Cov_Echo_turkmen_9/2002 11/7/02 15:11 Page 1

2002-nji ÿyly◊ 4-nji iÿul baÿramçylygy◊ bellenili∆i.
Türkmenistandaky AB≈-ny◊ ilçisi Lora
Kennedini◊ öÿünde geçiren dabaraly kabul
edil∆ik mahalynda. Baÿramçylyk dabarasyna
bagy∆lanan amerikan de◊iz pyÿada go∆unlaryny◊
dabaraly ÿorü∆i.
HORMATLY OKYJYLAR,
Men «Amerikany◊ ÿa◊y» ¤urnalyny◊ üçünji sanyny sizi◊ dykgaty◊yza hödürleÿärin. Bu ¤urnal AB≈-ny◊
A∆gabatdaky ilçihanasy tarapyndan ÿörite Türkmenistany◊ halky üçin çykarylÿar. ^urnaly◊ bu sanynda
AB≈-da Gara∆syzlyk gününi◊ bellenili∆i barada makalalar bar. «Amerikany◊ Oturymlyla∆magy» atly ÿörite
makala Amerika dünÿäni◊ dürli künjeklerinden ÿa∆amak üçin göçüp baran we barmagyny dowam edÿän
adamlar barada, olary◊ köpdürli geçmi∆i barada söhbet açÿar. ≈ol köpdürlüligi◊ we bizi◊ ondan alÿan
güÿjümizi◊ wajyplygy bu ÿyly◊ Gara∆syzlyk gününde, ÿagny 2001-nji ÿyly◊ 11-nji sentÿabrynda bolup geçen
wakalardan so◊ ilkinji gezek bellenilÿän Gara∆syzlyk gününde has artdy. Amerika – bu milletleri◊ köpdürlüligine
we agzybirlikde ÿa∆a∆maklyga esaslanan jemgyÿetdir. Biz dünÿäni◊ beÿleki halklary hem bu
dü∆ünjeleri kabul eder diÿip umyt edÿäris.
^urnaly◊ bu sanyndaky esasy makalalary◊ ÿene-de biri – «Go◊ur rewolÿusiÿa – ∆äherle∆me» baradaky
makala. Bu makala bütin dünÿä ÿüzündäki ∆äherleri◊ eteklerinde garyp we gür ilatly ÿa∆aÿy∆ raÿonlary◊
emele gelmegi baradadyr. Onu◊ ÿaly raÿonlarda tok we suw üpjünçiligi bolmaÿar diÿen ÿaly. Jaÿlary◊ töwerekleri
mydama hapaçylyk bolany zerarly, ol ÿerde her-hili keseller ÿe◊il ÿaÿraÿar. Emma dünÿäni◊ dürli
künjeklerindäki käbir jemgyÿetçilik toparlaryny◊ «Go◊ur rewolÿusiÿa – ∆äherle∆me» bilen bagly kynçylyklara
çözgüt tapyp ba∆landyklary ∆atlandyrÿar. Bizi◊ hödürleÿän makalamyz aÿry ∆ahsyÿetleri◊ öz jemgyÿetini
gowy taraba özgerdi∆i barada gürrü◊ berÿär.
Amerikan medeni ¤urnalyny◊ tomusky sanyny amerikalylary◊ bo∆ wagtynda oÿnamagy gowy görÿän
i◊ söÿgüli oÿny beÿsbol barada bolan makalasyz göz ö◊üne getirmek kyn. Bizi◊ makalamyz beÿsboly◊
aÿratyn bir görnü∆i barada, ÿagny her tomus pasly çagalardan düzülen komandalary◊ gatna∆magynda bütin
Amerika boÿunça geçirilÿän Beÿsboly◊ Kiçi Ligasy barada gürrü◊ berÿär.
Kiçi Liga baradaky makaladan ba∆ga, ÿene-de bir makala sport we beden terbiÿe barada söhbet açÿar.
Illinoÿs ∆tatyndaky orta mekdepleri◊ biri beden terbiÿe bermekligi◊ täze usulyny i∆läp düzüp, i∆ ÿüzüne geçiripdir.
Amerikan mekdepler a◊y hem ösdürmelidigini, bedeni hem berkitmelidigini yzygiderli nygtaÿarlar.
Illinoÿs ∆tatyndaky gürrü◊i edilÿän mekdepde ÿola goÿlan özbolu∆ly beden terbiÿe bermek usulyna laÿyklykda,
ähli çagalary◊, sport ba∆arnyklaryna ÿa-da zehinine garamazdan, özlerini sagdyn we i∆je◊ ÿagdaÿda
saklamakda üstünlik gazanmaga mümkinçilikleri bar.
Men bu ¤urnalda gürrü◊i edilÿän milletleri◊ köpdürlüligi, agzybirlikde ÿa∆a∆mak, jemgyÿet bolup hereket
etmek ÿaly dü∆ünjeleri siz öz durmu∆y◊yzda hem ulanyp bilersi◊iz diÿip umyt edÿärin. AB≈-ny◊ hökümeti
demokratiÿany gurmakda uly ähmiÿete eÿe bolan bu dü∆ünjeleri yzygiderli ö◊e sürüp, bulara bütin
dünÿäde howpsuzlygy, durnuklylygy we abadançylygy gazanmagy◊ seri∆desi hökmünde garaÿar.
Hormatlamak bilen,
Lora E. Kennedi
Ilçi

≈U SANDA
BEŸSBOL DÜNŸÄSI 2
Softbol çagalar ligasynda geçiren dört ÿylyny◊ dowamynda Peÿson Benner «öÿden» urulÿan urgulary◊
ençemesini amala a∆yrypdy. Peÿson dünÿäni◊ ähli künjeginde çagalar ligasynda oÿnaÿan
5 ÿa∆dan 18 ÿa∆a çenli bolan 3 million çagany◊ biri. 1939-njy ÿylda Pensilwaniÿa ∆tatyny◊
Williamsport ∆äherinde bary-ÿogy üç topar bilen döredilen çagalar beÿsbol ligasy ösüp, bu gün
Antarktikadan galan bä∆ materigi◊ ählisinde, 105 ÿurtda oÿnalÿan halkara sporta öwrüldi.
4-NJI IŸUL BAŸRAMÇYLYGY, AB≈-NY÷ GARA≈SYZLYK GÜNI 4
Dördünji iÿul baÿramçylygy i◊ esasy tomus baÿramçylygydyr. Çagalary◊ mekdepden bo∆ we
howany◊ i◊ o◊at wagty bolanlygy sebäpli, ol ma∆galalary◊ ählisini◊ diÿen ÿaly bile üÿ∆ÿän wagtydyr
(Isa pygamberi◊ doglan güni – «Ro¤destwo» ÿaly). Dördünji iÿul 1776-njy ÿylda bizi◊ atababalarymyzy◊
Filadelfiÿada ÿerle∆ÿän Kontinental Kongresde Gara∆syzlyk baradaky Jarnama
gol çeken senesidir. Asyrlar boÿy amerikalylar bu wakany özleriçe baÿram edÿardiler. Ÿöne,
1941-nji ÿylda Kongres dördünji iÿuly (Gara∆syzlyk gününi) kanuny baÿramçylyk hökmünde
gutarnykly kesgitledi.
AMERIKANY÷ OTURYMLYLA≈MAGY 6
Ellis adasy 1892–1954-nji ÿyllar aralygynda Amerika göç eden 12 million göçmeni◊ geçen
girelgesidir. Bu gün Ellis adasy Amerika göçmenlik barada syÿahatdyr suratlary teklip edÿän
muzeÿdir.
SURATLY ^URNAL
N°3, Iÿul–Sentÿabr 2002
Guramaçy edara:
Jemgyÿetçilik bilen
gatna∆yklar bölümi
AB≈-ny◊ Ilçihanasy
A∆gabat, Türkmenistan
^urnal barada pikirleri◊izi
we islegleri◊izi a∆akda
görkezilen adres boÿunça
iberip bilersi◊iz:
744000, A∆gabat ∆äheri
Pu∆kin köçesi 9
Telefon: 35-00-45
E-poçta:
Meredovama@iatp.edu.tm
Meredovama@state.gov
Dizaÿn:
Sebitleÿin Programmalary
dolandyrÿan edara, Wena.
BEDENTERBIŸE SAPAGYNY BERMEGI÷ TÄZE USULY 10
Bedeni terbiÿelemegi◊ täze usulyna – hiç bir çagany, nalaçlykdan topara alnan bolsun, oÿunda
sag tarapda goÿlan bolsun, ÿa tanapy◊ gap bilinde asyl-asyl bolup galan bolsun, tapawudy ÿok,
öz mümkinçiliginden çigit ÿalyjagam tiz herekete mejbur etmeÿän usulyna ho∆ geldi◊iz! Bu
usuly◊ manysy «i◊ çalasyn, i◊ güÿçli, i◊ berda∆ly» diÿen ÿal◊y∆ dü∆ünjeden da∆la∆yp, hemme
çaga bütin ömrüne ÿarar ÿaly fiziki ÿugrum bermekdir (taÿdan taplamakdyr).
GO÷UR REWOLŸUSIŸA – ≈ÄHERLE≈ME 12
Tankytçylar obalary◊ arassaçylyk ÿagdaÿyny◊ ∆äheri◊kiden pesligi, sowatsyzlygy◊ ÿokarylygy
we öÿsüzleri◊ köplügi aÿdylÿanam bolsa, bu maglumatlary◊ takyk däldigini (ÿal◊y∆dyryjydygyny)
nygtaÿarlar. Sowatsyzlygy◊, öÿsüzligi◊ ÿa kanalizasiÿaly hajathana barmak mümkinçligini◊
bolmazlygyny◊ oba ÿerlerinden beter gür ilatly ∆äherlere mahsus problemadygy hakykatdyr.
«TÜRKMENISTANDA ŸA≈AŸAN AMERIKALYLAR» 14
Türkmenistandaky Parahatçylyk Korpusyny◊ meÿletinçisi jenap Neÿt Truit bilen geçiren söhbetdi∆ligimiz:
«Sizi◊ bil∆i◊iz ÿaly, biz Türkmenistana elimizden gelen kömegi bermäge synan∆ÿarys, ÿöne bu
babatda her meÿletinçini◊ Türkmenistana beren zadyndan öwrenÿän zadyny◊ köpdügini arkaÿyn
aÿdyp bileris. Bu ÿurtdan hakykatdan hem köp zatlary öwrenip bolÿan ekeni. Munu◊ üçin men
minnetdarlygymy aÿdasym gelÿär.»
GARA≈SYZLYK JARNAMASY – 4-NJI IŸUL 1776-NJY ŸYL 17
Adamzat taryhyny◊ gidi∆inde bir halk ony beÿleki halk bilen baglany∆dyrÿan syÿasy düwünleri
çözmeli we dünÿädäki döwletleri◊ arasynda tebigaty◊ we Ÿaradany◊ kanunlary esasynda hukugy
bolan gara∆syz ÿagdaÿa eÿe bolmaly bolanda, ynsanyÿeti◊ pikirinde bolan hormat ony bölünip
aÿrylmaga iterÿän sebäpleri beÿan etmäge borçly edÿär.
^urnaly◊ da∆ynda görkezilen surata awtorlyk hukuklary AP degi∆lidir.

BEŸSBOL DÜNŸÄSI
Karen Fanni◊
«Kiçi Ligany◊» Uly Maksatlary
Beÿsbol Kiçi ligasynda geçiren dört ÿylyny◊ dowamynda
Peÿson Benner «öÿden» urulÿan urgulary◊ ençemesini amala
a∆yrypdy. Ÿöne öten tomus uran bir «öÿ urgusy» onu◊
ÿadyndan asla çykmaz. «Men ony ∆eÿle bir ajaÿyp urdum»
diÿip, Meÿn ∆tatyny◊ Damariskota ∆äherinden 12 ÿa∆ly
gapyjy gürrü◊ berÿär. «Begenjimden uçaÿjak boldum. Meni◊
toparda∆larymy◊ bary gygyryp bökjekleÿärdiler».
Peÿson dünÿäni◊ ähli künjeginde Kiçi ligasynda oÿnaÿan 5
ÿa∆dan 18 ÿa∆a çenli bolan 3 million çagany◊ biri. 1939-njy
ÿylda Pensilwaniÿa ∆tatyny◊ Williamsport ∆äherinde baryÿogy
üç topar bilen döredilen çagalar beÿsbol ligasy ösüp, bu
gün Antarktikadan galan bä∆ materigi◊ ählisinde, 105 ÿurtda
oÿnalÿan halkara sporta öwrüldi.
Ösü∆ Ÿoly
Ysraÿyl, Keniÿa, Hytaÿ ÿaly uzak ülkelerde-de çagalar ösüp
ÿeti∆ÿärler, ÿöne, «Kiçi Liga» heniz hem amerikan çagalaryny◊
söÿgüsine mynasyp.
«Men beÿsboly söÿÿärin» diÿip, Masÿu Börç aÿdÿar. Onu◊
topary Meÿn ∆tatyny◊ çempiony. «Men urgy urmany halaÿaryn.
Goragda oÿnamagy-da gowy görÿärin. Men onu◊
hemme zadyny gowy görÿärin».
2001-nji ÿyly◊ tomusynda Pensilwaniÿa ∆tatyny◊ Günorta
Wiliÿamsport ∆äherinde, Kiçi ligany◊ oÿunlaryny◊ biri.
Surat üçin awtorlyk hukuklary AP degi∆li.
Professionallar-da ∆eÿle. I◊ gowy beÿsbol oÿunçylaryny◊ köpüsi
– Seÿnt Lÿuis ∆äherini◊ «Kardinal» toparyndan Mark
Mak Gwir, Baltimory◊ «Oriola» toparyndan Kal Ripkin kiçi,
Tehasy◊ «Reÿnjer» toparyndan Iwan Rodriges dagy-da Kiçi
ligasyndan ba∆lapdylar. Eÿsemde bolsa, Lans Wan Oken Kiçi
ligasyny◊ öz hataryny gelejekki «Me∆hur ∆ahsyÿetler» bilen
doldurmakçy däldigini nygtaÿar. «Kiçi ligasyny◊ maksady
uly oÿunçylary taÿynlamak däl. Onu◊ maksady çagalara
adamlar bilen nähili gatna∆ykda bolmalydygyny, topar
hökmünde gatna∆yk etmegi öwretmekdir. Ol çagalara
utany◊da-da, utulany◊da-da mertebä◊i saklamagy öwredÿär»
diÿip, çagalar beÿsbol ligasyny◊ taryhyny gürrü◊
berÿän «Top oÿna◊» kitabyny◊ ÿazyjysy Wan Oken aÿdÿar.
Mathÿu onu◊ bilen ylala∆ÿar. Onu◊ toparyny◊ öten tomus
Dünÿä Ÿary∆laryna gatna∆mak barada eden teklibi Gündogar
Sebit (regional) Ÿary∆laryna syrygandygyna garamazdan,
oÿunçylary◊ ba∆lary dik, ruhlary belent.
2

