksiz hyjuwly tertibi bilen utga∆ÿan delilsiz talaplary bildirÿändiklerini aÿdyp 

tassykladylar, bu hamala, olary◊ tölemedik salgydy sebäplidir diÿen netijä geldiler. 1998-nji 

ÿylda Kongres IGG-da reformalary◊ geçirilmegi barada kanun kabul etdi, onu◊ netijesi 

gara∆syz gözegçilik bilele∆igini◊ döredilmegi we salgyt töleÿjilere, olary salgyt tölemäge 

degi∆lilikde mamladyklaryny subut etmek zerurlygyndan azat etmegi we IGG-i◊ jedelli 

halatlarda ozüni◊ degi∆li subutnamalary görkezmelidigini öz içine alÿan, has ygtybarly 

goragy◊ berilmegidir. 

Kongresi◊ gözegçilik boÿunça ygtyÿarlyklary, prezidenti◊ i∆ine gözegçiligi guramakda we 

döwlet syÿasatyny◊ üstünden barlagy amala a∆yrmakda nämäni◊ derwaÿys ähmiÿetli faktor 

bolup durÿandygyny elmydama tassyklaÿarlar. 

79

AB≈-y◊ Ÿokary Sudy 

80

5 

bap 

SUD PUDAGY 

KONSTITU- 

SIŸANY÷ 

DÜ≈ÜNDIRILI≈I 

«Konstitusiÿa laÿyklylykda, 

sud ulgamy bizi◊ 

azatlygymyzy◊ we bizi◊ 

eÿeçiligimizi◊ kepilnamasy 

bolup durÿar.» 

– Çarlz Ewans Hÿuz, AB≈-y◊ 

Ÿokary Suduny◊ Ba∆lygy, 

Elmaÿrda, Nÿu Ÿork ∆taty, 

1907-nji ÿylda sözlän sözi. 

81

Federal hökümeti◊ üçünji pudagy, sud 

häkimiÿeti, ÿurdu◊ bütin çägini öz içine 

alÿan sudlary◊ ulgamyndan durÿar. Bu 

ulgamy◊ ba∆ynda Birle∆en ≈tatlary◊ Ÿokary 

Sudy durÿar. 

≈tatlary◊ sud ulgamy entek Konstitusiÿany◊ 

taslamasy i∆lap düzülmänkäde 

bardy. Konstitusion Konwenti◊ wekillerini◊ 

arasynda federal sud ulgamlaryny◊ 

döredilmek zerurlygy, ∆eÿle-de 

bu ulgamy◊ ∆tatlary◊ sudlaryny gysyp 

çykarmalydygy ÿa-da däldigi barasyndaky 

mesele dogrusynda düÿpli gapmagar∆ylyklar 

ÿüze çykdy. Beÿleki ara alyp 

maslahatla∆ylÿan meseleler ÿaly, wekiller 

∆tatlary◊ sudlaryny◊ sud etmek hukuklaryny 

(ÿurisdiksiÿasyny) saklap galmagyna, 

∆ol bir wagtda Konstitusiÿany◊ 

federal sud ulgamyna çäklendirilen 

häkimiÿeti bermegine getirÿän ylala∆yklary 

gazandylar. Konstitusiÿany◊ 3-nji 

maddasynda federal sud ulgamlaryny◊ 

a∆akdaky esaslary kesgitlenilÿär: «Birle∆en 

≈tatlary◊ Sud häkimiÿeti di◊e Ÿokary 

Suda we Kongresi◊ wagtal-wagtal 

ykrar edip biljek a∆akda durÿan sudlaryna 

degi∆lidir». 

FEDERAL SUDLARY÷ ULGAMY 

Ÿokarda agzalan düzgünnamadan 

ugur alyp, birinji çagyry∆y◊ Kongresi 

ÿurdy okruglara böldi we her okrug üçin 

federal sudlary döretdi. Bu ba∆langyçdan 

häzirki düzüm emele geldi: Ÿokary 

Sud, 13 sany ∆ikaÿat sudlary, 94 sany federal 

okrug sudlary we aÿratyn sud 

etmäge hukukly 2 sany ÿörite sud. 

Häzirki watgda Kongress federal sudlary 

döretmekde we ÿatyrmakda, ∆eÿle-de federal 

sud ulgamynda sudÿalary◊ sanyny 

kesgitlemekde öz hukuklaryny saklap 

galÿar. Ÿöne onu◊ Ÿokary Sudy ÿatyrmaga 

hukugy ÿokdur. 

Sud häkimiÿeti hereket edÿän Konstitusiÿany◊, 

Kongresi◊ kanunlaryny◊ we 

Birle∆en ≈tatlary◊ halkara geple∆iklerini◊, 

ÿagny ilçileri◊, wezipeli adamlary◊, 

Birle∆en ≈tatlardaky da∆ary ÿurtlary◊ 

konsullaryny◊ i∆ine degi∆lilikde ÿüze 

çykÿan i∆lerine; AB≈-y◊ Hökümetini◊ 

tarapdar bolÿan jedellerine, ∆tatlary◊ 

arasyndaky (ÿa-da olary◊ raÿatlaryny◊) 

we da∆ary döwletleri◊ (ÿa olary◊ raÿatlaryny◊, 

ÿa-da olary◊ tabynlygyndakylary◊) 

arasyndaky jedellere we bergidarlyk 

baradaky i∆lere ÿaÿraÿar. 11-nji 

Düzedi∆ federal sud etmek hukugyny, 

bir ∆taty◊ talapkär, beÿleki ∆taty◊ hökümetini◊ 

günäkär hökmünde çyky∆ edÿän 

ÿagdaÿlaryndan aÿyrdy. Bu federal 

sud etmek hukugyny◊, ∆taty◊ hökümetini◊ 

talapkär hökmünde, beÿleki ∆taty◊ 

raÿatyny◊ günäkär hökmünde çyky∆ 

edÿän i∆lerine ÿaÿramaklygyna päsgel 

bermedi. 

Federal sudlary◊ häkimiÿeti raÿatlary◊ 

ÿitgini◊ öwezini dolmak we beÿleki 

zeperler baradaky arzalaryna, ∆eÿlede 

federal kanunlary◊ esasynda ÿüze 

çykÿan jenaÿat i∆lerine degi∆lidir. Konstitusiÿany◊ 

III-nji maddasyndan ∆tatlary◊ 

sudlaryny◊ we federal sudlary◊ 

arasyndaky çyl∆yrymly aragatna∆yklary◊ 

toplumy gelip çykÿar. Adatça, federal 

sudlarda aÿry-aÿry ∆tatlary◊ kanunlary 

esasynda ÿüze cykÿan i∆ler di◊lenilmeÿär.Ÿöne, 

federal sudlary◊ sud etmäge 

hukukly i∆lerini◊ toplumy hem bar; 

olar ∆tat sudlary tarapyndan di◊lenilip 

we karar çykarylyp biliner. ≈eÿlelikde, 

sudlary◊ iki ulgamyny◊ hem, bir ugurda 

özbolu∆ly sud etmek hukuklary we 

82

eÿleki ugurlarda gabat gelÿän sud etmek 

hukuklary bardyr. 

Konstitusiÿa, sud häkimiÿetini◊ gara∆syzlygyny, 

«federal sudÿalary◊ özlerini 

gowy alyp barÿan halatlarynda, öz 

orunlarynda oturjakdygy» baradaky düzgünnamasyna 

esaslanyp kepillendirÿär. 

I∆ ÿüzünde bolsa, bu olary◊ öz orunlarynda 

ömrüni◊ ahyryna çenli, ÿa hormatly 

dynç aly∆a çenli, ÿa-da gullukdan 

gidÿänçä oturjakdygyny a◊ladÿar. Egerde, 

sudÿa öz ornunda bolmak bilen düzgüni 

bozsa, onu◊ gar∆ysyna prezidente 

we federal hökümeti◊ beÿleki resmi 

adamlaryna degi∆lilikde edili∆i ÿaly, impiçment 

düzgüni ba∆lanylyp biliner. 

AB≈-y◊ sudÿalary prezident tarapyndan 

bellenilÿär, olary◊ belllenilmegi bolsa, 

Senat tarapyndan tassyklanylÿar. Bulardan 

ba∆ga, Kongress sudÿalary◊ is 

hakyny◊ möçberini kesgitleÿär. 

ŸOKARY SUD 

Ÿokary Sud Birle∆en ≈tatlary◊ ba∆ 

sudy bolup, ol Konstitusiÿa tarapyndan 

ÿörite döredilen ÿeke-täk sud bolup 

durÿar. Ÿokary Sudu◊ islendik kararyna 

hiç bir beÿleki sudlarda ∆ikaÿat edilip 

bilinmeÿär. Kongresi◊ Ÿokary Sudda 

oturÿan sudÿalary◊ sanyny kesgitlemäge 

we haÿsy ÿagdaÿlary◊ onda seredilmäge 

degi∆lidigi baradaky meseläni käbir 

çäklendirmeler bilen çözmäge ygtyÿary 

bardyr. Ÿöne Kongress Konstitusiÿany◊ 

özi tarapyndan Ÿokary Suda berlen 

ygtyÿarlyklary üÿtgedip bilmeÿär. 

Konstitusiÿada sudÿany◊ wezipesini 

almak üçin hukugy◊ berilmek ∆ertleri 

dogrusynda hiç zat aÿdylmaÿar. Onda 

sudÿalary◊ ÿurist bolmalydygy barada 

hiç hili talaplar ÿokdur, hakykatda bolsa, 

ähli federal sudÿalar we Ÿokary Sudu◊ 

agzalary hemi∆e aklawçylary◊ kollegiÿasyndan 

durÿardy. 

Ÿokary Sud döredilen wagtyndan 

bäri takmynan 200 ÿyla golaÿ mundan 

ö◊, onu◊ agzalary 100-den sähelçe 

gowrakdy. Ilkinji Ÿokary Sud onu◊ 

ba∆lygyndan we bä∆ agzasyndan durÿardy. 

So◊raky 80 ÿyly◊ içinde Ÿokary Sudu◊ 

agzalaryny◊ sany, 1869-njy ÿylda 

bu guramany◊ düzümi bir ba∆lygy◊ we 

sekiz agzany◊ derejesinde bellenilÿänça, 

üÿtgäp gelÿärdi. Ÿokary Sudu◊ 

ba∆lygy, bu sudu◊ ÿerine etiriji i∆lerine 

eÿe bolan, wezipeli adam bolup durÿar. 

Ÿöne, ol ÿa-da beÿleki i∆ boÿunça karar 

kabul edilende, Ÿokary Sudu◊ ba∆lygyny◊, 

edil agzalaryny◊ky ÿaly bir sesi 

bardyr. 

Ilki-ilkiler Ÿokary Sudu◊ sud etmek 

hukugy di◊e iki hili i∆e: da∆ary döwletleri◊ 

görnükli ÿolba∆çylaryna galta∆ÿan 

i∆lere we taraplary◊ biri ∆tat bolan i∆lere 

gönükdirilendi. Beÿleki ähli i∆lere Ÿokary 

Sud tarapyndan di◊e has a∆aky düzümlerdäki 

sudlary◊ arzalary netijesinde 

seredilÿärdi. 

Her ÿylda gelÿän mü◊lerçe i∆leri◊ 

içinden, Ÿokary Sud di◊e 150-ä golaÿyna 

seredÿär. Olary◊ köpüsi kanuny◊ 

teswirlemesini, ÿa-da haÿsydyr bir kanuny◊ 

ol ÿa-da beÿleki bölümini◊ kabul 

edilmeginde Kongresi◊ ugur alan niÿetlerini 

öz içine alÿar. ŸöneŸokary Sudu◊ 

i∆ini◊ degerli bölegini ÿerine etiriji 

häkimiÿeti◊ kanunlaryny◊ we aktlaryny◊ 

Konstitusiÿa gabat gelÿändigini 

anyklamak düzÿär. Sud der◊ewini◊ bu 

hukuklary Konstitusiÿada takyk görkezilen 

däldir. Has takygy, olar Ÿokary Sudu◊ 

Konstitusiÿany okamagy netijesinde 

83

özüni◊ garamagyna alan we amerikan 

ÿurisprudensiÿasyny◊ we ÿuridiki tejribesini◊ 

ösü∆ ÿolunda päsgelçilik bolan, 

1803-nji ÿyldaky, Marberi Medisony◊ 

gar∆ysyna gozgalan i∆de ynandyryjylykly 

görkezendigi barasyndaky garaÿ∆yny 

ö◊e çykarÿar. Özüni◊ bu i∆ baradaky kararynda 

Ÿokary Sud «Konstitusiÿa bap 

gelmeÿän kanuny akty◊ kanun däldigini 

tekrarlaÿardy we so◊ra «hiç bir ∆übhe 

bolmazdan sud edarasyny◊ ygtyÿaryny◊ 

we borjunÿ◊ kanuny◊ düÿp mazmunyny 

dü∆ündirmekden» ybaratdygyny görkezÿärdi. 

Agzalan garaÿy∆ ∆tatlary◊ hökümetlerine, 

ÿerli hakimiÿet guramalaryna 

hem ÿaÿradyldy. 

Ÿokary Sudu◊ kararyny◊ biragyzdan 

kabul edilmegi hökman däldir; kanun 

tarapyndan bellenilen zerur sanlaryny 

düzÿän ÿönekeÿ köpçüligi◊ bolmagy, 

ÿagny karar kabul etmekde bu guramany◊ 

alty agzasyny◊ gatna∆magy ÿeterlikdir. 

Sesleri◊ bölünen halatynda, karar 

kabul edilen bolsa, Ÿokary Sud, her birini◊ 

bu guramany◊ geljekki kararlaryny◊ 

esasy bolup hyzmat etjek köpçüligi◊ pikirini 

we azlygy◊ pikirini (ÿa-da aÿratyn 

pikiri) halka ÿaÿradÿar. Köplenç Ÿokary 

Sudu◊ agzalary sudu◊ düzümini◊ aglaba 

bölegini◊ garaÿy∆lary bilen gabat gelÿän 

sudÿalary◊ pikirlerini ÿazyp alÿarlar. Bu 

haçanda, Ÿokary Sudu◊ agzalaryny◊, 

sudu◊ aglaba bölegini◊ karar kabul etmegi◊ 

bar∆ynda ugur alan sebäpleri zerarly 

däl-de, ol ÿa-da beÿleki karar bilen 

ylala∆ÿan mahalynda edilÿär. 

84

AB≈-y◊ Ÿokary Suduny◊ 

agzalary (çepden saga): 

Klarens Tomas, 

Entonni Skeÿliÿa, 

Sandra Deÿ O’ Konnor, 

Entoni M. Kennedi, 

Dewid H. Souter, 

Stiwen J. Breÿer, 

Jon Pol Stiwens, 

Ÿokary Sudu◊ ba∆lygy 

Uilÿam H. Renkwist we 

Rut Beÿder Ginzberg. 

≈IKAŸAT SUDLARY 

WE FEDERAL OKRUG SUDLARY 

AB≈-y◊ sud ulgamynda Ÿokary Suddan 

so◊ra ikinji derejäni, 1891-nji ÿylda 

i∆leri◊ çözülmegine ÿardam etmek we 

Ÿokary Sudy onu◊ ägirt ÿükünden kemkäsleÿin 

bo∆atmak maksady bilen döredilen, 

∆ikaÿat sudlary eÿeleÿär. Kongress 

12 sany sebit okrug ∆ikaÿat sudlaryny we 

federal okrug boÿunça AB≈-y◊ ≈ikaÿat 

suduny döretdi. Bu sudlary◊ her birinde 

oturÿan sudÿalaryn sany anyk suda 

baglylykda uly üÿtgemelere (6-dan 28-e 

çenli) sezewar bolÿar. Ÿöne göçme sud 

mejlislerini◊ köpüsinde sudÿalary◊ sany 

10 bilen 15-i◊ aralygynda bolÿar. 

≈ikaÿat sudlary özlerini◊ sud etmäge 

hukukly çäklerinde federal okrug sudlaryny◊ 

(ikinji düzümli federal sudlary◊) 

kararlaryna seredÿärler. ≈eÿle hem, olara 

gara∆syz sazlaÿjy guramalary◊ i∆ine seretmäge, 

bu guramalary◊ halys tapdan 

dü∆en ÿagdaÿynda we hukuk meseleleri 

boÿunça düÿpli agzalalyklary◊ bar mahalynda 

ygtyÿarlyklar berlendir. Mundan 

ba∆ga-da, AB≈-y◊ federal okrug boÿunça 

≈ikaÿat Sudy bütin ÿurdu◊ çäginde ÿörite 

i∆ler boÿunça ∆ikayat arzalaryna, ÿagny 

söwda we senet i∆ini etmek hukugy bilen 

bagly i∆lere, ∆eÿle-de, ÿörite sud etmäge 

hukukly sudlar, halkara söwda meseleleri 

boÿunça Federal sud we Federal ≈ikaÿat 

sudy tarapyndan kabul edilÿän kararlara 

seretmekde sud etmek hukugyna eÿedir. 

≈ikaÿat sudlaryndan so◊ra, has 

a∆aky düzümli sudlar federal okrug sud- 

85

Bu suratda Kolarado ∆tatyny◊ Denwer ∆äherinde AB≈-y◊ federal okrug sudunda 

Terri Nikolsa (sagdan ikinji) sud edili∆i ∆ekillendirilipdir. Nikols 1995-nji ÿylda 

Oklahoma ∆tatyndaky Oklahoma ∆äherini◊ federal binÿatlaryny◊ birinde bombany 

partlatmaga gatna∆andygy üçin suda berildi we aÿyplandy. 

larydyr. 50 ∆tat we AB≈-y◊ çägi jebir çeken 

taraplary◊ öz i∆lerini◊ sudy çözülÿän 

ÿerlerine a◊sat yeter ÿaly 94 sany 

sud okruglaryna bölünendir. Her bir okrug 

sudunda azyndan iki sudÿa bardyr, 

kabir ∆unu◊ ÿaly sudlarda birnäçe 

sudÿalar bardyr. Sudÿalary◊ sany 24- 

den geçÿän köp ilatly sud okruglaryny◊ 

hem sany az däldir. I∆lere seretmekde 

ÿükü◊ köp bolmagyna baglylykda, bir 

okrugy◊ sudÿasy wagtlaÿyn beÿleki okrugda 

i∆läp biler. ≈u◊a me◊ze∆ sud okruglaryny◊ 

çäklerini, ilaty◊ sanyna, 

meÿdanyna we i∆i◊ göwrümine laÿyklykda, 

Kongress belleÿär. Käbir kiçi ∆tatlary◊ 

özleri ∆eÿle sud okruglary bolup 

durÿarlar, ∆ol bir wagtda her bir uly ∆tatda: 

Nÿu Ÿorkda, Kaliforniÿada we Tehasda 

4 sud okrugy bardyr. 

