AB≈-NY÷ TARYHY

AB≈-NY÷ TARYHY
GYS GA ÇA

AB≈-NY÷ TARYHY
GYS GA ÇA
AB≈-ny◊ Döwlet de par ta men ti ni◊ Hal ka ra mag lu mat
mak sat na ma lary boÿun ça eda rasy
ht tp://usi nfo.st ate.gov
2008

AB≈-NY÷ TARYHY
GYS GA ÇA
MAZ MUNY
1-nji BAP Amerika ir döwürde ............................. 6
2-nji BAP Kolonial döwür ................................ 24
3-nji BAP GaraΔsyzlyga tarap ÿolda ........................ 52
4-nji BAP Milli hökümeti◊ döredilmegi ..................... 68
5-nji BAP Günbatara tarap ÿaÿramak we sebitara tapawutlar 112
6-njy BAP GaraÿyΔlary◊ gapma-garΔylygy .................. 130
7-nji BAP ÖsüΔ we öwrü liΔik ............................. 156
8-nji BAP Nägilelik we üÿtgedip gurmak ................... 190
9-njy BAP UruΔ, abadançylyk we çökgünlilik ................204
10-njy BAP „Täzeçe çemeleΔiΔ” maksatnamasy we jahan urΔy . . . 214
11-nji BAP UruΔdan so◊ky Ame ri ka ........................ 258
12-nji BAP ÖzgeriΔlik eÿÿamy ............................. 276
13-nji BAP XXI asy ra ga dam ..............................302
Amerikany◊ taryhy boÿunça gysgaça bibliografiÿa .............320

CHAPTER
1- N JI
BAP
AME RI KA IR
DÖWÜR DE
Ko lo ra do Δtatyn da
gadymy döwür de
oturymly Me sa Wer de
obasy, XII asyr.

1-N JI BAP: AME RI KA IR DÖWÜR DE
„Yn san ÿaΔaÿΔy üçin gowy
ÿer dö ret mek de as man bi len
ze min hiç wagt Δeÿle o◊yn
ylalaΔyga gelen däldir.”
Jon Smit, 1607-n ji ÿyl
I L K I N J I A M E R I K A LY L A R
Buz eÿÿamyny◊ möwç urÿan wagtynda,
b.e.ö. 34000–30000-n ji ÿyl lary
aralygyn da, ÿer Δaryny◊ suwlaryny◊ esasy
bö le gi kon ti nent le ri◊ arasyn da uzalyp
gidÿän um masyz gi◊ buz gat lak lary görnüΔin
de sak lanypdyr. Bu bol sa Be ring
de◊zi ni◊ de re je si ni◊ häzir ki sin den ÿüzler
çe metr pes bol magy na ge ti rip dir.
Be rin giÿa ady bi len ta nalÿan gury ÿer
zo lagy bol sa Aziÿa bi len De mir gazyk
Ame ri kany◊ arasyn da gury ÿer köp rü si
hök mün de peÿda bo lupdyr. Çak la mala
ra görä, Δol ÿer zo lagyny◊ i◊ gi◊ ÿe ri
1500 ki lo metr bo lupdyr. Howasy çygly
bo lan Δol iri agaçsyz düz lük özü ni◊ baÿ
ösüm lik dünÿäsi bi len Δol döwürdäki
adam lary◊ awlan haÿwan laryny◊ mesge
ni bo lupdyr.
De mir gazyk Ame ri ka ÿe ten il kinji
adam lary◊ täze bir kon ti nen te aÿak
ba sandyk laryn dan ha bar lary hem bolmandyr.
Olar öz ata-ba ba laryny◊ mü◊
ÿyllyk lary◊ dowamyn da bolΔy ÿaly, Sibi
ri◊ ke nar ÿa ka laryn da aw awlap ÿörΔüne
köp ri hök mün de hyz mat eden Δol ÿer
zo lagyny◊ üs ti bi len täze bir kon ti nen te
ge çen dik le ri ni duÿman galypdyr lar.
Alÿas ka baryp ÿe ten den so◊ hem, Δol
de mir gazyk ame ri kaly lary◊ il kin ji le ri ne
häzir ki Ame ri kany◊ Bir leΔen ≈tat lary
diÿilÿän ÿe re ÿet mek üçin, uly buz luklar
dan ÿol açyp, gü nor ta ta rap süÿΔmäge
mü◊ler çe ÿyl ge rek bo lupdy. De mirgazyk
Ame ri ka da ir döwür de ÿaΔaÿΔy◊
bo landygy ba rasyn daky su but na ma lary◊
tapyl magy dowam edÿär. Em ma Δo lary◊
di◊e az sanlysyny◊ bi zi◊ eÿÿamymyzdan
ö◊ki 12-n ji mü◊ ÿylly ga de giΔli
diÿip ynam bi len aÿdyp bolÿar. My sal
üçin, ÿa◊y-ÿakyn da De mir gazyk Alÿaska
da tapy lan aw meÿdany, me ge rem,
Δol wagt la ra de giΔli dir. ≈eÿle-de Nÿu-
Mek si kany◊ Klowis Δähe ri ni◊ go laÿyndan
tapy lan us satlyk bi len ÿa sa lan naÿza
baΔlary we beÿle ki gu ral lar Δol döwre
de giΔli bo lup bi ler.
Gadymy adamy◊ maddy me de niÿe tini◊
Δu lar ÿaly galyndy lary De mir gazyk
we Gü nor ta Ame ri ka ÿer bö lek le ri ni◊
äh li ÿer le rin den tapyldy. Bu bol sa b.e.ö.
10000-n ji ÿyl lar da ÿer to ga lagyny◊
gün ba tar ÿarymyny◊ köp ÿer le rinde
ÿaΔaÿΔy◊ gowy ösen di gin den ha bar
berÿär.
≈ol döwür ler de ma mont lar ÿok bolup
baΔlapdyr we ola ra de rek Δol döwrü◊
de mir gazyk ame ri kaly lary na azyk hem

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
geÿim-ge jim çeΔme si hök mün de bi zonlar
hyz mat edip ug rapdyr lar. Wagty◊
geç me gi bi len iri haÿwan lar ÿa-ha awlanyp,
aΔa köp gyryl magy sebäp li ÿada
baΔga birnäçe te bigy Δert ler ze rarly
ÿok bo lup gi dip dir ler we ösüm lik ler,
miwe ler, ir-iÿmiΔler, çi git dir-däne ler
ir ki ame ri kaly lary◊ iÿmi ti ni◊ mö hüm
bir bö le gi ne öwrü lip dir. Kem-kem den
iÿmit ön dürmäge sa da ja sy nanyΔyk lar
baΔlanypdyr we oba ho jalygyny◊ il kinji
ala mat lary peÿda bo lupdyr. Häzir ki
Mer ke zi Mek si ka hök mün de ta nalÿan
ÿer de ÿaΔan in deÿler, baryp b.e.ö. 8000-
n ji ÿyl da il kin ji bo lup mek ge jöwen, kädi
we kö sük li ekin le ri ekip baΔlapdyr lar.
Kem-kem den olary◊ tej ri be si de mirgazy
ga-da ÿaÿrapdyr.
Nÿu-Mek si kany◊ we Ari zo nany◊
derÿa ÿa ka laryn da b.e.ö. 3000-n ji ÿyly◊
baΔlaryn da mek ge jöwe ni◊ il kin ji görnüΔle
ri ös dü ri lip ÿe tiΔdi ri lip dir. So◊ra
suwaryΔy◊ il kin ji ala mat lary, b.e.ö. 300-
n ji ÿyl lar da bol sa ir ki oba dur muΔyny◊
ala mat lary peÿda bo lup baΔlaÿar.
Bi zi◊ eÿÿamymyzy◊ bi rin ji asyryny◊
baΔlary na go laÿ, häzir ki Ari zo na Δtatyny◊
Fi niks Δähe ri ni◊ ÿanyn daky ÿer ler de hoho
kum lar oba-o ba bo lup ÿaΔapdyr lar. Ol
ÿer de olar to ga lak gör nüΔli howlu lar we
Mek si ka da tapy lan la ra me◊zeΔ pi ra mi da
Δe kil li güm mez ler, Δeÿle-de, ka nal we
suwaryΔ ul gamyny gu rupdyr lar.
GÜMMEZ GURUJYLAR WE
PU EB LO L A R
Häzir Ame ri kany◊ Bir leΔen ≈tatlary
diÿlip ta nalÿan ÿer de il kin ji bo lup
güm mez salyp baΔlan in deÿ to par laryny
köp lenç ade nan lar diÿip at landyrÿarlar.
Olar b.e.ö. 600-n ji ÿyl lar da ÿer den
gubyr gaz magy we daΔy ber ki di len oturumly
oba lary gur magy baΔarypdyr lar.
≈ol döwrü◊ käbir güm mez le ri guΔ ÿada
ÿy lan gör nüΔin de gur lupdyr. Olary◊,
bel ki-de, en tek doly anyk laΔdyryl madyk
di ni mak sat lar üçin gul luk eden bol magy
müm kin dir.
Ade nan lar taÿpasy, me ge rem, „houpwel
li an lar” diÿen umumy ady gö teren
dür li taÿpa lar to par lary na garylyp
gi den dir ÿa-da olar ta rapyn dan gysylyp
çy kary landyr. Olary◊ i◊ wajyp me de ni
mer kez le ri ni◊ bi ri Δo lar ÿaly güm mezle
ri◊ en çe me mü◊ü si ni◊ galyndy laryny◊
häzir hem sak lanyp ga lan ÿe ri bo lan
Ogaÿo Δtatynyny◊ gü nor tasyn da tapyldy.
Ez ber söwdagär ler ha sap la nan houpwel
li an lar ÿüz ler çe kme uzalyp gi den
uly se bi ti◊ çägin de gu ral lary ulanypdyrlar
we alyΔ-çalyΔ edip dir ler.
Bi zi◊ eramyzy◊ 500-n ji ÿyl lary
töwe re gin de ho upwel li an lar hem ornuny,
umu man, mis si si pi li ler ÿa-da
Templ Ma und me de niÿe ti ady bi len tana
lan taÿpa lar to pary na ber mek bi len,
ÿuwaΔ-ÿuwaΔdan ÿok bo lupdyr lar. XII
asyry◊ baΔlaryn da Mi zu ri Δtatyny◊ Sent-
Lÿu is Δähe ri ni◊ edil gün do garyn da ÿerleΔen
Ka ho kia Δähe ri ni◊ ösen ma halynda
20000 töwe re gi ilaty bo lupdyr diÿlip
gü man edilÿär. ≈ähe ri◊ or ta ragyn da
top rak dan sal nan, de pe si ÿasy äpet bir
güm mez bo lupdyr. Onu◊ beÿik li gi 30
metr bo lup, düÿbi 37 gek tar meÿdany
tu tupdyr. Onu◊ töwe re gin den güm mezle
ri◊ baΔga-da 80 sanysy tapylypdyr.
Ka ho kia ÿaly Δäher le ri◊ ilatyny◊
gün-gü ze rany awçyly ga, iÿmit top la maga,
söwda we oba ho jalyk iΔle ri ne gönü
den-gö ni bagly bo lupdyr. ≈ol ÿer den
gü nor ta ta rap da ÿer leΔÿän gülläp ösÿän
jemgyÿe ti◊ täsi ri astyn da olar gur luΔ
taÿdan çylΔyrymly, köp bas gan çakly
jemgyÿet le re öwrülÿär ler we gul saklaÿar
lar hem adam gur ban edilÿän ada ta
eÿerÿär ler.
Häzir ki Bir leΔen ≈tat laryny◊ gü nor tagün
ba taryn da ÿaΔan Δu döwürdäki Ho pi
in deÿle ri ni◊ ata-ba ba lary bo lan ana sa ziler
900-n ji ÿyl lar da daΔdan jaÿdyr ÿer-

1-N JI BAP: AME RI KA IR DÖWÜR DE
ze min le ri gur ma ga baΔlapdyr lar. Bu
köp otagly öÿle ri ÿa da salÿan öz bo luΔly
täsin jaÿlar köp lenç açyk kert gaÿa lary◊
ug run da salnypdyr. Ko lo ra do daky i◊
meΔhur Me sa Wer de „gaÿa köΔgü ni◊”
200 otagy bo lupdyr. Nÿu-Mek si ka daky
Ça ko derÿasyny◊ ÿa kasyn da ÿer leΔen
Δu◊a me◊zeΔ ÿer bo lan Pu eb lo Bo nitony◊
ha ra baçylygyn da bir ma hal lar sekiz
ÿüz den-de köp otag bo lupdyr.
Ko lumb ta rapyn dan açyl maz dan ö◊ki
Ame ri kany◊ in deÿle ri ni◊ i◊ gurp lusy,
me ge rem, ŸuwaΔ um manyny◊ ke narynda
ÿaΔandyr. Ol ÿe ri◊ suwlaryn daky balyk
we çig mal bol çulygy eÿÿäm baryp,
bi zi◊ eÿÿamymyz da azyk bol çulygyny
eme le ge tir mek bi len, oba lary◊ otu rumly
bol magy na Δert dö re dip dir. Olary◊ „Potlak”
ady bi len ta nalÿan oturylyΔygyny◊
sup rasyny◊ baÿlygy ir ki Ame ri kany◊
taryhyn da de◊i-taÿy bol madyk Δa handazlygy◊
we jo martlygy◊ nus gasy bo lup
durÿar.
ŸER LI AME RI KALY LARY÷
ME DE NIŸE TI
Il kin ji ÿewro paly lary garΔy alan Ameri
kany boΔ ÿa tan tarp ÿer bi len asla
de◊eΔdir mek bol maz. Häzir beÿan
edilÿän pi kir le re görä, ÿer to ga lagyny◊
gün ba tar ÿarymyny◊ ilat sany Δol wagtky
Gün ba tar Ÿewro pany◊ ilat sany bilen
de◊, ÿagny 40 mil li on töwe re gi bolupdyr.
Çak la ma la ra görä, ÿewro paly lary◊
ko lo niÿa lar dö ret me he re ke ti ni◊ baΔynda
häzir Ame ri kany◊ Bir leΔen ≈tat lary
diÿlip ta nalÿan ÿer de 2 mil li on dan 18
mil li ona çen li ÿer li ame ri kaly ÿaΔapdyr.
Taryhçy lary◊ kö pü si ki çi sany ha sa ba
al ma ga ÿykgyn edÿär ler, em ma ÿewropaly
lary◊ ge ti ren ke sel le ri ni◊ ÿer li ilata,
hu su san-da, il kin ji gat naΔyk lar bo lan
döwrün de weÿran edi ji täsi ri ni◊ bolandygyny
hiç kim inkär et meÿär. Husu
san-da, ma ma ke se li tu tuΔ oba lary ÿok
edip dir. AÿdylyΔy na görä, 1600-n ji ÿylda
in deÿle ri◊ sanyny◊ düÿp gö ter azalmagy
gö nü den-gö ni Δu ke sel ze rarly bolupdyr
we ol, hat da, ÿewro paly lar bi len
ÿü ze çy kan köp sanly uruΔdyr-çaknyΔyklar
dan hem köp zyÿan ÿe ti rip dir.
≈ol döwrü◊ in deÿle ri ni◊ me de niÿetle
ri we däp-des sur lary i◊◊än dür li-dür li
bo lupdyr, ÿö ne olary◊ gi◊ ÿaÿrawyny
we dür li-dür li ÿer le ri◊ te bigy Δert le ri ne
uÿgun laΔyp ÿaΔa maly bo landyk laryny
ha sa ba al sak, bu ge◊ zat däl dir. ≈eÿlede
bol sa, käbir umumylyk lary bel le mek
bo lar.
Ti re-taÿpa lary◊ kö pü si, aÿratyn-da,
gün do gar ÿer le ri◊ to kaÿlaryn da we günba
tar se bit le ri◊ mer ke zin de ÿaΔaÿan lary
gün-gü ze ran gör mek üçin, aw et mek bilen
bir ha tar da mek ge jöwen hem baΔga
azyk önüm le ri ni ÿyg mak we ös dü rip ÿetiΔdir
mek bi len meΔgul lanypdyr lar. Köp
ha lat lar da ekin-di kin we iÿmit paÿla mak
iΔle ri ne aÿal lar jo gapkär bo lupdyr lar, erkek
ler bol sa aw awlapdyr lar, uruΔla ra
gat naΔypdyr lar.
De mir gazyk Ame ri ka daky in deÿ hojalyk
laryny◊ ÿer bi len ysnyΔykly baglanyΔykly
bo landygy na hiç Δüb he ÿokdur.
Te bi gat we te bigy hady sa lar bi len
yla laΔyk da bol mak olary◊ di ni ynamlaryny◊
aÿryl maz bir bö le gi bo lupdyr.
Ÿewro pany◊ Δol döwürdäki adatyn dan
ta pawutlylyk da in deÿle ri◊ dur muΔy,
esa san, ti re-taÿpaçyly ga ÿykgyn eden,
ça ga lary na bol sa aΔa köp er kin lik be ren
Δe kil de bo lupdyr.
De mir gazyk ame ri kaly lary◊ käbir
taÿpa laryny◊ ÿazgy lary sak la mak üçin
bel li bir ÿa zuw ala mat lary dö re den li gine
ga ra maz dan, in deÿle ri◊ me de niÿe ti
ir ki döwür de söz leÿiΔ gör nüΔin de bolupdyr
hem rowaÿat lary◊ we ar zuwhyÿal
lary◊ dil den-di le, ne sil den-nes le
geç me gi ne uly äh miÿet ber lip dir. Dür li
to par lary◊ arasyn da gyz ga la◊ly söwda-