Sport
«Biz bir oÿunda utulan hem bolsak, ö◊küdenem gowy oÿnamak
isleÿärdik» diÿip, 1-nji we 3-nji hatarlarda oÿnaÿan
Masÿu aÿdÿar. «Kä utarsy◊, kä utularsy◊. Kiçi liga ma◊a her
kesi◊-de gow∆ak oÿnuny◊ bardygyny, mu◊a-da hormat bilen
ÿana∆malydygyny öwretdi.»
Aktÿor Kewin Kostner, aÿdymçy Brus Springstin we prezident
Jorj Bu∆-da bu pikire ∆ärik. Bulary◊ üçüsi-de ÿa∆lygynda
Kiçi Ligada oÿnapdylar. Tehas ∆tatyny◊ Midländ ∆äherinde
Merkezi Ligada gapyjy bolup oÿnan prezident Bu∆ ÿa◊yÿakynda
Ak Tamda kiçi Ligany◊ T-bol parkyny gurdurdy. Bu
gün ÿurdu◊ dürli künjeginden bolan çagalar Günorta
Meÿdançada ÿary∆a taÿÿarlanÿarlar.
Ol gyz bu oÿny gazandy
Bu gün ÿüz mü◊lerçe gyz Kiçi ligasyny◊ softbol we beÿsbol
toparlarynda oÿnaÿan hem bolsalar, gyzlara 1974-nji ÿyla
çenli «Kiçi Ligany◊» toparlarynda oÿnamaga rugsat edilenokdy.
Emma bu ÿagdaÿ Kätrin Jonsony 1950-nji ÿylda
ÿary∆a gatna∆makdan alyp galyp bilmedi. Beÿsbol Kiçi ligasynda
oÿnan ilkinji gyz bolan Jonson zülplerini kesdi, galanja
saçlaryny papagyny◊ a∆agynda gizläp, Nÿu Ÿork
∆tatyny◊ Korning ∆äherini◊ «Ki◊z Deÿeri» toparyny◊ düzüminde
oÿnady. Katrini◊ türgenle∆dirijisi onu◊ gyzdygyny di◊e
iki hepdeden so◊ bilip galdy. Bagtyna, Peÿson oÿnamagyny
dowam etdirmek üçin ÿene «nikap örtmeli» bolmady. Bu gün
ol beÿsbol meÿdançasynda alan sapaklary üçin minnetdar.
«Kiçi Liga ma◊a topar bilen i∆lemegi, çydamlylygy we elde
bary◊y etmegi öwretdi. Hökman utmak däl. Lezzet üçinem
oÿnamak bolar.» – diÿip, Peÿson aÿdÿar.
Inçe Oÿun
Groliÿeri◊ «Täze Bilim Kitabyndan», 2002-nji ÿyly◊ ne∆iri.
Awtorlyk hukugy Grolier Ink. Degi∆li. Rugsat alynyp, çap edilÿär.
Beÿsbola köplenç «inçe oÿun» diÿilÿär. Mysal üçin, ÿerden
tigirlenip barÿan top meydançany◊ çyzygyny◊ bir-iki barmak
a◊ry ÿanyndan geçip, topu◊ meÿdançany◊ içindediginida∆yndadygyny
kesgitlemäge kynçylyk döredÿär. Kähalatda,
hatda, bir barmak aralyk-da çemi◊e berlen topu◊ urgydygyny
ÿa goÿberilen topdugyny, topu◊ tora düzgün boÿunça
girizilenini-girizilmänini, esasy oÿunçyny◊ meÿdançany◊
içindedigini-däldigini kesgitleÿär. Hatda, bir gezek çalaja
degeni◊-de tutu∆ oÿnu◊ ykbalyny çözüp bilÿär. Bu zatlar
barada karara gelmek, oÿnu◊ düzgünlerini◊ ÿerine ÿetirilmegini
gazanmak meÿdançany◊ töwereginde duran emin agzalaryny◊
paÿyna dü∆ÿär. Ÿokary ligany◊ oÿunlary geçirilende,
adatça, dört emin bolÿar: biri – meÿdançany◊ içinde, galanlary
– birinji, ikinji we üçünji hatarlarda. Urgyny hasap
etmelidigini-däldigini, meÿdançada öz ÿerlerine ÿetjek bolup
ylgap barÿan oÿunçylary◊ oÿnu◊ düzgünini bozup-bozmandyklaryny
meÿdançadaky emin kesgitleÿär. Beÿleki
eminler özlerine tab∆yrylan ÿerde ÿa ∆onu◊ golaÿynda oÿna
gözegçilik edyärler.
Beÿsbolu◊ käbir düzgünlerini◊ çyl∆yrymly bolup görünmegi
mümkin bolanso◊, ökde oÿunçy ony jikme-jik bilmelidir, köp
strategiÿa dü∆ünmelidir we her bir ÿagdaÿa derrew jogap
bermäge häzir bolmalydyr. Oÿunlar goragçylary, hüjümçileri,
gyradaky hüjümçileri, mümkinçilikleri◊ dürlüligi bilen
biri-birinden tapawutlanÿarlar. Gowy oÿnamak üçin tizlik,
güÿç, göni zy◊yp bilmek, her sekundy◊y peÿdalanmagy
ba∆armak we oÿna bolan ÿörite duÿgy gerek.
Makala üçin awtorlyk hukuklary Sholastik Ink. degi∆li, 2002 ÿ.
3

4-NJI IŸUL BAŸRAMÇYLYGY, AB≈-NY÷ GARA≈SYZLYK GÜNI
Dördünji iÿul baÿramçylygy i◊ esasy tomus baÿramçylygydyr. Çagalary◊ mekdepden
bo∆ we howany◊ i◊ o◊at wagty bolanlygy sebäpli, ol ma∆galalary◊ ählisini◊ diÿen ÿaly
bile üÿ∆ÿän wagtydyr (Isa pygamberi◊ doglan güni – «Ro¤destwo» ÿaly). Dördünji iÿul
1776-njy ÿylda bizi◊ ata-babalarymyzy◊ Filadelfiÿada ÿerle∆ÿän Kontinental Kongresde
Gara∆syzlyk baradaky Jarnama gol çeken senesidir.
Asyrlar boÿy amerikalylar bu wakany özleriçe baÿram edÿardiler.
Ÿöne, 1941-nji ÿylda Kongres dördünji iÿuly (Gara∆syzlyk
gününi) kanuny baÿramçylyk hökmünde gutarnykly kesgitledi.
Hazirki wagtda köp adamlar bu resminamany Kongres hakykatdan
hem 2-nji iÿulda kabul etdi, 2-nji awgustda bolsa o◊a
gol çekildi diÿip aÿdÿarlar. Näme üçin onda ol 4-nji iÿul
bolÿar Ol gün 2-nji awgustda gol çekmek üçin, Jarnamany◊
gutarnykly taslamasy tamam edildi. Dü∆nüksiz Olar 2-nji
iÿulda taslamany◊ garalamasy bilen bile bu pikiri doly kabul
etdiler. Ÿöne, hakykatdan hem 4-nji iÿulda köp ara alyp maslahatla∆malardan
so◊, taslanan resminamany ellerine aldylar
we tassykladylar. O◊a her kim gol çekÿänçä wagt gerek boldy
(∆ol wagt faksy◊ ÿokdugyny ÿatdan çykarma◊!), ∆eÿlelik bilen
ol 2-nji awgustda amala a∆dy.
Aÿalyna ÿazan hatynda bu wakany◊ dabaraly harby ÿörü∆lerparadlar,
sahnala∆dyrylan, sport we beÿleki oÿunlar bilen bezelip,
dabaraly ÿagdaÿda geçirilmelidigini aÿdan Jon
Adamsdyr. Ol öz döwrüni◊ ö◊den görüjisi boldumyka Onu◊
Dördünji iÿul baÿramçylygyny suratlandyry∆y bizi◊ ony ∆u
günki görü∆imiz ÿalydyr. Dördünji iÿula bagy∆lanan ilkinji
resmi oturlu∆yk ag∆amy 1777-nji ÿylda (bir ÿyl geçenden so◊)
Filadelfiÿada geçirildi. Doklarda duran harby gämiler 13
∆taty◊ hormatyna 13 gezek salÿut atdy. ≈ol ÿerdäki esgerler
köçelerde dabaraly harby ÿörü∆ler-paradlar bilen geçdiler.
1788-nji ÿylda 4-nji iÿul baÿramçylygynda 13 ∆taty◊ 10-sy
tarapyndan ÿakynda tassyklanan AB≈-ny◊ Ba∆ kanuny hem
baÿram edip bellenildi. ≈ol ÿyl ata tirkelen tigirçekli platformalar
bilen geçirilen 4-nji iÿul baÿramçylygyny◊ ilkinji dabaraly
harby ÿörü∆leri-paradlary boldy. Olary◊ birini◊ üstünde
AB≈-ny◊ Ÿokary suduny◊ adalatlylygyny◊ ny∆any bolan ägirt
uly bürgüt bardy. 1790-njy ÿylda ÿurdu◊ paÿtagty Filadelfiÿadan
Wa∆ingtona (Kolumbiÿa okrugy) göçürildi. Prezident Tomas
Jefferson myhmanlary◊ ö◊ünde Ak Tamy açmak bilen
4-nji iÿul baÿramyçylygyny geçirdi. Britaniÿalylary◊ 1814-nji
ÿylda Ak Tamy ÿakan wagtyna çenli, bu däp beÿleki prezidentler
tarapyndan hem dowam edildi. 4-nji iÿul baÿramyçylygyny◊
ÿatdan çykmajaklaryny◊ ÿene biri, 1865-nji ÿylda
Gettisberg ∆äherini◊ söwe∆ meÿdanynda geçirilendir; 1866-
njy ÿylda Raÿatlyk ur∆uny◊ ahyrlarynda bolsa, garaÿagyz gullar
dabaraly ÿörü∆ bilen Wirjiniÿa ∆tatyny◊ Riçmond ∆äherini◊
köçelerinden geçdiler; 1976-njy ÿyly◊ 4-nji iÿulynda Nÿu-
Ÿork Sitide Gara∆syzlygy◊ 200 ÿyllygy baÿram edildi.
Ÿöne, Gara∆syzlygy◊ 200 ÿyllygy we Azatlyk Heÿkelini◊
gaÿtadan bejerilmegi sebäpli, watan söÿjülik duÿgusy ÿüwa∆ÿuwa∆dan
amerikan halkyny◊ ÿüregine gaÿtadan ornap
ba∆lady. Emma, 2001-nji ÿyly◊ 11-nji sentÿabrynda Birle∆en
≈tatlaryna edilen garakçylykly hüjüm «Sem daÿyny◊» tüpe◊ini◊
sesine me◊zedi. Birden bizi◊ hemmämiz bir halka öwrüldik.
Biz hemmämizi◊ «amerikalydygymyza buÿsandyk» we
bizi◊ ony görkezmegimize hiç zat päsgel berip bilmedi. 2001-
nji ÿyly◊ 11-nji sentÿabryndan so◊, az wagty◊ içinde dükanlardaky
baÿdaklar satylyp gutardy. Watançylyk duÿgyny görkezÿän
e∆ikler, ownuk-u∆ak bezegler, gymmat bahaly ∆aÿ-sepler
ÿasalyp ÿeti∆medi.
Käbir adamlar üçin Dördünji iÿul garagolluk edilÿän gündir.
Meÿn ∆tatynda 3-nji iÿulda da∆arda durÿan zatlary ogurlamak
ÿa-da eÿwany◊ basgançagyny aÿryp goÿmak ÿaly garagolluklar
adatydyr. Ÿöne, köp adamlar 4-nji iÿuly ma∆galalarda, buthana
ÿygnan∆ygyna we jemgyÿetçilik ÿörü∆lerine gatna∆yp belleÿärler.
Ag∆amlaryna feÿerwerklere toma∆a edÿärler.
Gara∆syzlyk baradaky Jarnamany ÿazan Tomas Jefferson 1826-
njy ÿyly◊ 4-nji iÿulynda Wirjiniÿada günortanlar öz öÿünde
aradan çykdy. Onu◊ aradan çykan güni resminamany◊ gol çekilmegini◊
50 ÿyllygydy. Kysmaty◊ gerdi∆i bilen Gara∆syzlyk
baradaky Jarnamany goldan we prezident Jon Kwinsi Adamsy◊
kakasy Massaçusetsli Jon Adams hem ∆ol gün birnäçe sagat gijiräk,
1826-njy ÿyly◊ 4-nji iÿulynda aradan çykdy.
FEŸERWERKLER
Her ÿyl Dördünji iÿul baÿram edilende Wa∆ingtonda (Kolumbiÿa
okrugy) gurnalÿan baÿramçylyk ∆owhunlaryna we feÿerwerkleri◊
atylmagyna «Dördünji Kapitol» diÿip at berilÿär.
PARADLAR
Dördünji iÿul parady ilkinji gezek haçan boldy Hakykat ÿüzünde
asla köçede geçirilen parad bolmandy. Hakykatda bolsa,
ol Wa∆ingtondaky (Kolubiÿa okrugy) Potomak derÿasynda
geçen gaÿyklary◊ paradydyr. Prezident Jon Kwinsi Adamsy◊
(1825–1829), amerikaly we da∆ary ÿurtly myhmanlary◊ bir toparyny◊
münen bug bilen i∆leÿän gämisi bar¤alary we beÿleki
gamileri derÿany◊ ÿokarsyna, häzirki wagtda Taÿdl (Da∆gyn)
4