Sudÿalar hemi∆elik i∆leÿän sud okruglarynda 

i∆lemelidirler. Bu Kolumbiÿa 

federal okrugyna degi∆li däldir. Okrug 

sudÿalary öz nobatdaky mejlislerini okrugy◊ 

dürli ∆äherlerinde geçirÿärler. 

Bu sudlarda çözülÿän i∆leri◊ we hukuk 

jedellerini◊ köpüsi federal jenaÿat 

hukugy boÿunça jenaÿatlara we federal 

düzgün bozmalara, ÿagny hat üsti bilen 

iberilmäge degi∆li däl zatlara, federal 

emlägi◊ talanmagyna, azyk önümlerini◊ 

86

arassalygy baradaky kanuny◊ bozulmagyna, 

bank kanunlaryny◊ berjay edilmezligine, 

galp pul çykarylmagyna we 

kontrafaksiÿa ÿaly i∆lere degi∆lidir. Bular, 

uly ge◊e∆ agzalaryny◊ aÿyplama aktlary 

bilen, umumy hukuga degi∆lilikde 

jenaÿat edenleri aÿyplaÿan we oturda∆lary◊ 

i∆ boÿunça karar çykarÿan ÿeke-täk 

federal sudlardyr. 

Her bir sud okrugynda bergidarlyk 

i∆leri boÿunça hem sud bardyr, sebäbi 

Kongress bergidarlyk i∆lerini◊ ∆tat sudlarynda 

dal-de, eÿsem federal sudlarda 

çözülmelidigi hakynda karar kabul etdi. 

Bergidarlyk düzgünine laÿyklykda, 

aÿry-aÿry adamlar, ÿa-da kärhanalar 

bergidarlaryna bergisini berip bilmedik 

halatynda, öz aktiwlerini◊ sudu◊ gözegçiligi 

astynda ÿatyrylmagyny, ÿa-da öz 

maliÿe i∆lerinini◊ tertibe salynmagyny 

we bergilerini üzmekligi◊ meÿilnamasyny 

i∆läp düzmegi gazanyp bilerler. 

SUD ETMÄGE HUKUKLY 

ŸÖRITE SUDLAR 

Umumy sud etmäge hukukly federal 

sudlar ÿeterlik bolmady we wagtal-wagtal 

ÿörite sudlary◊ döredilmeginde zerurlyk 

döredi. Olar «kanun sudlary» ady 

bilen bellidir, sebäbi olar Kongresi◊ 

kanuny tarapyndan döredildi. Bu sudlardaky 

sudÿalar beÿleki federal sudlardaky 

kärde∆leri ÿaly, prezident tarapyndan 

ömürlik saÿlanÿarlar, ÿöne olary◊ 

Senat tarapyndan goldanylmasy hökmanydyr. 

Häzirki wagtda birinji düzümi◊ sud 

etmäge hukugy kesgitli i∆leri◊ toparyna 

degi∆li i∆lerde ÿurdu◊ bütin çägine 

ÿaÿraÿan iki ÿörite sudy bardyr. Halkara 

söwda meseleleri boÿunça Federal sud 

halkara söwda we gümrükhana meseleleri 

bilen bagly i∆leri◊ seredilmesi bilen 

me∆gullanÿar. Federal ≈ikaÿat suduny◊ 

sud etmek hukugy Birle∆en ≈tatlara ÿetirilen 

pul zyÿanyny◊ öwezini dolmak 

barasynda talap arzalaryna, federal düzgünler 

dogrusynda jedellere, hususy 

eÿeçiligi◊ federal hökümet tarapyndan 

bikanun eÿelenmegine we Birle∆en ≈tatlara 

bildirilen beÿleki ∆ikaÿatlary◊ tutu∆ 

toplumyna degi∆lidir. 

❏ 

87

Bu suratda suratçy Prezident Adamsy (sagda) Ak Tamda onu◊ so◊ky gijesinde öz 

partiÿasyny◊, federalistleri◊ partiÿasyny◊, adamlaryny hökümetde dürli wezipelere 

belleÿändigi barada kagyzlara gol çekÿän pursadyny ∆ekillendiripdir. Sud ulgamynda 

Adamsy◊ bellänlerini◊ biri, Wilÿam Marberi, ozüni◊ eÿelemeli wezipesine hukugy 

tassyklaÿan dokumenti entäk almandy we ol ony Ÿokary suda täze administrasiÿada 

ministri◊ wezipesini eÿelän Jeÿms Medisony◊ gar∆ysyna arza bermek bilen almaga 

synany∆dy. Sudu◊ Marberini◊ Medisona gar∆y i∆i boÿunça karary sud gözegçiligi 

garaÿ∆yny ÿola goÿdy. 

88

6 

bap 

ŸOKARY 

SUDU÷ TARYHY 

KARARLARY 

«Sudu◊ agzalary amaly 

tejribeden sapak alÿarlar 

we fizikadaky we tebigy 

bilimlerdäki synaglar 

we ÿal◊y∆lyklar prosesini◊ 

adyl suda iberilmekde 

hem ulanarlykdygyny ykrar 

edip has ynandyryjylykly 

delilleri◊ güÿjüni◊ o◊unde 

boÿun egijilik bilen ba∆ 

egÿärler» – Luis D. Brendeÿs, 

AB≈-y◊ Ÿokary Suduny◊ 

agzasy, «Koronado oil 

end gaz kompanini◊» 

gar∆ysyna Bernet sud i∆inde 

çyky∆yndan, 1932 ÿ. 

89

1790-njy ÿylda özüni◊ ilkinji mejlisini 

geçireli bäri, Ÿokary Sud häkimiÿeti◊ 

ygtyÿarlyklaryndan raÿat hukuklaryna 

we metbugaty◊ azatlygyna çenli dürli 

meseleler boÿunça mü◊lerçe delillendirilen 

sud kararlaryny kabul etmeli 

boldy. Bu kararlary◊ köpüsi gi◊ jemgyÿetçilige 

az mälim we onda aÿratyn 

gyzyklanma döretmeÿän bolsa-da, olary◊ 

birnäçesi amerikan taryhyny◊ ösü∆ine 

eden täsiri nukdaÿnazaryndan görnükli 

bolup durÿarlar. A∆akda Ÿokary 

Sud tarapyndan seredilen has ähmiÿetli 

i∆leri◊ birnäçesini◊ gysgaça beÿannamasy 

berilÿär. 

MARBERI MEDISONY÷ 

GAR≈YSYNA (1803 Ÿ.) 

Köplenç, Ÿokary Sudu◊ taryhynda 

örän wajyp diÿlip atlandyrylÿan Marberini◊ 

Medisony◊ gar∆ysyna i∆i boÿunça karary 

sud gözegçiligi garaÿ∆yny we kanun 

çykaryjy we ÿerine etiriji aktlary◊ Konstitusiÿa 

gabat gelÿandigini kesgitlemekde 

bu sudu◊ ygtyÿarlyklaryny i∆e girizdi. 

Bu i∆ 1800-nji ÿyly◊ saÿlawlarynda 

demokrat-respublikaçy Tomas Jeffersony◊ 

∆ol wagt prezidenti◊ wezipesinde 

bolan federalist Jon Adamsy ÿe◊eninden 

so◊ tuta∆an syÿasy jedeli◊ netijesinde 

ÿüze çykdy. Adamsy◊ administrasiÿasyny◊ 

häkimiÿetde bolmagyny◊ 

so◊ky günlerinde, agalyk ediji ÿagdaÿy 

federalistler eÿeleÿän Kongress köpsanly 

sud wezipelerini ∆ol sanda Kolumbiÿa 

federal okrugynda 42 sany ylala∆dyryjy 

sudÿany◊ wezipesini döretdi. 

Senat bu bellenmeleri tassyklady; prezident 

olara gol çekdi we döwlet kätibi ÿokarda 

agzalan wezipelere bellenmeler 

barada bu dokumentlere möhür goÿup 

tassyklamalydy we olar bellenilen adamlara 

resmi ÿagdaÿda gow∆urylmalydy. 

I∆i◊ so◊ky günlerini◊ howlukmaçlygynda 

∆ol wagtky kätip wezipä bellenilÿändigi 

baradaky dokumentleri dört sany 

ylala∆dyryjy sudÿa, ∆ol sanda Wilÿam 

Marberä hem gow∆urmagy unudypdyr. 

Prezident Jeffersony◊ administrasiÿasyndaky 

täze döwlet kätibi Jeÿms 

Medison bellenilmeler baradaky bu dokumentleri 

gow∆urmakdan ÿüz dönderdi, 

sebäbi täze administrasiÿa federalistleri◊ 

öz partiÿalaryny◊ agzalaryny häkimiÿeti◊ 

sud pudagyna girizjek bolÿandygyna 

närazylyk bildirdi. ≈onda Marberi, 

onu◊ wezipä bellenendigi baradaky 

dokumentleri bermäge Medisony borçly 

etmegini sorap, talap arzasy bilen Ÿokary 

Suda ÿüz tutdy. 

Eger, Ÿokary Sud Marberini◊ tarapyny 

tutan bolsa, gow∆urmak barada 

bu buÿrugy◊ ÿerine ÿetirilmeginde mejbury 

çäräni üpjün etmegi◊ usullaryny 

ulanmak barada, sudu◊ hiç hili ygtyÿary 

ÿok mahalynda, Medison entegem dokumentleri 

gow∆urmakdan boÿun gaçyryp 

bilerdi. Eger-de, sud Marberini◊ gar- 

∆ysyna karar çykaran bolsa, onda Marberä 

kanuny hukugy bolan wezipäni bermekden 

boÿun gaçyrmak ÿoly bilen, sud 

häkimiÿetini◊ Jeffersony◊ tarapdarlaryna 

a◊satlyk bilen berilmegini◊ howpy 

dörärdi. Ÿokary Sudu◊ ba∆lygy Jon 

Mar∆al Ÿokary Sudu◊ bu i∆e seretmäge 

ygtyÿaryny◊ ÿokdugy barada karar çykarmak 

bilen bu jedeli çözdi. Mar∆al 

Ÿokary Suda ∆u◊a me◊ze∆ ygtyÿarlyklary 

berÿän sud häkimiÿeti baradaky 

Kanuny◊ 13-nji bölümini◊ Konstitusiÿa 

ters gelÿändigini aÿtdy, sebäbi ol Ÿokary 

Sudu◊ ba∆langyç sud etmek hu- 

90

XIX asyry◊ ba∆larynda Nÿu-Ÿork aÿlagy Gibbonsy◊ Ogdena gar∆y sud i∆ini◊ 

geçirilen ÿeri boldy, onda Ÿokary Sud Kongresi◊ ∆tatlary◊ arasyndaky söwdany 

sazlamakda ygtyÿarlyklaryny tassyklady. 

kugyny, Konstitusiÿany◊ hut özi tarpyndan 

kesgitlenen sud etmek hukugy bilen 

de◊e∆direni◊de, gi◊eldÿär. Bu i∆ dogrusynda 

karar kabul etmekden ÿüz dönderip, 

Ÿokary Sud özüni◊ adyl sudu◊ 

gutarnykly çözüjisi hökmünde wezipesini 

saklap galdy. 

GIBBONS OGDENI÷ 


«Konfederasiÿa maddalaryna» laÿyklykda 

döredilen Birle∆en ≈tatlary◊ ilkinji 

hökümeti gow∆akdy, hususan-da, 

onu◊ milli ykdysadyÿeti sazlamak boÿunça 

ygtyÿarlyklary, ∆ol sanda ∆tatlary◊ 

arasyndaky söwda akymyny sazlamakda 

ygtyÿarlygy ÿeterlik däldi. Konstitusiÿa 

AB≈-nÿn Kongresine «käbir ∆tatlary◊ 

arasyndaky söwdany sazlamaga» ygtyÿar 

berdi.Ÿöne, seÿle ygtyÿarlyklar ykdysady 

meseleleri◊ çözgüdini◊ üstünden 

gözegçiligi saklamak islän ∆tatlar tarapyndan 

∆übhe astyna alynÿardy. 

XIX asyry◊ ba∆larynda Nÿu-Ÿork 

∆taty Nÿu-Ÿorky◊ we Nÿu-Jersini◊ arasynda 

gatnaÿan gämileri◊ eÿelerine ∆eÿle 

i∆ bilen me∆gullanmaga Nÿu-Ÿork 

∆tatyny◊ rugsadyny almaga borçly edÿän 

kanun kabul etdi. Aaron Ogdeni◊ ∆eÿle 

rugsady bardy, Tomas Gibbonsy◊ky bolsa 

ÿokdy. Ogden Gibbonsy◊ Nÿu-Ÿork 

∆tatyndan degi∆li rugsady bolmazdan 

bäsde∆ bolup dyrÿandygyny bilenden 

so◊ra, Gibbonsa i∆ewürlük bilen me∆gullanmagy 

gadagan etmegi sorap, suda 

ÿüz tutdy. Gibbonsda o◊a 1793-nji ÿylda 

federal hökümetleri◊ kabota¤ gämi gatnawy 

baradaky Kanunyna laÿyklykda, 

de◊izi◊ kenarÿaka suwlarynda ÿüzmäge 

berlen rugsady bardy, ÿöne Nÿu-Ÿork 

∆tatyny◊ sudlary Gibbonsy◊ kanuny bozandygy 

dogrusynda Ogden bilen ylala∆dylar, 

sebäbi onda Nÿu-Ÿork ∆tatyny◊ 

rugsady ÿokdy. Ÿöne, haçan-da 

Gibbons öz i∆i bilen Ÿokary Suda ÿüz tutanda, 

onu◊ agzalary Nÿu-Ÿork kanunyny 

Konstitusiÿa laÿyk däl diÿip ykrar 

etdiler, sebäbi ol AB≈-ÿn Kongresini◊ 

söwdany sazlamakda ygtyÿarlyklaryny◊ 

bozulmasy bolup durÿardy. 

91

«‹Sazlamak› sozi özüni◊ düÿp manysynda 

sazlanylmaly zady◊ üstünden doly 

hukugy◊ bolmagyny a◊ladÿar» diÿip Ÿokary 

Sudu◊ agzalary aÿtdylar. ≈onu◊ 

üçin hem «ol ∆ol bir zada degi∆lilikde 

∆ol bir hereketleri edÿän beÿlekileri◊ 

ähli hereketlerini aradan aÿyrÿar». 

DRED SKOTT SENDFORDY÷ 


Dred Skott, hojaÿyny Jon Emersony◊ 

gulçulyga ÿol berÿän ∆tatdan, Missuriden, 

gulçulygy◊ gadagan ÿerine, Illinoÿsa, 

alyp giden guludyr. Birnäçe ÿyldan 

so◊, Skott Emerson bilen Missurä 

Gul Dred Skott, ozüni◊ erkin adamdygyny 

aÿan etdi, sebäbi ol birnäçe wagt 

erkin ∆tatda ÿa∆apdyr we degi∆li statusy 

almak talaby bilen suda ÿüz tutupdyr. 

Ÿokary Sud 1857-nji ÿyldaky, gi◊ tankyda 

sezewar bolan we so◊ra ÿatyrylan, 

karary bilen Skotty◊ talabyny ret etdi. 

dolanyp geldi. Skott erkin ∆tatda ÿa∆andygy 

üçin, özüni indi gul diÿip hasaplamaly 

däl diÿip pikir etdi. 

1843-nji ÿylda Emerson aradan 

çykdy we üç ÿyl geçenden so◊ra, Skott 

özüni◊ azatlygyny talap edip, Emersony◊ 

dul aÿalyny suda berdi. Onu◊ i∆i 

1850-nji ÿylda Missuri ∆tatyny◊ sudlaryny◊ 

birinde ÿe◊di. Ÿöne 1852-nji 

ÿylda Ÿokary Sud ÿerli sudu◊ kararyny 

ret etdi. ≈ol wagtda hanym Emerson 

gaÿtadan durmu∆a çykdy we Skott onu◊ 

erkek dogany Jon Senfordy◊ eÿeçiligi 

boldy (onu◊ familiÿasy sud dokumentlerinde 

Senford diÿlip ÿal◊y∆ ÿazylan). 

Skott, ÿene-de erkinlige eÿe bolmak 

üçin, Senfordy suda berdi. I∆e 1854-nji 

ÿylda Senfordy◊ gar∆ysyna karar çykaran 

federal sudlary◊ birinde seredildi. 

Haçan-da, bu i∆ Ÿokary Suda geçirilende, 

onu◊ agzalary Skotty◊ erkin ∆tatda 

ÿa∆andygy sebäpli azat edilmezligi 

barada karar kabul etdiler; gara tenli bolany 

sebäpli ol raÿat däldir, ∆onu◊ üçin 

umumy we status hukugyny◊ kadalary 

boÿunça hereket edÿän suda talap arzasy 

bilen ÿüz tutmaga hukugy ÿokdur. 

Bu karar gi◊ tankyda eÿe boldy we öz ornundaka 

1860-njy ÿylda gulçulyga gar∆y 

çyky∆ eden we 1861-nji ÿylda Raÿatlyk 

ur∆uny◊ ba∆lanmagyny ÿakynla∆dyran 

prezident Awraam Linkolny◊ saÿlanmagyna 

köp babatda ÿardam etdi. Konstitusiÿany◊ 

on üçinji düzedi∆i tarapyndan 

Dred Skotty◊ Senfordy◊ gar∆ysyna 

i∆i boÿunça karar Konstitusiÿa laÿyk däl 

diÿlip hasaplandy; ol 1865-nji ÿylda 

gulçulygy ÿatyrdy we on dördünji düzedi∆ 

bilen 1868-nji ÿylda önki gullara 

raÿatlyk berdi. 