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
ny◊ bo landygy we go◊Δy ti re-taÿpa lary◊
ysnyΔykly gat naΔyk da bo lup, her hi li
ÿag daÿy, dost luklydyr duΔmançylykly
ha lat lary baΔlaryn dan ge çi ren dik le ri
mälim dir.
IL KIN JI ŸEWRO PALY LAR
De mir gazyk Ame ri ka il kin ji bo lup
ba ran ÿewro paly lar, has dog rusy, anyk
su but na ma bar bo lan il kin ji ÿewro palylar,
Gren lan diÿa dan gün ba ta ra syÿa hat
eden gadymy skan di nawly lar bo lupdyrlar.
Ol ÿer de 985-n ji ÿyl lar da „gyzyl”
la kamly Erik atly adam bir oturymly
obany◊ düÿbü ni tu tupdyr. 1001-n ji ÿylda,
çak edi liΔi ne görä, onu◊ ogly Leÿf
häzir ki Ka na dany◊ de mir gazyk-gün dogar
ke nar ÿa ka laryn da bar lag ge çi rip, bir
ÿyly Δol ÿer de gyΔlapdyr.
Gadymy skan di nawlary◊ kys salaryn
da, wi king de◊iz çi le ri ni◊ At lan tik
um manyny◊ De mir gazyk Ame ri ka daky
ke nar ÿa ka laryny tä Ba gam ada laryna
çen li öwre nen dik le ri ba rasyn da gürrü◊
be rilÿär, ÿö ne bu häzi re çen li su but
edilmän gelÿär. 1963-n ji ÿyl da de mirgazyk
Nÿu-Fa und lend de La◊z-o-Medowzy◊
go laÿyn da skan di nawlary◊
gadymy döwre de giΔli jaÿlaryny◊ ha rabaçylyk
laryny◊ tapyl magy skan di naw
kys sa laryn da aÿdy lan lary käbir de re je de
tassyk laÿar.
1497-n ji ÿyl da, ÿagny Hris to for Kolumby◊
Aziÿa ta rap gün ba tar ÿo luny gözläp,
Ka rib de◊zi ni◊ ke nar ÿa ka laryn da
düΔläni ne bary-ÿogy bäΔ ÿyl bo lan da,
Jon Keÿbot atly we ne siÿaly bir de◊iz çi
Bri tan Ko rolyny◊ tabΔyrygy bi len Nÿu-
Fa und len de gelÿär. Bu syÿa hat adamlary◊
a◊yn dan çalt çy kan hem bol sa, ol
so◊ra i◊lis le re De mir gazyk Ame ri ka dalaΔ
etmäge su but na ma hök mün de esas
bo lup hyz mat et di. Bu syÿa hat, Δeÿle-de
Jor jiÿany◊ baly ga baÿ ke nar lary na ÿol
açdy. ≈ol ÿe re ÿewro paly balykçy lar,
hu su san-da, por tu gal lar balyk tut mak
üçin gat napdyr lar.
Ko lumb, el bet de, Bir leΔen ≈tat lary◊
esasy gury ÿer bö le gi ne aÿak bas mandyr,
em ma Bir leΔen ≈tat lary◊ jüm müΔi ne ilkin
ji eks pe di siÿa lar onu◊ ta gal la lary
bi len dö re di len is pan Δäher çe le rin den
ama la aΔyryldy. ≈eÿle eks pe di siÿa lary◊
il kin ji si 1513-n ji ÿyl da ge çi ril di. ≈onda
Flo ri dany◊ häzir ki Sent-awgus tin
Δähe ri ni◊ go laÿyn daky ke nar lary na Huan
Pon se de Le ony◊ ÿol baΔçylygyn da
adam lary◊ bir to pary baryp düΔÿär.
1522-n ji ÿyl da Mek si kany basyp
alan laryn dan so◊, is pan lar ÿer to galagyny◊
gün ba tar ÿarymyn da öz here
ket le ri ni has-da ber kit di ler. So◊ky
açyΔlar ÿewro paly lary◊ häzir ki döwür de
Ame ri ka adyny gö terÿän ÿer ba ra daky
bi li mi ni has hem artdyrdy, ÿagny olar
bu ÿur du◊ ita liÿaly Ame ri go Wes puç çini◊
adyny gö terÿän di gi ni bil di ler. Onu◊
„Täze dünÿä” syÿa hat lary dog rusyn daky
mag lu mat lary i◊◊än uly meΔhurly ga eÿe
boldy. Eÿÿäm 1529-njy ÿyl da At lan tik
um manyny◊ ke nar ÿa kasyny◊ Lab rador
dan Ti er ra del Fu ego çen li ygty barly
kar tasy dü zül di. Em ma Aziÿa ta rap „demir
gazyk-gün ba tar ge çelgäni” tap mak
ba ra daky umydy◊ ÿi tip git me gi ne, dogrusy,
ÿe ne-de bir asyr dan köpräk wagt
ge rek boldy.
Pe ruwa basy balyjylykly ÿö riΔler
amala aΔyranda, Fransisko Pizzaro goΔulan
is pan basy balyjysy Her nan do de Sotony◊
geçiren gözlegleri has uly ähmiÿete
eÿe bolan irki ispan gözleglerini◊ biridir.
1539-njy ÿyl da de So tony◊ eks pe disiÿasy
Gawanadan çykyp, Florida barÿar
we baÿlyk gözleginde BirleΔen ≈tatlary◊
gü nor ta-gün do gar bö le gi ni◊ üs ti bi len
Missisipi derÿasyna baryp ÿetÿär.
Is pan lary◊ ÿe ne-de bi ri, Fran sis ko
Ko ro na do 1540-njy ÿyl da Mek si ka dan
çykyp, rowaÿat lar daky Si bo lany◊ Ÿe di
Δähe ri ni◊ göz le gi ne ÿo la rowa na bolÿar.

1-N JI BAP: AME RI KA IR DÖWÜR DE
Ko ro na do Δu syÿa hatyn da Beÿik Kanÿona
we Kan za sa baryp ÿetÿär, em ma onu◊
altyn ÿa-da hazy na tap mak ba ra daky piki
ri baΔa bar maÿar.
Mu◊a garamazdan, Koronadony◊ topary
Δol sebiti◊ adamlaryna garaΔylmadyk
ÿag daÿda ajaÿyp sowgat laryny galdyryp
git di ler: onu◊ adam laryny◊ at laryny◊
ep-eslisi gaçÿar we gelejekde Beÿik Sähralyk
da ÿaΔaÿΔy◊ öz ger me gi ne ÿar dam
edÿär, çün ki uzak wagt geçmänkä, Beÿik
Sähralygy◊ indeÿlerini◊ ÿaΔ nesillerinden
ök de seÿis ler döräp, olary◊ kesp-kär le ri
ös mek bi len gi◊ ge ri me eÿe bolÿar.
Is pan lary◊ gü nor ta dan ÿo karlygy na
süÿΔüp barÿan ma halyn da Ji owan ni da
Wer ra za no ÿaly adam lary◊ syÿa hat lary
ne ti je sin de häzir ki Bir leΔen ≈tat lary◊
de mir gazyk bö le gi-de ÿuwaΔ-ÿuwaΔdan
açylyp baΔlaÿar. Fran siÿany◊ baÿdagy
astyn da ÿü züp ÿö ren flo ren siÿaly Werra
za no 1524-n ji ÿyl da De mir gazyk Karo
li nany◊ ke nar lary na baryp ÿetÿär,
so◊ra ol At lan tik um manyny◊ ke narÿakasy
bi len häzir ki Nÿu-Ÿork gämi du ralgasy
na çen li barÿar.
≈on dan on ÿyl ge çen den so◊, fran suz
^ak Kartÿe hem, özün den ö◊ki ÿewropaly
lary◊ ediΔi ÿaly, de◊zi◊ üs ti bi len
Aziÿa ta rap ge çel ge tap mak umydy bi len
uzak ÿü züΔe rowa na bo lupdyr. Kartÿeni◊
Sent-Lo rens derÿasy boÿun da geçi
ren eks pe di siÿa lary fran suz lary◊ Demir
gazyk Ame ri ka da laΔ et me gi ne esas
bo lup hyz mat et di we bu ÿag daÿ 1763-
nji ÿy la çen li dowam edip gel di.
1540-njy ÿyl lar da özü ni◊ il kin ji
Kwe bek ko lo niÿasyny◊ Δowsuzly ga uçra
magyn dan ÿig ri mi ÿyl dan so◊, fran suz
gu ge not lary Flo ri dany◊ de mir gazyk kenar
lary na düΔüp or naΔmakçy bol du lar.
Fran suz lary Golfst rim akymyn da alyp
barÿan öz söwda ÿo lu na howp hök münde
gö ren is pan lar Δol ko lo niÿany 1565-
n ji ÿyl da weÿran et di ler. Täleÿi◊ em ri
bi len is pan ser ker de si Ped ro Me nen dez
tiz wagt da uzak bol madyk ÿer de Sentawgus
tin diÿen Δähe ri◊ düÿbü ni tutdy.
Bu ÿewro paly lary◊ so◊ra Ame ri kany◊
Bir leΔen ≈tat lary hök mün de ta na lan ilkin
ji he miΔe lik oturymly ÿe ri di.
Mek si ka daky, Ka rib de◊zi ke narÿaka
laryn daky we Pe ru daky ko lo niÿalaryn
dan Is pa niÿa dö kü len um masyz
baÿlyk lar ÿewro pa döwlet le ri ni◊ beÿleki
le rin de-de uly gyzyk lan ma dö ret di.
Hazy na daΔaÿan is pan gämi le rin de Fransis
ko Dreÿki◊ Δol ÿer le re birnäçe ge zek
üs tün lik li sa par ama la aΔyr magy, wagty◊
geç me gi bi len, Ang liÿa ÿaly de◊iz
üs tün de dörän döwlet ler de iç gin gyzyklan
ma dö ret di.
1578-n ji ÿyl da de mir gazyk-gün batar
ge çel ge si ba ra daky ylmy iΔi◊ awtory
Hamf ri Gil bert Δa aÿal Ÿe li zawe ta dan
Täze dünÿäni◊ en tek beÿle ki ÿewro pa
döwlet le ri ta rapyn dan eÿe le nip ÿe tiΔilme
dik „öz leΔdi rilmän ÿa tan boz ÿer le rini”
ko lo niÿa laΔdyr ma ga aÿratyn ygtyÿar
berÿän res mi na ma aldy. Ÿö ne Δu iΔi
baΔla ma ga Δon dan so◊ ÿe ne-de bäΔ ÿyl
ge rek boldy. Ol de◊iz de nam-nyΔansyz
ÿi ten den so◊, onu◊ bu iΔi ni ene baΔga dogany
Wol ter Reÿli dowam et dir di.
1585-n ji ÿyl da Reÿli Ame ri kany◊ demir
gazygyn da De mir gazyk Ka ro li nany◊
ke narÿa kasyn daky Ro anok adasynda
bri tan ko lo niÿa laryny◊ il kin ji si ni◊
düÿbü ni tutdy. So◊ra ol terk edil di we
di◊e Δon dan iki ÿyl ge çen den so◊, edi len
ikin ji sy nanyΔyk bol sa Δowsuzly ga du çar
boldy. Bri ta niÿaly lary◊ bu ugur da eden
no bat daky sy nanyΔygy di◊e ÿig ri mi ÿyl
ge çen den so◊ peÿda boldy. Bu ge zek
ko lo niÿa dö ret mek sy nanyΔygy 1607-n ji
ÿyl da Jeÿms ta un da boldy we Δowly geçdi,
Δu nu◊ bi len hem De mir gazyk Ame rika
täze eÿÿa ma ga dam basdy.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
I R K I G O NA L GA L A R
1600-n ji ÿyl lary◊ baΔlary
Ÿewro pa dan De mir gazyk Ame ri ka göçmen
li gi◊ uly akymyny◊ Δaÿady boldy.
Üç asyr dan kö pe çe ken we di◊e birnäçe
ÿüz i◊lis ko lo nist le ri ni öz içi ne alan bu
ki çi akym gö çüp gelÿän le ri◊ köp mil lionly
akymy na öwrül di. Düÿp li we dürli
de lil ler dir-meÿil le re esas la nan gö çüp
ge len ler kon ti nen ti◊ de mir gazyk bö legin
de täze siwi li za siÿany gur du lar.
Häzir Bir leΔen ≈tat lary diÿlip atlandyrylÿan
ÿe re gö çüp ba ran il kin ji i◊lis
göç men le ri has giç bardy lar. Olar At lantik
um manyn dan ÿü züp ge çen wagtyn da
Mek si ka da, West-Hin dis tan da we Günor
ta Ame ri ka da is pan lary◊ ko lo niÿalary
bir çak gülläp ösÿär di. Täze dünÿä
gö çüp ge len le ri◊ äh li si ÿaly, i◊lis ler hem
ol ÿe re adam dan ÿa◊a hyryn-dykyn, çakla◊ja
gämi ler de barypdyr lar. Olar 6–12
hep de lik ÿo lu◊ dowamyn da ÿarym aç,
ÿarym dok o◊maly bo lupdyr lar. Olary◊
kö pü si ke selläp ölüp dir; käbir le ri bol sa
güÿç li de◊iz gaÿlary sebäp li, gämi le rinden
suwa gaçyp, açyk de◊iz de ÿi ti rim
bo lupdyr lar.
Ÿewro paly göç men le ri◊ kö pü si öz
dog duk me kan laryny syÿasy ezil meler
den gaçyp, aman gal mak mak sady
bi len, öz uÿÿan di ni adat laryny azat-erkin
ber jaÿ eder ÿaly ÿer gözläp ÿa-da öz
ÿur dun da rug sat edil me dik Δert le ri◊ we
müm kin çi lik le ri◊ göz le gin de terk edipdir
ler. 1620–1635-n ji ÿyl lar aralygyn da
Ang liÿa da ykdy sady kynçylyk lar ho kum
sürÿär di. Köp adam lar iΔ tapyp bil meÿärdi.
Hat da, ök de hünär men ler-de di◊e ölmez-ö
di ÿaΔar ÿaly ga zanç edÿär di ler.
Ÿag daÿy ÿe ri◊ pes hasylly bol magy has
hem kyn laΔdyrdy. Üs te si ne-de, se nagat
rewolÿu siÿasy dyngysyz iΔle me gi
üp jün edÿän täze dok ma se na gatyny◊
açyl magy na alyp bardy. Bu bol sa barha
köp ÿü◊ ön dür mek li gi ta lap edÿär di.
Ÿer eÿe le ri daÿhan ÿer le ri ni◊ daΔlaryny
aÿlap, daÿhan lary mal darçylyk bi len
meΔgul lan ma ga kowÿardy lar. Täze ko loniÿa
lary◊ açyl magy Δu lar ÿaly kowulÿan
daÿhan lar üçin ÿe ke-täk çy kal ga boldy.
Ko lo niÿaçy lary◊ baryp düΔen täze
ÿe ri il ki bi len a◊yrsy-bär si gö rün meÿän
gür to kaÿlyk lardy. HoΔniÿet li ÿer li indeÿle
ri◊ kö me gi bol madyk bol sady, mege
rem, gö çüp ge len ler di ri gal mazdy lar.
Olar ge len le re Δol ÿe re ukyply ösüm likler
bo lan kädi ni, noÿba-no hudy we mekge
jöwe ni ös dü rip ÿe tiΔdir me gi öwret diler.
Mun dan baΔga-da, 2100 ki lo met re
uzap gidÿän, adam aÿagy bas madyk tokaÿlykly
gün do gar ke nar ÿa kasy aw
awlar ÿaly haÿwan la ra we ÿangyç üçin
odun-çö pe baÿ bo lup çykdy. Ol to kaÿlar,
Δeÿle-de, jaÿ gu rar ÿaly, öÿ goΔlaryny
ÿa sar ÿaly, gämi çi lik de ula nar ÿaly,
Δeÿle hem, satyp, gir de ji gö rüp bol jak
çig mal la ra baÿdy.
Täze kon ti nen ti te bi gat peΔgeΔ be rende
bol sa, Ÿewro pa bi len söwda et mek lik
i◊◊än ze rurdy, sebäbi ol gö çüp ge lenle
ri◊ öz le ri ni◊ ön dü rip bil meÿän harytlaryny
tap magy◊ ÿo ludy. Ke nar ÿa kasy
göç men ler üçin uly gol daw-kö mek di.
Ke nar boÿdan-baΔa çak la◊ aÿlag lardyr
du ral ga lar dan do ludy. Di◊e iki ÿer de –
De mir gazyk Ka ro li na da hem Nÿu-Jersi
ni◊ gü nor tasyn da de◊iz gämi le ri üçin
du ral ga lar ÿokdy.
Kennebek, Gudzon, Delawer, Saskwehan
na, Po to mak ÿaly äpet derÿa lar we köp
sanly beÿle ki derÿa lar ke nar ÿa kasy bi len
Appalaçi daglaryny◊ arasyndaky ÿerleri
de◊iz bilen birleΔdirÿärdiler. ≈eÿle-de
bolsa, Beÿik köllere we kontinenti◊ jümmüΔine
barmak üçin, di◊e Kanadadaky
fran suz lary◊ agalyk edÿän Sent-Lo rens
derÿasyn dan peÿda lanyp bolÿardy. Ke nar
ÿakasyndan uzaklarda ornaΔmaga gür tokaÿlar,
käbir in deÿ taÿpa laryny◊ garΔylyk
görkezmekleri, Δeÿle hem, aÿylganç Appalaçi
daglary mümkinçilik bermeÿärdi.