Jemgyÿet we gymmatlyklar
basseÿni diÿilÿän tarapa äkitdi. So◊ra olar kiçiräk gämä
geçip, täze Çesapik we Ohaÿo kanallary üçin saÿlanan ÿere
tarap Wa∆ington kanaly bilen ÿüzüp gitdiler (Ol häzir
Merilendde bir seÿilgähi we gezelenç etmek üçin örän
gowy ÿer). Prezident Adams ilkinji bolup, Kapitoly◊
jaÿyny◊ we Wa∆ingtony◊ ÿadygärligini◊ arasyny kanaly◊
suw ÿoly bilen Wa∆ingtony◊ (Kolubiÿa okrugy) ortarasyny
kesip geçdi.
Bu gün ∆äherleri◊ ählisi diÿen ÿaly Dördünji iÿulda öz
esasy köçelerinde parad geçirÿärler. Ÿörü∆ edÿän orkestr
köplenç Jon Fillips Suosany◊ watançylyk sazyny ÿerine
ÿetirÿärler, oglanlar we gyzlar köçeden ÿöräp geçÿärler,
adatça klublary◊ we guramalary◊ saly bardyr. ≈ol saly◊
üstünde bolsa, köplenç haÿsydyr bir ÿerde gözellik bäsle∆iginde
birinjiligi alan zenan durÿar. Meni◊ dogduk
∆äherimde ÿangyn söndüriji ma∆yn çagalara süÿji seçip
we adamlary◊ üstüne çala suw sepip geçÿär.
DÖRDÜNJI IŸUL ÜŸ|MELE÷LERI
Dördünji iÿul üÿ∆mele◊i bolan ÿerde hemi∆e iÿmit hem
bardyr. Gara∆syzlyk Jarnamasyny◊ kabul edilmegini◊ bir
ÿyllygyny baÿram etmek üçin 1777-nji ÿylda Filadelfiÿada
örän uly banket gurnaldy. Beÿleki ∆äherler onu◊ yzyny
eÿerdiler. Onu◊ me∆hurlygyny◊ artmagy bilen üÿ∆mele◊ler
öÿlerde däl-de, açyk howada geçirilip ba∆landy.
1900-nji ÿyly◊ ortalaryna, döwrümde, adatça adamlary◊
i∆leÿän kompaniÿalary tarapyndan tölenÿän we köplenç
«Kompaniÿa üÿ∆mele◊i» diÿip at alan her ÿylky Dördünji
iÿul üÿ∆mele◊i milli däbe öwrülipdi. (Häzirki wagtda
käbir kompaniÿalary◊ Dördünji iÿuldan ba∆ga öz üÿ∆mele◊
edÿän günleri bar, sebäbi köp i∆gärler ∆ol döwurde
köplenç zähmet rugsatlaryny alÿarlar).
DÖRDÜNJI IŸUL ÜŸ|MELE÷LERINDE
NÄMELER BOLUP GEÇŸÄR
Siz ony öz howly◊yzda, dostu◊yzy◊ gämisinde ÿa-da onu◊
howlysynda, kenarda, ÿurdu◊ seÿilgählerinde, adamlary◊
üÿ∆ÿän ÿerlerinde ÿa-da ÿörüte üÿ∆mele◊ geçirilÿän ÿerlerde
geçirip bilersi◊iz. Umumy tejribeden görnü∆i ÿaly,
∆ol baÿramda esasy iÿilÿän zatlar çi∆lik ÿa grilde bi∆irilÿän
iÿmitler bolan hot-doglar, gamburgerler, towuk,
käbir ÿerlerde bolsa balyk, le◊◊eç ÿa de◊iz mollÿuskalarydyr.
Üÿ∆mele◊de bolup geçÿän ähli zat üÿ∆mele◊i gurnaÿana
baglydyr. Bu ÿönekeÿ üÿ∆üp gürle∆mek we surat aly∆mak bolup
biler. Käbir beÿleki üÿ∆mele◊ler bolsa, her hili basle∆ikleri
we oÿunlary öz içine alÿar, meselem göre∆, karto∆kany,
tüwüni halta salmakda ÿary∆mak, garpyz iÿmekde ÿary∆mak,
pirog iÿmekde ÿary∆mak, ÿag çalynan do◊uzy kowalap tutmak,
kart oÿunlary ÿa-da ÿerle∆en ÿerine we howa baglylykda kellä
gelen oÿunlar.
1996-njy ÿyly◊ Nÿu-Ÿork ∆äherinde Ist derÿasyny◊ kenarynda
4 iÿul dabaraly atylÿan feÿerwerkler.
≈eÿla Kiççini◊ rugsaty bilen www.brownielocks.com
websaÿtdan çap edilÿär.
5

Köne Günbatarda i◊ me∆hur adamlary◊ biri polkownik
Wilÿam F. Kodi we indeÿler. Suraty◊ alynan wagty belli däl.
Surat üçin hukuklar AP degi∆li.
AMERIKANY÷ OTURYMLYLA≈MAGY
Ellis adasy 1892–1954-nji ÿyllar aralygynda Amerika göç
eden 12 million göçmeni◊ geçen girelgesidir. Bu gün Ellis
adasy Amerika göçmenlik barada syÿahatdyr suratlary teklip
edÿän muzeÿdir. «Amerikany◊ Ÿa◊y» ¤urnalymyz Ellis
adasyny◊ websaÿtyndan www.ellisisland.org Amerika immigrasiÿany◊
taryhy barada a∆akdakylary sizi◊ dykgaty◊yza hödürleÿär.
1790-njy ÿyla çenli
Alymlary◊ aglabasy Amerika adamlary◊ ilkinji gezek 20.000
ÿyl mundan ö◊ Bering bogazyny◊ üsti bilen gelendigini çaklaÿarlar.
Bular mü◊lerçe ÿyly◊ dowamynda bu topraga ÿaÿran
ençeme ÿerli amerika medeniÿetini◊ ata-babasydyr. 1000-nji
ÿyly◊ töwereklerinde bu ÿere wiking taÿpasyndan az sanly
adam gelipdir. ≈ondan 500 ÿyl so◊ beÿik Ÿewropa immigrasiÿasy
ba∆landy. XVI asyry◊ ahyrlarynda ispaniÿalylar Keramatly
Awgustinada orna∆dylar, XVII asyry◊ ba∆larynda bolsa,
pajarlap ösÿän milletler bu ÿeri petir be¤an ÿaly etdiler:
I◊lisler – Täze Angliÿa we Wirjiniÿada. Daniÿalylar – Nÿu
Ÿorkda we Nÿu Jerside, ≈wedler bolsa – Delawerde. Eÿsemde
bolsa, bu milletleri◊ içinde ÿewropalylar ÿeke-täk göçmenler
däldi. Afrikadan we Karib de◊zini◊ kenarlaryndan
bolan gullar, baryp-ha 1619-njy ÿylda zor bilen bu Täze
Dünÿä getirilipdi. XVIII asyry◊ ortalaryna çenli i◊lis koloniÿalary
Demirgazyk Amerikada i◊ bir pajarlap ösÿän ÿerler
boldy. Emma tejribeli, ökde i∆gärleri◊ köne dünÿäden täze
dünÿä köpçülikleÿin akymy Britan parlamentini alada goÿdy.
Käbirleri koloniÿalara göçmäge umumy gadaganlyk girizmegi
talap edÿärdiler.
Emma taryh çarhy düÿpden ba∆ga ugra hereket edÿärdi
(barÿardy)...
1790–1820
Gara∆syzlyk ur∆y üstünlikli tamamlanandan 6 ÿyl so◊, Amerika
Tomas Paÿni◊ sözleri bilen aÿdanymyzda «Ÿewropany◊
dürli künjeginden gelen yzarlanan raÿatlyk we dini azatlyk
söÿüjileri◊ gaçybatalgasyna» öwrülÿär. Ilkinji ilat ÿazuwy sanawa
giren 3,9 million adamy◊ agramly bölegini◊ i◊lislerdigini
kesgitledi. Ilaty◊ ÿüzden ÿigrimisine golaÿy Afrikalydy.
Nemes, ∆otlandiÿaly we irlandiÿalylar-da ep-esli orun
tutÿardylar. Ilat ÿazuwyny geçirenler ÿerli amerikalylary hasaba
almandylar. Respublikany◊ ilkinji ÿyllarynda göçmenleri◊
sany beÿle köp däldi – ÿylda orta hasap bilen 6000 adam.
1806-njÿ ÿylda Angliÿa bilen Napoleon Fransiÿasyny◊ arasyndaky
du∆mançylykly hereketler Atlantik ummandan geçÿän
gämi ÿollaryny baglanso◊, göçmenlik, diÿse◊ azaldy. Birle∆en
≈tatlar bilen Angliÿany◊ arasyndaky 1812-nji ÿyly◊ ur∆y bolsa,
göçmenligi uzak wagtlap has hem haÿallatdy. 1814-nji
ÿylda parahatçylygy◊ täzeden berkarar bolmagy bilen Beÿik
Britaniÿadan, Irlandiÿadan we Günbatar Ÿewropadan göçmenlik
ÿene-de ädimini gataldyp ba∆lady. Bu ÿeri◊ gämi duralgaly
esasy ∆äherleri – Nÿu Ÿork, Boston, Filadelfiÿa we
Çarlston göçüp gelenlerden ÿa◊a hyryn-dykyn boldy.
1820–1880
Senagat rewolÿusiÿasy ba∆lanypdy, gul söwdasyny◊ so◊una
çykylyp barylÿardy. Amerika bolsa, Günbatara tarap süÿ∆ÿärdi.
Mü◊lerçe göçmen (ÿüzüni◊ ugruna ∆äherleri döredip
barÿan yklyma∆yry (transkontinental) demirÿol gurlu∆ygynda
i∆ tapypdy. Aziÿadyr Afrikadan göçmenleri çekip getiren
«Kaliforniÿa, gyzyl titretmesi» diÿen sözler bütin dünÿä
ÿaÿyldy. Täze göçmenleri◊ köpüsi hyÿala bent bolup gelen
hem bolsalar, 1840–1850-nji ÿyllar aralygynda gelen irlandiÿalylary◊
tas hemmesi diÿen ÿaly, ÿurtdaky allajy açlykdan
gaçyp gelipdi. Elhenç açlyk 1,5 million adamy◊ ömür tanapyny
kesipdi, hut ∆onça adam-da Amerika gaçypdy. Täze
gelenler di◊e irlandiÿalylar däldi. Ilat sanyny◊ çalt köpelmegi,
ÿer paÿlany∆ygyndaky üÿtge∆meler we senagatla∆ma
Ÿewropada ençeme daÿhandyr senetkäri eklençsiz goÿupdy.
Liwerpuldyr Gamburgdan gaÿdan bu adamlar esasy Gündogar
gämi duralgalary we Täze Orleany◊ üsti bilen ÿurda giripdiler.
Hytaÿlylar 1850-nji ÿyllarda San Fransiskony◊ üsti bilen
gelmäge ba∆ladylar.
6