92

ZÄHMET GATNA≈YKLARY 

MESELELERI BOŸUNÇA MILLI 

DOLANDYRYJY EDARA 

(ZGMMDE) «JOUNS END LAFLIN 

STIL KORPOREŸ≈INI÷» 

GAR≈YSYNA (1937) 

Gibbonsy◊ Ogdena gar∆y i∆i Kongresi◊ 

∆tatlary◊ arasyndaky söwdany sazlamakda 

hökümdarlygyny tassyklan bolsa, 

onda ZGMMDE-ni◊ Jounsa we Lafline 

gar∆y i∆i Kongresi◊ ygtyÿarlyklaryny 

gi◊eltdi we onu◊ söwdany sazlamakdaky 

hukugyna ∆tatlary◊ arasyndaky söwda 

bilen me∆gullanÿan pudaklary◊ i∆ amalyÿetini 

sazlamak hukugyny go∆dy. 

«Jouns we Laflin» ÿurdu◊ i◊ iri polat 

guÿujy zawodlaryny◊ biri, ol on sany 

hakyna tutma i∆gäri kärde∆ler arkaly∆ygyny◊ 

i∆ine gatna∆andygy üçin 

i∆den çykarmak bilen, 1935-nji ÿyly◊ 

Zähmet gatna∆yklary barada Milli kanunyny 

bozupdyr. Bu kanun zähmet gatna∆yklaryny◊ 

çäginde sap ÿürekli däl 

i∆i◊ tutu∆ toparyny◊ ÿüze çykmagyny gadagan 

edÿär we kärde∆ler arkala∆yklaryny 

döretmekde we bilelikdäki ∆ertnamalary 

bagla∆makda i∆çileri◊ hukuklaryny 

goraÿar. Ÿokarda agzalan polat 

guÿujy kompaniÿa, i∆den çykarylan i∆çileri◊ 

i∆lerini gaÿtaryp bermek baradaky 

ZGMMDE-ni◊ görkezmesini ÿerine ÿetirmekden 

boÿun gaçyrdy. Federal okrug 

∆ikaÿat sudy Milli dolandyryjy edarany◊ 

ozüni◊ buÿrugyny◊ mejbury ÿerine ÿetirilmesi 

baradaky talabyny ret etdi we 

Ÿokary Sud i∆i◊ gaÿtadan seredilmesi 

bilen me∆gul boldy. 

Bu i∆de Kongresi◊ ∆tatlary◊ arasyndaky 

söwda bilen me∆gullanÿan kampaniÿalary◊ 

«yerli» i∆je◊ligini, ÿa-da 

hakykaty aÿdan-da, bir ∆tatda geçirilÿän 

1946-njy ÿylda Pensilwaniÿa ∆tatyny◊ 

Pittsburg ∆äherindäki «Jouns we Laflin» 

polat guÿujy zawodyny◊ geçelgesinde 

onu◊ administrasiÿasyny◊ syÿasatyna 

närazylyk bildirme hökmünde ÿygnanan 

i∆çiler. On ÿyldan so◊, Ÿokary Sud 

kärde∆ler arkala∆yklaryny döretmekde, 

i∆gärleri◊ i∆e alÿanlar bilen bilelikde 

∆ertnamalary bagla∆makda i∆çileri◊ 

hukuklaryny ykrar etmekden ÿüz dönderendigi 

zerarly, «Jouns we Laflini◊» 

administrasiÿasyna gar∆y karar çykardy. 

i∆je◊ligi sazlamaga ygtyÿaryny◊ bardygy, 

ÿa-da ÿokdugy baradaky mesele çözüldi. 

«Jouns we Laflin» korporasiÿasy 

öz zawodyny◊ i∆ ∆ertlerini◊ ∆tatlary◊ 

arasyndaky söwda galta∆maÿandygyny 

tekrarlaÿardy. «I∆çileri◊ we telekeçileri◊ 

arasynda du∆mançylygy◊ bolmagy 

zerarly önümçiligi◊ wagtlaÿyn togtadylmagyny◊ 

∆tatlary◊ arasyndaky söwdany◊ 

ÿagdaÿyna has düÿpli täsir etjekdigini» 

görkezmek bilen, Ÿokary Sud 

meseläni◊ beÿle goÿulmagy bilen ylala∆mady. 

«Hakyna tutma i∆gärleri◊ öz 

guramalaryny döretmäge hukugyny ykrar 

etmeklik we bilelikdäki ∆ertnamalary 

bagla∆mak üçin bu i∆çiler tarapyndan öz 

islegleri boÿunça saÿlanan ba∆lyklaryny◊ 

bolmagy, örän köp halatda, senagat- 

93

Gara tenli we akÿagyz çagalar, 1954-nji ÿylda Ÿokary Sudu◊ milli magaryf Bölümine 

gar∆y Braun sud i∆inde AB≈-y◊ mugt döwlet mekdeplerinde ak we afro-amerikanlary◊ 

hökmany bilelikdäki okamasyny girizeninden so◊ra, bile okaÿarlar. 

da parahatçylykly gatna∆yklary◊ derwaÿys 

möhüm ∆erti bolup durÿandygyny 

tejribe açyk-aÿdy◊ görkezdi». Zähmet 

gatna∆yklary baradaky Milli kanuny◊ 

konstitusion häsiÿetini goldamak bilen, 

Ÿokary Sud o◊at guralan i∆e ÿe◊i∆ yglan 

etdi we federal hökümet tarapyndan senagaty◊ 

has çu◊◊ur we gi◊ gerimde sazlanmasyny◊ 

ba∆langyjyny goÿdy. 

BRAUN HALK MAGARYF 

BÖLÜMINI÷ GAR≈YSYNA (1954) 

Bu taryhy i∆e çenli birnäçe ∆tatlarda 

we Kolumbiÿa federal okrugynda, Ÿokary 

Sudu◊ Plessini◊ Fergÿusona gar∆y 

i∆i boÿunça 1896-njy ÿyldaky karary bilen 

tassyklanan, ÿagny mekdeplerde birme◊ze∆ 

okuw ∆ertleri bolsa, jyns hukuklaryna 

rugsat berÿän mekdep ulgamyny◊ 

jyns hukuklary hereket edÿärdi. 1951-nji 

ÿylda Kanzas ∆tatyndaky Topika ∆äherini◊ 

ÿa∆aÿjysy Oliwer Braun öz sekiz 

ÿa∆ly gyzyny◊ adyndan ∆äher mekdep 

ge◊e∆ini suda beren mahaly «birme◊ze∆ 

∆ertlerde aÿry okatmaklyk» baradaky 

garaÿy∆a gar∆y çykdy. Braun gyzyny◊ öz 

ÿa∆aÿan öÿlerinden bä∆ kwartal a◊yrda 

ÿerle∆ÿän akÿagyzlary◊ mekdebine barmagyny 

isleÿardi. Braun üçin, gyzyny◊ 

öz öÿünden ÿigrimi bir kwartal a◊yrda 

ÿerle∆ÿän afro-amerikanlar üçin mekdepde 

okanyndan, bu has amatlydy. Federal 

sudlary◊ biri mekdepleri◊ ikisinde 

hem okamak ∆ertlerini◊ birme◊ze∆digini 

anyklap, Brauny◊ arzasyny makullamaÿan 

karar kabul etdi. 

94

Klarense Erl Gideon Ÿokary Sudda öz 

i∆ini◊ di◊lenmesine taÿÿarlanan wagtynda 

peÿdalanan kitaphanasyna kybapda∆ 

ÿuridiki kitaphanada me∆gullanÿar. 

1963-nji ÿylda sud Gideony◊ peÿdasyna 

karar çykardy we amerikan sudlaryny öz 

hususy aklawjysyny hakyna tutmaga 

mumkinçiligi bolmadyk günäkärlere aklawjy 

bermäge borçly etdi. 

≈ol wagtda Günorta Karolina, Virjiniÿa 

we Delawer ∆tatlaryndaky beÿleki 

gara tenli çagalary◊ ene-atalary hem 

∆u◊a me◊ze∆ talaplary bildirdiler. Delawerdäki 

sud afro-amerikanlar üçin 

mekdepleri◊ akÿagyzlary◊ mekdeplerinden 

ÿaramazdygyny kesgitledi we gara 

tenli çagalary◊ akÿagyzlary◊ mekdeplerine 

geçirilmegini bÿurdy.Ÿöne, akÿagyzlar 

üçin mekdepleri◊ jogapkär adamlary 

bu karar babatynda Ÿokary Suda ∆ikaÿat 

etdiler. 

Ÿokary Sud bu i∆leri◊ ählisini◊ seredilmesini◊ 

bar∆ynda getirilÿä◊ delillere 

∆ol bir wagtda seredÿärdi. Kynçylyk 

çekÿän afro-amerikanlar tarapyndan 

berlen i∆leri◊ gysgaça yazuw beÿannamalary 

jyns hukuklaryny◊ gara tenli çagalara 

näme sebäpli zeper ÿetirÿändigini 

dü∆ündirÿän psihologlary◊ we sosiologlary◊ 

maglumatlaryny we subutnamalaryny 

özünde saklaÿardy. 1954-nji ÿylda 

Ÿokary Sud biragyzdan karar etdi, 

«ÿagny bilim pudagynda aÿry, ÿöne birme◊ze∆ 

okadyly∆ orun tutup bilmez», 

∆eÿle-de mugt döwlet mekdeplerinde 

jyns hukugyny◊ gara tenli çagalary «on 

dördünji düzedi∆de berjaÿ etmegi◊ kepilnamasy 

bar bolan kanunlar tarapyndan 

berilÿän de◊ goragdan» mahrum 

edÿändigi barada karar çykardy. 

GIDEON WEINRAŸTY÷ 


MIRANDA ARIZONANY÷ 


1960-njy ÿyllardaky Ÿokary Sudu◊ 

iki sany karary jenaÿat etmekde aÿyplanan 

adamlary◊ hukuklaryny gorady. 

Klarense Erl Gideon 1961-nji ÿylda Floridada 

bilÿard oÿnalÿan jaÿa girendigi 

üçin tussag edildi. Haçan-da, ol sud tarapyndan 

bellenilen aklawçyny◊ berilmegini 

talap edende, ∆taty◊ kanunyny◊ 

aklawçyny◊ berilmegini di◊e kanun 

boÿunça mümkin, ÿa-da hökmany ölüm 

jezasy berilip bilinjek, ÿagny öldürilme, 

ÿa-da beÿleki agyr jenaÿatlar ÿaly jenaÿatlar 

barada i∆lere seredilende göz 

ö◊ünde tutÿandygyny aÿdyp, sudÿa bu 

talaby ret etdi. Gideony◊ özi gorandy we 

günäli diÿlip ykrar edildi. Tussaglykda 

bolmak bilen, ÿurisprudensiÿany öwrenip 

we Ÿokary Suda haÿy∆nama ÿazyp, 

ol ençeme sagatlap türme kitaphanasynda 

oturdy. Ÿokary Sud Gideony◊ i∆ine 

adalatly seretmekden boÿun gaçyryp- 

95

dyrlar diÿen karara geldi we her bir 

∆taty◊ jenaÿat etmekde aÿyplanÿan, özlerine 

goragçy tutunmaga ÿagdaÿy ÿok 

adamlara aklawçy bermelidigi barada 

buÿruk berdi. Haçan-da, Gideona gorag 

aklawçysyny◊ kömegi bilen azatlyga 

çykmak ba∆ardan-da, ondan aÿyplanma 

aÿryldy we ol aklanyldy. 

Laÿyk üç ÿyldan so◊, Ÿokary Sud 

günäkärlenÿänleri◊ sud zalyna dü∆mezden 

ö◊ürti, aklawçy almaga hukuklaryny◊ 

bolmalydygy barada karar kabul 

etdi Arizona ∆tatyny◊ sudy tarapyndan 

Ernesto Miranda töleg almak maksady 

bilen we zorlamak üçin adam ogurlandygy 

sebäpli ÿyl kesildi. Miranda ÿyl 

kesilmegi iki sagatlyk soragdan so◊ polisiÿa 

i∆gärlerine onu◊ boÿun almagyna 

esaslanÿardy, üstesine-de, o◊a sorag 

edilen wagtynda aklawçyny◊ bolmagy 

dogrusynda hiç zat aÿdylmandyr. Öz kararynda 

Ÿokary Sud poliseÿlerden tussag 

wagtynda olary◊ tussag edilÿänleri 

häzirki wagtda «Mirandany◊ duÿduryly∆y» 

ady alan, ÿagny guman edilÿänleri◊ 

dymmaga hukugyny◊ bardygy barada 

we olar tarapyndan aÿdylanlary◊ hemmesini◊ 

olary◊ gar∆ysyna ulanylyp bilinjekdigi, 

∆eÿle-de güman edilÿänleri◊ sorag 

edilmeginde aklawçyny◊ gatna∆yp 

biljekdigi we eger-de, olary◊ aklawçy 

tutmaga ÿagdaylary ÿok bolsa, olary◊ 

o◊a berkitjekdigi barada ö◊üden 

duÿdurmalydygyny talap etdi. 

Mirandany◊ Arizona gar∆y i∆i 

boÿunça karary Ÿokary Sudu◊ has belli 

kararlaryny◊ biri bolup durÿar, sebäbi 

Mirandany◊ ö◊ünden habardar edilmesini◊ 

dramala∆dyrylmagy amerikan kinosynda 

we amerikan telewideniÿesinde 

adaty ÿagdaÿa öwrüldi.Ÿöne, 1999-njy 

Martin Lÿuter King, kiçi (sagda), 1960-njy 

ÿylda Jorjiÿa ∆tatyndaky Atlantada tussag 

wagtynda. ≈ol ÿyly◊ özünde Kingi◊ 

Montgomerodäki tussaglygy, Alabama 

∆taty, «Nÿu-Ÿork Tayms» gazetini◊ 

Salliwene gar∆y sud i∆inde wakalary◊ 

ösü∆ini çaltlandyrdy; onu◊ bar∆ynda 

Ÿokary Sud döwleti◊ wezipeli adamsyny◊ 

özüne metbugat tarapyndan 

myjabat atylandygy barada arzany 

görkezmäge metbugaty◊ beÿannamalary 

«hakykatdanda erbet niÿetli häsiÿete» 

eÿe bolÿan ÿagdaÿyndan we maglumatlary◊ 

galpdygyna ÿa-da däldigine 

seretmezden «jogapkärçiliksiz biperwaÿlygy◊» 

bolmagy bilen çap edilÿä◊ 

ÿagdaÿyndan ba∆ga wagtlarda, hukugyny◊ 

ÿokdugy barada karar çykardy. 

ÿylda federal ∆ikaÿat sudlaryny◊ biri bu 

karara, banky ÿarandygy sebäpli ÿyl kesileni◊ 

özüne hukuklaryny◊ bolmalysy 

ÿaly okalyp berilmändigini aÿdan Dikkersony◊ 

Birle∆en ≈tatlara gar∆y i∆inde, 

gar∆y çykdy. 2000-nji ÿyly◊ iÿunynda 

Ÿokary Sud Dikkersony◊ i∆ine gaÿtadan 

seretmek we bu i∆in ara alyp maslahat- 

96

la∆masyny◊ bar∆ynda Mirandany◊ i∆ini◊ 

hem esaslydygyna gaÿtadan seretmek 

kararyna geldi. 

«NŸU-ŸORK TAŸMS KOMPANI» 

SALLIWENI÷ GAR|YSYNA (1964 Ÿ.) 

AB≈-ny◊ Konstitusiÿasyna 1-nji Düzedi∆ 

metbugaty◊ azatlygyna kepillendirilÿär.Ÿöne 

birnäçe ÿyllary◊ dowamynda, 

Ÿokary Sud töhmet atmalar boÿunça, 

ÿagny ol ÿa-da beÿleki ∆ahsyÿeti◊ abraÿyna 

∆ek ÿetirÿän ÿalan maglumatlary◊ 

çap edilmesine esaslanÿan sud arzalaryndan 

habar beri∆ seri∆delerini azat 

etmek üçin birinji düzedi∆i ulanmakdan 

boÿun gaçyryp geldi. «Nÿu-Ÿork Taÿms 

Kompanini◊» Salliwene gar∆y i∆i boÿunça 

Ÿokary Sudu◊ karary Birle∆en ≈tatlary◊ 

töhmet baradaky kanunyna, ÿagny 

döwleti◊ wezipeli adamlaryny◊ töhmet 

atylmak baradaky arzalaryny◊ kanagatlandyrylmagyna 

çap edilen maglumatlary◊ 

galpdgyny di◊e delilsiz tekraralamak 

arkaly bil baglap bilmejekdigi barada 

kararda bar bolan çözgüdini◊ netijesinde, 

düÿpli üÿtge∆meler girizdi. Ÿokary 

Sud arzaçyny◊ ∆eÿle-de, ¤urnalistleri◊ 

we redaktorlary◊ hereketlerini◊, 

hakykatdan-da, «bet pygylly häsiÿete» 

eÿedigini subut etmäge borçlydygy barada 

karar çykardy. Mundan ba∆ga-da, talapkär 

olary◊ öz materiallaryny «çap 

edilen maglumatlary◊ galpdygyna, ÿa-da 

däldigine jogapkärçiliksiz biperwaÿlygy» 

bildirmek bilen ÿerle∆direndigi 

barasynda sudy ynandyrmalydyr. 

I∆ Günorta Hristian toparyny◊ Maslahaty 

tarapyndan, 1960-njy ÿylda Alabamada 

tussag edilen, afroamerikanlary◊ 

raÿatlyk hukuklary ugrundaky hereketini◊ 

ba∆tutany Martin Lÿuter King 

kiçini◊ sudda raÿatlyk hukuklaryny goramak 

üçin pul ÿygnamak maksady bilen, 

«Nÿu-Ÿork Taÿms» gazetini◊ tutu∆ 

sahypasyny eÿelän reklama bildiri∆ini◊ 

ÿerle∆dirilmegi netijesinde ÿüze çykdy. 