1-N JI BAP: AME RI KA IR DÖWÜR DE
Adam aÿagy bas madyk beÿle te bi ga ta
di◊e ga pan goÿÿan awçy lardyr söwdagärler
çu◊◊ur aralaΔmaga töwekgelçilik edip
bilÿärdiler. Birinji ÿüz ÿyly◊ dowamynda
koloniÿaçylar öz ÿaΔajak ÿeri hökmünde
ke nar ÿa kasyny saÿlap, jaÿlaryny bi ri-birine
ÿanap gurdular.
Adam lary◊ kö pü si Ame ri ka syÿasy
sebäbe görä gö çüp barÿardy. 1630-
njy ÿyl lar da i◊lis Δasy Çarlz Bi rin ji ni◊
ÿurdy eden-et di lik bi len do landyr magy
Täze dünÿä gö çüp gitmäge iter gi boldy.
1640-njy ÿyl lar da Oliwer Kromwe li◊
ser ker de li gin de goz ga la◊ tu ruzyl magy
we olary◊ ÿe◊iΔ ga zan magy „ko roly◊
adam laryn dan” bo lan es ger le ri◊ kö pü sini
öz yk balyny Wir ji niÿa dan göz lemäge
mej bur et di. Ÿewro pany◊ ne mes di linde
gep leÿän et rap laryn da uza ga çe ken
uruΔlar ze rarly dagynykly ga uç ran dürli-dür
li uΔak häkim le ri◊ ÿö re den ezi ji lik
syÿa saty (esa san-da di ni me se le ler de)
XVII asyry◊ ahyryn da, XVI II asyry◊
baΔlaryn da Ame ri ka gö çe-göç lü gi◊ artmagy
na alyp bardy.
XVII asyr da ko lo niÿaçy lary◊ gel megi
se re saply meÿil na ma laΔdyr ma ga we
do landyr ma ga ÿol açdy, Δeÿle hem, ol
uly ha ra jat lar we töwek gel çi lik ler bi len
bagly boldy. Gö çüp gelÿän ko lo niÿaçylar
de◊zi◊ üs ti bi len 5000 kme çen li ÿol
geç me li di. Ola ra goΔ-go lam, geÿim-gejim,
to hum, gu ral lar, gur luΔyk se riΔdele
ri, mal-ga ra, ÿa rag-es bap lar we harby
ätiÿaçlyk lar ge rek di.
Beÿle ki döwlet le ri◊ we öz ge döwür leri◊
ko lo ni al syÿa satyn dan ta pawutlylykda
Ang liÿa dan göçÿän le ri◊ çyk dajysyny
hö kü met däl-de, eÿsem esasy mak sady
gir de ji ga zan mak bo lan aÿry-aÿry hususy
to par lar we adam lar çekÿär di ler.
JEŸMS TA UN
De mir gazyk Ame ri ka da bri tan kolo
niÿaçy laryny◊ bi rin ji oturymly obasy
Jeÿms ta un boldy. Ko rol Jeÿms I-ni◊
Wir ji niÿa (ÿa-da Lon don) kom pa niÿasyna
peΔgeΔ be ren ÿö ri te hu kugy esasyn da
100-e go laÿ adam dan yba rat bo lan bir
to par 1607-n ji ÿyl da Çesa pik aÿlagyna
ug rady. Is pan lar bi len çaknyΔmakdan
ga ça du rup, olar Jeÿms derÿasyny◊
boÿun da aÿlag dan 60 ki lo metr ÿo karlykda
bir ÿer ja gaz saÿlap aldy.
Mülk darçyly ga däl-de, eÿsem altyn
göz lemäge gyzyk lan ma bil di ren Δäherli
ler den we täsin lik le ri göz leÿji ler den
yba rat bo lan Δol to par gylyk-häsiÿet we
baΔar ja◊lyk taÿdan täze dur muΔy baΔlama
ga düÿbün den ukypsyz bo lup çykdy.
Olary◊ arasyn da ka pi tan Jon Smit tapawut
lanÿardy. Dawa-jen je le, açly ga
we in deÿle ri◊ ço zuΔlary na ga ra mazdan,
özü ne mah sus bo lan düz gün-ter tibe
sal mak ukyby na görä, ol bi rin ji ÿyly◊
dowamyn da ki çi jek ko lo niÿany dagytman,
agzy bir lik de sak la magy baΔardy.
1609-njy ÿyl da Smit Ang liÿa dolandy,
onu◊ ÿok lugyn da bol sa ko lo niÿada
baΔ-baΔdaklyk hö küm sür di. 1609–
1610-njy ÿyly◊ gyΔyn da ko lo niÿaçy lary◊
kö pü si ke sel den heläk boldy. Ne ti je de,
1610-njy ÿyly◊ maÿ aÿy na çen li ge len
300 adam dan di◊e altmyΔysy di ri galdy.
≈ol ÿyl da Jeÿms derÿasyny◊ ÿo kary
akymyn da Hen ri ko (häzir ki Riç mond)
Δähe ri ni◊ düÿbi tu tuldy.
Ÿö ne tiz wagt dan Wir ji niÿany◊
ykdy sadyÿe tin de uly öz ge riΔli ge alyp
ba ran ösüΔ baΔlandy. 1612-n ji ÿyl da Jon
Rolf West-In di den ge ti ri len temmäki ni◊
to humyny ÿer li to hum bi len çakyΔdyrdy
we temmäki ni◊ ÿewro paly lary◊ göwnünden
tur jak bir täze gör nüΔi ni ös dü rip ÿetiΔdir
di. ≈u temmäki ni◊ il kin ji tapgyry
1614-n ji ÿyl da Lon do na baryp ÿet di. On
ÿyl dan so◊ ol Wir ji niÿany◊ gir de ji si ni◊
esasy çeΔme si ne öwrül di.
Ÿö ne, en tek gülläp ösüΔ uzak dady.
Ke sel we in deÿle ri◊ hü jüm le ri sebäp li,
ölüm de re je si aΔa ÿo kary bol maklygyn-

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
da galÿardy. 1607-n ji we 1624-n ji ÿyllar
aralygyn da ko lo niÿa 14000 adam gelip
di, ÿö ne 1624-n ji ÿyl da olar dan di◊e
1132-si galypdy. ≈ol ÿyl da ko rollyk barlag
to paryny◊ mas la haty esasyn da ko rol
Wir ji niÿa kom pa niÿasyny ÿatyryp, ony
ko rollyk ko lo niÿasy na öwür di.
MAS SA ÇU SETS
XVI asyry◊ di ni ag darylyΔyk lary
ma halyn da öz le ri ni pu ri tan lar diÿip atlandy
ran aÿal lary◊ we er kek le ri◊ to pary
Ang liÿany◊ he re ket edÿän but ha nasyny
için den öz gertmäge sy nanyΔdy lar.
Olary◊ ta lap lary na laÿyklyk da adaty
ber jaÿ edilÿän ka to lik des sur laryny◊ we
gur luΔlary◊ ÿe ri ne pro tes tantçylygy◊ ÿöne
keÿ adat-a mal lary bol malydy. Olary◊
üÿt ge dip gur mak ba ra daky pi kir le ri
döwlet but ha nasyny◊ bü tewi li gi ni dargat
mak bi len bir ha tar da halky◊ bü tewili
gi ne we ko rollyk häki miÿe ti ne howp
salÿardy.
1607-n ji ÿyl da döwlet but ha nasyny
üÿt ge dip gur mak müm kin çi lik le ri ne
ynan madyk se pa ratçy–pu ri tan lary◊ ra dikal
sek tasyny◊ uly bol madyk bir to pary
Gol lan diÿany◊ Leÿden Δähe ri ne ug rady.
Ol ÿer de ola ra gol land lar gaçy ba tal ga
ber di ler. Ÿö ne, kalwin çi gol land lar olara
pes hakly iΔler den baΔga iΔ ber medi
ler. Kong re ga siÿany◊ käbir ag za lary
beÿle kem sitmäni gaty gör dü ler we Täze
dünÿä gö çüp git mek ka rary na gel di ler.
1620-n ji ÿyl da Leÿden pu ri tanlaryny◊
bir to pary Wir ji niÿa kom paniÿasyn
dan ÿer edinmäge hu kuk aldy
we er kek ler den, aÿal lardyr ça ga lar dan,
je mi 101 adam dan yba rat bo lan to par
„Meÿf lawer” gämi sin de Wir ji niÿa ugrady.
De◊iz de tu ran gaÿ bu lary uzak demir
gazy ga ta rap äkidÿär we olar Täze
Ang liÿany◊ Keÿp Kod aÿlagy na baryp
düΔÿär ler. Olar öz le ri ni hiç bir hu kuk
döwle ti ne de giΔli däl ha sap edip, öz
saÿlap alan ÿol baΔçy laryny◊ kes gitlän
„ada latly we de◊hu kukly ka nun lary na”
boÿun eg jek dik le ri ba rasyn da bir res mi
yla laΔygy◊ tas la masyny taÿÿar laÿar lar.
Bu Meÿf lawer Δert na masydy.
De kabr da „Meÿf lawer” gämi si Plimut
gämi du ral gasy na ÿetÿär. Il kin ji
ko lo niÿaçy lar gyΔy◊ için de jaÿ gur maga
gi riΔÿär ler. Ko lo niÿaçy lary◊ ÿarysy
diÿen ÿaly buÿup ölüp dir, ke sel ler den
heläk bo lupdyr we di◊e go◊Δy Wampa
no ag in deÿle ri ni◊ ÿar dam et me gi bilen
ko lo niÿaçy lary◊ ga lan bö le gi di ri
galypdyr. Olar gö çüp ge len le re mek gejöwen
ös dü rip ÿe tiΔdir me gi öwredÿär ler.
≈eÿle lik bi len, so◊ky güÿze çen li olar
mek ge jöwe ni◊ gowy hasylyny alÿar lar.
Mun dan baΔga-da, olar sü tük li de ri dir
ke si len agaç söwdasyny◊ gülläp ös megi
ni ga zanÿar lar.
1630-njy ÿyl da Mas sa çu sets
aÿlagyny◊ ke nar lary na göç men le ri◊ täze
to par lary ge lip baΔlady. Olar da Ko rol
Çarlz I ta rapyn dan ber len ko lo niÿa döret
mek rug sady bardy. Gelÿän le ri◊ köpü
si di ni adat laryny ber jaÿ et mek le ri
git di gi çe ga da gan edi len ang liÿaly puri
tan lardy. Olary◊ baΔtu tany Jon Wintrop
Täze dünÿäde „baÿry◊ üs tün de
Δäher” dö ret mek ba ra daky niÿe ti ni açyk
aÿdÿardy. ≈eÿle diÿmek bi len ol pu ritan
lar üçin di ni adat laryny gyΔarnyksyz
ÿe ri ne ÿe ti rip ÿaΔap bil jek bir ÿe ri göz
ö◊ün de tutÿardy.
Mas sa çu sets aÿlagyn daky ko lo niÿa
bü tin Täze Ang liÿany◊ ös me gin de wajyp
äh miÿe te eÿe bol malydy, çün ki,
bir ta rap dan, Wint rop we onu◊ pu ri tan
kär deΔle ri ÿan lary bi len öz düz gün namasyny
ge tirmäge ukyplydy lar. ≈eÿle lik
bi len, ko lo niÿany do landyryjy hö kü met
Ang liÿa da däl-de, eÿsem hut Mas sa çusets
de ÿer leΔdi.
≈ol düz gün na ma laÿyklyk da häkimiÿet
Pu ri tan but ha nasyny◊ ag zalygyndaky
„doly hu kukly raÿat lar dan” yba rat

1-N JI BAP: AME RI KA IR DÖWÜR DE
bo lan ka nun çy karyjy ge◊eΔi◊ elin de di.
Bu bol sa pu ri tan lary◊ ko lo niÿa da agalyk
edi ji syÿasy, Δeÿle hem, di ni güÿç dü gini◊
ke pi li di. Häki mi saÿla mak hem kanun
çy karyjy ge◊eΔi◊ ygtyÿaryn dady.
Bu we zi pe bol sa gel jek nes li◊ birnäçe
ÿyl laryny◊ dowamyn da hut Jon Wintropy◊
bagty na düΔdi.
Pu ri tan lary◊ berk prawos law düz güni
hemmäni◊ göwnü ne ÿa rap du ra nokdy.
ŸaΔ ru hany Ro jer Wilÿamz ka nun çykaryjy
ge◊eΔe garΔylyk bil di ren il kin jile
ri◊ bi ri boldy; ol in deÿle ri◊ ÿer le ri ni◊
ko lo niÿa ta rapyn dan zor luk bi len eÿelen
me gi ne we onu◊ Ang li kan but ha nasy
bi len gat naΔygy na garΔy çykyΔ et di.
Mas sa çu sets aÿlagyn dan kowlandan
so◊, ol 1636-njy ÿyl da Närrägänset
in deÿle rin den häzir ki Rod-Aÿlend
Δtatyny◊ Prowi dens Δähe rin de ÿer satyn
alÿar. Ol ÿer de ol il kin ji ame ri kan ko loniÿasyny◊
düÿbü ni tutÿar, ol ko lo niÿada
but ha nany◊ döwlet den doly aÿrylandygyny,
Δeÿle-de, wy¤dan azatlygyny
jar edÿär.
„Ÿe re tik ler” diÿlip at landyry lan
Wilÿamz ÿaly adam lar Mas sa çu setsden
çykyp gi den ÿe ke-täk adam lar däldi.
Prawos law pu ri tan lar gowrak ÿer leri◊
we müm kin çi lik le ri◊ göz le gin de tiz
wagtdan Massaçusets aÿlagyndaky koloniÿany
terk edip baΔlady lar. Kon nek ti kut
derÿasyny◊ ÿa kasyn daky mes top rakly
ÿer ler, my sal üçin, ÿa ra maz ÿer ler zerarly
horluk çeken mülkdarlary◊ ünsüni
çek di. 1630-njy ÿyl lary◊ baΔlaryn da düz
ÿer le re we mes top rak la ra eÿe bol mak
maksadyny ÿüreklerine düwen bu adamlary◊
köpüsi indeÿleri◊ hüjümlerini serpik
dirmäge taÿÿardy. Bu täze obΔi na lar
but ha na ag zalygyny◊ ses bermäge hu kuk
berÿän ze rur bir Δert bo lup durÿandygy na
köplenç ähmiÿet bermeÿärdiler, Δunlukda
ses bermäge hu kugy bo lan adam lary◊
sanyny◊ artmagyna ÿardam edÿärdiler.
≈ol bir wagt da Täze dünÿäni◊ hö dür
edÿän ÿer le ri ni we azatlygyny gözläp
gelÿän le ri◊ sanyny◊ bar ha art magy bilen
Nÿu-GempΔi ri◊ we Me ni◊ ke nar
ÿa ka laryn da baΔga-da oturymly oba lar
döräp baΔlady.
TÄZE GOLLANDIŸA WE
ME RILÄND
Gol lan diÿany◊ „Ost-In dia” kom paniÿasy
ta rapyn dan haky na tu tu lan Henri
Gud zon 1609-njy ÿyl da häzir ki Nÿu-
Ÿork Δähe ri ni◊ we Δol Δähe ri◊ adyny
gö terÿän derÿany◊ töwe re gindäki ÿerle
ri Ol bany Δähe ri ni◊ de mir gazygyndaky
Nÿu-Ÿor ka çen li gö zeg çi lik bar lag
iΔleri ni ge çip dir. Gol land lary◊ so◊raky
ge çi ren sa par lary olary◊ ol ÿer le ri◊
eÿe çi li gi ne hak laryny◊ bardygyny bildirmäge
tu taryk bo lup hyz mat et di.
≈ol ÿer den de mir gazyk da ÿer leΔen
fran suz lar ÿaly, gol land lar hem sü tükli
de ri le ri◊ söwdasy na gyzyk lan ma bildirÿär
di ler. Hut Δu mak sat bi len gol landlar
iro kez le ri◊ esasy bäΔ urug lary bi len
iç gin ara gat naΔygy ÿo la goÿupdy lar,
çün ki olar sü tük çykÿan ÿer le ri◊ jümmüΔi
ni◊ açary bo lup durÿardy lar. 1671-
n ji ÿyl da gol land lar häzir ki Ol bany
Δähe ri ni◊ du ran ÿe ri bo lan, Gud zon we
Mo uhok derÿa laryny◊ bir leΔÿän ÿe rin de
ga la gur du lar.
1620-n ji ÿyl lary◊ baΔlaryn da Manhet
ten adasy hem gö çüp ba ran lar tarapyn
dan öz leΔdi ri lip baΔlandy. 1624-n ji
ÿyl da Δol ada ÿer li in deÿler den ha sa batda
gör ke zi len ba ha – 24 dol la ra satyn
alyndy. O◊a des si ne Täze Ams ter dam
diÿen täze at be ril di.
Gö çüp gelÿän le ri Gud zon derÿasyny◊
töwe re gi ne çek mek mak sady bi len golland
lar fe odal lary „he maÿatçy” ul gam
hök mün de ta na lan ÿo kary bir gat lagy◊
dö re dil me gi ne höwes len dir di. ≈eÿle uly
mülk le ri◊ il kin ji si ni◊ düÿbi 1630-njy