Taryh
1880–1930
1880-nji ÿyllarda bug gazanyny◊ oÿlanyp tapylmagy Amerikany◊
ÿoluny mese-mälim gysgaltdy. Göçmenler dünÿäni◊
dürli künjeginden – Orta Gündogardan, Ortaÿer de◊zi kenarlaryndan,
Günorta we Gündogar Ÿewropadan, ∆eÿle hem, Kanadadan
dökülip ba∆lady. 1892-nji ÿyldan so◊ gelen göçmenleri◊
ählisi diÿen ÿaly täze açylan Ellis adasyny◊ üsti bilen gelendirler.
Köplenç i∆ gözläp, ilki ÿa∆ ÿigitler gelÿän hem bolsa,
bu döwürde köp halatda tutu∆ ma∆galalar-da göçüp
gelmäge ba∆ladylar. Olary◊ käbirleri gazanan pullaryny aÿallaryna,
çagalaryna we doganlaryna iberseler, käbirleri pul toplap,
öÿlerine gaÿdyp bardylar. Rewolÿusiÿany◊ pidasy bolan
meksikalylara, Gündogar Ÿewropa we Russiÿadaky pogromlardan
gaçan ÿewreÿlere, Türkiÿedäki tohum gyrgynçylygyndan
gutulan ermenilere-de Amerika gaçybatalga boldy.
Eÿsemde bolsa, bu döwürde aziÿaly göçmenlere çemele∆ili∆
düÿpden ba∆ga hilidi. 1882-nji ÿylda Kongress
Hytaÿdan göçmenligi düÿpli kemelden
Hytaÿ Aktyny kabul etdi. Ö◊ki kanunlar ir
döwürde gelip, ∆ol ÿerde ÿa∆ap ÿören hytaÿlylara
aÿallaryny we ma∆gala agzalaryny
getirmäge päsgelçilik döredenligi sebäpli,
hytaÿlylary◊ köp toplumy «sallahlar
jemgyÿeti» bolmagyna galypdy.
bolsa, yzyna gaÿtaryldy. Bir gün Birle∆en ≈tatlar üçler soÿuzyna
gar∆y uru∆ yglan etdi. Ÿurtda ÿa∆ap ÿören germaniÿalylar
we italiÿalylar göz tussaglygyna alyndy. Ÿöne ÿaponlara gar∆y
has ÿowuz syÿasat alnyp baryldy. Köpden bäri Amerikada
ÿa∆ap ÿören, ∆eÿle hem, Amerikada dünÿä inip, bu ÿurdu◊
raÿaty bolan ÿaponlar bendiwan edildi. 1988-nji ÿylda ÿaponlary◊
bendiwan edilenligi sebäpli Amerika Kongressi resmi
taÿdan ötünç sorady. Bosgunlar krizisi uru∆dan so◊ hem
dowam etdi. Bu mesele barada Prezident Truman ∆eÿle diÿdi:
«Men Kongressi◊ ünsüni ∆u dünÿä problemasyna – dürli dinleri◊
wekili bolan, mü◊lerçe öÿsüz-owzarsyz, ejir çekÿän
adamlary◊ ö◊ündäki borjumyzy ÿerine ÿetirmegi◊ ÿollaryny
tapmaga gönükdirmegini isleÿärin.» Prezidenti◊ bu sözlerine
Kongress 1948-nji ÿylda Birle∆en ≈tatlara ÿüzlerçe mü◊ adama
giri∆ ÿoluny teklip eden Öÿsüz-öwzarsyzlar Akty bilen jogap
berdi. Emma ÿene millionlarça adam ba∆ga ÿerden gaçybatalga
gözlemeli boldy. Bu döwürde, AB≈-ny◊ taryhynda il-
1880–1930-njy ÿyllar aralygynda Birle∆en
≈tatlara 27 million adam göçüp bardy. I Jahan
Ur∆uny◊ arakesmesinden so◊, amerikalylary◊
göçmenlige bolan garaÿ∆y üÿtgäp
ba∆lady. Bu döwürde milletçilik duÿgusy we
da∆ary ÿurtlulara ∆übhe güÿçlüdi. ≈onu◊
üçin-de, köplenç göçmenleri◊ wepalylygy
∆übhe astyna alynÿardy. 1920-nji ÿyllary◊
ba∆larynda göçmen akymyny çäklendirmäge
gönükdirilen birgiden kanun kabul edildi.
1930–1965
Uly Depressiÿa ba∆landy. Ondan az sanly
adam aman galdy. Bu ÿagdaÿ adamlary Birle∆en
≈tatlara göç etmäge iterdi. So◊ky gelen
göçmenleri◊ köpüsi öz ÿurtlaryna
gaÿtdylar. 1930-njy ÿyllary◊ ahyrlarynda
Ÿewropada II Jahan Ur∆una taÿynlygy◊ artmagy
bilen göçmenleri◊ täze görnü∆i kwota
ulgamyny we Amerikan wy¤danyny synagdan
geçirdi. Eÿsemde bolsa, bu kwota ulgamy
saÿasynda nasistleri◊ yzarlamasyndan
gaçan az sanly bosguna Birle∆en ≈tatlara
gelmek ba∆artdy, geljekleri◊ aglabasy
makalany◊ dowamy 10-njy sahypada
AB≈-ny◊ de◊iz flotuny◊ i◊ gadymy harby
de◊iz gämisi.

1
4-nji iÿul baÿramçylygy◊ bellenili∆i
1 2001-nji ÿyly◊ 3-nji iÿulynda Baltimor ∆äherini◊ içerki portynda 4-nji
iÿul baÿramçylyga taÿarlyk görülÿän wagtynda Jeÿ Smit baÿdak satÿar.
Awtorlyk hukuklary: AP/Erik Stoklina degi∆li.
2 1996-njy ÿylda geçirilen AB≈-ny◊ Gara∆syzlygyny◊ 211 ÿyllygyna
bagy∆lanan i◊ dowamly parad hökmünde belli
bolan parady◊ gatna∆yjylary.
Awtorlyk hukuklary: AP/Matt Ÿorka degi∆li.
3 «Uly çapy∆yk» atly bäsle∆igi◊ gatna∆yjysy Weÿn Bell bäsle∆igi◊ 6-njy
güninde Tehas ∆tatyny◊ Granberri ∆äherine girende toma∆yçylara gollaryny
galgaÿar. Adatça bu bäsle∆ik 4-nji iÿula çenli dowam edip, edil
∆ol günde tamamlanÿar, we onu◊ ÿe◊ijisine berilÿän baÿrak 250.000
amerikan dollar.
Awtorlyk hukuklary: AP degi∆li.
4 1998-nji ÿyly◊ 10 iÿulynda Nÿu-Ÿork ∆äherini◊ Merkezi Parkyny◊
içinde Greÿt Lon atly otlyjak meÿdanynda oturyp, adamlar 5 sany aÿry
raÿonlary◊ birle∆ip bir ∆äher – Nÿu-Ÿork ∆äherini◊ döränligini◊ 100
ÿyllygyna bagy∆lanan konserte gara∆ÿarlar. Konsertde Kurt Mazury◊
ÿolba∆çylyk edÿän Nÿu-Ÿork ∆äherini◊ filarmoniÿasyny◊ orkestri, Winton
Marsalisi◊ ÿolba∆çylyk edÿän Linkoln merkezi◊ jazz orkestri, we Skiç
Hendersony◊ ÿolba∆çylyk edÿän Nÿu-Ÿork ∆äherini◊ pop-orkestri çyky∆
etdiler. Konsert Gruççi feÿerwerkler bilen tamamlandy.
Surat üçin awtorlyk hukuklary AP/Demitrius Balewskä degi∆li.
5 2001-nji ÿyly◊ 4-nji iÿulynda Aÿowa ∆tatyny◊ Windzor Haÿts ∆äherinde
geçirilÿän paradda.
Awtorlyk hukuklary: AP/Stiw Poupa degi∆li
5
4

2
3

kinji gezek, bu ÿurda erkek adamlardan köp aÿal geldi. Olar
ma∆galalaryna täzeden gowu∆ÿan, esger ärlerini◊ ÿanyna gelen,
uru∆dan so◊ky ykdysady galkyny∆a öz go∆andyny go∆ÿan
aÿallardy.
1960-njy ÿyllary◊ ba∆larynda göçmenlige özgeri∆lik girizmäge
bolan çagyry∆ sesleri has güÿçlenip ba∆lady. 1965-nji ÿylda
Lindon Jonson Günbatar Ÿewropany◊ bähbidine bolan kwota
ulgamyny ÿatyran Hart-Seller Aktyna gol çekdi. Amerika,
dogrudan-da, özgeri∆ ÿolundady.
1965–2000
1965-nji ÿylda kabul edilen Göçmenlik we Raÿatla∆dyrma
Aktyny◊ derrew ÿüze çykan täsiri, diÿse◊ uly boldy. Bä∆ ÿyly◊
dowamynda Aziÿadan immigrasiÿa dört esseden-de köp ösdi.
Günorta-Günbatar Aziÿadaky uru∆dan gaçan bosgunlar tolkuny
bu ÿagdaÿy has-da güÿçlendirdi. 1965–2000-nji ÿyllar
aralygynda Ÿewropa göçmenligini◊ döwri bolan geçen
onÿyllyklardan düypgöter tapawut etmek bilen Birle∆en ≈tatlara
Meksikadyr Filippinlerden ummasyz köp adam göçüp
geldi. ≈u güne çenli dowam edip gelÿän ∆u döwür içinde Amerikany◊
hökümeti «Beÿin ogurlygy» diÿilÿänini edip, lukmanlar,
∆ypagat uÿalary, alymlar we ÿokary derejeli tehniki bilermenlere
ÿol açÿan syÿasaty ulanyp geldi. Bu tejribeli i∆gärleri◊
köpüsi göçmenlik zynjyryny◊ birinji halkasy bolan aÿallardyr.
Olar bu ÿerde i∆läp, ma∆galalaryny AB≈-na getirmäge
ÿeter ÿaly pul ÿygnaÿarlar. 1990-njy ÿyllarda göçmenligi◊
derejesi bu günki nesilleri: «Gapylaryny bütin dünÿä açyk
goÿmak Amerikany◊ borjumy Göçüp gelenler ene dillerini
we medeniÿetlerini ÿitirmän saklap, ÿene-de «amerikaly» atlandyrylyp
bilerlermi Amerikadaky uzaga çeken (dowamly)
ykdysady ösü∆ liberal göçmenlik syÿasatyna baglymy» diÿen
kyn soraglar bilen ÿüzbe-ÿüz goÿup, has ÿokary göterildi. Özleri
bilen bizi◊ «Amerikaly bolmak» diÿen dü∆ünjämizi
gi◊eldÿän hem baÿla∆dyrÿan taryhlaryny, däplerini we pikirlerini
getirÿän täze göçmenler her gün bizi◊ topragymyza gelip
dü∆üp duranso◊, elbetde, çeki∆meler dowam eder.
Awtorlyk hukuklary Ellis Adasy Azatlyk Heÿkeli fondy Ink.
degi∆li.
BEDENTERBIŸE SAPAGYNY BERMEGI÷ TÄZE USULY
52 ÿa∆ly bedenterbiÿe mugallymy Fil Louler meÿdançany◊
da∆yndan hopul-sopul bolup barÿan äÿnekli ÿetginjegi synlaÿar.
Klasda∆laryna garany◊da lopbu∆ we taga∆yksyz ÿigdekçe
13 minutlyk ylgawyny öz maÿdalyna ÿöräp tamamlar. Mu◊a
ÿakyndan syn eden adam ÿüwrük klasda∆laryny◊ bu oglany
«tozana garyp» gidendiklerini öz ÿanyndan bellärdi, ÿöne Loler
üçin kimi◊ birinji, kimi◊-de i◊ so◊kulygyny◊ ähmiÿeti ÿok.
Möhüm zat – bu çagalary◊ ählisini◊ hereketde bolmagy.
Sÿüzan Braÿen
Keÿik bilen py∆dyl de◊ ÿöremez. Körehasa bu hakykat tejribeli
bedenterbiÿe mugallymy üçin hem özbolu∆ly açy∆ bolupdy.
On ÿyl mundan ö◊ bolan bolsady, Loler jan edip ylgamagy◊
deregine mytdyldap barÿan oglana gatyrganardy. Eÿsemde
bolsa, di◊e sekund ölçeÿjidir jürlewük bilen ol bu oglany◊
ahyrky haÿal ädimlerini◊, hakykatdan-da, onu◊ bar güÿjüni
jemläp edÿän hereketleridigini bilmese-de bilmezdi. «Men ol
oglany öz gününe goÿmazdym... ≈ol gün o◊a ikilik goÿardym
ÿa-da sapakdan so◊ alyp galardym» diÿip, Loler ökünÿän ÿaly
gürleÿär. Has beterem, zordan gymyldaÿan oglan ylgaw ÿodajygynda
galardy. Netijede, ol bireÿÿäm pellehana ÿetip,
i∆sizlikden o◊a-mu◊a urunÿan klasda∆laryny◊ masgaralaÿjy
gülküsi astynda galan ömründe bedenterbiÿani, sporty, aslynda
islendik fiziki i∆i ÿigrenip geçerdi.
Bedeni terbiÿelemegi◊ täze usulyna – hiç bir çagany, nalaçlykdan
topara alnan bolsun, oÿunda sag tarapda goÿlan
bolsun, ÿa tanapy◊ gap bilinde asyl-asyl bolup galan bolsun,
tapawudy ÿok, öz mümkinçliginden çigit ÿalyjagam tiz herekete
mejbur etmeÿän usulyna ho∆ geldi◊iz! Bu usuly◊ manysy
«i◊ çalasyn, i◊ güÿçli, i◊ berda∆ly» diÿen ÿal◊y∆ dü∆ünjeden
da∆la∆yp, hemme çaga bütin ömrüne ÿarar ÿaly fiziki ÿugrum
bermekdir (taÿdan taplamakdyr). Bu ÿerde hiç hili kemsitme
ÿokdur. Loleri◊ Illinois ∆tatyny◊ Naperwil ∆äherini◊ mekdebindäki
i∆ tejribesi çagalary◊ fiziki i∆je◊ligini◊ ösü∆ini◊
nusgasy hökmünde hökümet tarapyndan çap edilen «I∆je◊
Ÿa∆lyk» kitabynda beÿan edilipdir. Naperwil ∆äherini◊ mekdeplerinde
türgenle∆ik welosipedleri we dyrma∆ylÿan diwarlar,
tigirçekli aÿakgaplar we her çagany◊ ÿürek ur∆uny gör-
10