Alabama ∆tatyndaky Montgomeri ∆äherini◊ 

∆äher polisiÿa gullugyna jogapkär 

adamsy L.B. Salliwen gazetde ÿerle∆dirilen 

reklama bildiri∆ini◊ özüne töhmet 

bildirÿändigini we onu◊ ∆äher polisiÿa 

bölümini◊ hereketini nädogry görnü∆de 

berÿändigini aÿtdy. Salliwen gazetde 

bu bildiri∆i ÿerle∆diren dört sany ruhanyny 

we «Nÿu-Ÿork Taÿms» gazetini suda 

berdi. 

Bildiri∆de, hakykatdan-da, birnäçe 

nätakyklyklar goÿberilipdir we oturda∆lary◊ 

düzümi Salliwene 500 000 dollary◊ 

berilmegi barada karar çykardy. 

«Nÿu-Ÿork Taÿms» gazeti we raÿatlyk 

hukugy ugrundaky göre∆i◊ i∆e◊◊irleri 

Alabama ∆tatyny◊ suduny◊ karary dogrusynda 

Ÿokary Suda ∆ikaÿat etdiler we 

ol olary◊ peÿdasyna biragyzdan karar 

kabul etdi. Ÿokary Sud töhmet baradaky 

kanunlary◊ «wezipeli adamlary◊ özüni 

alyp bar∆y barada tankydy pikiri◊ 

a◊ladylmagyna ygtyÿar bermek» üçin 

ulanylyp bilinmejekdigi, ∆eÿle-de tankytçylara 

olary◊ belliklerinde delillendirilen 

takyklygy◊ bolmagy barada 

talaplary bildirmegi◊ öz-özü◊i pa∆ 

etmeklige getirjekdigi barada karar kabul 

etdi. Ÿokary Sud ÿokarda agzalan 

reklama bildiri∆ini ÿerle∆dirmek bilen, 

«Nÿu-Ÿork Taÿms» gazetini◊, ÿa-da ruhanylary◊ 

erbet niÿet bilen hereket 

edendikleri dogrusynda subutnama tapmady. 

❏ 

97

Tehasy◊ Wekiller palatasyny◊ kanun çykaryjy guramasyny◊ Ostindäki Kapitoliÿany◊ 

jaÿynda geçirÿän ÿygnagy. 

98

7 

bap 

KÖP 

HÖKÜMETLERI÷ 

ŸURDY 

«Häzirki Konstitusiÿa 

tarapyndan Birle∆en ≈tatlara 

degi∆li däl edilen we 

peÿdalanmasy aÿry-aÿry 

∆tatlara gadagan edilmedik 

ygtyÿarlyklar hökmany 

suratda ∆tatlara ÿa-da 

halka berkidilÿär.» 

– Birle∆en ≈tatlary◊ 

Konstitusiÿasy, 10-njy 

düzedi∆, 1789-njy ÿ. 

99

Konstitusiÿa tarapyndan döredilen federal 

özba∆daklyk Amerikany◊ hökümet 

gurlu∆yny◊ agalyk edijiligini◊ esasy 

häsiÿetidir. Ÿöne bu gurlu∆ mü◊lerçe kiçi 

birle∆melerden düzülen bir ÿygynda, 

ÿagny mozaika me◊ze∆, olary birle∆dirÿän 

bloklar bolsa bilelikde bir bütewiligi, 

döwleti emele getirÿär. Bu döwlet 

edarasy jemi 50 sany ∆tat hökümetlerinden 

we Kolumbiÿa federal okrug hökümetinden 

ybaratdyr. Bulardan ba∆ga-da 

basgançakdan a∆akda, ÿagny okruglary, 

uly we kiçi ∆äherleri hem-de obalary dolandyrÿan 

kiçiräk birle∆meler bar. 

Bu hökümet birle∆igini◊ köpdürlüligine 

dü∆ünmek üçin Birle∆en ≈tatlaryny◊ 

jemgyÿetçilik ösü∆ tertibine ser salmak 

zerurdyr. Bizi◊ bil∆imiz ÿaly, ÿa◊ky federal 

ulgamy jemgyÿetçilik ösü∆i◊ i◊ so◊ky 

ädimidi. Konstitusiÿa kabul edilmänkä, 

bu ÿurtda aÿry-aÿry koloniÿalary◊ hökümeti 

hereket edÿärdi (so◊ra olar ∆tatlar 

diÿlip atlandyryldy). Bulardan ö◊ okrug 

we has ownuk administratiw dolandyry∆ 

hökümetleri bardy. Atlantikany◊ kenar 

ÿakasyna göçüp gelen ilkinji i◊lisleri◊ 

gaÿra-goÿulmasyz wezipelerini◊ biri-de 

bu ÿerde emele gelen kiçi oturymly ÿerlerde 

döwlet dolandyry∆y döretmeklik 

meselesi bolupdyr. Hatda, 1620-nji ÿylda 

zyÿaratçylar «Meÿflauer» gämiden kenara 

dü∆enlerinde olar ∆ol gämini◊ otagynda 

∆ertnamany◊ ÿazgysyny döredipdirler. 

Ol bolsa Amerikany◊ Konstitusiÿasyny◊ 

ilkinji ÿazuw görnü∆ini◊ esasydyr. So◊ra 

bolsa, täze milleti◊ günbatara süÿ∆megi 

bilen, her bir serhetli oturymly ÿerler öz 

içerki i∆lerini dolandyrmak üçin hususy 

hökümetlerini döredipdirler. 

AB≈-ny◊ Konstitusiÿasyny düzüjiler 

hökümeti◊ bu köpgatlakly dolandyry∆ 

ulgamyny hiç-hili üÿtgewsiz goÿupdyrlar. 

Haçan-da olar döwleti◊ milli ÿokary 

gurlu∆yny düzenlerinde parasatlylyk bilen 

halky hökümet bilen bagla∆dyrÿan, 

hem-de olary◊ hajatlary, islegleri bilen 

has içgin gyzyklanÿan guramany◊ gerekdigini 

gi◊den göz ÿetiripdirler. ≈eÿlelik 

bilen, belli bir wezipeler – goranmak, 

pul dolan∆ygyny◊ ulgamy – da∆ary ÿurtlar 

bilen aragatna∆yklar di◊e merkezle∆dirilen 

hökümet gurlu∆y tarapyndan 

dolandyrylmalydyr. Ÿöne beÿleki käbir 

wezipeler, ÿagny saglygy saklaÿy∆, bilim 

ulgamy, ÿerli ulag gatnawy ÿerli ÿurisdiksiÿa 

tarapyndan has o◊aÿly dolandyrylyp 

bilner. 

≈TAT HÖKÜMETI 

AB≈ gara∆syz döwlet bolmazyndan 

ö◊ koloniÿa bolup, i◊lis monarhiÿasy 

(ÿa-da Tagty) tarapyndan dolandyrylypdyr. 

Respublikany◊ ilkinji ÿyllarynda 

Konstitusiÿa kabul edilmezinden ö◊, her 

bir ∆tat awtonom bölek hökmünde hereket 

edÿärdi. Konstitusion Konwenti◊ 

wekilleri ÿokary federal birle∆igini döretmek 

üçin elinden gelenini edipdirler, 

ÿöne olar ∆tatlary◊ hukugyndan gorkupdyrlar. 

Umuman aÿdylanda, ∆taty◊ içindäki 

ähli meseleler di◊e hökimete degi∆li bolupdyr. 

Olar ∆u a∆akdakylary öz içine 

alÿar: hökümeti◊ içindäki gatna∆yklar, 

eÿeçiligi sazla∆dyrmak, senagat, jemgyÿetçilik 

we telekeçilik amatlylygy, jenaÿatçylyk 

kodeksi we ∆taty◊ çägindäki 

i∆çiler gatna∆yklary. ≈u aÿdylanlary◊ 

esasynda federal hökümeti ∆tat hökümetini◊ 

demokratik formada bolmagyny we 

olary◊ federal konstitusiÿasyna ÿa-da 

kanunyna we Birle∆en ≈tatlary◊ ∆ertna- 

100

Mekdep okuwçylary 

we ∆taty◊ bilim ulgamy 

boÿunça jogapkär 

adamlary Kaliforniÿany◊ 

gubernatory Greÿ 

Dewisi◊ Kaliforniÿany◊ 

tölegsiz döwlet 

mekdeplerini◊ okuw 

∆ertlerini◊ gowylandyrylmagy 

üçin gönükdirilen 

kanuna gol çekÿän 

pursatyna synlaÿarlar. 

masyna gar∆y gelÿän ÿa-da ony bozÿan 

kanunlary kabul etmeli däldigini talap 

etdiler. Elbetde, käbir meselelerde ∆tatlary◊ 

we federal hökümeti◊ ÿurisdiksiÿalary 

özara ylala∆yk ÿagdaÿynda amala 

a∆yrylÿar. Aÿratyn hem so◊ky döwürde 

federal hökümeti: saglyk, bilim, ulag 

gatnawy ÿaly birnäçe meseleleri◊ çözgüdini 

öz üstüne alÿar. 

Ÿöne federal hökümetini◊ ÿokarda 

agzalan jogapkärçiligi öz üstüne alan 

ÿagdaÿynda, adatça, maksatnamalar iki 

hökümet derejesinde hem ylala∆yk esasynda 

amala a∆yrylÿar. Bu ÿagdaÿda 

maksatnama ÿokarky derejeli hökümeti◊ 

agdyklyk etmeginde ÿerine ÿetirilÿär. 

Milli hökümetde bol∆y ÿaly, ∆tat hökümeti 

üç sany ∆aha bölünÿär: kanun 

çykaryjy, ÿerine ÿetiriji, sud häkimiÿeti. 

Bu guramalary◊ ÿerine ÿetirÿän wezipeleri 

hem dürli-dürlüdir, ÿa-da milli hökümeti◊ki 

ÿalydyr. ≈taty◊ ÿerine ÿetiriji 

guramasy gubernator tarapyndan dolandyrylÿar. 

Gubernator halk tarapyndan 

dört ÿyl möhlet bilen saÿlanylÿar 

(käbir halatlarda iki ÿyl möhlet bilen). 

Nebraska ∆tatyny◊ di◊e kanun çykaryjy 

häkimiÿeti bar, ÿöne beÿleki ∆tatlary◊ 

di◊e iki palatadan ybarat bolan kanun 

çykaryjy häkimiÿeti bardyr. Senat – ÿokary 

palata diÿlip atlandyrylÿar, A∆aky 

palata bolsa wekilçilik palatasy, delegatlar 

palatasy, ÿa-da Ba∆ Assambleÿa 

diÿlip atlandyrylÿar. Köp ∆tatlarda senatorlar 

dört ÿyl möhleti bilen, A∆aky palatany◊ 

agzalary bolsa iki ÿyl möhlet bilen 

saÿlanÿarlar. 

≈tatlary◊ konstitusiÿalary käbir meselelerde 

biri-birinden tapawutlanÿarlar, 

ÿöne umumy alany◊da, federal konstitusiÿany◊ 

nusgasyny eÿermek bilen, ol 

adam hukugyny◊ we hökümet gurlu- 

∆yny◊ häsiÿetini◊ beÿanyny öz içine 

alÿar. Käbir i∆lerde, ÿagny hökümeti◊ 

101

telekeçilige bolan garaÿ∆y, banklara we 

jemgyÿetçilik amatlyklaryna, ∆tatlary◊ 

konstitusiÿasy federal konstitusiÿa garanda 

köp derejede netijeli we peÿdalydyr. 

Ÿöne her bir ∆taty◊ konstitusiÿasy netijede 

häkimligi◊ halka degi∆lidigini üpjün 

edÿär. Belli bir düzgünler we garaÿy∆lar 

bolsa, hökümeti◊ esasyny düzÿär. 

ULY ≈AHER HÖKÜMETI 

AB≈-da hem ö◊ki döwürde oba ÿerleri 

köp bolupdyr. Häzir bolsa AB≈ ösen 

döwlet bolup, ilaty◊ 80% bölegi uly 

∆äherlerde ÿa-da ∆äheri◊ golaÿynda 

ÿa∆aÿarlar. Bu maglumat esasynda Amerikan 

hökümet gurlu∆ynda ∆äher dolandyry∆ 

hökümetini◊ uly ähmiÿeti bar 

diÿip aÿdyp bilÿäris. Amerikany◊ federal 

ÿa-da ∆tat derejesinde ∆äher hökümeti 

kömege mätäç bolan ilata gönüden-göni 

kömek edÿär, polisiÿadan we ÿangyna 

gar∆y gullugyndan ba∆lap arassaçylygy 

saklaÿy∆, saglygy goraÿy∆ hyzmatlary 

sazla∆dyrÿar, bilim, jemgyÿetçilik ulagy 

bilen ÿa∆aÿy∆ jaÿ gurmak maksatnamalara 


Amerikany◊ esasy uly ∆äherlerinde 

dolandyryly∆ i∆i adaty däl çyl∆ÿrymlydyr. 

Di◊e ilaty◊ özüni alanymyzda-da 

Nÿu-Ÿork ∆äherini◊ ’ilaty 50 ∆taty◊ 

41-isinde ÿa∆aÿan ilatyny◊ sanyndan 

hem köpdür. Adatça, Nÿu-Ÿork ∆äherini◊ 

häkimini◊ wezipesi AB≈-ny◊ Prezidentini◊ 

wezipesinden so◊ky i◊ kyn ÿerine 

ÿetiriji wezipe hasaplanylÿar. 

Uly ∆äherleri◊ hökümetleri ∆tatlar 

tarapyndan dolandyrylÿar we munisipal 

häkimiÿeti onu◊ maksadyny we wezipesini 

kesgitleÿär. Ÿöne käbir ÿagdaÿlarda 

∆äher halky◊ isleglerini kanagatlandyrmakda 

∆tatdan gara∆syzlygy isleÿär. 

Illinoÿs ∆tatyny◊ Çikago ∆äherini◊ häkimi 

Riçard M. Deÿlini◊ Zemin baÿramyna 

bagy∆lanan çäresindäki çyky∆y, 

1999-njy ÿyl. 

Örän uly ∆äher hökümetini◊ federal guramalary 

bilen aragatna∆yk saklamaklygy 

iki topar üçin-de örän ähmiÿetlidir. 

≈äher hökümetini◊ görnü∆i dürlidürlüdir. 

Ÿöne hemme ∆tatlarda diÿen 

ÿaly ∆ol bir saÿlawçylar tarapyndan 

saÿlanÿan we ÿerine ÿetiriji wezipeli 

adama ∆äheri◊ i∆ini dolandyrmak üçin 

dürli departament ÿolba∆çylary tarapyndan 

kömek edilÿär. 

≈äher hökümetini◊ esasy üç görnü∆i 

tapawutlandyrylÿar: Mer (häkim) ge◊e∆i, 

barlagçylar we ∆äher ÿolba∆çylary. 

Mer (häkim) ge◊esi: bu AB≈-ny◊ 

∆äher hökümetini◊ i◊ köne görnü∆i bolup, 

XX-nji asyry◊ ba∆yna çenli Amerikany◊ 

ähli ∆äherlerinde ulanylypdyr. 

Onu◊ gurlu∆y ∆taty◊ we milli hökümeti◊ 

gurlu∆yna me◊ze∆dir. Meselem, ∆äher 

hökümetini◊ ÿerine ÿetiriji hökümetini◊ 

ba∆tutany hökmünde häkimi◊ saÿlawy 

we kanun çykaryjy hökümetini◊ wekilçilik 

maslahatyny◊ saÿlawy we ∆.m. Kä 

halatlarda häkim ∆äher bölümlerine 

ba∆tutany we beÿleki ÿerine ÿetirijileri 

maslahaty◊ goldamagy bilen belleÿär. 

102

Onu◊ ∆äher kanunlaryny yzyna gaÿtarmaga 

hukugy bar, ∆äher bÿujetini 

taÿÿarlamaga borçludyr. Ge◊e∆ munisipal 

gurama hökmünde karar kabul 

edÿär, emläge kesilen salgyt bahasyny 

kesgitleÿär, aÿry-aÿry ∆äher bölümleri◊ 

arasynda pul seri∆desini bölÿär. 

Barlagçylar: Olar ∆äher tarapyndan 

saÿlanan üç ÿa-da ondanam köp adam 

bolup, wezipe toparyny düzüp, kanun çykaryjy 

we ÿerine ÿetiriji wezipeleri amal 

edÿän güÿçleri özünde jemleÿär. Barlagçylary◊ 

her bir agzasy bir ÿa-da 

birnäçe ∆äher bölümlerini◊ i∆lerine gözegçilik 

edÿär. ≈ol agzalary◊ biri guramany◊ 

ÿolba∆çysy hasap edilÿär, ol köplenç 

mer diÿlip atlandyrylÿar. Ÿöne onu◊ 

beÿleki agzalardan üÿtge∆ik ygtyÿarlygy 

ÿokdur. 

≈äher dolandyryjy ÿolba∆çylar: ≈äher 

dolandyryjysyny◊ wezipesi ∆äher meselelerini◊ 

günsaÿyn çyl∆yrymla∆magy sebäpli 

ÿüze çykdy. ≈ol meseleleri çözmek 

üçin bolsa, elbetde, ÿiti dü∆ünje gerekdi. 

Ol bolsa köpçülik tarapyndan saÿlanan 

wezipeli adamlarda ÿetmezçilik 

edÿärdi. ≈u göze ilip duran ÿetmezçiligi 

ortadan aÿyrmak üçin ÿerine ÿetirijilik 

ygtyÿarlyklary◊ agramly bölegini o◊at 

taÿÿarlygy bolan tejribeli adamlara tab- 

∆yrmak kararyna gelinÿär. ≈ol adamyny 

hem ∆äheri dolandyryjy ÿolba∆çy edip 

belleÿärler. 

≈äher dolandyryjy düzgüni indi köp 

∆äherlerde ulanylÿar. Bu düzgüne laÿyklykda, 

saÿlanylan uly bolmadyk ge◊e∆ 

munisipal guramany◊ görkezmesini çap 

edÿär we ∆äheri◊ syÿasatyny kesgitleÿär. 

Ÿöne ∆onu◊ bilen birlikde tölegli administrator 

i∆e kabul edilÿär, onu◊ ady 

hem ∆äheri◊ dolandyryjysy diÿlip tutulÿar. 

Emma ol kabul edilen kararlary ÿerine 

ÿetirÿär. ≈ol dolandyryjy hem ∆aheri◊ 

bÿujetini düzÿär, käbir ∆äher bölümleri◊ 

i∆lerine gözegçilik edÿär. Köp halatlarda 

dolandyryjyny◊ öz wezipesinde 

näçe möhletläp durjagy kesgitlenilmeÿär. 