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
ÿyl da Gud zon derÿasyny◊ ÿa kasyn da
tu tuldy.
He maÿatçy ul gamy na laÿyklyk da
dört ÿyly◊ dowamyn da kämil lik ÿaΔyna
ÿe ten adam lary◊ 50-si ni öz mül küne
çek me gi baΔa ran her bir paÿda ra ÿada
he maÿat ça derÿany◊ ÿa kasyn dan 25
kme uzalyp gidÿän ÿer, balyk tut mak da
we aw awla mak da amatly ÿe◊il lik ler berilÿär
we ol ber len mel le gi ne de giΔli lik de
raÿat we je naÿat me se le le ri ni çözmäge
aÿratyn hu kukly bolÿar. Ol bol sa öz geze
gin de ga ra magyn da ÿaΔaÿan adam lary
mal, zäh met gu ral lary we ÿaΔaÿyΔ jaÿy
bi len üp jün edÿär. Kären de çi ler bolsa
he maÿat ça ÿaΔaÿan jaÿlaryny◊ ki reÿ
hakyny tö leÿär di ler we ÿy gan hasylyndan
ar tanyny satyn al mak da il kin ji bolup,
o◊a artyk maçlyk hu kugyny berÿär.
Üç ÿyl dan so◊ gol land lary◊ or naΔan
ÿer le ri ni◊ gü nor ta ragyn da De lawer
derÿasyny◊ boÿun da gol land lar bi len
ara gat naΔygy bo lan Δwed söwda kom paniÿasy
özü ni◊ il kin ji oturymly obasyny◊
düÿbü ni tut ma ga sy nanyΔÿar. Ÿö ne, öz
eÿelän ÿag daÿyny ber kitmäge ÿe ter lik
se riΔde si bol man, Täze ≈we siÿa kemkem
den Täze Gol lan diÿa, so◊ra-da Pensilwa
niÿa we De lawe re goΔulyp git di.
1632-n ji ÿyl da Kalwert le ri◊ maΔgalasy
na Ko rol Çarlz I ta rapyn dan Po tomak
derÿasyny◊ de mir gazygyn daky
ÿe re de giΔli düz gün na ma be ril di. Häzir
ol ÿer ler Me riländ ady bi len ta nalÿar.
≈ol düz gün na ma pro tes tant bol madyk
but ha na lary◊ dö re dil me gi ni çürt-ke sik
ga da gan etmän li gi üçin, Kalwert le ri◊
maΔga lasy öz ka to lik le rin den birnäçe sini
ol ÿe re gö çüp baryp, mes gen tut ma ga
höwes len dir di ler. Me rilän di◊ il kin ji Seint
Me ri Δähe ri 1634-n ji ÿyl da Po to mak
derÿasyny◊ Çeÿs pik aÿlagy na guÿÿan
ÿe rin de gu ruldy.
Ang li kan mez hep li Ang liÿa da güngün
den köp yzar la ma la ra se zewar
edilÿän ka to lik le re gaçy ba tal ga döret
mek bi len bir wagt da Kalwert le ri◊
maΔga lasyny düΔewünt li mülk dar bolmak
me se le si hem gyzyk landyrÿardy.
≈u mak sa da eÿe rip hem-de bri tan hökü
me ti ta rapyn dan ÿü ze çykyp biläÿjek
kynçylyk lary◊ ö◊ü ni al mak üçin,
Kalwert ler pro tes tant lary gö çüp gitmäge
hem höwes len dir di.
≈a ta rapyn dan Kalwert le ri◊ maΔgalasyna
berlen düzgünnama feodalçylyga
we döwrebap eÿeçilige degiΔli böleklerden
yba rat res mi na mady. Bu ola ra bir
tarapdan özbaΔdak feodal mülklerini döretmäge
hak-hu kuk be ren bol sa, beÿleki
ta rap dan ka nun lary di◊e gul çulyk da
bolmadyk doly hukukly mülkdarlar bilen
yla laΔyk da çy kar ma ga hu kuk berÿär di.
Bu bol sa olar da bir düΔünjäni◊ dö re megi
ne alyp bardy, ÿagny olar adam lar da
Δol ÿerlere gelip ornaΔmak höwesi dörär
ÿaly we öz emläklerinden girdeji görer
ÿaly, olary di◊e ÿaΔaÿyΔ jaÿlary bi len dälde,
eÿsem eke rançylyk ÿer ler bi len hem
üpjün etmegi◊ möhümdigine düΔündiler.
Munu◊ netijesinde garaΔsyz daÿhan hojalyk
laryny◊ sany artdy, olary◊ eÿe le ri
bolsa koloniÿalary◊ iΔine degiΔli mesele
le ri◊ çöz gü di ne gat naΔmak hu kugyny
talap etdiler. Meriländi◊ ilkinji kanun çykaryjy
edarasy 1635-nji ÿylda maslahat
geçirdi.
KO LO N I ŸAL A RY ÷ W E
IN DEŸLE RI÷ ARASYN DAKY
GATNA≈YKLAR
1640-njy ÿy la çen li Bri ta niÿa
Täze Ang liÿany◊ we Çe sa pik aÿlagyny◊
ke nar ÿa ka laryn da ymykly ko lo niÿalar
dö ret di. Olary◊ arasyn da gol landlar
we az-owlak Δwed bardy. Gün ba tar
ta rap da bol sa ÿer li ame ri kaly in deÿler
ÿaΔaÿardy.
In deÿle ri◊ gün do gar urug laryny◊
ÿewro paly la ra kä dost lukly, käte bol sa
duΔmançylykly göz bi len se ret me gi ne

1-N JI BAP: AME RI KA IR DÖWÜR DE
ga ra maz dan, olar in di bi ri-bir le ri ne ÿat
däl di ler. Täze til sim le ri◊ we söwda tärle
ri ni◊ elÿe ter li li gi ni◊ ÿer li ame ri kaly lar
üçin bäh bit li bol magy na ga ra maz dan,
gö çüp ge len le ri◊ öz ÿany bi len ge ti ren
ke sel le ri we göç men le ri◊ il kin ji le ri ni◊
täze ÿer le re bo lan teΔne lik le ri in deÿle ri◊
kök uran ÿaΔaÿyΔ düz gün le ri ne uly zarba
boldy.
Il ki baΔda Ÿewro pa dan gö çüp ge lenler
bi len edi len söwda uly peÿda ge tir di:
py çak lar, pal ta lar, ÿa rag lar, gap-gaç lar,
balykçylyk çe◊◊ekleri we hojalykda gerek
bo lan baΔga-da bir to par zat lar olary◊
durmuΔyna ornaΔdy. Ilki günlerden diÿen
ÿaly, ÿewro paly lar bi len söwda edip
baΔlan in deÿler söwda et me dik bäs deΔlerinden
uly artykmaçlyk gazandylar.
Ÿewro pany◊ is le gi ne jo gap edip,
iro kez ler ÿaly urug lar XVII asyry◊
dowamyn da sü tük li haÿwan lary al dap,
du za ga düΔür mek iΔi ne uly üns be rip
baΔlady lar. Tä XVI II asyry◊ ahyry na
çen li haÿwan lary◊ sü tük le ri we de ri le ri
in deÿle re ko lo ni al haryt lary satyn al maga
se riΔde bo lup hyz mat et di.
Ko lo niÿa lar bi len in deÿle ri◊ arasyndaky
ir ki gat naΔyk lar hyz mat daΔlyk dan
hem çaknyΔma lar dan yba rat bol mak bilen
a◊sat däl di. Bir ta rap dan, Pen silwaniÿany◊
il kin ji el li ÿylyny◊ dowamyn da
nus ga bo larlyk gat naΔyk lar agalyk edip
gel di. Beÿle ki ta rap dan bol sa olary◊
baΔyn dan köp sanly Δowsuzlyk lar, uly
bol madyk çaknyΔyk lar we uruΔlar geçdi.
Bu ÿag daÿ bol sa köp lenç in deÿle ri◊
ÿe◊il me gi we olary◊ no bat daky ÿer le rini
el le rin den gi der mek le ri bi len ta mamlanÿardy.
In deÿle ri◊ il kin ji uly goz ga la◊y Wirji
niÿa da 1622-n ji ÿyl da boldy. ≈on da
akÿagyz lar dan 347 çe me si adam, Δol
san da Jeÿms ta una ÿa◊y ja ge len mis sioner
le ri◊ birnäçe si hem we pat boldy.
1637-n ji ÿyl da ÿer li urug lar Kon nek tikut
derÿasyny◊ töwe re gin de oturymly
ÿer le ri◊ açyl magy na garΔylyk bil di renle
rin de, Pekwot urΔy baΔlandy.
1621-n ji ÿyl da ja han keΔde ler bilen
ÿa raΔyk bag laΔan ser kerdäni◊ ogly
Fi lip 1675-n ji ÿyl da ÿewro paly lary◊
mun dan beÿläk olary◊ ÿer le ri ni basyp
al magyny◊ garΔysy na gö reΔmek üçin,
gü nor ta Täze Ang liÿany◊ urug-ti re le rini
bir leΔdirmäge sy nanyΔdy. Ÿö ne Δol
çaknyΔyk da Fi lip öl dü ril di we in deÿle ri◊
kö pü si bol sa gul çuly ga satyldy.
BäΔ ÿyl dan so◊ 5 mü◊ ki lo metr günba
tarlyk da, Nÿu-Mek si kany◊ Ta os Δäheri
ni◊ töwe rek le rin de pu eb lo in deÿle ri ispa
niÿaly mis si oner le ri◊ garΔysy na aÿa ga
galdy lar. So◊ky on iki ÿyly◊ dowamynda
pu eb lo in deÿle ri ÿe ne ö◊ki öz ÿer leri
ne eÿe çi lik et di ler, so◊ra bol sa is pan lar
ÿe ne olary eÿe le di ler. AltmyΔ ÿyl çe mesi
wagt ge çen den so◊, in deÿle ri◊ baΔga
goz ga la◊y boldy. Häzir ki Ari zo nany◊
çägin de Pi ma urugyn dan bo lan in deÿler
is pan lar bi len çaknyΔdy lar.
Gö çüp ge len le ri◊ gün do gar ko loniÿa
lary◊ to kaÿ jüm müΔi ne yzy gi der li
häsiÿet de ymykly ara laΔmagy in deÿle ri◊
dur muΔ düz gün-ter ti bi ni◊ bo zul magy na
alyp bardy. Ÿa bany janly-jan dar lary◊
bar ha köp gyryl magy sebäp li, ÿer li indeÿ
urug lar açlyk, uruΔlar, gö çüp-gonmak
we gün ba tar daky urug-ti re ler bi len
çaknyΔmak ÿaly ÿag daÿlar bi len ÿüz beÿüz
bol ma ga mej bur boldy lar.
De mir gazyk Nÿu-Ÿor ku◊ we Pensilwa
niÿany◊ töwe rek le rindäki On tario
we Eri köl le ri ni◊ aΔak laryn da mesgen
tu tan iro kez ler ÿewro paly lary◊ ö◊e
süÿΔmek le ri ne garΔylyk gör kez mek de
has-da Δowly he re ket et di ler. 1570-nji
ÿyl da urug lary◊ bäΔi si Δol döwrü◊ i◊
de mok ra tik döwle ti ni dö ret mek üçin birleΔdi.
Onu◊ ady „Ho-De-No-Sa u-Ni” ÿada
iro kez le ri◊ li gasydy. Li gany o◊a ag za
bo lan bäΔ urugy◊ her sin den 50 we kilden
yba rat bo lan ge◊eΔ do landyrÿardy.
Ge◊eΔ äh li urug la ra de giΔli bo lan um-

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
umy me se le ler boÿun ça iΔ ge çirÿär di,
ÿö ne onu◊ azat hem de◊hu kukly uruglary◊
öz gün de lik iΔle ri ni ne ne◊si berjaÿ
ediΔi bi len iΔi ÿokdy. Hiç bir urugy◊
öz baΔy na uruΔ baΔla ma ga haky ÿokdy.
Ge◊eΔ gan horlyk ÿaly je naÿat la ra de giΔli
ka nun lary ka bul et di.
Li ga 1600-n ji we 1700-n ji ÿyl lar da
uly güÿje eÿe boldy. 1754–1763-n ji ÿyl lar
aralygynda bu liga Britaniÿa bilen sütükli
de ri söwdasyny alyp bardy we Ame ri kada
agalyk etmek ugrundaky Britaniÿany◊
fransuzlara garΔy urΔunda onu◊ tarapynda
durdy. Eger-de irokezleri◊ ligasyny◊ ÿaranlyk
gol dawy bol madyk bol sady, Bri taniÿa
bu uruΔda üs tün çyk mazdy.
Ame ri kan rewolÿu siÿasy na çen li bu
li ga öz güÿjü ni ÿi tirmän gel di. Di◊e Δonda
li gany◊ ge◊eΔi „Ki mi gol da maly”
diÿlen me se le boÿun ça bi ragyz dan ka rara
ge lip bil me di. Li ga ag za bo lup durÿan
urug lar aÿry-aÿrylyk da ka rar ka bul et diler.
Olary◊ käbir le ri bri tan la ra garΔy bolsa,
beÿle ki le ri ko lo niÿaçy la ra garΔy boldu
lar, ÿe ne-de birnäçe le ri bol sa de kabr
syÿa saty na eÿer di ler. Ne ti je de, hemme
ler iro kez le re garΔy boldy. Olar ummasyz
ÿitgä se zewar bol du lar we Δon dan
so◊ täze den özü ne ge lip bil me di.
BRI TAN
KO LO NIŸA LARYNY÷ IKIN JI
NES LI
XVII asyry◊ or ta laryn da Angliÿa
da ÿü ze çy kan di ni we raÿat dartgynlygy
gö çüp git mek li gi, Δeÿle-de, bu
ÿur du◊ täze dö reÿän ame ri kan ko lo niÿalary
na berÿän ün sü ni çäk len dir di.
Öz le ri ni Ang liÿa ta rapyn dan inkär
edi lip gel nen go ran mak çäre le ri bi len bölek
leÿin üp jün et mek üçin, Mas sa çu sets,
Pli mut, Kon nek ti kut we Nÿu-Heÿwen
ko lo niÿa lary 1643-n ji ÿyl da Täze Angliÿa
kon fe de ra siÿasyny dö ret di ler. Bu
ko lo niÿaçy lary◊ se bi ta ra ÿa ranlygy döret
mek ba batyn daky il kin ji sy nanyΔygy
boldy.
Britaniÿadan ir döwürde göçüp baranlary◊
taryhy dür li to par lary◊ häki miÿet
we täsir ug run da köp sanly di ni we syÿasy
dartgynlyk lary◊ we çaknyΔma lary◊
Δaÿady bo lupdyr. Hu su san hem, Meriländ
gazaply dini çekeleΔikleri baΔyndan
ge çir di. Bu bol sa Oliwer Kromwe li◊
döwründäki Angliÿa uly täsirini ÿetirdi.
Döwlet Di ni hor mat la mak ka nuny Δol
urΔu◊ ÿitgilerini◊ biri boldy. Ol 1650-nji
ÿyl da ÿatyryldy, ÿö ne tiz wagt dan ÿe nede
täzeden dikeldildi. ≈onu◊ bilen birlikde,
wy¤dan azatlygy-da jar edil di we Δol
kanun tarapyndan kepillendirildi.
1675-n ji ÿyl da Beÿkon goz ga la◊y
baΔlandy. Ol ko rollyk häki miÿe ti ne garΔy
ko lo niÿa lar da ÿü ze çy kan goz ga la◊lary◊
i◊ äh miÿet li si ni◊ bi rin ji si boldy. Aslynda,
Δol goz ga la◊y◊ tu taΔmagy na Wir jiniÿany◊
ser het ÿa kasyn daky ÿaΔaÿjy lary
bi len Saskwe han na in deÿle ri ni◊ arasynda
peÿda bo lan çaknyΔma düÿp sebäp
boldy. Em ma salym geçmänkä, bu gozga
la◊ sa da daÿhan lary◊ eΔret li durmuΔda
ÿaΔaÿan barly ÿer eÿe le ri ne we
Wir ji niÿany◊ häki mi Wilÿam Berk li ni◊
garΔysy na uly gö reΔe ÿazdy.
Temmäki ni◊ ba hasyny◊ aΔa pes li gi
we ÿaΔaÿyΔ Δert le ri ni◊ ju da agyrlygy zerarly
ga har-ga za ba mü nen ownuk mülkdar
lar Ang liÿa dan täze ge len Na ta ni el
Beÿkony◊ ÿol baΔçylygy astyn da je bisleΔdi
ler. Em ma Berk li Beÿko na in deÿleri◊
duÿdansyz ço zuΔlary na ÿol baΔçylyk
etmäge ygtyÿar ber me di. Ÿö ne dü züm
taÿdan 1661-n ji ÿyl dan bäri öz germän
gelÿän Δäher mej li si ne täze saÿlawlar
ge çirmäge we lin, razylygyny ber di.
Berk li ni◊ buÿruk lary na boÿun bolman,
Beÿkon hoΔniÿet li okäni çi taÿpasyna
garΔy hü jüm edip, olary gyrgynçyly ga
ge tirÿär. 1676-njy ÿyly◊ sentÿabryn da
ol Jeÿms ta una gaÿdyp barÿar we ony otlaÿar.
Ne ti je de, Berk li ony terk edip git-