Saglyk
kezÿän monitorlar bilen enjamla∆dyrylan saglyk merkezleri
bar. Bu merkezleri◊, ähtimal, i◊ ähmiÿetli tarapy çagalarda semizlik
keseli bilen bedenterbiÿe sapagyny◊ arabaglany∆ygyna
a◊ry ÿany bilen belet tejribeli mugallymlary◊ i∆lemegidir.
«On iki ÿyl mundan ö◊ mugallymlary◊ biri çagalary◊ saglyk
ÿagdaÿyny◊ pese dü∆ü∆ine degi∆li bir makala getirdi» diÿip,
Loler ÿatlaÿar. «≈onda biz: «Bu çagalar hepdede bä∆ gün bizi◊
elimizde, diÿmek, bu ugurda biz hem bir zatlar edip bileris»
diÿi∆dik.
≈ol wagt di◊e basketbol we oÿun meÿdançasy bolan Loleri◊
i∆leÿän mekdebinde-de çagalary◊ fiziki ÿaramlylygyny barlamak
üçin ÿylda iki gezek 1 mil aralyga ÿary∆ geçirlÿardi. Çagalar
bu ÿary∆dan öler ÿäly gorkÿardylar. Mugallymlar maslahatla∆yp,
her ÿarym ÿyldan geçirilÿän bu ÿary∆lary ÿatyrdylar.
Onu◊ deregine olar her bir okuwçyny◊ her hepdede ylgamak
bilen me∆gullanmagyny talap etdiler. «≈onda lukman otagyny◊
gapysyndaky elleri ÿarawsyzlygy baradaky delilnamaly
çagalary◊ nobatyny bir görsedi◊iz, ynanar ÿaly däl» diÿip, Loler
sözüni dowam edÿär. «Ÿöne ÿuwa∆-ÿuwa∆dan çagalar bu
gorkyny ÿe◊ip, bu türgenle∆iklere gyzygyp gitdiler. ≈eÿle-de
bolsa, mundan dört ÿyl ö◊ Loler çagalary◊ käbirlerini gaty gyssaÿandygyna
göz ÿetirdi. Onu◊ pikirini üÿtgeden zat çagalary◊
ÿürek ur∆uny görkezÿän monitorlar boldy. Görlüp oturylsa,
çagalar, hatda, göz-görtele ÿaltalar hem a◊ryba∆ mümkinçiliklerinde
(elde baryny edip) i∆leÿän ekenler, ÿöne mugallym
olary di◊e synlamak bilen muny kesgitläp bilmändir. ≈onu◊
üçin-de, ol çagalary has köpräk i∆letmäge çal∆ar eken. Eÿsemde
bolsa, monitorlar çagalary◊ «gaçgaklyk etmän», yhlas bilen
i∆leÿändiklerini jedelsiz görkezenso◊, ol bir millik ylgawdan
13 minutlyk ylgawa geçmek bilen öz programmasyna birnäçe
üÿtgetmeler girizipdir. Indi çagalar aralyk bilen tizligi◊ hiç
hili ähmiÿetini◊ ÿokdugyny bilÿärler. Olar ÿöreseler-de, ylgasalar-da,
tigirçekli aÿakgapda hereket etseler-de, futbol oÿnasalar-da
ÿa bolmasa, saglyk merkezinde bir zada güÿmenselerde
bir zat üÿtgewsiz galÿar – olar ÿürek urgusyny «kadada»
saklamaga ÿeterlik wagty◊ dowamynda hereketde bolÿarlar.
Ÿürek urgusyny◊ minutda 145–166 aralygynda bolmagy üçin
12 ÿa∆ly çagany◊ ÿüregini gowuja i∆letmegi gerek.
Çikagony◊ eteginde ÿerle∆en Naperwili◊ programmasyny
grant (engam) alan az sanly mekdep etraplary özlerinde durmu∆a
geçirip bilÿärler. Munu◊ üçin olara ja◊dyr jürlewüklerem
gerek däl. Patamak ∆tatyny◊ 6000 ilatly Tituswil ∆äherçesinde,
bedenterbiÿe sapagyna wagt tapmak üçin orta mekdeplerde
sapaklara berlen wagt azaldylypdyr. Ÿolba∆çylar gündelik
8 sagat sapagy◊ hersinden iki minut kemipdirler. Olar,
∆eÿle hem, bir kabinetden ba∆ga bir kabinete geçmek üçin
berlen 5 minudy 4 minut etmek bilen çagalary klasdan klasa
çalt geçer ÿaly edipdirler. Bu-da özbolu∆ly bedenterbiÿe. Tituswil
∆äherini◊ saglyk we bedenterbiÿe bölümini◊ ba∆lygy
Tim Mak Kord Naperwil programmasyny özlerinde durmu∆a
geçirmek üçin gerek bolan seri∆de barada di◊e arzuw edip
bilÿär. Eÿsemde bolsa, bu ∆äherçede türgenle∆ik enjamlaryny
we ÿürek urgusyny görkezÿän monitorlary almak üçin salgytlary◊
hasabyna 67.000 $ tapyldy.
Resmi taÿdan Greg Karlsony◊ mekdeplerdäki bedenterbiÿe
sapaklaryna hiç hili dahyly ÿok. Ol Owensboro (Kÿ) ∆äherini◊
saglyk-∆ypagat edarasyny◊ ba∆lygy. Ÿöne mundan ÿedi ÿyl ö◊
∆ypahana mekdep ulgamynda saglyga gözegçilik etmek we keseli
kesgitlemek ugrunda i∆le∆mäge meÿil bildirende, netijeler
ony haÿran edipdi. «Biz käbir haÿran galdyryjy maglumatlary
aldyk. Biz i∆e ba∆lanymyzda, K-4 basgançakly ölçeg boÿunça
semreme derejesi ÿüzden dokuza barabardy. So◊ ol ÿüzden on
dokuza çenli ÿokaryk galdy. Käbir ÿerlerde ol ÿüzden 27-ä
baryp ÿetÿär» diÿip, ol aÿdÿar. ≈ypahanany◊ ÿolba∆çylary
∆äherçedäki hökümet mekdeplerinde kiçe◊räk saglyk merkezlerini
döretmegi◊ harjyny◊ ÿarysyny öz üstlerine almak kararyna
geldiler. Ÿerli telekeçiler-de pul kömegini berdiler,
netijede, ∆äherdäki 34 mekdebi◊ ÿedisinde bu gün ÿürek urgusyny
görkezÿän monitorlar bar. Karlson ∆eÿle diÿÿär: «Bizi◊
jemgyÿeti◊ saglygyny goramak we ösdürmek ugrunda bedenterbiÿe
arkaly getirjek peÿdamyz keselleri we ∆ikesleri bejermek
bilen getirÿan peÿdamyzdan has köp bolup biler.»
Naperwilde ten ∆ikeslerini◊-de sany azalypdyr. Mysal üçin,
orta mekdebi◊ ∆ypagat uÿasy Annete Maÿer ÿylda bir-iki gezek
tirsek döwügi bilen i∆ saly∆maly bolÿardy. Indi bolsa, i◊
so◊ky gezek goly döwleni haçan görenligi-de onu◊ ÿadyna
dü∆enok. Ol: «Munu◊ sebäbi çagalary◊ ö◊küden güÿçli we
sagdynlygydyr diÿip hasaplaÿaryn» diÿÿär. Eÿsemde bolsa,
hakyky gymmatlyk çagalara, ∆ol sanda sporta ukyby bolmadyk
çagalara-da ÿaramlylygy◊ (çydamlylygy◊) gadyr-gymmatyny◊
görkezilenligi bolsa gerek. Mytdyldap barÿan Naperwilli
okuwçy ylgawyny beÿleki okuwçylary◊ gür toplumynda tamamlady.
Ol go∆aryndaky ÿürek urgusyny görkezÿän monitoryna
seretdi-de ÿürek urgusyny◊ 11 minut üçin «kadadadygyny»
Lolere aÿtdy. «Gül ÿaly» diÿip, Loler jogap berÿär.
«Bu ∆u gün üçin i◊ ÿokary görkeziji». Oglan begenjinden
uçaÿjak bolup, ÿolda∆y bilen «bä∆i kaky∆dy-da», ÿene yzyna
topary◊ içine si◊ip gitdi. Arada bir nahar iÿÿändiklerini
diÿäÿmese◊, çagalary◊ köpüsi ÿedi sagady klasda oturyp geçirÿär.
So◊am bir-iki sagat «kompÿuter» oÿunlaryny oÿnamak
üçin öÿlerine gidÿärler. Bu birsydyrgynlyk amerikaly ÿetginjekleri◊
arasynda semreme keselini◊ köpçülikleÿin ÿaÿramagyna
goltgy bolÿar. Ene-atalar bu aladalaryny mekdep ÿolba∆çylaryna
we kanun çykaryjylara ÿetirip bilerler.
Los Anjeles Taÿms Sindikaty◊ rugsaty bilen çap edilÿär.
11

GO÷UR REWOLŸUSIŸA – ≈ÄHERLE≈ME
So◊ky iki onÿyllykda
10–15 sany täze «äpet» ∆äher döremek
bilen dünÿä ∆äherle∆me
girdabyna dü∆di.
Hurumany◊ esasy köçesi aryny◊ öÿjügini ÿady◊a salÿar.
Söwdagärleri◊ ö◊ünde diri jüÿjeden ba∆lap, gözgyny külbelerini◊
ö◊ünden ÿygan derman otlara çenli hemme zat bar. Da∆
dökülmedik, çalpawly köçe hapa tümmeklerinden doly. Huruma
Naÿrobini◊ eteginde plansyz, özba∆yna gurlan bir oturymly
ÿer. ≈u bazar köçesini◊ arkasynda 6500 ilaty özünde
jemleÿän bä∆ sany harabalyk bar. Bu ÿerde ilaty◊ gürlügi her
gektarda 2300 adama çenlidir. Ol ÿerde di◊e ÿekeje hajathana
toplumy bolup, az sanly-da suw krany bar. Adamlary◊
geçip, çagalary◊ oÿnaÿan ÿeri bolan külbeleri◊ arasyndaky
darajyk gädiklerdäki ÿaplar hapa suw ÿoly (kanalizasiÿa) bolup
hyzmat edÿär.
Naÿrobini◊ 2,5 million ilatyny◊, takmynan ÿüzden altmy∆a
golaÿy ∆unu◊ ÿaly ÿa-da ondan hem beter ∆ertlerde ÿa∆aÿar.
Afrikany◊ i◊ uly harabaçylygy Naÿrobide, Iogannesburgy◊
eteklerinde ÿerle∆ÿär. Kibera atlandyrylÿan bu ÿer bir million
ilaty◊ dörtden üçüsini özünde ÿerle∆dirÿär (jemleÿär).
Naÿrobini◊ ilaty ÿylda ÿüzden bä∆e çenli artÿar, ∆onu◊ üçinde
köpler «∆äher harabaçylygy weÿrançylyga golaÿ» diÿen pikirde.
≈äher häkimiÿetlerini◊ zibil arassalamak i∆i 1978-nji
ÿylda ÿüzden togsan bolanlygyndan 1998-nji ÿylda ÿüzden
otuz üçe çenli pese gaçypdyr. Ÿagy∆ ÿaganda, jo∆up akÿan
suwlar üÿ∆ürilip goÿlan hapalary garamaÿak halky◊ suw
içÿän howuzlaryna eltip dökÿär. Eÿsem-de bolsa, Naÿrobi
halkara standartlara laÿyk gelmeÿän ÿeke-täk ∆äher däl. ≈ular
ÿaly ∆ertler dünÿäde her gün 6 mü◊e golaÿ adamy◊ suw
hapaçylygyndan döreÿän kesellerden ölmegini◊ esasy
sebäbidir.
Bulary◊ baryna garamazdan, adamlar topar-topar bolup,
∆äherlere göçÿärler. 1950-nji ÿylda dünÿä ilatyny◊ üçden ikisi
oba ÿerlerinde ÿa∆aÿardy. ≈ol wagt Nÿu Ÿork ilaty 20 milliondan
geçÿän ÿeke-täk oturymly ÿerdi. Bu gün ∆ular ÿaly
äpet ∆äherleri◊ 20-si bolup, ondan-da köpüsi döräp barÿar.
Bu äpet ∆äherleri◊ aglabasy göç-hä göçlügi◊ hem tizligini◊,
hem derejesini◊ hötdesinden geljek bolup, çyr-çytyr dyrja∆ÿan
ösüp barÿan ÿurtlardyr. ≈äherle∆megi◊ gelejegine
degi∆li çaklamalar Ÿewropada we Demirgazyk hem Günorta
Amerikada ∆äher ilatyny◊ sanyny◊ umumy ∆tat ilat sanyny◊
75–85% ÿetende, oturymlylygy◊ durnuklyla∆andygyndan çykarylan
netijä esaslanÿar. Eger-de dünÿäni◊ galan bölegi-de
∆u ÿol bilen gitse, geljek onÿyllykda Afrikany◊ ∆äherli ilatyna
ÿene 100 million adam, Aziÿany◊ka bolsa, 340 million, ÿagny
her iki aÿdan bir Bangkok ∆äherini◊ ilatyça adam go∆ular.
2030-njy ÿyla çenli, dünÿä ilatyny◊ takmynan üçden ikisi
∆äherlerde ÿa∆arlar.
Ahyr so◊unda bir ho∆ habar (ö◊üm gelenden so◊um gelsin).
Häzir senagatla∆ÿan ÿurtlar senagatla∆an ÿurtlary◊ nusgasyna
eÿerseler, olary◊ ∆äher ilaty hem sagdyn bolarlar, hem-de has
abadan durmu∆da ÿa∆arlar.
≈eÿle hem, geçi∆ döwrüni◊ kynçylykly bolÿandygyny taryh
görkezÿär. Öz wagtynda Mançesteri◊ harabaçylyklary edil ∆u
günki Naÿrobini◊ki ÿaly elhençdi. ≈eÿle-de bolsa, adamlar
∆ol bir sebäpden ol ÿere göçüp barÿardylar, çünki bu ÿeri◊
∆ertleri her näçe agyr ÿaly bolsa-da, ∆äher durmu∆yny◊ mümkinçilikleri
obany◊kydan üstün çykÿardy. Mesele durmu∆y◊daky
bu özgeri∆likden nä derejede peÿdalanyp boljaklygyndady.
Oba ÿerlerine ÿa-da «ÿa∆yl ÿerlere» garany◊da ∆äherleri◊
(«go◊urlary◊») meselesini◊ ululygy o◊a halkara guramalarynda
has ÿokary derejede garalmagyna getirdi (sebäp boldy).
UN-HABITAT, ÿagny B.M.G.-y◊ ∆ular ÿaly meseleler bilen
me∆gullanÿan bölümi ö◊ki «merkez» diÿen pes derejesinden
«programma» diÿen has belent derejä galdy. (Bu B.M.G.-y◊
taryhynda ∆ular ÿaly ilkinji ÿagdaÿdyr). Mundan birnäçe gün
ö◊ ol Naÿrobide dünÿäde ilkinji gezek hökümetlerden
saÿlanyp alnan bilermenleri◊, hususy sektory◊ we meÿletin
guramalary◊ resmi bolmadyk pikir aly∆masy bolan ∆äherle∆me
meselesi boÿunça Bütindünÿä forumy geçirmek bilen
«wezipesini◊ ulalmagyny» belledi.
≈äherler Dünÿäni Doldyrÿarlar
Hemmeleri◊ ylala∆jak bir hakykaty bar bolsa, bu ∆äherle∆megi◊
gutulgysyzlygydyr (saklap bolmajagydyr). Garyplykdan
gaçÿan göçmenler, uru∆-dawadan gaçÿan bosgunlar ∆äherlere
dökülÿärler. Bu ÿagdaÿy UN-HABITAT-y◊ ÿerine ÿetiriji directory
Anna Tibaÿjuka «gyssagly ∆äherle∆me» hökmünde
suratlandyrÿar.
Dr. Tibaÿjuka «howpsuzlygy üpjün etmek we oba durmu∆yny
janlandyrmak syÿasaty arkaly göçmenligi◊ gadamyny (tizligi-
12