Ol (erkek ÿa-da aÿal) öz weipesinde 

ge◊e∆i◊ çykaran kararyna laÿyklykda 

i∆leÿär (ol ÿa gowy i∆läpdir ÿa-da 

ynamy ödemändir). 

OKRUG HÖKÜMETI 

Okrug ∆taty◊ bölümlerinden bolup, 

ol aslyÿetinde, hemme wagt bolmasa-da, 

öz çäginde iki ÿa-da üç ∆äher tipli 

∆äherçäni, bir näçe obalary özünde jemleÿär. 

Nÿu-Ÿork ∆äheri ∆eÿle bir äpet 

welin, ol bä∆ sany aÿratyn ∆äher etraplaryna 

bölünÿär, olary◊ her biri özba∆dak 

okrugy emele getirÿär: Bronks, 

Manhetten, Bruklin, Kwins, Steÿtend- 

Aÿlend. Beÿleki tarapdan bolsa, Kolumbiÿa 

federal okrugyny◊ Wa∆ington ∆äherinden 

Potomak derÿasy arkaly bölünen 

Wirjiniÿa ∆tatyny◊ Arlington okrugy ∆ol 

bir wagty◊ özünde bütewi okrug administratiÿasy 

tarapyndan dolandyrylÿan 

ilatly ∆äher etegindäki sebitdir. 

AB≈-ny◊ köp okruglarynda bir kiçi 

ÿa-da uly ∆äher okrug merkezini◊ wezipesini 

ÿerine ÿetirÿär. Ol ÿerde hökümet 

edaralary ÿerle∆ÿär we häli-∆indi ygtyÿarlyklary◊ 

ge◊e∆i we okrugy◊ beÿleki 

wekilleri öz maslahatlaryna ÿygnanÿarlar. 

Kiçiräk okruglarda ge◊e∆ bütin okrug 

tarapyndan saÿlanylÿar. Uly okruglarda 

olary◊ ÿolba∆çylygyny◊ agzalary 

aÿry-aÿry etraplara ÿa-da ∆äher tipli 

∆äherçelere wekilçilik edÿärler. Ge◊e- 

∆ler salgyt ÿygnaÿarlar, pul seri∆delerini 

tapyp, olary paÿlaÿarlar, saÿlawlary◊ ge- 

103

çi∆ine gözegçilik edÿärler, ÿol, köpri 

gurlu∆yklaryny amala a∆yrÿarlar, olary 

o◊at ÿagdaÿda saklamagy◊ aladasyny 

edÿärler, durmu∆y kömekleri◊ milli 

meÿilnamalaryny durmu∆a geçirmekde 

ÿolba∆çylyk edÿärler, ∆u zeÿilli ∆tat we 

okrug meÿilnamalaryny i∆läp düzÿärler. 

KIÇIRÄK ≈ÄHERI÷ 

ŸA-DA OBANY÷ HÖKÜMETI 

Hukuk i∆lerini dolandyrÿan mü◊lerçe 

i∆gärler uly ∆äheri◊ hökümeti bilen 

i∆ saly∆makda asgyn gelÿärler. ≈eÿle 

∆äherler kiçiräk ∆äher we oba diÿlip 

kesgitlenilÿär we olar ∆ular ÿaly ÿerli 

islegleri: köçeleri ÿagtylandyrmak, suw 

bilen üpjün etmek, polisiÿany◊ i∆ini 

ÿola goÿmak, ÿangyna gar∆y göre∆ 

toparyny döretmek, medisina kömegini 

bermegi◊ düzgünlerini tassyklamak, 

zir-zibilleri aÿyrmak, ÿata suwlary we 

beÿleki galyndylary aÿyrmak, hökümeti◊ 

i∆ini goldamak maksady bilen salgyt 

ÿygnamak, ∆tat we okrug bilen bilelikde 

mekdep ulgamlaryny dolandyrmak i∆lerine 

gatna∆mak ÿaly wezipeleri amala 

a∆yrÿar. 

Dolandyry∆ i∆i umuman saÿlanylan 

komitete ÿa-da ge◊e∆e tab∆yrylÿar, 

olary◊ bolsa her-hili atlary bar: ∆äher 

ÿa-da oba ge◊e∆i, saÿlanan wekilleri◊ 

komiteti, inspektorlary◊ komiteti we 

ygtyÿarlyklary◊ wekilleri◊ ge◊e∆i, komiteti◊ 

ba∆lygy bolÿar. Olar ba∆ wezipäni 

ÿerine ÿetirÿärler, ÿa bolmasa bu i∆ bilen 

saÿlanan mer hem me∆gullanyp 

bilÿär. ≈eÿle hökümeti◊ gullukçylar hataryna 

i∆ dolandyryjylar, hasapçy, poliseÿler, 

ÿangyn söndürijiler we saglygy 

goraÿy∆ we durmu∆y edaralaryny◊ i∆gärleri 

girÿär. 

Wermont ∆tatyny◊ Weÿbrij ∆äherini◊ 

senatory Elizabet Redini◊ ∆äher 

ÿygnany∆ygyndaky çyky∆y. 

Ÿerli hökümeti◊ i∆ini◊ i◊ bir üÿtge∆ik 

aÿratynlygy, Birle∆en ≈tatlary◊ sebiti 

bolan Täze Angliÿa ∆äheri «∆äher 

ÿygnany∆ygy» bolup hyzmat edÿär. Ÿylda 

bir gezek, käwagtlar bolsa ondan hem 

köp, eger ÿagdaÿlar o◊a sebäp bolÿan 

bolsa, hasaba alnan saÿlawçylar üçin 

ÿygnany∆yga üÿ∆ÿärler, ∆onu◊ bilen birlikde 

ÿerli meseleleri maslahatla∆ÿarlar, 

ÿerli häkimiÿeti◊ i∆ini ugrukdyrÿan kanunlary 

kabul edÿärler. ≈ol ÿygnany∆ykda 

olar ÿollary◊ gurlu∆ygy we olary rejelemek 

barada, jemgyÿetçilik jaÿlaryny 

we edaralaryny gurmak boÿunça, salgyt 

tölegleri we ∆äheri◊ bÿujeti barada bilelikdäki 

kararlary kabul edÿärler. ≈äher 

ÿygnany∆ygy iki ÿüz ÿyllap dowam edip, 

ony köplenç i◊ bir arassa demokratiÿany◊ 

görnü∆i hasap edÿärler. Çü◊ki, 

onda döwlet häkimiÿeti kesekini◊ eline 

berilmän, ol halk tarapyndan dolandyrylÿar. 

BEŸLEKI ŸERLI HÖKÜMETLER 

Federal hökümetler, ∆tatlary◊ hökümetleri, 

ÿerli hökümetler hiç haçan ähli 

amerikan hökümetlerini◊ birligini◊ üs- 

104

Ÿangyna gar∆y göre∆ijileri◊ Pensilwaniÿa 

∆tatyny◊ Montgomeriwille ∆äherini◊ 

üç sany ∆äher jaÿyndaky ÿangyny 

söndürÿän pursaty. Birle∆en ≈tatlarda 

ÿangyna gar∆y howpsuzlyk gullugyna 

ÿerli häkimiÿet jogapkärlidir. 

tüni ÿapyp bilmeÿär. AB≈-ny◊ ilat ÿazuwy 

bÿurosy (söwda ministrligini◊ hataryna 

girÿär) AB≈-ny◊ ÿerli dolandyry∆yny◊ 

84 995 birligini anyklady. 

O◊a okruglar, munisipalitetler, ∆äher 

tipli ∆äherçeler, mekdep okruglary we 

aÿratyn etraplar girÿärler. 

Dürli häsiÿetdäki i∆leri ÿerine ÿetirmek 

üçin amerikanlar öz hökümetine bil 

baglamany endik edipdirler. Respublika 

ÿa◊y bir döredilende ähli i∆leri halk özba∆dak 

ÿerine ÿetirÿärdi. Kolonial döwürleri, 

hatda uly ∆äherlerde-de, az sanly 

poliseÿler, ÿa-da ÿangyn söndürijiler 

bardy. Häkimiÿet guramalary köçelerde 

çyralary dikmeÿärdiler, syr-süpür edÿänler 

hem ∆ol ÿerlerde i∆lemeÿärdiler. 

Köp halatlarda adamlary◊ özleri öz 

emläklerini goraÿardylar, öz ma∆galalary 

barada özleri alada edÿärdiler. 

Häzirki wagtda ÿokarda agzalan wezipeler 

jemgyÿeti◊ hökmany borçlary 

diÿip hasap edilÿär. Jemgyÿet bolsa, elbetde, 

bu i∆leri döwlet häkimiÿetini◊ üsti 

bilen ÿerine ÿetirÿär. Hatda kiçijik 

∆äherlerde-de ÿerli häkimiÿet polisiÿany, 

ÿangyny söndürijini, durmu∆y 

gullugy◊ we medisina edarasyny◊ i∆gärlerini 

i∆ bilen üpjün edÿär. Mümkin, 

∆onu◊ üçin hem ÿurisdiksiÿany◊ haÿran 

ediji köplügini◊ döremegi ∆u 

sebäplidir. 

❏ 

105

Los Anjelesde saÿlawçylary◊ hasaba alny∆y. Kaliforniÿa ∆taty 

106

8 

bap 

HALK HÖKÜMETI 

RAŸATY÷ 

WEZIPESI 

«Raÿaty◊ hut özi hökümeti◊ 

ÿal◊y∆mazlygy üçin elinden 

gelenini etmäge borçludyr». 

– Robert H. Jekson, 

AB≈-ny◊ Yokary sudunÿ◊ 

agzasy. Daudsa gar∆y 

Amerikan aragatna∆yk 

assosiasiÿasy, 1950 

107

1787-nji ÿylda AB≈-ny◊ Konstitusiÿasyny◊ 

i∆lenip düzülmegi bilen Amerikan 

döwletini Esaslandyryjylar döwlet 

häkimietini dolandyrmagy◊ täze ulgamyny 

döredÿärler. ≈ol wagt onu◊ 

esasy ÿörelgesi rewolÿusion häsiÿetde 

bolup, ÿönekeÿ we dü∆nükli hasaplanylypdyr. 

Döwleti dolandyrmak wezipesi 

nesilden-nesle geçmeÿär ÿa-da ÿaragy◊ 

güÿji bilen basylyp alynmaÿar, di◊e 

halk tarapyndan amala a∆yrylÿar. Halk 

bu wezipä Birle∆en ≈tatlaryny◊ raÿatlaryny◊ 

gatna∆magyndaky erkin we açyk 

saÿlawlary◊ üsti bilen eÿe bolÿar. Kagyz 

ÿüzünde bu oÿlany∆ykly i∆lenen we doly 

ÿerine ÿetirip boljak düzgün bolsa-da, 

hakyky i∆de ol hakykatdan örän da∆da. 

Ilki ba∆da gow∆ak saÿlawçylary◊ hukuklary 

baradaky meselede birnäçe kynçylyklar 

döreÿär. Mysal üçin, kime saÿlaw 

hukugy berilÿär, we kime berilmeÿär. 

Esaslandyryjylar – ∆übhesiz öz döwrüni◊ 

beÿik adamlary bolupdyrlar. Olar 

di◊e jemgyÿeti◊ ösmegine uly go∆ant 

go∆an adamlar döwleti dolandyrmak 

üçin saÿlanÿan ∆ahsy◊ saÿlawynda seslerini◊ 

bolmalydygyny belläp geçÿärler. 

Olar döwlet häkimiÿeti hususy eÿeçiligi 

we ∆ahsy azatlygy goramak üçin gurnalÿar 

diÿip pikir edipdirler. Kim häkimiÿeti◊ 

wekillerini saÿlaÿan bolsalar ∆ol 

adamlary◊ öz eÿeçiligi we ∆ahsy azatlygy 

bolmaly. 

≈ol wagtlar di◊e eÿeçiligi bar bolan 

protestant erkek adamlary◊ ses bermäge 

hukugy bar diÿip bellenilipdir. Aÿallary◊, 

garyplary◊, ∆ertnama boÿunça 

i∆leÿän hyzmatkärleri◊, katolikleri◊, jöhitleri◊, 

afrikaly gullary◊, Amerikany◊ 

ÿerli milletini◊ ses bermäge hukugy ÿok. 

«Aÿallara kimdir birine gara∆ly bolmaklyk 

mahsusdyr, ∆onu◊ üçin olar gullara 

ÿa-da hyzmatkärlere me◊zeÿärler», 

diÿip taryhçy Maÿkl ≈adson ÿazypdyr. 

Di◊e öz durmu∆y öz elinde bolÿan adamlara 

raÿat hukugy berlipdir. ≈u çäklendirme 

sebäpli täze AB≈-ny◊ ilatyny◊ 

di◊e 6% 1789-nji ÿylda Jorj Wo∆ingtony 

AB≈-ny◊ birinji prezidenti edip 

saÿlapdyr. 

Mu◊a seretmezden täze amerikanlar 

i◊lis korollygyny◊ baÿlaryndan we dworÿanlaryndan 

dynandyklary sebäpli buÿsanÿardylar, 

emma «garyp» adamlar ikiba∆dan 

«hojaÿyna» boÿun bolmaklygy 

dowam edÿärdiler. ≈onu◊ üçin baÿ 

adamlar we aristokrat ma∆galalar bilen 

gatna∆ykdaky adamlar köplenç syÿasy 

wezipä hiç hili kynçylyksyz geçÿärdiler, 

emma munu◊ ÿaly ÿagdaÿ uzaga çekmedi. 

Demokratiÿa diÿen dü∆ünje gaty berk 

bolupdyr, ÿagny baÿ bolmadyk adamlar 

baÿlar bilen gatnawy bolmadyk-da bolsa, 

olar özlerine jemgyÿeti◊ i∆ine gatna∆mak 

üçin mümkinçilik berilmelidigini 

a◊yna ÿetiripdirler. 

SAŸLAW HUKUGYNY÷ 

GI÷ELDILMEGI 

XIX asyry◊ dowamynda AB≈-ny◊ 

syÿasy durmu∆y haÿal, emma özüni◊ 

ynamy bilen ähli zady öz içine alÿan 

häsiÿete eÿe bolÿar. Köne i∆ tejribesi öz 

möwritini geçiripdi. Ozal syÿasatdan 

üz◊e toparlar indi syÿasy i∆lere i∆e◊◊ir 

gatna∆ÿardylar. Saÿlawçylary◊ hukugy 

indi köpçülige degi∆li bolup durÿardy. 

Ilki ba∆dan saÿlaw hukugyny◊ dini we 

eÿeçilik çäklendirmelerini ortadan aÿrypdyrlar. 

Bu bolsa asyry◊ ortasynda 

köp ilaty◊ saÿlawlara gatna∆mak hukugyna 

eÿe bolmagyna getiripdi. 

108

Aÿal saÿlawçylary◊ ligasy tarapyndan 

çap edilen plakat aÿallary 1920-nji ÿylda 

Konstitusiÿa girizilen on dokuzynjy 

düzedi∆däki ses bermek hukugyndan 

peÿdalanmaga çagyrÿar. 

Ondan so◊ haçanda gulçulyk meselesi 

Raÿatlyk ur∆uny◊ döremegine sebäp 

bolanda (1861-1865) AB≈-ny◊ Konstitusiÿasyna 

girizilen üç sany düzedi∆ 

Amerikan demokratiÿasyny◊ göwrümini 

we häsiÿetini düÿpli özgertdi. 13-nji düzedi∆ 

1865-nji ÿylda tassyklanyp, ol gulçulygy◊ 

so◊una çykdÿ. 1868-nji ÿylda 

tassyklanan 14-nji düzedi∆ AB≈-da doglanlary◊ 

we ∆ol ÿerde ÿa∆aÿanlary◊, ∆ol 

döwleti◊ raÿaty bolup we ∆ol ∆taty◊, olar 

nirede ÿa∆aÿan bolsa we federal häkimiÿetini◊ 

olary◊ ÿa∆aÿy∆ hukugyny, 

azatlygyny we de◊ howpsuzlygy döwlet 

kanuny tarapyndan üpjün edÿändigi 

hakynda bolupdyr. 1870-nji ÿylda 15-nji 

düzedi∆ tassyklanyp, onda federal 

hökümetine ÿa-da ∆tat hökümetine 

güÿçli saÿlawçyny jynsy boÿunça, tenini◊ 

re◊ki boÿunça ozal gulçulykda bolanlary◊ 

kemsitmelere sezewar etmegi 

gadagan edilÿändigi nygtalÿar. 

Ÿvokarda sanalan aÿratynlyklary◊ 

içinde näme üçindir «jyns» sözüni◊ ähmiÿeti 

barada aÿdylanok. ≈onu◊ üçin 

aÿallary◊ saÿlamaga hukugy bolmandyr. 

Saÿlaw hukugyny◊ gi◊eldilmegi onu◊ 

ö◊ki gullara ÿaÿradylmak ÿoly bilen täze 

durmu∆y dikeldÿär, we aÿallara saÿlaw 

hukugy berilÿär. Olar bu göre∆de doly 

ÿe◊i∆i 1920-nji ÿylda gazanÿarlar. ≈ol 

wagtda 19-njy düzedi∆de saÿlaw hukugy 

«jynsy boÿunça» gadagan edilmeli däldir 

diÿlen karar girizilÿär. 

Täleÿi◊ oÿny bilen birden ÿagdaÿlar 

tersine boldy duruberdi. Indi aÿallary◊ 

saÿlawa gatna∆maga mümkinçiligi boldy, 

emma garaÿagyz amerikanlara saÿlawa 

gatna∆mak bolmaÿardÿ. XIX asyry◊ 

90-njy ÿyllaryndan ba∆lap günorta ∆tatlary◊ 

akÿagyz ilaty afro-amerikanlary 

döwleti◊ syÿasy durmu∆yna gatna∆makdan 

doly çetle∆dirdiler. Aÿratyn hem 

olar saÿlawlara gezek galanda ∆eÿle etdiler, 

ses berilmegi◊ mehanizmini◊ kömegi 

bilen köpsanly akÿagyzlar ÿagdaÿy 

kadala∆dyrÿan sowatlylyk baradaky 

maddany◊ kabul edilmegini gazandylar. 