1-N JI BAP: AME RI KA IR DÖWÜR DE
mäge mej bur bolÿar. ≈taty◊ köp bö le gi
in di Beÿko nu◊ gol asty na ge çip di. Emma
onu◊ bu ÿe◊Δi uza ga çek meÿär, yz
ÿanyn daky aÿy◊ için de ol gyzzyr ma kese
lin den ölÿär. Ÿol baΔçysyz ga lan gozga
la◊ hem uzak dowam et meÿär. Berkli
öz häki miÿe ti ni täze den di keldÿär we
Beÿkony◊ ta rap dar laryny◊ 23-ü si ni asyp
öl dürÿär.
1660-njy ÿyl da Çarlz II-ni◊ täze den
häkimiÿet baΔyna geçmegi bilen ÿene-de
bir ge zek bri ta niÿaly lar ün sü ni De mirgazyk
Ame ri ka dik di ler. Göz açyp-ÿumasy
salym da De mir gazyk we Gü nor ta
Karolina Δtatlarynda ÿewropalylary◊ oturumly
obalary döredildi. Ol ÿerlerde ornaΔan
asly gol lan diÿaly ÿaΔaÿjy lar bol sa
Täze Gollandiÿadan gysylyp çykaryldy.
Nÿu-Ÿork da, Nÿu-Jer si de, De lawer de
we Pensilwaniÿada hususy eÿeçilige degiΔli
täze ko lo niÿa lar peÿda boldy.
Gol land ko lo niÿa laryny, düz gün
boÿun ça, Ÿewro pa dan bel lenÿän häkimler
do landyrypdyr. Wagty◊ geç me gi bilen
ÿer li ilat olar dan daΔlaΔypdyr. Ne tije
de, bri tan ko lo niÿaçy lary Lo◊-Aÿlend
we Man het ten ada laryn daky gol land
ÿer le ri ni eÿeläp baΔlan laryn da, ab raÿdan
düΔen häkim ler go ran mak üçin, halky◊
baΔyny jemläp bilmän di ler. Täze Ni derland
lar 1664-n ji ÿyl da dar gaÿar. Ÿö ne
boÿun eg me gi◊ Δert le ri za bun däl di: golland
lar öz mal-mülk le ri ni we islän din leri
ne uÿmak hu kuk laryny ÿi tir me di ler.
Baryp-ha, 1650-n ji ÿyl lar da häzir ki
De mir gazyk Ka ro li nany◊ de mir gazyk
ke naryn dan daΔdaky Eÿbl marl Sa und etrap
lary na Wir ji niÿa dan aΔak inip ge len
göç men ler or naΔypdyr lar. Ol ÿe re il kinji
mülk dar häkim 1664-n ji ÿyl da gelÿär.
Häzi re çen li uzak çet lik de ga lan Δol ÿeri◊
il kin ji Δähe ri bo lan Eÿbl marl di◊e
1704-n ji ÿyl da ol ÿe re fran suz gu ge notlary
ge len de, dö re dilÿar.
1670-n ji ÿyl da häzir ki Gü nor ta Ka roli
nany◊ Çarls ton Δähe ri ni◊ ÿer le ri ne Täze
Ang liÿa dan we Ka rib ada laryn dan bo lan
Bar ba dos dan il kin ji göç men ler gelÿär ler.
Täze ko lo niÿa üçin bri tan pel se pe çi si Jon
Lok ta rapyn dan sal damly goΔant edildi,
ÿagny ol ÿurt do landyrylyΔy◊ kämilleΔdi
ri len ul gamyny taÿÿar lady. ≈ol ulgamy◊
ta pawutly ÿe ri baΔa bar madyk
mi ras düΔer dworÿançylygy dö retmäge
sy nanyΔyk bo lupdy. Ko lo niÿany◊ i◊ az
ün se my nasyp ta pawudy bol sa ir wagtdan
in deÿ gul laryny◊ söwdasy na baΔlamakdy.
Wagty◊ geç me gi bi len to kaÿ,
Δaly, in di go ko lo niÿa lar üçin has ÿe ri ne
düΔen ykdy sady binÿady dö re dip di.
Mas sa çu sets aÿlagyn daky ko lo niÿa
di ni ähe◊le re esas lanÿan ÿal◊yz bir kolo
niÿa däl di. 1681-n ji ÿyl da gurply Karol
Çarlz II-ni◊ dosty kwa ker Wilÿam
Pen De lawer derÿasyny◊ gün ba taryn dan
uly meÿdany öz eÿe çi li gi ne aldy. So◊ra
bu ÿer ler Pen silwa niÿa adyny gö te rip
baΔlady. Öz ÿe ri ne adam lary gö çü rip
elt mek üçin, Pen Ang liÿa dan we konti
nent den ang li kan but ha nasyny◊ ÿöredÿän
di ni syÿa satyn dan öz ge syÿa sata
uÿÿan lary – kwa ker le ri, men no nit le ri,
am man lary, mo rawiÿaly lary we bap tistle
ri iΔewür lik bi len çek di.
Yz ÿanyn daky ÿyl da Pen öz ÿur duna
ge len de, ol ÿer de, ÿagny De lawer
derÿasyny◊ ÿa kasyn da eÿÿäm gol landlar,
Δwed ler we i◊lis ler ÿaΔaÿan ekenler.
Hut Δol ÿer de-de ol Fi la del fiÿany◊ –
„do ganlyk we söÿgi Δähe ri ni◊” düÿbü ni
tutÿar.
Öz ynamy na eÿer mek de Pen de◊lik
diÿen düΔünjä esas lanÿardy. ≈ol döwürler
de ame ri kan ko lo niÿa lary na bu düΔünje
ÿatdy. My sal üçin, Pen silwa niÿany◊
aÿal-gyz lary Δeÿle hu ku ga Ame ri kany◊
beÿle ki ÿer le rindäkä ga ran da has ir eÿe
bo lupdy lar. Pen we onu◊ kö mek çi le ri
ÿewro paly lary◊ gö çüp ba ran her bir ÿeri
ne hak tö len me gi ne gö zeg çi lik edip,
ko lo niÿany◊ De lawer in deÿle ri bi len
gat naΔygy na uly üns berÿär di.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
Jor jiÿa dö re di len 13 ko lo niÿany◊ i◊
so◊kusydy; ol di◊e 1732-n ji ÿyl da dö redil
di. Onu◊ is pan Flo ri dasy bi len ser hetdeΔ
bo lany üçin, hat da onu◊ için de diÿen
ÿaly ÿer leΔen di gi üçin, ol is pan lary◊
ço zuΔlaryny◊ garΔysyn da bir päs gel çilik
ga lasy bo lup durÿardy. Ÿö ne onu◊
baΔga-da artyk maç ta rap lary bardy: Jorjiÿany◊
go ranyΔ des ga lary na jo gapkär
adam ge ne ral Jeÿms Ogl torp üÿt ge dip
gu rujydy. Onu◊ wagty◊ geç me gi bi len
garyp lar we ö◊ tus sag da bo lan lar üçin
gaçy ba tal ga dö re dip, täze müm kin çi likler
aç mak pi ki ri bardy.
GÖÇÜP GELENLER, GULLAR
WE HYZ MATKÄR LER
Ame ri ka daky täze dur muΔa uly bir
höwe si bol madyk er kek ler dir aÿal lar
köp lenç he maÿatçy lar ta rapyn dan edi len
wagyz-ne si hat lary◊ täsi ri astyn da Täze
dünÿä gö çüp gelÿär di ler. My sal üçin,
Wilÿam Pen Pen silwa niÿa ko lo niÿasynda
uly müm kin çi lik ler bar diÿip, halky◊
arasyn da höwes len di ri ji iΔler ge çi rip di.
Kazy lar we tür me ÿol baΔçy lary tür mede
otu ran la ra azatlyk dan mah rumlyk
wagtyny Jor jiÿa ÿaly ko lo niÿa la ra göçüp
gi dip, er kin lik de ge çir me gi tek lip
edÿär di ler.
Täze ÿer de täze dur muΔa baΔla mak
üçin ko lo niÿaçy lary◊ di◊e az sanlysy
özü ne we maΔga lasy na ge rek ÿol harjyny
tapyp bilÿär di. Käbir ÿag daÿlar da
gämi ka pi tan lary garyp göç men le re hukugy
çäk li gul lukçy lar diÿlen at be ri ji iΔ
yla laΔyk laryny sat mak dan uly düΔewünt
ga zanÿardy lar; Δo nu◊ üçin, olar öz gämile
ri ne müm kin bol dugy ça köp ÿo lagçylary
al mak mak sady bi len her za da baΔ
urÿardy lar, ÿagny aky la syg maÿan wada
lary be rip ynandyr mak we hat da,
ogryn alyp git mek ÿaly her hi li tär ler den
peÿda lanÿardy lar.
Ÿag daÿlary◊ ÿe ne-de birnäçe sin de
ÿol çyk dajy laryny we gün de lik ha ra jatlaryny
ko lo niÿa laΔdyr mak bi len meΔgullanÿan
„Wir ji niÿa” we „Mas sa çu sets
aÿlagy” kom pa niÿa lary ÿaly eda ra lar
tö leÿär di. Tö leg le ri ni öde mek üçin, hukugy
çäk li gul lukçy lar Δert na ma boÿunça
iΔçi ler hök mün de 4-den 7 ÿy la çen li
kom pa niÿa lary◊ haÿry na iΔlemäge razylaΔÿardy
lar. Gul luk möh le ti ni◊ ahyrynda
ola ra „er kin lik paç lary” tö lenÿär di,
käma hal bol sa uly bol madyk ÿer zo lagy
hem be rilÿär di.
Çak la ma la ra görä, Täze Ang liÿany◊
gü nor ta ko lo niÿa lary na gö çüp ge len le ri◊
ÿarpysy Ame ri ka hut Δu düz gün esasynda
düΔüp dir. Ge len le ri◊ kö pü si ni◊ öz
borç laryny dogry ÿe ri ne ÿe ti ren di gi ne
ga ra maz dan, olary◊ ho jaÿyn laryn dan gaçan
lary-da bol man dur mandyr. ≈eÿle-de
bol sa, olary◊ kö pü si ÿa-ha öz le ri ni◊ ilki
gö çüp ge len ko lo niÿa laryn dan, ÿa-da
go◊Δy ko lo niÿa lar dan ahyry ÿer alyp, öz
ho jalyk laryny esas landyrypdy lar. Asly
ÿarym gul bo lan ame ri kan maΔga la lary
haÿsydyr bir dur muΔ mas ga raçylygy na
se zewar edilmän di ler. Her bir ko lo niÿada
ÿol baΔçy we zi pe de otu ran lary◊ bel li
bir bö le gi ö◊ki hu kugy çäk li gul lukçylar
dandy.
Em ma bu ÿag daÿy◊ af ri kaly gul la ra
degiΔli möhüm bir kadadan çykmasyny◊
bolandygyny ÿatlaly◊. Garaÿagyzlary◊ ilkinjileri
Wirjiniÿa 1619-njy ÿylda, ÿagny
Jeÿmstauny◊ düÿbüni◊ tutulmagyna edil
12 ÿyl bolandan so◊ getirilipdi. IlkibaΔda
ola ra so◊ra azatlygyny alyp bil jek hukugy
çäk li gul lukçy lar hök mün de garaldy.
Ÿö ne, 1660-njy ÿyl da eke rançylyk
bilen meΔgullanÿan günorta koloniÿalarda
iΔçi güÿjü ne is le gi◊ art magy bi len gul
eÿeçilik düzgünini girizmek pikiri döräp
baΔlady, af ri kaly lar Ame ri ka zor edi lip
ömürlik gulçulyga getirildi. 9

1-N JI BAP: AME RI KA IR DÖWÜR DE
ANASAZILERI÷ ÖLMEZ-ŸITMEZ SYRY
Ko lo ra dony◊ we Nÿu-Mek si kany◊ ÿa lazy we hyrsyz dag laryny◊ jüm müΔin de gur lan
„gaÿa Δäher le ri” we wagty◊ geç me gi bi len ÿum rulyp ug ran pu eb lo oba lary De mir gazyk
Ame ri kany◊ ir döwürdäki ÿaΔaÿjy laryny◊ bi ri bo lan ana sa zi le ri◊ (nawa ho lary◊ di lin de
“gadymy” diÿen manyny a◊ladÿar) oturymly ÿer le ri ni◊ nyΔany bo lup durÿar.
B i z i ◊ e ÿ ÿa m y m yz y ◊ 5 0 0 - n j i ÿ yl l a r y n d a G ü nor t a- g ü n b a t a r A m e r i k a d a a n a s a z i l e r i ◊
oba lary bo lupdyr. Ol ÿer de olar aw awlapdyr lar, mek ge jöwen, kädi ler, kö sük li ösüm lik le ri
ö s d ü r i p ÿe t i Δ d i r i p d i r l e r. A n a s a z i l e r m e d e n i ÿe t i e n ç e m e a s y r l a r y ◊ d o w a m y n d a g ü l l äp ö süp -
dir. Olar çylΔyrymly bent le ri we suwaryΔ ul gam laryny gu rupdyr lar; ne pis küÿzegär çi lik dir
keramika önümlerini◊ ÿasalyΔ usuly kämilleΔipdir; gaÿalary◊ kert ÿerlerinde gurluΔ taÿdan
çylΔyrymly köp otagly ÿaΔaÿyΔ jaÿlaryny çapyp ÿa sapdyr lar. ≈u wag ta çen li olar Bir leΔen
≈tatlarda täsin galdyryjy arheologik tapyndylar bolup galÿar.
Em ma 1300-n ji ÿy la go laÿ olar öz oturymly ÿer le ri ni mis li ÿe ne gaÿdyp gel mek çi ÿaly
Δe kil de, ÿagny bar ke ra mi ka laryny, öÿ goΔlaryny, hat da geÿim-ge jim le ri ni-de galdyryp, terk
edip gi dip dir ler. Olar edil tary ha si◊ip gi den ÿalydy lar. Olary◊ mes gen tu tan ÿer le rin de Δondan
so◊ tä ÿüz ÿyl dan-da köp wagt ge çip, nawa ho we ÿuty lar ÿaly täze urug lar, so◊ra-da
is pan lar we beÿle ki ÿewro paly göç men ler gelÿänçä, hiç kim ÿaΔa mandyr.
Ana sa zi ler dog rusyn daky gür rü◊ bi len olary◊ ÿaΔa mak üçin saÿlap alan owa dan, ÿöne
ga zaply te bigy daΔky gurΔawy◊ arasyn da çylΔyrymly ara bag lanyΔyk bar. Ÿö ne keÿje
ÿer kü me ler den yba rat bo lan ir döwürdäki oba lar da so◊ra ÿary ÿer de, beÿle ki bö le gi ÿe ri◊
üstünde edilip salnan binalar peÿda bolupdyr. Olar ÿörite ÿygnak we dini däp-dessurlara
de giΔli çäre le ri ge çirmäge niÿet le nip dir. So◊ky ne sil dört burç daΔ pu eb lo laryny gur mak üçin
daΔ us saçylyk tär le ri ni iΔläp dü züp dir. Ÿö ne, ana sa zi le ri◊ dur muΔyn daky hakyky sebäpl
e r i h ä z i r e ç e n l i d ü Δ nü k si z l i g i n e g a l ÿa n t ä si n ö z g e r i Δl i k b o l up g e ç i p d i r, ol - d a ol a r y ◊ b e l e nt
gaÿaly dag la ra gö çüp git me gi we ol ÿer de ajaÿyp köp otagly ÿaΔaÿyΔ jaÿlaryny gazyp gurmak
larydyr.
Ana sa zi le ri◊ ösüΔi asyr la ra uzalyp gidÿän to par laÿyn ÿaΔaÿΔa ÿykgyn edip dir. Aslyÿetin
de, ÿaΔaÿΔy◊ bu gör nüΔi örän haÿal öz ge rip dir. Olar öz töwe rek le rindäki beÿle ki halk lar
bi len söwda edip dir ler, em ma uruΔdyr-harby he re ket le ri◊ ala mat lary ÿok diÿse◊ bol jak,
az-owlak bo laÿan da-da, olary◊ arasyn da bag lanyΔyk ÿok. Ana sa zi le ri◊ di ni we beÿle ki
ÿol baΔçy laryny◊, Δeÿle-de us sat hünär men le ri ni◊ bo lanlygy na ga ra maz dan, dur muΔy we
synpy aÿratynlyk lar dan nam-nyΔan ÿok.
Elbetde, dini we durmuΔy ähe◊ler gaÿalarda oturumly obalary◊ döremeginde we so◊ra
olary◊ terk edi lip gi dil me gin de bel li bir äh miÿe te eÿe dir. Em ma çylΔyrymly te bigy Δert ler de
a z yk ö nü m l e r i n i ö s d ü r i p ÿe t i Δ d i r m e k u g r u n d a e d i l en t a g a l l a l a r, m e ge r em , s e b äp l e r i ◊ i ◊ e s a-
sysy bo landyr. Ilat sanyny◊ art magy bi len daÿhan lar üs ti ÿasy dag lar da has gi◊ meÿdan lary
ekmäge mej bur bo lupdyr lar, Δeÿle lik bi len, ho jalyk lary◊ beÿle ki le ri ni◊ ekin ÿer le ri ujypsyz
bo lup galypdyr we olar ol ÿer le ri ni taΔlap, gaÿa la ra git me li bo lupdyr lar. Em ma ana sa zi le ri◊
ÿer le ri ni◊ köp ÿyl lary◊ dowamyn da dyngysyz ulanyl magy top ragy◊ gurp dan düΔme gi ne alyp
barypdyr, ÿö ne olar ne muny◊ alajyny tapypdyr lar, ne-de häli-Δin di peÿda bolÿan gu rakçylyga
çydamagy baΔarypdyrlar. Mysal üçin, agaçlary◊ halkalaryny seljermek bilen 1276–1299
ÿyl lar aralygyn da ÿü ze çykyp, 23 ÿy la çe ken so◊ky gu rakçylygy◊ ana sa zi ler den gitmän galan
adam lary-da öz ÿer le ri ni my da malyk terk etmäge mej bur eden di gi ni anyk lap bo lar.
Anasaziler öz ata-baba ÿurtlaryndan göçüp, dargap giden-de bolsalar, olar uç-dereksiz
ÿ i t m ä n d i r l e r. O l a r y ◊ ö z l e r i n i ◊ yz y n d a g a l d y r a n m i r a s l a r y aj aÿ y p a r h e ol o g i k i t ap y nd y l a r d a ,
Δeÿle-de, olary◊ mi ras dar lary bo lan ho pi, zuny we beÿle ki pu eb lo urug laryn da sak lanyp
galypdyr. 8