Jemgyÿetçilik meseleleri
ni) gow∆atmak mümkin bolup biler» diÿen pikirde. Eÿsemde
bolsa, «oba durmu∆yny◊ islendik görnü∆de osdürilmegi
∆äherle∆megi◊ gadamyny çynlakaÿ gow∆adyp bilermi» ÿa
bolmasa, «bu hereketi ∆ular ÿaly ÿol bilen haÿallatmak gowy
zatmyka, beri» diÿen soraglar üçin jedele ÿer galÿar. Angliÿany◊
Halkara Ösü∆ boÿunça Döwlet Departamentini◊
(DFID) ∆äher planla∆dyry∆y (gurlu∆ygy) boÿunça ge◊e∆çisi
Maÿkl Mutteri◊ aÿtmagyna görä köp ÿurtlarda obalary◊ i◊ ÿokary
«darty∆ mümkinçiligine» ÿetilendigini tassyklaÿan
aÿdy◊ görkezijiler bar. XVIII asyrda Ÿewropada bol∆y ÿaly,
ilat sanyny◊ artmagy we oba hojalyk tehnologiÿasyny◊ ösmegi
oba ÿerlerinde artykmaç ilaty◊ ÿüze çykmagyna getirÿär.
≈ol artykmaç ilat-da eklenç (gazanç) üçin bir ÿerlere gitmeli
bolÿar.
Dogrudan-da, käbir adamlar bu meselede has öte geçip:
«Hökümetler, halkara ÿardamçylar we agentlikler obany
ösdürmäge has köp pul sarp edip, ∆äherleri gözden salÿarlar»
diÿen ÿaly çeki∆melere-de giri∆ÿärler. Köp ÿurtlary◊ obalary
ösdürmäge gönükdirilen syÿasaty bar, ÿöne ∆äherleri ösdürmäge
gönükdirilen syÿasaty bolan yurt azdyr. Mysal üçin,
DFID öz büjetini◊ di◊e ÿüzden bä∆ bölegini gös-göni ∆äher
ösü∆ine sarp edÿär. Has beteri-de, bu tankytçylar obalary◊
arassaçylyk (sanitar) ÿagdaÿyny◊ ∆äheri◊kiden pesligi,
sowatsyzlygy◊ ÿokarylygy we öÿsüzleri◊ köplügi aÿdylÿanam
bolsa, bu maglumatlary◊ takyk däldigini (ÿal◊y∆dyryjydygyny)
nygtaÿarlar. Sowatsyzlygy◊, öÿsüzligi◊ ÿa kanalizasiÿaly
hajathana barmak mümkinçligini◊ bolmazlygyny◊ oba ÿerlerinden
beter gür ilatly ∆äherlere mahsus problemadygy hakykatdyr.
Halk häkimiÿeti
Geçmi∆de ∆owsuzlyga uçran ∆äher ösdüri∆ planlaryndan alnan
köpsanly sapaklary◊ i◊ möhümlerini◊ biri-de özgeri∆likleri◊
ÿerli halky manyly ÿola çekmegidir. Harabalykda ÿa∆aÿanlar
belli bir ÿerde birle∆ip, öz gazananlaryny artdyrmak we häkimiÿetler
bilen has ulurak hyzmatda∆lyga girmek üçin federasiÿa
döredÿärler.
Ÿerli zerurlyklary öwrenip, harabada ÿa∆aÿanlary◊ dili hökmünde
hereket edÿän, bu federasiÿalar harabalykda ÿa∆aÿanlary◊
ÿöne bir ∆äher garyplaryny◊ birme◊ze∆ atsyz-sorsuz
topary bolman, eÿsem hakyky hyzmata mätäç hakyky adamlardygyny
subut etmegi◊ hötdesinden geldiler. ≈eÿle hem,
olar ÿa wagtlaÿyn ÿa∆amaga kepillendirme, ÿa has gowusy,
resmi eÿeçilik statusyny gazanmak arkaly özlerini◊ howpsuzlygyny
güÿçlendirmek ugrunda häkimiÿetlere gysy∆ görkezip
bildiler. ≈ular ÿaly kepillendirmeler adamlary öÿ-öwzarlaryny
we ÿa∆aÿy∆ ∆ertlerini düzetmäge (gowula∆dyrmaga)
iterÿär. Bu bolsa, harabalygy ∆äher etegine öwürmek ugrunda
ilkinji aÿgytly ädimdir.
Hemme hökümet raÿatlaryny◊ «merkezden da∆la∆magyny◊»
tarapdary hem däl, olary◊ käbirleri ÿerli guramalara ÿol bermeÿärler,
çünki olar muny özlerine bir howp bilÿärler. Olary◊
bu pikiri dogrumy, nädogrumy, ÿöne UN-HABITAT ∆äher
häkimiÿetlerine we ÿerli adamlara köp hukuk (häkimiÿet)
berilmegine ∆äherle∆me hereketini◊ möhüm bölegi hökmünde
garaÿar.
Köpler Bütindünÿä ≈äherle∆me forumyny◊ peÿdasyna ynanmaÿar.
Dr. Tibaÿjuka özüni◊ forumdan maksadyny◊ «döwrü◊
hakykatyndan habardar etmek» we ∆äherle∆mek boÿunça
strategiÿany i∆läp düzmekdigini (ösdürmekdigini) aÿdÿar.
Ykdysady ösü∆i◊ ö◊i-so◊y bu mesele bilen ÿüzbe-ÿüz boljakdygyna
kän bir ∆übhelenmese-de bolar, emma akyllyba∆ly
içerki syÿasat bu i∆leri tizle∆dirip biler. Garyplar, belli
bir derejede, hemi∆e seni◊ bilen bolup bilseler-de gedaÿlar
muny etmän biler. ≈äher durmu∆y we siwilizasiÿa hemmeler
üçin elÿeterli bolmalydyr.
Ekonomist ¤urnaly◊ rugsaty bilen çap edilÿär. Ba∆galar üçin çap etmek gadagan. www.economist.com
13