Bu madda laÿyklykda 1868-nji ÿyla çenli 

raÿatlarÿ◊ ata-enesi saÿlawlara gatna∆madyk 

bolsalar, olar öz sowatlyklaryryny 

barlatmalydyrlar. Ÿokarda agzalan 

maksada ba∆ga-da çäreler, ÿagny 

saÿlawçylary◊ adam ba∆yna salgyt salmak, 

olary◊ janyna howp salmak ÿaly 


109

SYŸASY PARTIŸALAR 

Amerikany esaslandyryjy adamlary◊ köpüsi syÿasy partiÿalary we göre∆iji fraksiÿalary◊ 

(akymlary◊) peÿda bolmagy barada pikirlenmegi hem ÿigrenipdirler. Sebäbi 

partiÿalary◊ döremegi bilen olar halky◊ bähbidi üçin aladalanman, partiÿalary◊ 

we fraksiÿalary◊ arasyndaky göre∆lere bar ünsüni bermeginden gorkupdyrlar. 

Esaslandyryjy adamlar aÿry-aÿry adamlara her bir kandidaty◊ saÿlawynda ÿörite 

döredilen topary◊ päsgel bermezinden ses bermeklerini isläpdirler, emma bu beÿle 

bolmandyr. 

XVIII asyry◊ 90-njy ÿyllarynda döwleti◊ täze görnü∆i baradaky garaÿy∆lar döräp 

ugraÿar we gar∆ylykly pikirdäki adamlar birle∆meleri◊ netijesinde öz tekliplerini◊ 

kabul edilmegini isläpdirler. Aleksandr Gamiltony◊ tarapdarlary özlerini federalist 

diÿip atlandyrypdyrlar. Olar senagaty we söwdany goldaÿan merkezi häkimiÿeti◊ 

döredilmegi ugrunda çyky∆ edipdirler. Tomas Jeffersony◊ tarapdarlary bolsa, 

demokrat-respublikan bolup, olar federal häkimiÿetini◊ çäklendirilen häsiÿetde 

bolan merkezle∆dirilmedik agrar respublikasyny◊ bolmagyny isläpdirler. 1828-nji 

ÿylda federalistler bäsle∆likden cykÿarlar. Olary◊ deregine syÿasy arenada, ∆ol 

ÿylda geçirilen Prezident Endrÿu Jeksony◊ saÿlawyna gar∆y çyky∆ eden Wigiler 

peÿda bolÿar. Demokrat-respublikanlar demokrat bolup, ∆eÿlelikde iki partiÿaly 

ulgam döreÿär we ∆ondan bäri dowam edÿär. 

XVIII asyry◊ 50-nji ÿyllarynda syÿasy göre∆i◊ esasy bolup, gulçulyk baradaky 

mesele durÿar. Esasanam, döwleti◊ Günbataryndaky täze ÿerlerde gullary◊ 

ÿa∆amagy baradaky meselelerde gar∆ylyklar döreÿär. Bu meselede Wigiler partiÿasy 

iki häsiÿetli orny alyp barÿar we ol hem bu partiÿany◊ ÿok bolmagyna getirÿär. 

Ÿöne olary◊ ÿerine «döwleti◊ bütin çäginde gulçulygy◊ so◊una çykmaly» diÿen 

∆ygara daÿanÿan Respublikan partiÿasy gelÿär. 1854-nji ÿylda bu partiÿa prezident 

häkimiÿetine eÿe bolÿar. Bu döwre çenli partiÿa döwleti◊ syÿasy arenasynda önde 

baryjy syÿasy gurama hökmünde özüni görkezÿär. Partiÿa bolan wepalylyk atadan 

ogla geçipdir we partiÿa i∆leri, ∆ol sanda uly ÿygnany∆yklara partiÿany◊ agzalaryny◊ 

e∆iklerini geÿip dabaraly ÿöri∆lere gatna∆maklyk birnäçe ob∆inalary◊ 

jemgyÿetçilik durmu∆yny◊ aÿrylmaz bölegi bolup durupdyr. XX asyry◊ 20-nji 

ÿyllarynda bu partiÿa birle∆mesi öz güÿjüni ÿitirip ugraÿar. Munisipal reformalary◊, 

döwlet gullugy baradaky reformalar ∆eÿle hem parahorlyk bilen göre∆mek baradaky 

kanunlary◊ saÿlawdaky kandidatlary◊ sese goÿulmasy, milli gurultaÿdaky syÿastaçylary◊ 

çal∆ygy, syÿasy ulgamy◊ üÿtgemegine getirip we ∆ol sanda Respublikan 

partiÿasyny◊ abraÿyny gaçyryp ugraÿar, i∆e has çynlakaÿ çemele∆melidigini 

görkezÿär Bu bolsa partiÿany ö◊ki ÿaly ∆owhunly bolmakdan saklaÿar. 

110

Ÿogsa-da, näme üçin döwletde iki sany täsirli syÿasy partiÿa hereket edÿär Amerikada 

wezipeli adamlary◊ hemmesi diÿen ÿaly aÿry-aÿry saÿlaw okruglaryndan 

saÿlanyp we wezipesine öz bäsde∆lerini ÿe◊megi bilen geçÿärler. Bu bolsa, her bir 

ÿe◊iji öz gar∆yda∆yndan köp sese eÿe bolandygyny görkezÿär we ∆u ulgamda hiç hili 

de◊ ölçegli hasaby◊ bolmaÿandygyny görkezÿär. ≈eÿle ulgam döwletde iki bäsde∆ 

partiÿany◊ monopoliÿasyny◊ bolmagyny tassyklaÿar, ÿagny bir partiÿa häkimiÿetde 

galÿar, beÿlekisi bolsa i∆siz galÿar. Bu bolsa, iki syÿasy partiÿalary◊ biri-birine 

bäsde∆ bolmagyna getirÿär. Häkimiÿete eÿe bolup bilmedik partiÿa öz güÿjüni 

birikdirÿär we olary◊ geljekki saÿlawlarda ÿe◊mek mümkinçiligi artÿar. 

Käwagt partiÿalar arasyndaky göre∆e 3-nji partiÿa hem go∆ulÿar. Ol partiÿa wagtlaÿynça 

saÿlawçylary◊ belli bir bölegini özüne çekmeklik ba∆ardÿar. So◊ky ÿyllarda 

Genri Ross Perony◊ ba∆tutanlygyndaky «Reformalar» partiÿasy üstünlik gazanÿar. 

Bu partiÿa 1992-nji we 1996-njy ÿyllarda bolup geçen Prezident saÿlawlarynda 

özüni tanatdy. «Reformalar» Partiÿasyny◊ birinji kandidaty Jessi Wentura 1998-nji 

ÿylda Minnesotany◊ häkimligine saÿlanÿar. Üçünji partiÿalar köplenç özüni◊ ÿa∆amagy 

ugrunda göre∆ alyp barmaly bolÿarlar. Sebäbi ∆ol iki partiÿalary◊ haÿsam 

bolsa birini◊ teklip eden möhüm meselelerini öz saÿlaw maksatnamasyna go∆ÿar. 

≈eÿle usul bolsa ol partiÿany◊ tarapdarlaryny◊ sanyny köpeldÿär. Käwagt olary◊ 

sesinden hem peÿdalanÿarlar. 

Amerikan professory, syÿasatçy Nelson U. Polsbi «Federalisti◊ konstitusiÿasyny 

goramak baradaky bellikler» diÿen kitabynda «Amerikany◊ ähli döwlet derejesindäki 

wezipeli adamlar demokratlardyr respublikanlary◊ goldawyndan peÿdalanÿarlar» 

– diÿip belleÿär. Demokratlar we respublikanlar hemme ÿerde bir däldir. 

Olary käwagt zordan tapawutlandyryp bolÿar, käte bolsa olary◊ 50 ∆taty◊ hemmesinde-de 

birden gözü◊e dürtülÿän tapawutlyklary bardyr: ÿagny hersi öz syÿasy 

medeniÿetini ÿöredÿär we ∆onu◊ esasynda-da demokrat ÿa-da respublikandygyny 

bilmek bolÿar. Bu aÿratynlyklar dogrudan hem adalatly pikiri ö◊e sürÿär, ÿagny 

Amerikany◊ iki partiÿaly ulgamyny◊ a◊yrsynda 100 partiÿaly ulgama me◊ze∆lik 

bardyr. 

111


≈u suratda (1867-nji ÿyl) Kolumbiÿa 

federal okrugyny◊ Wa∆ingtondaky 

saÿlaw bölümi suratlandyrylypdyr. Onda 

afro-amerikan raÿatlary munisipal 

saÿlawlara ses berÿarler. Stoly◊ ba∆ynda 

oturan afro-amerikan sudÿasy saÿlawlary◊ 

geçi∆ine gözegçilik edÿär. 

düzgünler XX asyra çenli dowam edipdir. 

XX asyry◊ 50-nji ÿyllaryndan 

ba∆lap raÿat hukuklary üçin hereketler 

1965-nji ÿylda Konstitusiÿa saÿlaw 

döwründe adalatsyzlygy aradan aÿyrÿan 

kanunlar barada düzedi∆ girizilÿär. Ÿustisiÿa 

ministrligi federal kanun saÿlawlary◊ 

gowy geçirilmegi we günorta ∆tatlarda 

saÿlaw taÿÿarlygyny we geçirilmegini 

gözegçilik etmäge bellenilÿär. 24-nji 

düzedi∆ 1964-nji ÿylda tassyklanyp, ol 

saÿlawçylardan adam ba∆yna salgyt 

alynmagy bes etdi. Käbir ∆tatlarda afroamerikanlary◊ 

we garyplary◊ saÿlawlara 

gatna∆mak üçin çaklendirmeleri aradan 

aÿyrmak üçin ulanylan çäreleri ÿok 

edildi. 

I◊ so◊ky düzedi∆i Konstitusiÿa 

saÿlaw hukugyny gi◊eltmek üçin girizildi. 

XX asyry◊ 60-70-nji ÿyllarynda 

AB≈-ny◊ Wÿetnam ur∆una gatna∆magy 

täze pikir berdi. Bu pikir öz watanyny◊ 

bähbitlerini goramak üçin ellerine ÿarag 

alÿan adamlary◊ ses bermäge hukugy 

bolmagyna getirdi. 26-njy düzedi∆ 

1971-nji ÿylda tassyklanyp, ol saÿlawlarda 

ses bermäge gatna∆ÿanlary◊ 21 ÿa∆dan 

18 ÿa∆a çenli peseltdi. ≈u wagt 

AB≈-ny◊ uly raÿatlary ∆ol ÿerde doglanlary◊ 

18 ÿa∆dan ba∆lap saÿlawlarda ses 

bermäge hukugy bar. Indi ses bermäge 

hukuklary◊ çäklendirmeleri di◊e birnäçe 

howply jenaÿat edenlere we resmi 

taÿdan näsag adamlara degi∆lidir. 

GÖNÜMEL DEMOKRATIŸA 

Bizi◊ döwrümizde syÿasy durmu∆da 

saÿlawlar bilen bagly esasy soraglary◊ 

biri kime saÿlaw hukugy berilmekde 

dälde, eÿsem ∆u hukugy bar bolan 

adamy◊ nähili saÿlaw i∆lerine ÿeti∆i∆inden 

ybaratdyr. Prezident saÿlawlary 

hakynda gürrü◊ etse◊, olara di◊e 

saÿlawçylary◊ ÿarysy gatna∆ÿarlar. 

1876-njy ÿyly◊ saÿlawlaryna AB≈-ny◊ 

taryhynda i◊ köp saÿlawçylary◊ sany 

81,8 % boldy. 1880-nji we 1890-njy ÿyllar 

içinde 80 % golaÿlady. So◊ bolsa bu 

görkeziji pese dü∆üp ba∆lady. 1924-nji 

ÿylda 48,9 % çenli dü∆di. Demokratik 

partiÿany◊ «täze ugru◊ ylala∆ygy» XX 

asyry◊ 30-njy ÿyllarynda durgunlyk 

döwründe döwletde saÿlawa bolan 

gyzyklanma döretdi. Ÿöne ÿene-de 

1968-njy ÿyldan ba∆lap, 1996-njy ÿylda 

saÿlawçylary◊ sany 49,1 % dü∆di. 

112

Ilaty◊ köp bölegini◊ saÿlawlara gatna∆maÿanlygy 

birnäçe adamlary alada 

goÿÿar. «Häzirki wagtda jemgyÿetçilik 

pikiri öwrenijileri◊ we syÿasy synçylary◊ 

aÿtmaklaryna görä, Amerikany◊ 

saÿlaw ulgamynda nählilidir bir näsazlygy◊ 

bolup geçÿändigi barada pikir döreÿär» 

diÿip, syÿasaty öwreniji A. Jeÿms 

Riçli özüni◊ «Amerikan saÿlawlary» 

diÿen kitabynda ÿazÿar. Käbirleri bolsa, 

bu ÿagdaÿ erbet däl diÿip ynanÿarlar we 

reformalary◊ kömegi bilen düzetmek 

mümkin diÿip hasaplaÿarlar, beÿlekiler 

bolsa, bu «syrkawçylyk» erbetle∆di we 

sÿÿasy nukdaÿnazardan o◊a «hirurgiÿany◊» 

go∆ulmagyny, umuman jemgyÿetçilik 

gurlu∆ynda düÿpli özgeri∆likleri 

talap edÿärler. Ÿokarda agzalyp geçilen 

ÿagdaÿ saÿlaw kampaniÿalaryna uly 

çykdajyny◊ çykmagyny, olary◊ çenden 

a∆a uzaga çekdirilmegini, köpçülikleÿin 

habar beri∆ seri∆deleri◊ jemgyÿetde 

kandidatlar barada dürli pikirleri döretmek 

ukybyny, «esasy bähbitleri» yzarlaÿan 

toparlary◊ täsirini, prezidentlik 

wezipesine hödürlenÿän kandidatlara 

we prezident saÿlawlaryna bolan närazylyklary 

öz içine alÿar. 

Köp synçylary◊ aÿtmagyna görä, 

ABS-ny◊ saÿlaw ulgamy demokratiÿany◊ 

has gönümel we wekilçiligini◊ 

pesräk bolmagyna mätäçdir. Mysal üçin, 

∆äher dolandyry∆ edarasynda geçirilÿän 

we telewideniÿe boÿunça görkezilÿän 

ÿygnaklarda saÿlawçylary◊ saÿlanan wezipeli 

adamlar, syÿasy partiÿalardan 

bolan kandidatlar bilen pikir aly∆maklygy 

adamlary◊ wekilçilik hukugyny◊ 

güÿçlenmegine getirdi. Ol ÿa-da beÿleki 

meseleler boÿunça referendumlary 

geçirmek we wezipeli adamlary saÿlamak 

üçin ses bermeklik barada pikirleri 

ö◊e sürmek tejribesi çalt ösÿär. Takyk 

mehanizmler ∆tata baglylykda üÿtgeÿär, 

ÿöne umuman aÿdylanda, pikirler 

saÿlawçylara öz ∆tatlaryny◊ kanun çykaryjy 

guramalaryny◊ hödür edilÿän kanuny 

girizmeklik üçin ilaty◊ gollaryny◊ 

ÿygnalmagy esasynda, beÿleki ∆tatlarda 

bolsa Konstitusiÿa düzedi∆ girizmeklik 

bilen üÿtgedÿärler. Referendumlarda 

belli kanunlary◊ görnü∆leri, mysal üçin, 

kanun çykaryjy aktlar, obligasiÿalary◊ 

çykarmak ÿoly bilen pul ÿygnamak ÿaly 

talaplar öne sürülÿär. Saÿlawçylar ∆tat 

kanun çykaryjy guramalar bilen kabul 

edilen kanunlary aÿyrmak üçin referendumlary 

ulanup bilÿärler, ÿa-da, olar 

gaÿtadan saÿlaw geçirmäge, ÿagny 

saÿlanan wekilleri◊ möhletinden ö◊ wezipesinden 

aÿyrmak üçin hereket edip 

bilÿärler. 

Häzirki wagtda kanun çykaryjy gurama 

kanunlary◊ taslamasyny bermeklik 

hukugy döwleti◊ günbatarynda, esasanda 

24 ∆tatda gi◊den ulanylÿar. 

Saÿlawçylar bu hukuklary Origonada 

300 gezekden gowrak, Kaliforniÿada 

250 gezekden hem köpräk, we Koloradoda 

200 gezege golaÿ ulandylar. Dürli 

∆talardaky saÿlawlarda hünärleri◊ we 

i∆leri◊ sazlandyry∆yny we temmäkini◊ 

gar∆ysyna göre∆ barada kanuny, ulag 

ätiÿaçlygyny◊ tölegini, abort hukugyny, 

humarly oÿunlary◊ kanuny bolmagyny, 

morehuanany medisinada ulanmagy, 

ÿadro energiÿasyny peÿdalanmagy we 

ot açÿan ÿaraglara gözegçilik etmegi öz 

içine alÿan her hili meseleler ÿüze 

çykypdy. 

113

«Ynsanÿete 

hemaÿat» guramasyny◊ 

meÿleti◊çileri 

Tehas ∆tatyny◊ 

Hÿuston ∆äherinde 

jaÿ gurÿarlar. Bu 

gurama AB≈-daky 

meÿletinçiler guramalaryny◊ 

biri bolup, 

özlerinden goÿum 

goÿup, jemgyÿet 

we etraplary◊ 

jaÿ ∆ertlerini 

gowulandyrÿarlar. 