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
Asyl ame ri kaly lary◊ me de ni to par laryny◊ esasy lary, bi zi◊ eÿÿamymyzy◊ 500–1300 ÿyl lary.

CHAPTER
2- N JI
BAP
KO LO NI AL
DÖWÜR
Ja han keΔde ler gämi ni◊
üs tün de „Meÿf lawer”
Δert na masy na gol
çekÿär ler, 1620-n ji ÿyl.

2-N JI BAP: KO LO NI AL DÖWÜR
„On da näme, ame ri kaly
Δol diÿilÿän täze adam
bolÿar-da”
Hek tor Ke ra matly Jon de Krewe kur, 1782-n ji ÿyl
TÄZE ADAM LAR
XVII asyr da Ame ri ka gö çüp gelen
le ri◊ kö pü si i◊lis ler di, ÿö ne ÿur du◊
mer ke zi bö le gin de olary◊ arasyn da, golland
lar, Δwed ler we ne mes ler hem bardy.
Gü nor ta Ka ro li na da we baΔga-da käbir
ÿer ler de fran suz gu ge not lary, Δeÿle hem,
hu su san-da, ÿur du◊ gü nor tasyn da Afri
ka dan ge ti ri len gul lar, ko lo niÿa lary◊
için de on da-mun da is pan lar, italÿan lar
we por tu gal lar ÿaΔaÿardy.
1680-n ji ÿyl dan so◊, Ang liÿa göçmen
ler üçin esasy çeΔme bo lup hyzmat
et me si ni bes et di. Mü◊ler çe bos gun
uruΔdan baΔyny gu tar mak üçin, Ÿewro pa
kon ti nen ti ni terk et di. Köp adam döwleti◊
zu lumdyr-e ziΔi we ÿer eÿe le ri ni◊
hu susy ÿer le ri ni ki reÿne tabΔyrÿanlygy
sebäp li ÿü ze çy kan garyplyk be lasyn dan
gu tul mak üçin, öz dog duk me kan laryny
taΔlap gidÿär di ler.
1690-njy ÿy la go laÿ Ame ri kany◊
ilaty çärÿek mil li on ada ma ÿet di. ≈ondan
so◊ ol tä 1775-n ji ÿyl da 2,5 mil liona
ÿetÿänçä, her 25 ÿyl da iki es se artmagyny
dowam et dir di.
Is len dik maΔga la Mas sa çu sets den
Wir ji niÿa ÿa-da Gü nor ta Ka ro li na dan
Pen silwa niÿa uly bir kynçylyksyz göçüp
bi len hem bol sa, ko lo niÿa lary◊ özüne
mah sus aÿratynlyk lary bardy. Ol tapawut
has-da ko lo niÿa lary◊ üç se bi ta ra
to par laryny◊ arasyn da has aÿdy◊ ÿü ze
çykÿardy.
TÄZE ANG LIŸA
Ÿur du◊ de mir gazyk-gün do garynda
ÿer leΔÿän täze Ang liÿa ÿu ka hem-de
daΔly toprakly ÿer bolup, düzlükleri azdy
we gyΔ pasly uza ga çekÿär di, Δo nu◊ üçinde
eke rançylyk üs tün den gün-gü ze ran
gör mek daÿhan la ra a◊sat düΔmeÿär di.
≈eÿlelikde, täze angliÿalylar baΔga güzeranlary◊
gözleginde boldular: olar suwu◊
güÿjünden peÿdalanmagy baΔardylar we
suw de gir men le ri dir agaç ke si ji ler ÿaly
des ga lar gur du lar. To kaÿ agaç laryny◊
gowy hil li bol magy gämi gur luΔygyny
ös dürmäge yh las-höwes dö ret di. Ajap
gämi du ral ga lary söwdany◊ ös me gi ne
ÿar dam et di, de◊iz bol sa uly baÿlygy◊
çeΔme si ne öwrül di. Mas sa çu sets de di◊e
balykçylyk se na gatyny◊ özi Δeÿle çalt
pa jar lap ösüΔe esas boldy.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
Il kin ji gö çüp ge len le ri◊ ag la ba kö püsi
ni◊ gämi du ral ga laryny◊ töwe re gindäki
oba lar da we Δäher ler de ÿaΔa magy Täze
Ang liÿany◊ ilatyny◊ kö pü si ni◊ söwdany◊
haÿsy-da bol sa bir gör nüΔi ÿada
öz ge iΔler bi len meΔgul lan ma ga Δert
dö redÿär di. Adaty öri meÿdan lar we
to kaÿlar ÿakyn go laÿyn da fer ma lary
bo lan Δäher ilatyny◊ is leg le ri ni ka nagat
landyrÿardy. Ilaty◊ je bis, to par laÿyn
bir ÿer de or naΔmagy oba mek dep le ri ni◊,
oba but ha na laryny◊, Δeÿle hem, umumy
gyzyk lan ma bil di rilÿän me se le le ri oturyp
mas la hat laΔa ra ÿer bo lar ÿaly, oba ÿada
Δäher häki miÿet öÿle ri ni◊ bol magy
üçin o◊aÿlydy.
Mas sa çu sets aÿlagyn daky ko loniÿa
özü ni◊ täjir çi lik iΔi ni ös dür me gi ni
we gi◊elt me gi ni dowam et dir di. XVII
asyry◊ or ta laryn dan ol ösen ÿer boldy,
Bos ton bol sa Ame ri kany◊ i◊ uly portlaryny◊
bi ri ne öwrül di.
Gämi ni◊ esasy göwre si ni gur mak da
ze rur bo lan dub agajy, beÿle ki bö lek leri
üçin ge rek bo lan uzyn sos na agaç lary,
agaç lary bi rik dir mek üçin ge rek bo lan
agaç ga raÿagydyr ÿe lim ÿaly zat lar demir
gazyk-gün do gar to kaÿlar dan gelÿärdi.
Öz gämi le ri ni gur mak bi len we olary
dünÿäni◊ äh li port lary na ÿü züΔe ÿolla
mak bi len Mas sa çu sets Aÿlagy kolo
niÿasyny◊ gämi gur luΔykçy lary durnukly
ösüp dur jak uly äh miÿe te eÿe
bo lan söwdany◊ düÿbü ni tut du lar. Kolo
ni al döwrü◊ ahyr laryn da Beÿik Bri taniÿany◊
de◊iz flo tuny◊ üç den bi ri Täze
Ang liÿa da gur lan gämi ler di. Balyk, gämi
ätiÿaç lary we agaç dan ÿa sa lan önüm ler
eks porty has artdyrÿan önüm ler di.
Tiz wagt dan Täze Ang liÿany◊ ÿük ugradyjy
lary rom bi len gul lary◊ düΔewünt li
haryt lardygy na düΔün di ler. ≈ol döwrü◊
baΔarnykly, dog rusy i◊ ne ji si-de bolmagy
müm kin, söwda täri „Üç burç luk
söwdasy” diÿilÿän tär di. Söwdagär ler we
ÿük ug radyjy lar Af ri kany◊ ke nar laryndan
Täze Ang liÿany◊ ro mu na gul lary
satyn alÿardy lar-da, so◊ra olary West-
Hin di ada laryn da satÿardy lar we düΔen
pu la ga ra toΔap satyn alyp, ony-da ge tirip,
öz ÿurtlarynda ÿerli rom öndürijilere
satÿardylar.
MER KE ZI KO LO NIŸA LAR
Täze Ang liÿany◊ka ga rany◊da, merke
zi ko lo niÿa lary◊ jemgyÿet le ri has
dür li-dür lü di ler, ter ki dünÿädi ler we çydamlydy
lar. Köp ba bat da Pen silwa niÿa
we De lawer öz il kin ji üs tün lik le ri üçin
Wilÿam Pe ne min net dar bol malydy lar.
Onu◊ ÿol baΔçylygyn da Pen silwa niÿa
dur nuklylyk da he re ket edÿär di we çalt
ösÿär di. 1685-n ji ÿy la go laÿ onu◊ ilaty
tas 9000 ÿet di. Fi la del fiÿa ko lo niÿany◊
mer ke zi di. Bu Δäher tiz wagt dan gi◊, iki
ta rapy agaç lar eki len kö le ge li kö çe le ri,
berk gur lan ker piç we daΔ jaÿlary bi len
hem-de iΔi ne ök de us sa lary bi len gi◊den
ta nalyp baΔlandy. Ÿüz ÿyl dan so◊ ko loni
al döwrü◊ ta mam lanyp ba ran wagtynda
ol dür li dil le ri◊, dür li di ni ynanç lary◊
we dür li kär le ri◊ we kil le ri bo lan 30000
ilatly Δähe re öwrül di. Olary◊ üs tün likli
iΔ alyp bar mak ukyby Δähe ri ko lo ni al
Ame ri kany◊ pa jar lap ösÿän mer kez le rini◊
bi ri ne öwür di.
Fi la del fiÿa da kwa ker le ri◊ agdyklyk
edÿän li gi ne ga ra maz dan, Pen silwaniÿany◊
beÿle ki ÿer le rin de öz ge uruglar
hem azlyk da däl di ler. Ne mes ler
ko lo niÿa da i◊ ez ber mülk dar lardy. Dokmaçylyk,
aÿak gap us saçylygy we neçjarlyk
ÿaly beÿle ki daÿhan se net le ri hem
äh miÿet taÿdan yz da dur maÿardy lar.
Pen silwa niÿa, Δo nu◊ ÿaly-da, XVIII
asyry◊ baΔlaryn da Täze dünÿä gö çüp
ge len Δot land lar we ir land lar üçin esasy
„derwe ze” bo lup hyz mat et di. Pen silwaniÿany◊
res mi adam laryny◊ biri olary
„batyr we garyp gel miΔek ler” diÿip
sy pat landyrypdyr. Bu lar i◊lis le ri ÿig-

2-N JI BAP: KO LO NI AL DÖWÜR
renÿär di ler we hö kü me ti◊ is len dik görnüΔi
ne mü◊kür lik bi len ga raÿardy lar.
Olar ÿur du◊ çe tin de, ço la rak ÿer ler de
or naΔan laryny gowy gör dü ler. Ol ÿer de
olar öz le ri ne ÿer açdy lar, awçylyk hemde
ÿö ne keÿ eke rançylyk bi len meΔgullandy
lar.
Pen silwa niÿa da dür li adam lary◊
garylyp-gatylyΔy ÿaly, Nÿu-Ÿork hem
Ame ri ka üçin mah sus bo lan köp dil li ligi◊
nus gasy bo lup durÿardy. 1646-njy
ÿy la go laÿ Gud zon derÿasyny◊ ÿa kasynda
ÿaΔaÿan ilaty◊ ha taryn da gol landlar,
fran suz lar, da niÿaly lar, norweg ler,
Δwed ler, i◊lis ler, Δot land lar, ne mes ler,
polÿaklar, bogemiÿalylar, portugallar we
ita liÿaly lar bardy. Olar gel jek ki gö çüp
geljek millionlary◊ buΔlukçylarydylar.
Täze Ni der lan diÿa ÿykylyp, gol landlary◊
bri tan ko lo ni al ul gamy na goΔulyp
git me gin den köp wagt ge çen den so◊,
olar Nÿu-Ÿork se bi ti ne uly dur muΔy we
ykdy sady täsi ri ni ÿe tir me gi ni dowam etdi
ler. Gol land lary◊ öz le ri ne mah sus bolan
çü ri baΔly, iki ÿan laÿyn ÿapgyt üçekli
jaÿlary Δäher bi nagär li gi ni◊ he miΔe lik
ala maty na öwrül di, olary◊ söwdagärle
ri bol sa Man het te na ÿaΔaÿΔy◊ öz boluΔly
Δowhunyny söwda gyz ga la◊lygyny
goΔdy.
GÜ NOR TA KO LO N I ŸA L A R
Täze Ang liÿa dan we mer ke zi ko loniÿa
lar dan ta pawutlylyk da gü nor ta daky
go nal ga lar, ÿagny, Wir ji niÿa, Me riländ,
De mir gazyk we Gü nor ta Ka ro li na we
Jor jiÿa ag la ba ag rar häsiÿet li di ler.
XVII asyry◊ ahyry na çen li Wir jiniÿany◊
we Me rilän di◊ ykdy sady we
dur muΔ gur luΔy iri we ownuk ÿer eÿele
ri ne esas lanÿardy. Gul lary◊ zäh meti
ne daÿanÿan ke narÿa ka et rap lary◊
iri ÿer eÿe le ri el le rin de syÿasy häkimiÿe
ti sak laÿardy lar we i◊ gowy ÿerler
Δo lary◊kydy. Olar öz le ri ne äpet
jaÿlary gu runÿardy lar, kaΔa◊, aris tokrat
dur muΔyn da ÿaΔaÿardy lar we ÿagdaÿlary
bol sa, baΔardyk laryn dan de◊zi◊
a◊yrsyn daky dünÿä me de niÿe ti bi len
ara gat naΔyk sak laÿardy lar.
≈ol bir wagt da käbir daÿhan lary◊
ki çiräjik mel lek ÿer le ri bo lardy, olar
dür li mej lis le re gat naΔardy lar we syÿasat
bi len meΔgul la nardy lar. Olary◊ mese-mälim
ga raΔsyzlygy er kin adam lary◊
hu kuk laryny◊ el de gi ril me siz di gi ni planta
tor lary◊ oli gar hiÿasy na he miΔe ÿatladyp
durÿardy.
Gü nor ta Ka ro li na Δtatyny◊ Çarlston
Δähe ri Gü nor tany◊ uly por tu na we
söwda mer ke zi ne öwrül di. Ol ÿe re göçüp
ge len ler oba ho jalygy bi len söwdasatygy
ut gaΔdyr magy tiz öwren di ler,
ba zar meÿdan çasy bol sa gülläp ös mek
üçin baΔ çeΔmä öwrül di. El deg medik
gür to kaÿlar-da öz düΔewün di ni
ge tirÿär di: uzyn ÿap rakly sos na agaçlaryn
dan alynÿan pürs ler, ÿe lim-Δep bik
we re zin, gämi gur luΔygy üçin dünÿäde
i◊ gowy önüm le ri berÿär di. Wir ji niÿada
bolΔy ÿaly, di◊e bir hasy la da◊lyp
otur man, De mir gazyk we Gü nor ta Karo
li na Δtat lary Δaly we Δol ÿer de ösÿän
ösüm lük ler den alynÿan te bigy gök mata
boÿagy-in di gony ön dürÿär di ler we
daΔary ÿurt la ra ug radÿardy lar. 1750-n ji
ÿy la çen li De mir gazyk we Gü nor ta Karo
li na Δtat laryn da ÿaΔaÿan adam lary◊
sany 100000-den geçÿär di. I◊ gü nor tadaky
ko lo niÿa lar da we beÿle ki ço la ÿerler
de ilaty◊ ös me gi ni◊ aÿratyn äh miÿe ti
bardy. Ne mes göç men le ri we Δot landlar-ir
land lar i◊lis le ri◊ täsi ri güÿç li bolan
ke narÿa ka go nal ga lar da ÿaΔa mak
is lemän, uzak et rap la ra gö çüp git di ler.
Ke nar ÿa kasyn da özü ni mes top rakly
ÿer bi len üp jün edip bil me dik ÿa-da ÿerle
ri ni◊ bol hasyllylygyny sak lap bil medik
ler gün ba tar baÿyrlyk laryny gowy
gaçy ba tal ga hök mün de gör dü ler. Ola ra
i◊◊än agyr zäh met ga raΔÿan-da bol sa,