Türkmenistanda ÿa∆aÿan Amerikalylar
PARAHATÇYLYK KORPUSYNY÷ MEŸLETINÇISI NEŸT TRUIT BILEN SÖHBETDE≈LIK
Sorag: Türkmenistanda alyp barÿan i∆i◊iz we ÿa∆aÿan
ÿeri◊iz barada gysgaça gürrü◊ beräÿse◊iz.
Jogap: Men Türkmenistanda ÿa∆aÿaryn we ∆u ∆äherde ÿerle∆ÿän
i◊lis dili çü◊la∆dyryp öwrenilÿän ÿöritele∆dirilen 2-nji
mekdepde i◊lis dili mugallymy bolup i∆leÿärin. Hepdede jemi
10 sagat sapak berÿärin we ol sapaklary, esasan hem, ÿokary
6,7 we 8-nji klaslarda alyp barÿaryn. Kiçi çagalary okatmak
meni◊ üçin biraz kynrak bolÿar, sebäbi olara i◊lis dilini öwretmek
üçin men türkmen ÿa-da rus dilini ÿeterlik derejede bilmeÿärin.
Men ∆eÿle hem Türkmenistandaky ÿerle∆ÿän dürli dil
merkezlerinde i∆leÿärin. Ÿa◊y ÿakynda bolsa men ÿerli bilim
bölümi (ministrligi) bilen i∆e ba∆ladym. Men bu ÿerde i◊lis
dili mugallymlaryny◊ i∆ derejelerini ÿokarlandyrmaga, i◊lis dilini
okatmagy◊ usulnamasyny görkezmäge, ÿa-da olary◊ i◊lis
dili boÿunça tejribe i∆lerini ÿola goÿmaga ÿardam edÿärin. Mugallymlary◊
adatça Amerika barada, esasan köp soraglary ÿüze
çykÿar, ∆eÿlelikde meni◊ esasy i∆im olary◊ Amerika baradaky
soraglaryna jogap bermekden ybarat diÿen ÿalydyr.
Sorag: Siz ö◊ hem bu ÿerde bolupdy◊yz. Umuman, siz
Türkmenistana geleni◊ize näçe wagt boldy
Jogap: Men bu ÿerde 17 aÿdan bäri. Ilkiba∆da bir ÿyl boldum.
So◊ra 11-nji sentÿabr hadysasy sebäpli men hem gitmeli boldum.
Ondan so◊ men yzyma aprel aÿynda dolanyp geldim.
≈eÿlelikde, Türkmenistanda men jemi 17 aÿ boldum.
Sorag: Öz asly◊yz barada aÿdyp beräÿse◊iz. Siz nirede
önüp ösdü◊iz Parahatçylyk Korpusyna gelmegi◊izden
ö◊ näme bilen me∆gullanÿardy◊yz
Jogap: Men Türkmenistana örän me◊ze∆ Ÿuta ∆tatynda doguldym.
Onu◊ Turkmenistana me◊ze∆ligine men diÿse◊
guwanÿaryn. Umuman, men Ÿuta we Kolorado ∆tatlarynda,
esasan hem, oba hojalyk ÿerlerinde önüp-ösdüm. Türkmenistan
aslynda ma◊a tany∆ ÿer diÿen ÿaly. Bu ÿer meni◊ ba∆ga
bolan ÿerlerimden yssyrak. Ÿokary okuw mekdepde i◊lis edebiÿatyny
öwrendim. Mekdepden so◊ men näme bilen me∆gullanjakdygymy
doly bilemokdym. ≈eÿlelikde, men Parahatçylyk
Korpusyna baryp, söhbetde∆lige gatna∆dym. Olar
ma◊a Türkmenistana gitmelidigimi aÿdanlarynda, men haÿran
galmakdan ÿa◊a: «Türkmenistan nirede» diÿip sorapdym.
Ine, men bu gün Türkmenistanda. Ma◊a bu ÿeri diÿse◊ ÿaraÿar.
Men ∆u gözel ÿurda gelenime, ∆adyÿan adamlar bilen
i∆le∆ÿänime begenÿärin. ≈u ÿurda gaÿtmak baradaky çözgüde
gelenim üçin, men özümden ho∆al.
Sorag: Näme üçin siz öz çözgüdi◊izi dogry hasaplaÿarsy◊yz
Jogap: Birinjiden, Türkmenistan ÿurdy we onu◊ halky bilen
tany∆maklyk meni◊ göwnüme ÿarady. Bu zatlar amerikanlylary◊
a◊y üçin onçakly bir adaty däl, we ∆onu◊ üçin hem olara
öwreni∆mek kyn bolÿar. Sen köp zatlary öwrenmeli, gelen
ÿurdu◊ dilini bilmeli we mundan ba∆ga-da sen onu◊ däp-dessury
bilen tany∆ bolmaly. Bu bolsa seni◊ gözÿetimi◊i
gi◊eldÿär. Men Türkmenistanda bir ÿyl bolup, Amerika dolanyp
baranymdan so◊, men özümi has arkaÿyn, rahat ÿe
ynamly duÿdum. Sebäbi men bu ÿere gelen günlerim dürli
kynçylyklar bilen ÿüzbe-ÿüz bolup gördüm. ≈ondan so◊ Amerikada
du∆ gelen islendik bir mesele meni◊ üçin o diÿen
kynçylygy döretmedi. Islendik kynçylygy ÿe◊ip geçmegi
ba∆aryp bolÿandygyna men hut ∆u ÿerde-de göz ÿetirdim. Bir
zat aÿtmak isleÿärin. Ony menden ö◊ki meÿletinçiler hem
aÿdypdyrlar: ''Sizi◊ bil∆i◊iz ÿaly, biz Türkmenistana elinimizden
gelen kömegi bermäge synan∆ÿarys, ÿöne bu babatda her
meÿletinçini◊ Türkmenistana beren zadyndan öwrenÿän
zadyny◊ köpdügini arkaÿyn aÿdyp bileris. Bu ÿurtdan hakykatdan
hem köp zatlary öwrenip bolÿan ekeni. Munu◊ üçin
men minnetdarlygymy aÿdasym gelÿär.»
Sorag: Örän gyzykly. Siz Türkmenistanda näçe wagt
bolmakçy
Jogap: Men bu ÿerde i◊ bolmanda noÿabra çenli bolaryn. Ÿöne
meni◊ Türkmenistandaky saparymy◊ wagtyny uzaltmagada
mümkinçilik bar. Ol mümkinçilikden bolsa men peÿdalanmagym
hem mümkin.
Sorag: Siz Parahatçylyk Korpusyndan so◊ näme bilen
me∆gullanmakçy
Jogap: Men halkara guramalarynda i∆lemek isleÿärin. Emma
haÿsysy bilen i∆lejegimi entek bilemok. Umaman, meni◊ ba∆ga
ÿurtlarda ÿa∆asym gelÿär, ÿagny ÿa∆aÿy∆ ∆ertleri gyzykly hem
dürli bolan ÿurtlarda. Ÿöne beÿle diÿsem ol Birle∆en ≈tatlardaky
ÿa∆aÿy∆ ∆ertlerinden pes bolmaly diÿmegi a◊latmaÿar.
Sorag: Türkmenistanda sizde has uly täsir galdyran zat
näme
Jogap: Türkmen halkyny◊ myhmansöÿerligi. Sizi◊ her bir söhbetde∆
bolup görÿän adamy◊yzdan alÿan jogaby◊yz hem ∆udur
diÿip ynanÿaryn. Meni elmydama haÿran galdyrÿan zatlary◊
biri hem, meni◊ bilen entek du∆u∆yp görmedik, tany∆ bolmadyk
adamlary◊ meni tanaÿan ba∆ga adamy◊ üsti bilen
öÿüne myhmançylyga çagyrmagydyr. Maliÿe taÿdan kynçylyk
çekÿän we ÿeterlik derejede pul gazanmaÿan ma∆galalary◊
öÿüne baryp, ol ÿerde seni◊ üçin taÿÿarlanan dürli tagamlary
görmeklik meni diÿse◊ haÿran galdyrÿar. Bu zatlary◊ ählisi
olara gymmat dü∆ÿär.
Sorag: Bu ÿerde alyp barÿan i∆i◊izdäki üstünlikleri◊iz
barada ÿa-da ÿörite orna∆dyrÿan taslamalary◊yz barada
aÿdyp geçäÿse◊iz.
Jogap: I◊ gowy taslama◊yzy◊ biri geçen ÿyl Lebap welaÿatynda
i◊lis dili mugallymlary üçin guralan on günlük tomusky
i◊lis dili öwreni∆ boÿunça maslahat boldy. Maslahatda biz Lebap
welaÿatyny◊ ähli künjeginden gelen mugallymlary mümkin
boldugyça köpräk i◊lis dilinde gürle∆mäge mejbur etdik.
Bu maslahatda biz Amerika we Türkmenistan barada we
ba∆ga-da mugallymlary gyzyklandyrÿan zatlar barada dürli
seminarlary geçirdik. Umuman, bu maslahat ö◊ hakyky amerikalylara
du∆madyk adamlar we mugallymlar üçin özlerini◊
i◊lis dilini kämille∆dirmegi üçin gowy mümkinçilik boldy. Biz
14

hem bu ÿerde entek bu welaÿatda bolup görmedik
ÿerimizden gelen adamlar bilen tany∆dyk. ≈eÿlelikde
bu meni◊ i◊ gyzykly we üstünlikli taslamalarymy◊
biri boldy.
Sorag: Siz Amerikadaky ma∆gala◊yz barada
gi◊i∆leÿin gürrü◊ berip bilermisi◊izmi
Jogap: Meni◊ ejem 50 ÿa∆ynda, kakam 49 ÿa∆ynda.
Olar ikisi hem käri boÿunça mugallym. Erkek doganym
bolsa, häzir kollejde ¤urnalistika bölüminde
okaÿar. Biz ma∆galamyz bilen birlikde köp wagtymyzy
açyk howada geçirmegi halaÿarys. Bu bolsa
ma◊a Türkmenistandaky ÿerli ∆ertlere uÿgunla∆maga,
öwreni∆mäge köp kömek etdi. Mysal üçin tomus
paslyny◊ dowamynda biz çöle gezelenje gidÿäris.
Türkmenistany◊ çölüni◊ yssysy örän gazaply. Emma
bu yssyny birinji gezek göremok. Ony ö◊ hem ençeme
gezek ba∆dan geçiripdim. Meni◊ garry enem hem
atam hem bar. ٚne olar ejem-kakam bilen bir Ɗherde
ÿa∆amaÿarlar. Bizi◊ ma∆galamyzy◊ uly bölegi Kolorado
∆tatyny◊ merkezinde, has takygy Grili ∆äherinde ÿa∆aÿar. Grili
∆äheri ma◊a türkmen obalaryny ÿatladÿarlar. Grili ∆äherinde
hem her ma∆galany◊ öz jaÿy ÿa-da jaÿlary◊ toplumy bar.
≈eÿle hem ol ÿerde gara mallary ösdürip ÿeti∆dirmek üçin uly
ferma bar. Bu ∆äher özbolu∆ly bir oba hojalygyna ÿöritele∆en
∆ähere me◊zeÿär.
Sorag: Türkmenistanda has göwnü◊ize ÿaran ÿer nire
Jogap: Türkmenabat. Men Türkmenabady gowy görÿärin. Haçanda
türkmenabatlylar menden: «Seni◊ Türkmenistanda
söÿgüli ∆äheri◊ haÿsy» diÿip soranlarynda, men olara Türkmenabat
diÿip jogap berÿärin. Elbetde, olar ma◊a ynanmaÿarlar,
sebäbi olary◊ söÿgüli ∆äheri A∆gabat. Ÿöne men dogrudan
hem Türkmenabady halaÿaryn. Sebäbini özüm hem bilemok.
Belkäm ol ∆äheri◊ nähilidir bir özüne çekiji häsiÿeti bardyr.
Bu ÿerde köp milleti◊ wekili ÿa∆aÿar. Özlerem ∆eÿle bir agzybir
ÿa∆aÿarlar. Bu bolsa Türkmenabady◊ medeniÿetini janly
ÿaly görkezÿär, sebäbi bu ÿerde köp milletli adamlar ÿa∆aÿarlar,
ÿagny özbekler, türkmenler, ruslar. Meni◊ pikirimçe, bu
agzybir halklary◊ däp-dessurlaryny◊ biri-birine gary∆magynda.
Meselem, Türkmenabatda siz günbatar nysakly geÿimdäki
adam bilen hakyky türkmen e∆igine geÿnen adamy◊ köçäni◊
ugrunda bile ÿöräp barÿanyny görersi◊iz. Siz olary di◊e bir
Türkmenabatda däl, eÿsem Türkmenistany◊ islendik ÿerindede
görüp bilersi◊iz, ÿöne Türkmenabatda olar birek-birek bilen
gatna∆yp ÿa∆aÿarlar, dostla∆ÿarlar.
Sorag: Siz özü◊izi Türkmenistana haÿsydyr bir tarapdan
bagly diÿip duÿÿarsy◊yzmy
Jogap: Hawa, haçanda men syÿahatçylar üçin ÿazylan ktiapçany
okanymda ∆eÿle zatlara du∆ gelÿärin. Ÿagny onda;
«Türkmenabada geljek bolup azara galyp ÿörmä◊, ol ÿerde görer
ÿaly zat ÿok» – diÿip aÿdylÿar. Mu◊a meni◊ erbet gaharym
gelÿär. Sebäbi Türkmenabatda, umaman, Türkmenistanda gelip
görmäge juda köp zatlar bar. Türkmenistan üçin erbet söz
e∆itsem ÿürekden gynanÿaryn.
Neÿt ÿerli oglan we gyz jigileri bilen.
«Bu Türkmenistanda i◊ ∆adyÿan ma∆galadyr»
Sorag: Siz Türkmenistany◊ geljegini◊ nähili bolmagyny
isleÿärsi◊iz
Jogap: Ilki bilen-ä men türkmenleri◊ ∆u wagtky däp-dessurlaryny
saklamagyny isleÿärin. Ÿöne bilime köpräk üns berilse,
has gowy boljakdygyna ynanÿaryn. Elbetde, häzir hem
bilim meselesine az üns berilmeÿär. Emma o◊a köpräk üns
berilse, islendik ÿerde-de has gowy netijeleri gazanyp boljakdygyny
bilÿäris. ≈eÿle hem, adamlary◊ biri-birine köpräk
ynanmagyny isleÿärin. Sebäbi Türkmenabatda men mu◊a kän
gabat gelÿärin. Meslem, bir adam ba∆da bir adam barada erbet
zat aÿdÿar we ol adam ba∆ga bir adam barada erbet zat
aÿdÿar. Bu bolsa juda gynançly ÿagdaÿdyr. Sebäbi, olary◊ ählisi
gujur-gaÿratly, i∆ewür adamlar. Olar ÿurduna örän wepaly
hem-de onu◊ geljegine ynanÿarlar. Eger-de olar biri-birinden
aÿratyn i∆lemän, bilelikde hereket etseler, meni◊ pikirimçe,
olary◊ her i∆inde uly ösü∆ bolardy. Olarda özara gatna∆yk örän
jebisle∆en. Emma bu gatna∆ygy◊ ösü∆i di◊e bir bizi◊ jemliligimizi
a◊latmaÿar. Bu ÿerde bizi◊ bitewi bir jebislige öwrülmegimiz
zerur.
Sorag: Sizi◊ ÿene-de aÿtjak-goÿjak zady◊yz barmy
Jogap: ≈u ÿerde meni◊ türkmen talyplaryna berjek maslahatym
bar. Bilim almaga hiç wagt ÿaltanma◊. Köpräk oka◊,
öwreni◊. Öz mugallymlary◊yzy syla◊, hormatla◊. Sebäbi men
olar bilen bile i∆leÿärin. Dünÿäde türkmen mugallymlary ÿaly
örän janypke∆, yhlasly i∆leÿän mugallymlar hiç ÿerde ÿokdur.
Mugallymlar aslynda i◊ az zähmet haky tölenÿän adamlar.
Mu◊a seretmezden olary◊ berÿän bilimleri ÿürekden. Ÿöne kä
halatlarda talyplary◊ öz mugallymlaryna sarpa goÿmaÿandyklaryny
görenimde birhili ÿüregim paralanÿar. Olar öz mugallymlaryna
hormat goÿmalydyrlar, bolmasa biz olara çäre
görmeli bolarys.
15