RAŸATLYGY÷ BORÇLARY 

AB≈-ny◊ raÿatlaryna berilÿän köp 

sanly hukuklary olar örän aÿap saklaÿarlar, 

ÿagny pikir azatlygy, öz pikirlerini 

beÿan etmek, özba∆dak ÿa-da köpçülikleÿin 

saÿlanan wekiller bilen du∆u∆mak, 

hudaÿa ynanmak ÿa-da unanmazlyk 

azatlygy, sebäpsis yzarlanmalardan goranmak, 

sebäpsiz ∆ahsy i∆lerini◊, öÿlerini◊ 

gözastynda bolmaklygyndan goraÿan 

hukuklardan peÿdalanyp bilÿärler. ≈onu◊ 

ÿaly hem, hukuklar bilen bir hatarda 

olary◊ öz jogapkärçilikleri, ÿagny borçlary-da 

bar: kanuna boÿun bolmak, salgyt 

töleglerini tölemek, çagyrylan ÿagdaÿda 

oturda∆lar suduna gatna∆maklyk, 

114

kandidatlar we ÿüze çykÿan käbir meseleler 

barada gyzyklanmak, eger ö◊ki 

saÿlanan wekilleri◊ eden-etdilikleri bar 

bolsa, olary aradan aÿyrmak üçin 

saÿlawlara gatna∆mak ÿaly borçlardyr. 

Raÿatlary◊ ÿene bir wajyp borçlaryny◊ 

biri-de jemgyÿete gulluk etmek. 

Haçan-da ÿurt howp astynda galanda 

millionlarça amerikan erkekleri we aÿallary 

ÿaragly güÿçleri◊ hataryna go∆ulyp, 

öz Watanyny goraÿarlar. Öz ÿurduny◊ 

harby güÿjüni berkitmek maksady bilen, 

millionlarça amerikan raÿatlary harby 

gullukda parahat durmu∆da-da gulluk 

edÿärler. Ÿa∆ we garta∆an amerkanlar 

Parahatçylyk Korpusyna go∆ulÿarlar, 

beÿleki meÿletin guramalary◊ i∆lerine 

gatna∆ÿarlar.Olar bu i∆leri öz ÿurtlarynda 

we da∆ary ÿurtlarda durmu∆y hyzmatlary 

amala a∆yrmak maksady bilen ÿerine 

ÿetirÿärler. 

Raÿatlary◊ i◊ esasy borçlaryny◊ biri 

hem syÿasy i∆lere gatna∆mak bolup durÿar. 

«Demokratiÿiany◊ tarapdarlary 

raÿatlary◊ gatna∆magynda öz etraplarynda 

we i∆ ÿerlerinde meseleleri çözmeklige 

gatna∆magyny◊ adamlary◊ hökümetde 

öz wezipelerine gowy dü∆unmäge, 

öz jogapkärciliklerine dü∆ünmäge, uly 

bir döwlet bilen bir jemgyÿet guru∆maga 

uly ähmiÿeti bar diÿip tassyklaÿarlar» 

diÿip syÿasat ylymlaryny◊ professory 

Kreÿg Rimmerman özüni◊ «Täze raÿatlyk» 

diÿen kitabynda agzap geçÿär. Mysal 

üçin, etraplary◊ ÿa∆aÿjylaryny◊ 

ÿygnaklary biri-birini◊ mätäçliklerini 

we isleglerini bilmek üçin gereklidir. 

≈ol ÿygnaklarda çyky∆ edÿän adam di◊e 

bir öz isleg-arzuwlaryny beÿä◊ etmek 

üçin däl-de, eÿsem beÿleki raÿatlary◊ 

bähbitlerini araÿan we galyberse-de, 

dawalary çözÿän araçy hökmünde gatna∆ÿar. 

Aÿowa ∆taty tarapyndan AB≈-ny◊ 

Senatory Tom Harkin ö◊ raÿat hukugy 

üçin göre∆e gatna∆an aktiwistler, Wÿetnam 

ur∆yna gar∆y çyky∆ edenler we da∆ 

töweregi goramak hereketini◊ gatna- 

∆yjysy ∆u gün öz go◊∆ularyna-da täsir etmek 

bilen, öz öÿüni◊ da∆yna üns berÿär, 

go◊∆ularyna ÿa∆aÿy∆ ∆ertlerini gowulandyrmak 

barada aÿdÿar, kommunal gulluklary◊ 

tölegini peseltmek, salgyt töleglerini 

azaltmak, çäkleredäki zäherli 

galyndylary arassalamagy talap edÿär. 

Raÿat hökmünde çyky∆ edip «boÿun 

egmä◊, gynanma◊, akyly◊yzy ÿitirmä◊, 

birle∆i◊ we gar∆ylyk görkezi◊» diÿen pikir 

bilen ÿa∆amak bilen, olar töwerekda∆yndaky 

adamlara öwüt berÿärlerdiÿip 

belläp geçÿär. 

HYŸALY BILELE≈IK 

Käbir aladaçyl amerikan saÿlawçylary 

özlerini◊ i∆je◊ ÿagdaÿlaryny saklamak 

üçin öz saÿlan wezipeli adamlary 

bilen aÿratyn hem prezident bilen, ∆onu◊ 

bilen birlik-de öz saÿlan senatorlary 

we Wekiller Palatasyny◊ agzalary bilen 

aragatna∆yk saklaÿarlar. Wa∆ingtonda, 

ÿa-da öz dogduk ∆tatlarydyr okruglarynda 

bolsalar-da, saÿlawçylar saÿlananlara 

hat ÿazÿarlar, telegramma iberÿärler, ja◊ 

edÿärler, hatda olary◊ i∆ otaglaryna hem 

barÿarlar. Emma, so◊ky ÿyllary◊ içinde 

durmu∆da aragatna∆yk saklamak üçin 

we saÿlawçylara dünÿäde näme bolup 

geçÿändigi we bolup geçÿän wakalar barada 

öz pikiri◊i aÿtmak we näsazlyklary 

üÿtgetmek üçin syÿasy arenada täze seri∆de 

ÿüze çykdy. Bu seri∆de Internet, 

ÿagny Bütindünÿä kompÿuter merkezi 

115

ÿa-da Ÿokary habar beri∆ ulgamydyr. Bu 

nähili atlandyrylan hem bolsa, bu seri∆de 

Amerikany◊ syÿasy durmu∆yny basym 

üÿtgedÿär. 

«EnviroLink we Neighborhoods Online» 

– Internetdäki Bütindünÿä kompÿuter 

setindäki iki sany saÿt AB≈-daky we 

dünÿäni◊ ähli künjeklerindäki umumy 

gyzyklanmalary bar bolan adamlary 

birle∆dirÿändir. 

Internet «köpçülikleÿin hereketi◊ 

güÿçli ÿaragy bolup biler, eger-de biz 

ony ∆u maksat üçin ulansak» diÿip 

syÿasy hereketi◊ i∆je◊ adamsy Ed ≈wars 

«Aragatna∆yk i∆je◊ligi: Raÿatlar Interneti 

nähili ulanÿarlar» diÿen kitabynda 

ÿazÿar. Ol i◊ güÿçli syÿasy guramaçylyk 

i∆ler üçin ÿarag bolup durÿar. Bu so◊ky 

50 ÿyly◊ içinde döredilen i◊ güÿçli 

gurallary◊ biridir we ähli ki∆i ondan 

peÿdalanyp biler. Köplenç ÿerli i∆je◊ 

adamlar üçin häkimiÿet guramalary we 

anyk meÿilnamalar, ∆eÿle-de syÿasy ulgamy◊ 

i∆ usullary barada takyk habarlar 

zerur bolup durÿar. Munu◊ ÿaly habarlary 

bolsa a◊sat we mugt Internetden 

tapyp bolÿar. 

«Hyÿaly bilele∆igi◊» täsiri bilen 

umumy bähbitleri bar bolan erkekleri◊ 

we aÿallary◊ aragatna∆yk saklamaga 

mümkinçilikleri bar. Olar birnäçe mü◊ 

kilometr uzak aralykda ÿa∆aÿan-da bolsalar, 

bir-birleri hakynda hiç zat bilmeseler-de, 

olar ∆u wagt 

kompÿuter merkezinde, 

Internetde du∆u∆ÿarlar. 

Köp halatlarda bu adamlar 

hiç haçan du∆ü∆anok, 

emma olar biri-birlerini 

öz aladalary barada edÿän 

özara geple∆iklerini◊ 

üsti bilen, uzak wagty◊ 

dowamynda biri-birine 

ÿazÿan habarlary 

bilen 

gowy 

tanaÿarlar. 

Ba∆ga 

bir düÿpli 

özgeri∆lik, 

ol hem Interneti◊ 

üsti bilen ö◊ elÿeterli bolmadyk 

döwlet häkimiÿeti, syÿasat bilen baglany∆ykly 

meseleler, ba∆ga-da ÿokarda 

agzalyp geçilen erkekler we aÿallary◊ öz 

aladalary boÿunça dürli maglumatlary 

alyp bolÿanlygydyr. 

Mysal üçin, EnviroLink – da∆-töweregi 

goramak meselesi barada web-saÿt 

bolup durÿar. Mundan ÿerli guramalar 

ünse çekiji temalar barada anyk maglumatlary, 

saglyk üçin howply zy◊yndylar 

barada, parnik gazlaryny◊ zyÿany, zäherli-himiki 

galyndylary hakynda maglumatlary 

almaga mümkinçilik bar. 

~◊ler jemgyÿetçilik guramalar bu meseleler 

boÿunça di◊e du∆u∆ykda umumy 

gürrü◊ geçirerdiler. Indi bolsa anyk we 

gi◊ maglumat almaga EnviroLink mümkinçilik 

döredÿär. Bu saÿt bilim boÿun- 

116

ça soraglara, häkimiÿet guramalaryny◊ 

i∆i da∆ töweregi goramak baradaky i∆ler 

bilen me∆gullanÿan guramalar hem-de, 

bellenip geçilen guramalary çap etmek 

üçin gerekli maglumatlar bilen üpjün 

edÿär. Ondan ba∆ga-da maglumatlary we 

maslahat bermegi, adamlar bilen da∆ 

töweregi goramak barada anyk meseleleri 

maslahatla∆mak üçin, aragatna∆yk 

saklamak üçin olary◊ atlary, familiÿalary 

we elektron aragatna∆yk bölümlerini◊ 

adreslerini EnviroLinki◊ üsti bilen 

bilip bolÿar. Ba∆ga-da bu saÿtda «gürrü◊ 

etmek üçin otaglar» bar, ∆ol ÿerde 

peÿdalanyjylar biri-biri bilen pikir al∆yp 

bilerler. 

Ÿerli i∆je◊ler Internet örän peÿdaly 

diÿip belleÿärler. Olar syÿasat bilen 

go◊∆ularyny◊ we jemgyÿeti◊ ÿa∆aÿy∆ 

∆ertlerini gowulandyrmak üçin gyzyklanÿarlar. 

Bu adamlar öz ÿa∆aÿy∆ massiwlerinde 

we toparlarynda ÿa∆aÿy∆ ∆ertlerini 

gowulandyrmak üçin syÿasat bilen 

me∆gullanÿarlar. «Ÿerli i∆je◊ler» kwartallary 

arassalamak, zir-zibilleri gaÿtadan 

i∆lemek, jenaÿata gar∆y göre∆ÿän toparlary 

döretmek we garry adamlara bilim 

bermeklik ÿaly i∆leri geçirÿärler. 

Olar ÿerlerde sagdyn ∆ertleri döretmek, 

haçan-da, adamlar özlerini◊ gowy ya∆amaklaryna 

di◊e ÿeterlik derejede üns 

beren ÿagdaÿlarynda mümkin bolar 

diÿip ynanÿarlar. «Ÿerli i∆je◊ler öz ö◊lerinde 

etraplary◊ hyzmat edi∆ i∆lerini 

gowulandyrmaklygy meÿil etmän, eÿsem 

olar ÿa∆aÿjylary◊ öz gyzyklanmalary 

hem-de bu i∆leri üçin öz go∆antlaryny 

go∆maklary arassa ÿagdaÿ döretmek 

üçin esasy ∆ertdigine ynanÿarlar» diÿip, 

Ed ≈warz belläp geçÿär. Beÿleki düÿpli 

üÿtge∆mäni◊ biri-de ÿokarda agzalan erkek 

adamlary◊ we aÿallary◊ ö◊ alyp bilmedik 

döwlet häkimiÿeti we syÿasat, 

∆eÿle-de olary◊ meseleleri barada ÿa-da 

ba∆ga-da gerekli habarlary Internetde 

gysga wagty◊ içinde alyp bilmekleridir. 

Mu◊a mysal bolup, adamlar ≈warzy◊ 

AB≈-ny◊ çäginde, i∆je◊lere kömek etmek 

barada döreden Neighborhoods Online 

web-saÿty kömek edip biler. Bu 

saÿta her gün ÿüzlerçe adam girÿär. Etraplary◊ 

meselelerini◊ täze çözgüdini 

agtarmak üçin ∆tat i∆gärleri, wezipeli 

adamlar, ¤urnalistler, talyplar, raÿatlar 

o◊a girÿärler. 

«Biz kem-kemden her bir korporasiÿany◊ 

etraplary ösdürmek i∆i boÿunça, 

her bir maslahat beri∆ komiteti◊, sowatsyzlygy 

ÿok etmek boÿunça her bir 

meÿilnamany◊, i∆çi hünärmenleri taÿynlamak 

boÿunça, her bir guramany◊ we 

durmu∆y hyzmat edi∆ i∆i bilen me∆gullanÿan 

her bir kompaniÿany◊ ∆u saÿtda 

ÿer almagyny, ÿa-da o◊a nähili girmegi◊ 

üstünde i∆lemegini gazandyk» – diÿip 

≈wars gürrü◊ berÿär. 

≈AHSY BÄHBITLERI÷ TOPARY 

Ÿokarda agzalan toparlar we ∆o◊a 

me◊ze∆ ba∆ga toparlar jemgyÿetçilik 

gyzyklanmalary◊ topary diÿip atlandyrylÿar. 

Olar öz toparlaryny◊ bähbidi 

ÿa-da ∆ahsy bähbitleri üçin hereket 

etmeÿärler, olar özlerini «di◊e jemgyÿeti◊ 

halky◊ bähbitlerini goraÿarys» diÿip 

hasaplaÿarlar, ÿöne bu olary◊ dogry orny 

eÿeleÿändiklerini a◊latmaÿar, eÿsem ol 

di◊e girdeji almak elementini◊ ÿa-da 

aÿry bir ∆ahsy gyzyklanmany◊ örän pesdigini 

görkezÿär. 

Ba∆ga tarapdan ∆ahsy bähbitler toparlary◊ 

adaty syÿasatda goraÿan ykdy- 


117

KÖPÇÜLIKLEŸIN HABAR BERI≈ SERI≈DELERI 

AB≈-ny◊ Prezidentligine dala∆ edÿän 

kandidatlar Riçard Nikson (çepden) 

we Jon F. Kennedi (kamera arkalaÿyn 

dur) özlerini◊ taryhy telewizion 

bäsle∆iklerine taÿÿarlanÿan pursatlary. 

1960 ÿ. 

Amerikanlar a◊sat maglumat gazanmaklyk täze demokratiÿany◊ wezipesini ÿerine 

ÿetirmek ∆ertlerine degi∆lidigine örän çalt dü∆ündiler, ÿagny olar jogapkärçilikli 

wezipelere kandidatlary bellemeklik ÿa-da dogry syÿasy ugry saÿlamaklyk üçin 

zerurdygyny aÿtdylar. Ondan ba∆ga-da, maglumaty◊ çalt, gi◊ möçberde ÿaÿradylmalydygyna 

çalt göz ÿetirdiler. 

Munu◊ üçin bolsa, gazetden gowy zat ÿokdy. Amerikany◊ Pensilwaniÿa ∆tatyny◊ 

Filadelfiÿa ∆äherinde 1783-nji ÿylda ilkinji gazet peÿda bolÿar. Eÿÿäm 1800-nji ÿyla 

çenli Filadelfiÿada gündelik gazetleri◊ 5-si, Merilend ∆tatyny◊ Baltimor ∆äherinde 

üç gazet we Günorta-Karolina ∆tatyny◊ Çarlston ∆äherinde gündelik gazeti◊ ikinjisi 

çap edilÿärdi. Bulardan ba∆ga-da, bütin döwletde beÿleki gazetleri◊ 250-ä golaÿy 

bolup, olary◊ köpüsi hepdede bir gezek çap edilÿärdi. 1850-nji ÿylda AB≈-da 2000 

gazet bolup, olary◊ 200-si gündelik gazetleridi. 

Ÿurdu◊ dörän gününden ba∆lap, gara∆syz we dikdü∆di ¤urnalistler gazeti◊ ilkinji 

çykan günlerinden ençeme amerikan syÿasatçylaryny özlerine gar∆y goÿdular. 

1792-nji ÿylda Jorj Wa∆ington: «Eger döwlet we wezipeli i∆gärler hemi∆e gazetleri◊ 

adalatsyz tankydy hüjümlerini◊ täsirinde bolsalar, ∆ol gazetler hem, ol ÿa-da beÿleki 

wezipeparazlary◊ özlerini◊ alyp bar∆yny◊ hakyky sebäplerini açyp görkezip bilmeseler, 

maglumatlary barlamaga üns bermeseler, onda meni◊ dü∆üni∆ime görä, hiç bir 

adama ÿurdy dolandyrmak ba∆artmaz, ÿa-da döwlet ma∆ynyny i∆je◊ ÿagdaÿda 

saklap bilmez» diÿip aÿdyp geçÿär. Beÿleki bir tarapdan syÿasatçylar saÿlawçylary 

habarly etmekde gazeti◊ ummasyz roluny◊ bardygyna güwä geçÿärler. 1787-nji 

ÿylda Tomas Jefferson «eger mende iki sany hukuk, ÿagny gazetsiz hökümeti ÿa-da 

hökümetsiz gazeti saÿlamaklyk bar bolan bolsa, men onda ∆übhesiz so◊kyny 

saÿlardym,»– diÿip belleÿär. 

118

1924-nji ÿylda syÿasatda esasy roly radio eÿeleÿär. ≈onda ilki bilen syÿasy partiÿalary◊ 

milli gurultaÿyndaky delegatlary◊ çyky∆laryny göni efire bermeklikden 

ba∆lanÿar. ≈ol ÿylda partiÿalar öz edÿän i∆ini radioda reklama etdirip ugrapdyrlar, 

ÿagny respublikanlar munu◊ üçin 120 000 dollar, demokratlar bolsa 40 000 dollar 

harç edipdirler. Dört ÿyldan so◊ iki partiÿany◊ hem çykdajylary milliona ÿetipdir 

we ∆ondan bäri saÿlaw kompaniÿalaryna edilÿän çykdajylar ÿylsaÿyn artÿar. 