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
ÿa dawlygy bil meÿän gö çeg çi ler ol ÿerler
de or naΔmak laryny dowam et di ler we
1730-njy ÿyl la ra çen li olar Wir ji niÿadaky
≈e nan doa derÿa ÿa ka lary na ta rap
yzyny üzmän gi dip dur du lar. Tiz wagtdan
ol ÿe ri fer ma lar dan doldy.
In deÿle ri◊ ÿur duny◊ çet gy rasynda
ÿaΔan, araçäkdäki maΔga la lar öz le rine
kül be ler gurÿardy lar, ÿer açÿardy lar
we mek ge jöwen dir bug daÿ ös dü rip ÿetiΔdirÿär
di ler. Er kek ler su gun we „bakskin”
ady bi len mälim bo lan goÿun de risin
den ti ki len gön geÿim le ri geÿÿär di ler;
aÿal lar bol sa el de do ka lan ma ta lar dan
geÿim geÿÿär di ler. Olary◊ iÿmi ti awlanan
su guny◊, ÿa bany hin di towugyny◊
eti di we balykdy. Olary◊ öz toÿ-meÿlisle
ri bardy; çiΔlik biΔi rer di ler, tans lar,
ÿaΔ çatyn ja lar üçin tam toÿy, atyΔmak
boÿun ça ÿaryΔlar we ÿor gan sy ra mak
ba bat da bäs leΔik ler ge çi rer di ler. Ÿor gan
sy ra mak häzi re çen li Ame ri ka da däp bolup
galÿar.
JEMGYŸET, BI LIM WE
ME DE NIŸET
Ko lo niÿa lar da güÿç li aris tok ra tik synpy◊
peÿda bol magyny◊ esasy sebäbi döre
di len ko lo niÿany◊ is len dik adamyny◊
araçäge go laÿda täze ÿurt tu tun ma ga
hakly bol magydy. ≈eÿle lik de, wagty◊
geç me gi bi len, ke narÿa ka et rap lary◊
baΔtu tan lary, ser het ler de köp çü lik leÿin
gö çü lip ge lin me gi ni◊ ö◊ü ni al mak üçin,
syÿasy st ra te giÿany, ÿer bö lüp ber mek
düz gü ni ni we di ni iΔle ri li be ral laΔdyr maga
mej bur bol du lar. Dag ete gi ne edi len
bu he re ke ti◊ Ame ri kany◊ ge le je gi üçin
ägirt uly äh miÿe ti boldy.
Edil Δo nu◊ ÿaly-da, ko lo ni al döwürde
ame ri kan bi li mi ni◊ we me de niÿe tini◊
esas laryny◊ goÿul magy hem ÿurdu◊
ge le je gi üçin uly äh miÿet li boldy.
1636-njy ÿyl da Mas sa çu sets Δtatyny◊
Kemb rij Δähe rin de Garward uniwer si teti
esas landyryldy. Ÿüz ÿyllygy◊ ahyryna
çen li Wir ji niÿa da Wilÿamy◊ we Meri◊
uniwer si te ti esas landyryldy. Birnäçe
ÿyl dan so◊, Kon nek ti kut da so◊ra Ÿeÿl
uniwer si te ti ne öwrü len uniwer si tet esaslandyryldy.
Döwlet ta rapyn dan goldanÿan
mek dep ler ul gamyny◊ ös me gini◊-de
has uly äh miÿe ti boldy. Pu ri tan lar
in ji li gö nü mel oka makly ga ähe◊ ber diler,
ol bol sa bi li mi◊ mö hüm di gi ni nygtaÿÿardy.
1647-n ji ÿyl da Mas sa çu sets
aÿlagyny◊ ko lo niÿasy 50 maΔga la dan
köp bo lan Δäher le ri◊ her bi rin de 5-n ji
synp dan 8-n ji syn pa cen li okadÿan (geljek
ki uniwer si te ti◊ talyp laryny taÿÿarlaÿan
latyn mek dep le ri ni) or ta mek deple
ri◊ açyl magyny ta lap edÿän ye ol de
de lu der Sa tan ka nunyny ka bul et di. Tiz
wagt dan Täze Ang liÿany◊ Rod-Aÿlendden
baΔga äh li beÿle ki ko lo niÿa lary-da
bu gö reldä eÿer di ler.
Täze Ang liÿa baryp or naΔan il kin ji
göç men ler ÿan lary bi len ki çe◊räk ki tapha
na laryny alyp bardy lar we Lon don dan
ki tap alyp dur mak laryny dowam et dir diler.
Baryp, 1680-n ji ÿyl lar da Bos tony◊
ki tap söwdagär le ri klassyk ede biÿat,
taryh, syÿa sat, pel se pe, ylym, ylahyÿet
boÿun ça eser le ri we çe per ede biÿat lary
sat mak dan gowy düΔewünt ga zandy lar.
1639-njy ÿyl da i◊lis ko lo niÿa laryn da birin
ji çap en jamy, De mir gazyk Ame ri kada
Garward uniwer si te tin de bol sa ikin jisi
oturdyldy.
Pen silwa niÿa da il kin ji mek dep
1683-n ji ÿyl da iΔläp baΔlady. On da okamagy,
ÿaz magy we ha sap öwredÿär diler.
So◊ra bir hi li ÿol bi len her kwa ker
obasy öz ça ga laryny◊ baΔlangyç bi lim

2-N JI BAP: KO LO NI AL DÖWÜR
al magyny ÿo la goÿdy. Klassyk diller
den, taryh dan we ede biÿat dan has
çu◊◊ur bi lim bol sa he ni ze çen li Wilÿam
Pe ni◊ mek de bi hök mün de Fi la del fiÿada
iΔleÿän dost lar jemgyÿet çi lik mekde
bin de ber lip baΔlandy. Mek dep de
garyp lar üçin okuwlar mugtdy, em ma
ÿag daÿy bo lan ene-a ta lar okuw hakyny
tö le me li bolÿardy lar.
Fi la del fiÿa da, gir mek üçin di ni agzalygy
ta lap et meÿän köp sanly hususy
mek dep ler dil bi li min den, mate
ma ti ka dan we te bi gaty öwre niΔden
sa pak berÿär di ler; Δeÿle-de, ulu lar üçin
agΔamky mek dep ler iΔleÿär di. Aÿallar
üçin hem bi lim al mak hu kugyn dan
peÿda lan ma ga müm kin çi lik bardy, ÿöne
olary◊ müm kin çi lik le ri çäk len di ri lip,
olar di◊e öÿde okadyp bolÿan sa pak lardan
bi lim alyp bilÿär di ler. ≈eÿle lik de,
tö leg li mu gallym lar Fi la del fiÿany◊ baÿ
adam laryny◊ gyz laryny fran suz di linden,
saz dan, tans dan, su rat çek mek den,
aÿdym dan, gram ma ti ka dan we hat da,
käte ha sapçylyk dan hem okadÿardy lar.
XVI II asyr da Pen silwa niÿany◊ in tellek
tu al we me de ni taÿdan ösüΔi Leÿms
Lo gan we Ben ja min Frank lin ÿaly tutanÿer
li Δahsyÿet ler de me se-mälim aÿan
boldy. Lo gan ko lo niÿany◊ mi nist ri di.
ŸaΔ ÿi git Frank lin so◊ky ylmy iΔle ri hut
Δo nu◊ ki tap ha nasyn dan tapypdy. 1745-
n ji ÿyl da Lo gan onu◊ ki tap lar ÿygyndysy
üçin ÿö ri te jaÿ gurdy we Δol bi nany hem
ki tap lary Δähe re mi ras galdyrdy.
Frank lin Fi la del fiÿany◊ akyl taÿdan
öΔme gi ne has-da uly goΔant goΔdy. Ol çekiΔme
ler klu buny◊ düÿbü ni tutdy, so◊ra
Δol klub Ame ri kany◊ pel se pe jemgyÿe tini◊
öze ni ne öwrül di. Onu◊ Δeÿle ta galla
lary so◊ra Pen silwa niÿany◊ uniwer site
ti ne öwrü len döwlet aka de miÿasyny◊
düÿbü ni◊ tu tul magy na ge tir di. Ol abuna
ÿazylyp al nan ki tap lar dan ki tap ha na
dö re den il kin ji adam boldy. ≈ol il kin ji
düÿbi tu tu lan ki tap ha nany ol „De mirgazyk
Ame ri kany◊ ki tap ha na laryny◊
äh li si ni◊ ene si” diÿip at landyrdy.
Gü nor ta ko lo niÿa lary◊ baÿ ÿer eÿele
ri we söwdagär le ri öz ça ga laryny okatmak
üçin, Ir lan diÿa dan ÿa-da ≈ot landiÿa
dan hu susy mu gallym lary çagyryp
ge tirÿär di ler. Käbir le ri öz ça ga laryny
okat mak üçin Ang liÿa ug radÿardylar.
≈u nu◊ ÿaly baΔga müm kin çi lik le ri
bo lan ke nar ÿa kasyny◊ ÿo kary synpy
jemgyÿet çi lik bi li mi ni◊ ös dü ril me gi ne
as la gyzyk lan ma bil dir meÿär di. Üs te sine-de,
fer ma lary◊ we eke rançylyk ÿerle
ri◊ dagynyklygy oba mek dep le ri ni◊
iΔi ni ÿo la goÿmaklygy kyn laΔdyrÿardy.
Wir ji niÿa da haÿyr-sa hawat se riΔde le rine
mugt okadÿan birnäçe mek dep bardy:
Simz mek de bi 1647-n ji ÿyl da, Iton mekde
bi bol sa 1659-njy ÿyl da açyldy.
Bi li me bo lan höwes di◊e oturymly
ho jalyk la ra mah sus zat däl di. My sal
üçin, ser het ÿa kasyn da ÿaΔaÿan Δot landlar
we ir land lar ugursyz ja kül be ler de
my dar edÿän di gi ne ga ra maz dan, bi li me
ber len adam lardy. Olar bi lim li-sowatly
ru hany lary öz oba lary na ge tir mek üçin
ta gal la baryny edÿär di ler.
Ko lo niÿa lar da ede bi dö re di ji lik
köp lenç Täze Ang liÿany◊ çägin de ÿola
goÿlandy. Bu ÿer de esa san di ni sapak
la ra köpräk üns be rilÿär di. Köp lenç
çap dan çykÿan önüm öwüt-ün dew bilen
baglydy. MeΔhur pu ri tan ru hanysy
hor matly Kot ton Ma ter 400-e go laÿ
eser ÿazdy. Onu◊ ajaÿyp nus gasy bo lan
„Mag na lia Kris ti Ame ri ka na” ese ri Täze
Ang liÿany◊ taryhyny jan landyrÿar. Ÿöne
hor matly maÿkl Wiglzwör ti◊ i◊ so◊ky
ha sa bat ge çiΔi ni beÿan edi ji „MagΔar
gü ni” atly uly goΔgusy Δol döwrü◊ i◊
meΔhur ese ri boldy.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
1704-n ji ÿyl da Kemb rij (Mas sa çusets
Δtaty) ko lo niÿa lary◊ arasyn da il kinji
Δowly ga zet çy karyldy. 1745-n ji ÿy la
çen li ko lo niÿa lar da eÿÿäm 22 ga zet çykarylÿardy.
Nÿu-Ÿork da met bu gat azatlygyny◊
ÿö rel ge le ri ni◊ dö re dil me gi ne ta rap
wajyp ädim ädil di. Bu 1733-n ji ÿyl dan
bäri „Nÿu-Ÿork Wik li Jor nal” ga ze tini
çap edip gelÿän Jon Pi ter Zen ge ri◊
garΔysy na goz ga lan iΔ bi len baglylykda
boldy. Onu◊ Δol ga ze tin de hö kü mete
garΔy durÿan lar çykyΔ edÿär di. NeΔir
edi lip baΔla nany na iki ÿyl bo lan dan
so◊, ko lo niÿany◊ häki mi Zen ge ri◊ sati
ri ki ma ka la lary na çy dam edip bilmän,
ony töh met çi lik de aÿyp lap, zyn da na
taΔlatdy. Der◊ew ta mam lanÿan ça, ge çen
do kuz aÿy◊ için de Zen ger tus saglyk da
otu ran ÿe rin de ga ze ti ni◊ üs tün de iΔläp,
ony ça pa taÿÿar la magyny dowam etdir
di. Çün ki o◊a bo lan gyzyk lan ma äh li
ko lo niÿa lar da gaty artdy. Zen ge ri◊ aklawçysy
tany mal kazy Ändrÿu Ga mil ton
ga zet de çap edi len aÿyp la ma lary◊ hakykatdygyny,
Δeÿle lik de, olary◊ töh met
däl di gi ni su but et di. Kazyÿet: „Zen ger
günäkär däl” diÿip ka rar çy kardy we ol
tus saglyk dan boΔadyldy.
≈äher le ri◊ gülläp ös me gi bi len ilat
arasyn da jemgyÿe ti dünÿä baÿlygyna
kowa laΔma ga itek leÿän bir al-arwah
ba ra daky gorky peÿda boldy. Bu bol sa
1730-njy ÿyl lar da din dar lary◊ arasyn da
„Beÿik oÿanyΔ” diÿip at alan garΔylygy
dö ret di. Ol iki çeΔme den yl ham alÿardy:
olary◊ bi ri 1739-njy ÿyl da Ang liÿa dan
ge len, galkynyΔy◊ ta rap dary wes li anly
Jorj Waÿt fild bol sa, beÿle ki si Nor tempton
daky (Mas sa çu sets Δtaty) di ni doganlyk
but ha nasyny◊ ru hanysy Jo na tan
Edwardzdy.
Waÿtfild Filadelfiÿada dini galkynyΔa
baΔlady, so◊ra Täze Ang liÿa ta rap süÿΔdi.
Onu◊ öwüt-ün dewi ni di◊le mek üçin bir
ge zek 20000 adam ÿyg nandy. Ol örän hyjuwly
çykyΔlar edÿär di, öz çykyΔlaryny
teatral oÿunlary we hereketleri bilen utgaΔdyrÿardy.
Ru hany lary◊ galkynyΔy
wagyz etmek üçin, buthanalardan çykyp
git me gi bi len di ni esas da peÿda bo lan
bidüzgünçilikler bütin Täze Angliÿa we
merkezi koloniÿalara ÿaÿyldy.
Waÿt fil di◊ täsir eden adam laryny◊
arasyn da Edwardz hem bardy. 1741-n ji
ÿyl da onu◊ eden „Günäkär ler ga hary gelen
Hu daÿy◊ elin de” atly wagyz na masy
bi len Beÿik oÿanyΔ i◊ ÿo kary de re jesi
ne ÿet di. Edwardz wagyz na masyny
sah na laΔdyr man, ony çu◊◊ur pi kir lenip,
düΔnük li ähe◊de paÿhaslylyk bi len
di◊leÿji le ri◊ a◊y na ÿe tir me gi baΔardy.
Ol: „He re ket edÿän but ha na lar hris tiançylygy
täsir li maz munyn dan mah rum
et jek bolÿar lar” diÿip nyg taÿÿar. Ol „Isleg
Azatlygy ba ra da” i◊ tany mal ese rinde
kalwi niz mi Ÿewro pa daky Täze den
dö reÿiΔ döwrü ni◊ pel se pe çi lik akymy
bi len barlyΔdyr ma ga sy nanyΔdy.
Beÿik OÿanyΔ Ame ri kany◊ me de ni
we di ni dur muΔyn da mö hüm rol oÿnamagyny
dowam edÿän In jil di ni to parlaryny◊
we galkynyΔ ru huny◊ ös me gi ne
alyp bardy. Ol he re ket edÿän ru hanylary◊
ÿag daÿyny◊ gowΔa magy na ge tir di
we din dar lary öz yn sap lary na bil bag lama
ga çagyrdy. Bel ki-de, bu ÿer de bel leme
li zat dür li di ni to par lary◊ kö pel me gi
we ne ti je de, di ni hor mat la mak ÿö rel gele
ri ni◊ äh lu mumy yk rar edil me gi dir.