AB≈-NY÷ DÖWLET DEPARTAMENTI KONSULLUK BŸUROSY
HER ŸYL GEÇIRILŸÄN «DV-2004» MAKSATNAMASY
2002-NJI ŸYLY÷ 21-NJI AWGUSTYNDA YGLAN EDILDI.
≈ol maksatnama her ÿyl AB≈-a immigrasiya derejesi pes bolan ÿurtlary◊
50,000 adamyna AB≈-da hemi∆elik ÿa∆amak hukugyny berÿar.
Bu lotereÿany◊ ÿe◊ijileri kompÿuter arkaly saÿlanylÿar. Gatna∆yjylar
Ÿewropada doglan bolsalar (Turkmenistan, Russiÿa we beÿleki GDAny◊
ÿürtlary hem Yewropa girÿar) öz arzalaryny a∆akdaky berilen adresa
ibermelidirler:
DV Program
Kentucky Consular Center
3003 Visa Crest
Migrate, KY 41903-3000
U.S.A.
«DV-2004» LOTEREŸA GATNA≈MAK ÜÇIN ARAZALAR
KENTUKI STATYNDAKY KONSULLUK MERKEZI TA-
RAPYNDAN 2002 ŸYLY÷ 7 OKTŸABRYNDAN 6
NOŸABRYNA ÇENLI KABUL EDILŸÄR. GÖRKEZILEN
WAGTDAN IR ŸA-DA GIÇ BARAN ARZALAR KABUL
EDILMEŸAR. EGER-DE GATNASYJY ŸEWROPADA DO-
GULMADYK BOLSA, AB≈-NY÷ ILÇIHANASYNDAKY
KONSULLUK GULLUGYNDAN 35-00-45 TEL. ÜSTI BI-
LEN DOGRY ADRES ALMALY.
GATNA≈YJYLARA BOLAN TALAPLAR:
Lotereÿa gatna∆mak üçin orta bilim attestaty (AB≈-da orta bilim
diÿlende 12 ÿyllyk ba∆langyç we orta bilim attestaty göz ö◊ünde tutulÿar),
ÿa-da so◊ky bä∆ ÿyly◊ içinde iki ÿyllyk i∆ tejribesi bolmaly.
Bu barada gi◊räk maglumat http://travel.state.gov saÿtynda elÿeterlidir.
Gatna∆yjylary◊ ÿasy çäklendirilen däldir, ÿöne bilim baradaky
attestat talaby çagalara gatna∆maga mümkinçilik bermeÿär. (Eger-de
ene-atasy ÿe◊iji saÿlanylsa, olary◊ çagalary hem wiza alÿarlar).
Gatna∆yjylary◊ di◊e bir arza tab∆yrmaga haky bardyr. Eger-de arza
birden köp bolsa, gatna∆yjy gatna∆mak hukugyny ÿitirÿär. Lotereÿa
gatana∆mak üçin ÿorite anketa ÿokdur. Arza ak kagyzy◊ ÿüzüne basmaça
harp bilen ÿazylmaly. I◊lis dilinde özü◊iz barada a∆akdaky
maglumatlary bermeli:
1. Doly familiÿa◊yz, ady◊yz, ata◊yzy◊ ady; familiÿa◊yzy◊ a∆agyny
çyzy◊;
2. Doglan senä◊iz hem ÿeri◊iz.
3. Doglan ÿurdu◊yz.
4. Öz aÿaly◊yzy◊ (äri◊izi◊), öz hem-de öweÿ çagalary◊yzy◊ (durmu∆a
çykmadyk hem 21 ÿa∆yna ÿetmedik bolmaly), kanun boÿunça ögullyk/gyzlyk
alnan çagalary◊yzy◊ doly adyny, doglan senesini hem ÿerini
ÿazmaly. Nädogry maglumat berilse gatna∆mak hukugy ÿitirilÿär.
5. Poçta adresi◊iz.
6. Surat (so◊ky wagtlarda aldyrylan bolmaly): 4-nji soragda berlen
hemme ma∆gala agzalary◊ aÿratynlykda alnan suratlary ÿelmenÿän
lenta (skotç) bilen ÿelmenen bolmaly. Suratlary stepler bilen birikdirmeli
däl. Hemme suratlary◊ arka ÿüzünde basmaça atlaryny we doglan
wagtyny ÿazmaly. Köplük bolup dü∆ülen surat kabul edilmeÿär.
Suratlary◊ gi◊ligi hem uzynlygy 1,5-den 2 dÿuÿma çenli bolmaly
(35–50 mm), ol göni fotoapparata seredip alnan surat bolmaly; suraty◊
ÿerligi ak ÿa-da açyk r◊nk hem-de adamy◊ ÿüzi suraty◊ 50 %-
ni tutmalydyr. Gara äÿnekli surat, ÿa-da kellesi harby ÿa-da dini
ynanç bilen bagly bolmadyk geÿymli surat kabul edilmeÿär. Adamy◊
eÿerÿän dini däpleri bilen baglany∆ykly kellä geÿilÿän geÿimli surat
kabul edilip bilner, ÿöne adamy◊ ÿüzi doly görünmeli. Surat ak-gara
ÿa-da re◊kli bolup biler.
7. Gatna∆yjy arzada öz goluny çekmelidir, eger-de gatna∆yjy i◊lis dilinde
gol çeken bolsa, we öz dilini◊ elipbiÿi ba∆ga bolsa, gapdalynda
öz dilinde-de goluny çekmeli. Gola derek basmaça ÿa-da adamy◊
adyny◊ ba∆ harplary goÿlan arza kabul edilmeÿär. Gatna∆mak barada
arza◊yzy di◊e ÿönekeÿ ÿa-da awia poçta bilen ÿokarda görkezilen adrese
ibermeli. Ba∆ga usulda iberilen arzalar kabul edilmeÿär. Hat
bukjany◊ uzynlygy 6-dan 10 dÿuÿma çenli bolmaly (15-den 25 sm),
gi◊ligi bolsa 3,5-den 4,5 dÿuÿma çenli bolmaly (9-dan 11 sm). Uly ölçegli
hat bukçalar kabul edilmeÿär. Gatna∆yjy öz doglan ÿurduny,
doly adyny hem doly poçta adresini ÿazmaly. Doglan hem ÿasaÿan
ÿurdy de◊ gelse-de, ony iki gezek ÿazmaly. Iberilen arza ∆ol talaplara
laÿyk gelmese kabul edilmeÿär. Ÿe◊ijilere poçta üsti bilen habar
ediler we so◊raky gözükdirmeler 2003-nji ÿyly◊ maÿyndan iÿul
aralygynda iberiler. Ÿe◊iji bolmadyklara habar iberilmeÿär. AB≈ny◊
ilçihanasy lotereÿany◊ netijeleri barada maglumat almaÿar.
Ÿe◊iji bolanlary◊ ma∆gala agzalary (durmu∆a çykmadyk we 21 ÿa∆a
ÿetmedik çagalary) wiza alÿarlar. Är-aÿala aÿratyn arza bermek zerurlygy
ÿok, ÿone bermek rugsat edilÿär.
Wizalar 2003-nji ÿyly◊ 1-nji oktÿabryndan 2004-nji ÿyly◊
30 sentÿabryna çenli berler. Wiza almak üçin ÿe◊ijiler AB≈-ny◊
kanunlaryny◊ hemme talaplaryna laÿyk gelmelidirler. Lotereÿa
gatna∆mak üçin töleg alynmaÿar. Emma ÿe◊ijiler hemme immigrasiÿa
wiza alÿanlar bilen bir hatarda wiza töleglerini geçirmelidirler.
Lotereÿa bilen baglany∆ykly soraglar boÿunça AB≈-ny◊
ilçihanasyna, Konsulluk bölümine 35-00-45 telefon arkaly ÿüz
tutup bilersi◊iz.
Üns beri◊!
«DV» Lotereÿa gatna∆mak üçin hiç hili ba∆langyç töleg alynmaÿar.
AB≈-ny◊ hökümeti DV maksatnamany geçirmek üçin özge maslahatçylary◊ hem-de hususy poçta gulluklary◊ hyzmatlaryny ulanmaÿar.
Hemme arada durÿanlara hem lotereÿa gatna∆mak üçin arza doldurmak hyzmatyny hödürleÿänlere AB≈-ny◊ hökümeti tarapyndan
ygtyÿar hem razylyk berlen däldir. Gatna∆maga arza berlende arada durÿanlary◊ hyzmatyny ulanmak çözgüdi gatna∆yjyny◊ özüne
bagly bolÿar.
Talaba laÿyk doldurylan gatna∆yjyny◊ özi ÿa-da arada durÿan, pul alÿan gurama tarapyndan iberilen arzalary◊ Kentuki ∆tatyny◊ Konsulluk
gullugyny◊ kompÿuterleri tarapyndan ÿe◊iji saÿlanmak ähtimallygy de◊dir. Arzany bellenilen wagtdan ö◊ tab∆yrmak ÿa-da arza
iberilÿän ÿurt üstünlige täsir etmeÿär. Bellenilen wagty◊ içinde alnan arzalary◊ komputer arkaly ÿe◊iji saÿlanmak ähtimallygy
de◊dir. Ÿone gatna∆yjy bir arzadan köp iberse, lotereÿa arzalaryny◊ registrasiÿasyna göÿberilmeÿär.
16

AB≈-ny◊ taryhy
GARA≈SYZLYK JARNAMASY – 4-NJI IŸUL 1776-NJY ŸYL
Adamzat taryhyny◊ gidi∆inde bir halk ony beÿleki halk bilen
baglany∆dyrÿan syÿasy düwünleri çözmeli we dünÿädäki
döwletleri◊ arasynda tebigaty◊ we Ÿaradany◊ kanunlary esasynda
hukugy bolan gara∆syz ÿagdaÿa eÿe bolmaly bolanda,
ynsanyÿeti◊ pikirinde bolan hormat ony bölünip aÿrylmaga
iterÿän sebäpleri beÿan etmäge borçly edÿär.
Biz a∆akda beÿan ediljek hakykatlary◊ öz-özünden
aÿdy◊dygyna ynanÿarys: hemme adamlar de◊ ÿaradylandyr,
olara Ÿaradan tarapyndan elinden alyp bolmajak hukuklar
berlendir. Bular ÿa∆aÿy∆a hukuk, azatlyga we bagta ymtylma
hukuklarydyr. Bu hukuklary goramak üçin adamlar adyllygy
dolandyrylÿanlary◊ razyçylygyndan susup alÿan hökümetler
döredÿärler. Eger-de haÿsydyr bir hökümet gurlu∆y bu esaslary
weÿran edÿän bolsa, halky◊ ony üÿtgetmäge ÿa ÿatyryp,
halky◊ howpsuzlygyny we abadançylygyny i◊ gowy ∆ekilde üpjün
edip biljek esaslara daÿanÿan we dolandyry∆ ∆ekilini
gurÿan täze bir gurlu∆ berkarar etmäge haky bardyr.
4-nji iÿul – Gara∆syzlyk Güni
Birle∆en ≈tatlary◊ gara∆syzlygyny◊ resmi ÿyl dönümi, 1776-
njy ÿylda Kongressi◊ Gara∆syzlyk baradaky Jarnama gol çekenligini
alamatlandyrÿar.
1784-nji ÿylda Amerikadaky 13 koloniÿa Angliÿany◊ berk
agalygy astynda dolandyrylÿardy. Koloniÿaçylary◊ arasynda
Britaniÿany◊ özlerini◊ boÿnuna atan zabun kanunlaryndan we
parlamentde amerikalylary◊ wekilini◊ ÿoklygyndan
närazylyklar barha ösÿärdi. Aÿratyn hem, Angliÿa tölenÿän
agyr salgytlar gahary jo∆durÿardy. Koloniÿalarda bulagaÿlyk
artyp ba∆landan, Angliÿa Koroly Jorj III ol ÿerde tertibi saklamak
üçin go∆maça go∆un iberdi. Dartgynlyklar gara∆syzlyk
ur∆una ösüp barÿardy. 1776-njy ÿyly◊ iÿun aÿynda gara∆syzlygy◊
Beÿik Britaniÿa bilen baglaryny gyrjak formal jarnamasyny
düzmek üçin bir komitet döredildi. Bu gün bu komiteti◊
agzalaryny◊ atlary Amerikada i◊ hormatly adamlary◊
hatarynda tutulÿar. Olary◊ i◊ me∆hury Tomas Jeferson, Benjamin
Franklin, Jon Adams, Samuel Adams we Jon Hankokdyr.
13 koloniÿany◊ 9-y Jarnamany goldap ses berdi. Taryh
çarhyny öwürmek üçin bu ÿeterlikdi.
Adatça, 4-nji iÿul baÿramy tutu∆ Amerikada gezelençleri, paradlary,
baÿdaklary we feÿerwekleri a◊ladÿar.
1826-njy ÿyly◊ 24-nji iÿunynda agyr hassa
Tomas Jeferson Rojer S. Waÿtmäne Gara∆syzlyk
jarnamasyny◊ 50 ÿyllygyny
baÿram etmäge taÿynlyk görmek üçin
Wa∆ingtona, D. C. gelmegini haÿy∆ edip,
hat iberdi. Bu hatda Jeferson ∆eÿle diÿÿär:
«Mümkin, meni◊ ynanÿan zadym dünÿä
üçin zynjyrlaryny gyrmak, öz-özü◊i dolandyrmaga
pata we kepillik almak üçin
galkan adamy a◊ladar. Bizi◊ çal∆yran ∆ekilimiz
akyly◊ hiç zat bilen çäklendirilmedik
ösü∆ine we pikir azatlygyna bolan erkin hukugy
täzeden dikeldÿär. Ähli gözler ynsan
hukuklaryna tarap açyk (garaÿar) ÿa-da
açylÿar (garar)... Goÿ, bu günü◊ baÿram
edilmegi bizi◊ bu hukuklar baradaky hatyralarymyzy
we o◊a bolan mizemez wepalylygymyzy
baky täzeläp dursun.»
2002-nji ÿyly◊ 4-nji iÿulynda AB≈-ny◊ gara∆syz bolandygyna
226 ÿyl doldy.

AB≈-ny◊ Ilçihanasy
A∆gabat, Türkmenistan
www.usemb-ashgabat.rpo.at