Aÿratynda ∆eÿle ummasyz harç edili∆ik so◊ky ÿyllarda has hem köp bolÿar. 

1934-nji ÿylda Jorj Gellap jemgyÿeti◊ pikirini bilmek üçin sorag-jogap i∆ini 

geçirmäge ba∆laÿar. Ilki ba∆da bu döwleti◊ kiçi etraplaryndaky uly bolmadyk 

adamlar toparyny◊ arasynda geçirilipdir. J. Gellap ∆eÿle sorag-jogap i∆ini kanun 

çykaryjylar, hünärmentler, mugallymlar we beÿleki kärdäki adamlar bilen geçiripdir. 

Bu i∆i geçirijiler onu◊ «demokratiÿany◊ pulsuny» ölçemek üçin çalt we netijeli 

ugur boljakdygyna ynanypdyrlar. Ÿöne, häzirki wagtda sorag-jogap i∆ini geçirmek 

örän kyn i∆ bolup durÿar, sebäbi ähli zat tehnikany◊ üsti bilen geçirilÿär, kabul 

edilen maglumatlar hem tehnikany◊ üsti bilen barlanylÿar. ≈onu◊ üçin käbir 

ÿal◊y∆lar bolÿar, mu◊a garamazdan, sorag-jogap etmek umuman we bütinleÿ 

jemgyÿetçilik pikirini öwrenmekde netijeli ugur hasaplanylÿar. 

1940-njy ÿylda, syÿasy partiÿany◊ milli gurultaÿy telewideniÿe arkaly göni goÿberili∆i 

birinji gezek görkezildi we o◊a 100 000 adam toma∆a etdi. XX asyry◊ 50-nji 

ÿyllarynda amerikan ma∆galalaryny◊ üçden bir böleginde telewizor bardy. 1952-nji 

ÿylda saÿlaw kompaniÿasyny◊ ö◊ ÿanynda iki partiÿany◊ telewizor reklamasy üçin 

eden çykdajysy 3,5 mln. dollar bolup, respublikanlar demokratlardan köp sarp 

etdiler. 1960-njy ÿyldaky Kennedi bilen Niksony◊ arasyndaky telebäsle∆ik telewideniÿäni◊ 

saÿlaw kompaniÿasynda esasy roluny◊ bardygyny tassyklady. 

I◊lis taryhçysy Filip Jon Dewis «AB≈-ny◊ saÿlawlary» diÿen kitabynda – «Amerikanlary◊ 

köpüsi üçin esasy habar beriji seri∆de-telewideniÿedir» diÿip belleyär. 

AB≈-da döwleti◊ jogapkärçilikli wezipesine we jemgyÿeti◊ arasynda gowy täsir 

galdyrjak bolÿan adamlar hökmany telewizorda çyky∆ etmelidir. Jemgyÿeti◊ özi hem 

telewideniÿede syÿasatçylary◊, esasanam, prezident wezipesine dala∆ edÿän kandidatlary◊ 

telewideniÿede görkezilmegine gara∆ÿar. Kongressmen, gubernator we ÿerli 

häkimiÿeti◊ ba∆tutanlaryny◊ radio we gazetden öz islegleri boÿunça peÿdalanyp 

bilÿärler, ÿöne telewideniÿe arkaly çyky∆ etmeseler welin saÿlawçylary◊ arasynda 

ynanmazçylyk döredÿärler. Bu bolsa kandidatlar üçin örän zyÿanlydyr. 

119


sady paÿy hem bolÿar. Kärde∆ler arkala∆ygyny◊ 

i◊ pes aÿlyk hakyndaky we telekeçileri◊ 

kärde∆ler arkala∆ygy bilen 

zähmet ∆ertleri barada ylala∆ygy hakyndaky 

kanuny göz ö◊ünde tutup, i∆ewür 

guramalar salgytlary azaltmak syÿasatyny 

goldaÿar. Ba∆ga ∆ahsy bähbitler toparlary 

«buthana we etniki toparlar» 

meseleleri bilen me∆guldyrlar. 

So◊ky ÿyllarda sany we täsir edi∆i 

boÿunça ösen toparlary◊ biri hem syÿasy 

hereket komiteti – SHK. Syÿasy hereket 

komiteti- gara∆syz bolmak bilen bir ÿada 

birnäçe meseleleri çözmek üçin gurama 

bolÿarlar. Onu◊ esasy meselesi Kongrese 

we prezidentlige dala∆ edÿän syÿasy 

kampaniÿalara pul bermekden ybarat. 

SHK federal saÿlawlarda özüni◊ kandidatyny◊ 

sany boÿunça harç etmeklikde 

çäklendirilendir. ≈eÿle bolsa-da saÿlaw 

kampaniÿalaryna ÿa-da öz bähbitlerini 

goramak üçin SHK-ä pul harajat etmek 

üçin çäklendirilme ÿok. Häzirki döwürde 

SHK-ni◊ sany mü◊e ÿetdi. 

«Syÿasy partiÿalara edilÿän howp 

umumy bähbitler boÿunça birle∆ÿan toparlary◊ 

sanyny◊ köpelmegi bilen has 

artÿar, hatda bu toparlary◊ köpüsini◊ 

Wa∆ingtonda (Kolumbiÿa Federal okrugy) 

bölümleri-de bar we olar özlerini 

göni Kongrese ÿa-da federal guramalara 

de◊eÿärler» diÿip Maÿkl ≈adson «Tertipli 

raÿat: jemgyÿete Amerikan hysmatyny◊ 

taryhy» atly kitabynda ÿazÿar. 

Wa∆ingtona eÿerÿän köp guramalar ÿönekeÿ 

raÿatlary◊ ahlak we maddy kömegini 

gazanmagy ba∆arÿarlar. Ÿöne bu 

guramalary◊ köpüsi soraglary◊ çäkli 

toplumyna we hatda bir meselä ünsi 

çekÿärler, köplenç hem bu ÿeke-täk mesele 

örän uly täsir edi∆ güÿje eÿe bolÿar, 

olar dollar, wagt we raÿatlary◊ söÿgüsi 

üçin partiÿalary◊ bäsde∆ligine getirÿär.» 

Bu «aÿratyn bähbitler» toparlaryny◊ 

sarp edÿän puluny◊ möçberi kompaniÿalar 

näçe baÿ boldugyça ösmegini 

dowam etdirÿär. Köp amerikanlarda 

kesgitli garaÿy∆lary◊ «çarpy∆magy» 

üçin döredilen gyzyklanÿan baÿ toparlary◊, 

korporasiÿalar, kärde∆ler arkala∆ygy 

ÿa-da CHK bolsun, tapawudy 

ÿok, ÿönekeÿ adamlary◊ täsirine 

gar∆ylyk gorkezip bilmegi derejede örän 

güÿçlüdigi barada pikirler bar. 

Ÿöne ÿönekeÿ raÿatlar hem bu 

boÿunça käbir zatlary ba∆arÿarlar. Olar 

bir-birlerini habardar edip, so◊am alnan 

maglumatlar esasynda hereket edip bilerler. 

Her bir saÿlanÿan wezipeli adama 

gözegçilik etmek üçin i◊ amatly usul Internet 

ulanmakdyr. Bu raÿatlar birnäçe 

minuty◊ içinde «aÿratyn bähbitler» toparyny◊ 

haÿsysyny◊ ol ÿa-da beÿleki 

wezipeli adamy◊ saÿlanmagyna we bu 

wezipeli adamlary◊ ÿa◊y-ÿakyndaky kanunlar 

hukuknamalar boÿunça nähili 

ses berendiklerini anyklap bilÿärler. 

So◊ra ÿa◊ky raÿatlar alnan maglumaty 

öz pikirlerini halka ÿetirmek üçin mümkinçilik 

alÿarlar. 

Syÿasy durmu∆y◊ maglumaty ol ÿada 

beÿleki soraglary◊ ara alnyp maslahatla∆ylmagy, 

olar hakda maglumatlary◊ 

ÿygnalmagy we olary◊ dostlary ÿa-da 

go◊∆ulary bilen ge◊e∆ilmegi, saÿlanan 

wezipeli adamlary◊ özüni alyp bar∆yna, 

esasanam olary◊ nähili ses ber∆ine hiç 

hili täsiri ÿetmeÿändiginden ybaratdyr, 

ÿöne bu döwlet wezipeparazlaryny özlerini 

∆ol wezipä saÿlan adamlary◊ ikinji 

sapar hem saÿlajakdyklary baradaky sorag 

aladalandyrÿar. Haçanda saÿlawçy- 

120

lardan hatlar, telefon ja◊lary, fakslar we 

elektron aragatna∆ygy boÿunça habarlar 

gelmäge ba∆landa, saÿlanan wezipeli 

adamlar olara üns berÿärler. Ÿöne i◊ 

so◊unda saÿlawçylardan durÿan halk 

ö◊küsi ÿaly halk kimdir birine ses bermek 

bilen saÿlawlarda i◊ so◊ky aÿgytly 

nokady goÿup bilÿär. 

Konstitusiÿany◊ taslamasy i∆lenip düzülen 

wagtyndan ba∆lap, ÿagny 1787-nji 

ÿyldan ∆u güne çenli geçilen ÿol tekiz 

bolmady. Saÿlawçylar wakany◊ täsir 

edi∆ astyna dü∆düler. Emma olara hemi- 

∆e bähbitli çözgüdi saÿlamaga pursat 

döräpdi. Maddy we ruhy, ÿerli we milli, 

jemgyÿetçilik we ∆ahsy, özüni bilÿän we 

sahylyk, ∆tatlary◊ hukugy we bütin ÿurdu◊ 

maddy hal ÿagdaÿy ÿaly dü∆ünjeleri◊ 

aratapawudyny kesgitläp, Amerikany◊ 

Birle∆en ≈tatlaryny◊ halky bu ähmiÿete 

eÿe bolup, güÿçli, gülleÿän, erkin 

ÿurdy, dogrusy, a◊ryba∆y göreldeli bolmasa-da, 

hemi∆e ö◊e barÿan, ÿagty gelejegi 

bolan ÿurdy döredÿär. 

❏ 

121

AB≈-ny◊ hökümeti barada go∆maça edebiÿaty◊ sanawy 

Abraham, Henry J. 

Justices, Presidents, and Senators: A History 

of the U.S. Supreme Court Appointments From 

Washington to Clinton. 4th ed. Lanham, 

Maryland: Rowman and Littlefield, 1999. 

Baum, Lawrence 

Supreme Court. Washington, D.C.: CQ 

Press, 1997. 

Bibby, John 

Two Parties or More: The American Party System. 

Boulder, Colorado: Westview Press, 1998. 

Bowen, Catherine 

Miracle at Philadelphia: The Story of the 

Constitutional Convention, May to September 1787. 

Boston, Massachusetts: Little Brown, 1986. 

Boyte, Harry C., Heather Booth, 

and Steve Max 

Citizen Action and the New American Populism. 

Philadelphia, Pennsylvania: Temple University 

Press, 1986. 

Brinkley, Alan, Nelson W. Polsby, 

and Kathleen M. Sullivan 

The New Federalist Papers: Essays in Defense of the 

Constitution. New York, New York: Norton, 

1997. 

Brookhiser, Richard 

Alexander Hamilton, American. New York, 

New York: Free Press, 1999. 

Carp, Robert A., and Ronald Stidham 

Judicial Process in America. 4th ed. Washington, 

D.C.: CQ Press, 1998. 

Davies, Philip 

U.S. Elections Today. 2nd ed. New York, 

New York: Manchester University Press, 1999. 

Edwards, George C. 

Government in America: People, Politics, and Policy. 

8th ed. New York, New York: Longman, 1999. 

Fine, Toni M. 

American Legal Systems: A Resource and Reference 

Guide. Cincinnati, Ohio: 

Anderson Publishing, 1997. 

Fisher, Louis 

Constitutional Conflicts Between Congress and the 

President. 4th ed. Topeka, Kansas: University 

Press of Kansas, 1997. 

Fisher, Louis 

The Politics of Shared Power: Congress and the 

Executive. 4th ed. College Station, Texas: Texas 

A & M University Press, 1998. 

Friedman, Lawrence M. 

American Law: An Introduction. 2nd ed. New York, 

New York: W.W. Norton, 1998. 

Graber, Doris 

Mass Media and American Politics. 

5th ed. Washington, D.C.: CQ 

Press, 1997. 

Greenstein, Fred 

Leadership in the Modern Presidency. Cambridge, 

Massachusetts: Harvard University Press, 

1988. 

Hall, Kermit, ed. 

The Oxford Guide to United States Supreme Court 

Decisions. New York, New York: Oxford 

University Press, 1999. 

Hanson, Russell, ed. 

Governing Partners: State-Local Relations in the 

United States. Boulder, Colorado: Westview 

Press, 1998. 

Hedge, David 

Governance and the Changing American States. 

Boulder, Colorado: Westview Press, 1998. 

122

Hoffman, Daniel 

Our Elusive Constitution: Silences, Paradoxes, 

Priorities. New York, New York: SUNY 

Press, 1997. 

Kurian, George T. 

Historical Guide to the U.S. Government. 

New York, New York: Oxford University 

Press, 1997. 

Loomis, Burdett 

The Contemporary Congress. 2nd ed. New York, 

New York: St. Martins Press, 1998. 

Mason, Alpheus 

American Constitutional Law: Introductory Essays and 

Selected Cases. 12th ed. New York, New York: 

Prentice Hall, 1998. 

Meador, Daniel J. 

American Courts. St. Paul, Minnesota: 

West Publishing Co., 1991. 

Nelson, Michael 

The Presidency and the Political System. 

5th ed. Washington, D.C.: CQ 

Press, 1998. 

Notess, Greg R. 

Government Information on the Internet. 

2nd ed. Lanham, Maryland: Bernan 

Press, 1998. 

O’Brien, David M. 

Storm Center: The Supreme Court in American Politics. 

5th ed. New York, New York: W.W. 

Norton, 1999. 

Perloff, Richard M. 

Political Communication: Politics, Press, and Public 

in America. Mahwah, New Jersey: Lawrence 

Erlbaum Associates, 1998. 

Polsby, Nelson 

Presidential Elections: Strategies and Structures 

of American Politics. 9th ed. Chatham, 

New Jersey: Chatham House, 1996. 

Reichley, A. James, ed. 

Elections American Style. Washington, D.C.: 

The Brookings Institution, 1997. 

Relyea, Harold C., ed. 

The Executive Office of the President: A Historical, 

Biographical, and Bibliographical Guide. Westport, 

Connecticut: Greenwood Press, 1997. 

Rimmerman, Craig A. 

The New Citizenship: Unconventional Politics, 

Activism, and Service. Boulder, Colorado: 

Westview Press, 1997. 

Ripley, Randall 

Readings in American Government and Politics. 

3rd ed. Boston, Massachusetts: Allyn and 

Bacon, 1999. 

Rogers, Donald, ed. 

Voting and the Spirit of American Democracy: 

Essays on the History of Voting and Voting Rights in 

America. Urbana, Illinois: University of Illinois 

Press, 1992. 

Rossiter, Clinton, ed. 

The Federalist Papers, by Alexander Hamilton, 

James Madison, and John Jay. New York, 

New York: Mentor, 1999. 

Schudson, Michael 

The Good Citizen: A History of American Civic Life. 

Cambridge, Massachusetts: Harvard University 

Press, 1999. 

123

Schwartz, Ed 

Net Activism: How Citizens Use the Internet. 

Sebastopol, California: Songline Studios, 

Inc., 1996. 

Selnow, Gary W. 

Electronic Whistle-Stops: The Impact of the Internet on 

American Politics. Westport, Connecticut: 

Praeger Press, 1998. 

Van Horn, Carl 

The State of the States. 3rd ed. Washington, D.C.: 

CQ Press, 1996. 

Weisberg, Herbert, ed. 

Great Theatre: The American Congress in the 1990s. 

Cambridge, England: Cambridge University 

Press, 1998. 

Wilson, James 

American Government: Institutions and Policies. 7th 

ed. Boston, Houghton Mifflin, 1998. 

Woll, Peter, ed. 

American Government: Readings and Cases. 13th 

ed. New York, New York: Longman, 1999. 

124

Berilen suratlar (eger sahypada iki surat berilen bolsa, olary◊ ÿokarsyndaka 

çykgytlar birinji getirilÿär): 

Front cover: © Brian Lawrence/Pictor. 4–5: © Bettmann/CORBIS. 6, 10, 13, 14: 

North Wind Picture Archives. 16: File Photo. 26: AP/Wide World Photos. 30–31, 

32-33, 35: North Wind Picture Archives. 38–39: © Robert Trippett/Sipa Press. 

43: © Martin Simon/SABA. 46: AP/Wide World Photos. © Mark Reinstein/ 

IPOL – Mary Anne Fackelman/The White House. 50: U.S. Department of 

Agriculture. 51, AP/Wide World Photos. 52: © Jonathan Elderield/Liaison 

Agency. 53: © David Butow/SABA. 54: AP/Wide World Photos. 56: © Matthew 

McVay/SABA. © Nina Bermann/Sipa Press. 58–59: AP/Wide World Photos: 

(3). 65 © Kim Kulish/SABA–AP/Wide World Photos. 64/65: © James 

Colburn/IPOL. 71: © Christy Bowe/IPOL. 70: AP/Wide World Photos. 78–79: 

© Robert Trippett/Sipa Press. 82–83, 84: AP/Wide World Photos. 86–87: 

Lisa Biganzoli, National Geographic Society. 89–90: North Wind Picture 

Archives. 91, 96: © Bettmann/CORBIS. 93: File Photo. 94: AP/Wide World 

Photos. 96–97: © Robert Daemmrich/Tony Stone Images. 99: AP/Wide World 

Photos. 100: © Cathlyn Melloan/Tony Stone Images. 102: © George 

Bellerose/Stock Boston, Inc.: AP/Wide World Photos. 104–105: © David 

Butow/SABA. 107: Hulton Getty Picture Library/Liaison Agency. 110: 

North Wind Pocture Archives. 112: © Greg Smith/SABA. 114: © 1991–1999 

The EnviroLink Network – libertynet.org. 116: Archive Photos. 

125

ABâ-ny HÃKÃMETI

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?

ABâ-ny HÃKÃMETI