2-N JI BAP: KO LO NI AL DÖWÜR
KO LO N I A L HÖ K Ü M E T I ÷
DÖ R E M E GI
Ko lo ni al ösüΔi◊ äh li de re je sin de i◊lis
hö kü me ti ta rapyn dan gö zeg çi li gi◊ bolmazlygy
täsin galdyryjy ala matdy. Jorjiÿa
dan baΔga äh li beÿle ki ko lo niÿa lar
paÿdar lar kom pa niÿa lary ÿa-da ko roly◊
peΔgeΔ be ren düz gün na masy esasynda
fe odal mülk dar lar hök mün de döräp
baΔlady lar. Täze dünÿäni◊ oturymly ÿerle
rindäki paÿdar lar kom pa niÿa lary na we
mülk dar la ra Ko rol ta rapyn dan des si ne
doly ygtyÿarlylygy◊ be ril me gi ba rasyndaky
haky kat we lin, Ame ri kany◊ ko loniÿaçy
laryny◊ daΔarky gö zeg çi lik den
azatdygyny as la a◊lat maÿardy. My sal
üçin, „Wir ji niÿa” kom pa niÿasy na ber len
düz gün na ma laÿyklyk da kom pa niÿany◊
hut özi doly do landyryΔ ygtyÿaryny
döwle te berÿär. ≈eÿle-de bol sa, i◊lis hökü
me ti kom pa niÿa Ang liÿa da ÿer leΔer
diÿip gü man edÿär di. ≈eÿle bo lan da,
eger ko rol hök mü rowanly ga ÿykgyn etse,
on da Wir ji niÿany◊ ilatyny◊ hö kümet
de hiç se si bol maz.
Ko lo niÿa lar bol sa öz ÿan laryndan
öz le ri ni hiç ha çan ga raΔly ha sap lamaÿardy
lar. Gaÿta, olar öz le ri ni köp lenç
Lon don daky hö kü met bi len berk bolmadyk
gat naΔyk daky Ang liÿa me◊zedip,
döwlet le ri◊ ar ka laΔygy diÿip hasap
laÿardy lar. Nähi li-de bol sa, ÿur du◊
daΔyn dan do landyr mak kem-kem den
ÿi tip git di. Syÿasy azatlyk ug run daky
gö reΔde i◊lis däp-des suryny◊ mi ras darlary
bo lan ko lo niÿaçy lar azatlyk diÿen
düΔünjäni Wir ji niÿany◊ bi rin ji düz günna
masy na si◊di rip dir ler. ≈ol düz günna
ma laÿyklyk da i◊lis ko lo niÿaçy lary
„edil Ang liÿany◊ ko rollygyny◊ çäginde
dog lup, Δol ÿer de hem galÿan ÿaly
ha sap lanyp”, äh li azatlyk lar dan, hakhu
kuk lar dan we el deg ril me siz lik lerden
peÿda lan ma ga haklydy lar. Bu bolsa
olary◊ Beÿik düz gün na many◊ äh li
ÿe◊il lik le rin den we res mi bol madyk
ka nun lar dan peÿda lanyp bilÿän di gi ni
a◊ladÿardy. 1618-n ji ÿyl da „Wir ji niÿa”
kom pa niÿasy özü ni◊ bellän häki mi üçin
düz gün na ma çy kardy, on da plan ta siÿalary◊
er kin ilatyny◊ häkim bi len bi lelik
de iΔle mek li gi üçin, öz we kil le ri ni
saÿla maklyk, Δeÿle-de, äh li ko lo niÿany◊
hal-ÿag daÿyny gowu landyr makly ga gönük
di ri len ka rar lary ka bul et mek üçin
bel lenÿän ge◊eΔ göz ö◊ün de tu tulÿar.
Bu çäre ler äh li ko lo ni al döwür üçin i◊
uzak dowam eden le ri boldy. ≈on dan so◊
ko lo niÿaçy lary◊ ko lo niÿa lary do landyrma
ga gat naΔma ga hak-hu kuk laryny◊
bardygy bi len yla laΔylyp baΔlandy. Köp
ÿag daÿlar da ko rol, gel jek ki düz gün nama
lary dö re den de, ko lo niÿa lary◊ er kin
ÿaΔaÿjy laryny◊ ka nun çy kar mak da täsirli
se se eÿe bol malydyk laryny gör kez di.
My sal üçin, Me riländdäki Kalwert le ri◊
maΔga lasy na, Pen silwa niÿa daky Wilÿam
Pe ne, Gü nor ta we De mir gazyk Ka ro li na
Δtat laryn daky beÿle ki mülk dar la ra ber len
düz gün na ma lar da ka nunçylygy◊ „doly
hu kukly raÿat lary◊ razylygy esasynda”
ama la aΔyryl malydygy ba rasyn da
aÿratyn nyg talÿar.
Täze Ang liÿa da beÿle ki ko lo niÿala
ra ga ran da, uzak wagt lap öz-ö zü◊i
do landyr maklygy◊ has kämil gör nüΔi
dowam et di. „Meÿf lawer” gämi si ni◊ üstün
de göç men ler „äh li mi zi◊ gowy düzgün-ter
tip de ÿaΔa magymyz we ÿi tip gitmez
li gi miz üçin, bir raÿat lar döwle ti ne
bi rik me gi miz üçin we ko lo niÿa lary◊ äh li
ze ruryÿet le ri ni ka na gat landyrÿan, hemme
ler üçin ada latly we de◊ ka nun lary,
akt lary, kons ti tu siÿa lary hem we zi pe leri
dö re dip we ama la aΔyryp bil jek ösen
do landyryΔ eda rasyny dö ret mek üçin,
ta gal la lary bir leΔdir mek” mak sady bi len
hö kü met üçin Meÿf lawer Δert na masy
atly bir res mi na many ka bul et di ler.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
Göç men ler de öz-ö zü ni do landyryΔ
ul gamyny dö ret mek üçin ka nuny esaslary
bol madyk-da bol sa, bu he re ket ret
edil me di we Δol Δert na ma laÿyklykda
Pli muty◊ göç men le ri uzak ÿyl lary◊
dowamyn da daΔyn dan goΔulyΔmazlyk
ÿag daÿyn da öz iΔle ri bi len meΔgul bo lup
bil di ler.
≈o nu◊ ÿaly ÿag daÿ Mas sa çu sets dede
dowam edÿär di, ol ÿer de Mas sa çusets
aÿlagyny◊ kompaniÿasyna öz-özü◊i
do landyr mak hu kugy ber lip di. ≈eÿlelik
bilen, koloniÿany doly dolandyrmak
ygtyÿarlygy on da ÿaΔaÿan adam la ra berlipdi.
BaΔda kompaniÿany◊ Amerika gelen
on, ÿa-da Δon ça rak ag zasy do landyryΔ
iΔlerini doly öz ygtyÿarynda saklamaga
sy nanyΔdy. Ÿö ne, köp wagt ge çirmän,
beÿle ki ko lo niÿaçy lar jemgyÿet çi lik
me se le le ri ni çözmäge öz le ri ni◊-de gatnaΔdyrylmagyny
talap etdiler we: „Egerde
Δeÿle edilmese, ol köpçülikleÿin göçhägöçlüge
getirer” diÿip haÿbat atdylar.
≈eÿle howpa du çar bo lan kom pa niÿa
ag za lary eg liΔik et me li bol du lar we hökü
met gö zeg çi li gi saÿlaw ar kaly saÿlanan
we kil le ri◊ eli ne geç di. ≈eÿle lik bi len
Täze Ang liÿany◊ Kon nek ti kut we Rod-
Aÿlend ÿaly beÿle ki ko lo niÿa lary-da özö
zü◊i do landyryΔ me se le sin de hiç döwlet
häkim li gi ne gir meÿän dik le ri ni yg lan
edip, öz le ri çe çöz dü ler we Pli mut ja hankeΔde
le ri ni◊kä me◊ze di len öz syÿasy ulgamyny
dö ret di ler.
Di◊e iki ÿag daÿda öz-ö zü◊i dolandyr
mak ba ra daky tek lip ret edil di.
Bu Ko rol Çarlz II-ni◊ do gany Ÿor ku◊
ger sogy (so◊ra ol Ko rol Jeÿms II boldy)
peΔgeΔ ber len Nÿu-Ÿork da we „hos sarlar”
to pary na peΔgeΔ ber len Jor jiÿa da
bo lupdy. Iki ÿag daÿda-da, olary◊ baΔda
dur magy uzak dowam et me di, çün ki kolo
niÿaçy lar ka nuny we kil çi li gi tu tanÿerli
ta lap et di ler, ne ti je de häki miÿet ler ylalaΔmaly
bol du lar.
Wagty◊ geç me gi bi len, ko lo niÿalary◊
kö pü si ko rollyk ko lo niÿa lary
boldy, ÿö ne, XVII asyry◊ or ta laryn da
i◊lis le ri raÿatlyk urΔy (1642–1649-njy
ÿyl lar) we Pu ri tan hyz mat daΔlygy hem
Oliwer Kromwe li◊ pro tek to raty Δeÿle bir
bas mar lapdy we li, olary◊, hat da ne ti je li
ko lo ni al syÿa saty ÿö retmäge güÿç le ride
ÿet me di. 1660-njy ÿyl da Çarlz II-ni◊
häkim li gi we Stÿu art lary◊ di nas tiÿasy
di kel di len den so◊, Ang liÿa ko lo niÿalary
do landyr makly ga uly üns bermäge
müm kin çi lik tapdy. Hat da, Δon dan so◊
hem do landyryΔ ne ti je siz li gi ne galdy,
özem ol bir bü tewi meÿil na ma mätäç di.
≈eÿle lik bi len, ko lo niÿa lary◊ kö pü si özöz
le ri ni do landyr maklygyn da galypdy.
Ko lo niÿa la ra gö zeg çi lik et mek aradaky
äpet um many◊ ne ti je sin de eme le
ge len daΔlyk ze rarly uly kynçylyk döredÿär
di. Ir ki Ame ri kany◊ ÿaΔaÿΔyny◊
öz bo luΔlylygy-da onu◊ üs tü ne ÿet ne di.
Göç men ler Ame ri ka ÿe ri çäk li döwletler
den we aΔa köp ilatly Δäher ler den göçüp
gelÿär di ler, Δo nu◊ üçin-de, Ame ri ka
ola ra tü ke nik siz baÿ bir ÿurt bo lup görünÿär
di. Döwlet do landyrylyΔy ÿur du◊
jüm müΔi ne örän haÿal ara laΔÿardy. Göçüp
ge len le ri◊ he re ket de bo lan ser he dinde
bol sa baΔ-baΔdaklyk üçin Δert he miΔe
ÿe ter lik di.
Ÿö ne, ko lo niÿa lar da öz-ö zü◊i dolandyr
maklyk büs-bü tin tem mi siz
galdyryl maÿardy. 1670-n ji ÿyl lar da
söwda we plan ta siÿa lar boÿun ça kolo
niÿa lar da söwda ul gamyny düz günleΔdir
mek mak sady bi len ÿö ri te bel le nen
ko rollyk bar lag to pary döwlet ykdysady
syÿa satyny ge çir mek li ge garΔylyk
gör ke zen dik le ri üçin, Mas sa çu sets
aÿlagyny◊ kom pa niÿa lary na ber len hartiÿany
ÿatyrdy. 1685-n ji ÿyl da Ko rol
Çarlz II Täze Ang liÿa hö küm darlygyny
dö ret mek ba ra daky tek li bi ma kul lady
we Nÿu-Jer si den baΔlap, äh li gü nor tadaky
ko lo niÿa lary◊ ka nuny ygtyÿarlyk-

2-N JI BAP: KO LO NI AL DÖWÜR
laryny o◊a ber di, hem Δeÿle lik bi len,
tu tuΔ se bi ti◊ üs tün den ko rollyk häkimli
gi ni◊ gö zeg çi li gi ni ber kit di. Ko rollyk
gu ber na tory je nap Ed mund Änd ros ÿöri
te buÿruk bi len salgyt tö le mek li gi belle
di, baΔga en çe me berk çäre le ri gi riz di
we bu çäre le re garΔylyk gör ke zen le ri
tus sag et di.
Jeÿms II-ni ag da ran 1688–1689-njy
ÿyl lar daky rewolÿu siÿa ba ra daky ha bar
Bos to na ÿe ten de, halk goz ga la◊ tur zup,
Änd rosy◊ özü ni tus sag et di. Täze hartiÿa
laÿyklyk da Mas sa çu sets we Pli mut
1691-n ji ÿyl da il kin ji ge zek Mas sa çu sets
aÿlagyny◊ ko rollyk ko lo niÿa lary hökmün
de bir leΔdi ler. Täze Ang liÿany◊ düzü
mi ne gi ren beÿle ki ko lo niÿa lar der rew
öz le ri ni◊ ö◊ki do landyryΔ ul gam laryny
di kelt di ler.
≈öh ratly Rewolÿu siÿa ko lo niÿa lara
baΔga-da en çe me o◊yn täsi ri ni ÿe tirdi.
1689-njy ÿyl daky ÿkan Hu kuk lar we
di ni hor mat la mak ba ra daky ka nun hristi
an lar üçin di ni däp-des sur lary ber jaÿ
et mek li gi „er kin” diÿip yg lan et di we
ko rollyk häkim li gi ni◊ çäk len dir me le ri ni
güÿje gi riz di. Jon Lo ku◊ „Döwle ti dolandyr
mak ba ra da ikin ji tagly matyny◊”
(1690) mö hüm äh miÿe ti boldy. Ol bu
iΔin de döwle ti do landyryΔy◊ di ni hu kukla
ra esas lan man, eÿsem, ge leΔik esasynda
ama la aΔyryl malydygy hakyn daky
te oriÿany we ÿaΔa ma ga, azatly ga we hususy
eÿe çi li ge bo lan hu kuk lary◊ yn sa na
te bigy taÿdan mah susdygyny, eger-de
döwle ti do landyryjy lar ta rapyn dan ynsany◊
Δu hu kuk lary bo zu lan ha latyn da,
olary◊ nägi le lik le ri bil di rip, aÿa ga galma
ga hak laryny◊ bardygyny ö◊e sürÿän
dö le ti do landyryΔ pi ki ri ni ö◊e sür di.
XVI II asyry◊ ko lo ni al syÿa satyny◊
XVII asyry◊ i◊lis syÿa saty bi len köp
umumylygy bardy. Rewolÿu siÿa parla
men ti◊ ÿo kar da durÿandygyny jar
eden-de bol sa, ko lo niÿa lar da ko lo ni al
gu ber na tor lary◊, ko roly◊ Ang liÿa da ÿiti
ren häkim li gi ÿaly häkim li gi bardy.
Ko lo niÿa lar daky ka nun çy karyjy ÿygnak
lar Ang liÿa da bo lan wa ka lary bilip,
öz „hu kuk laryny” we „er kin lik le rini”
ÿo la goÿma ga sy nanyΔdy lar. XVI II
asyry◊ baΔlaryn da ko lo niÿa lary◊ ka nun
çy karyjy gu ra ma laryny◊ i◊lis par lamen
tindäki ÿaly iki sany uly hu kuk lary
bardy: ol hu kuk lar salgyt lar we çyk dajylar
ba ra daky me se le le re gat naΔmak, ses
ber mek hem-de di◊e gu ber na tor lary◊
tek lip le ri bi len he re ket etmän, ka nun
akt lary ba bat daky tek lip ler bi len çykyΔ
etmäge hu kukly bol makdy.
Ko lo niÿa lary◊ ka nun çy karyjy guramalary
bu hukuklary korollyk häkimle
ri ne gö zeg çi lik et mek de we öz le ri ni◊
häkimligini we täsirini gi◊eldÿän beÿleki
çäre le ri ka bul et mek de peÿda lanÿardylar.
Gubernator bilen ÿygnagy◊ arasynda
bolÿan çaknyΔma lar, je del ler ko loniÿaçy
lary◊ Ame ri ka bi len Ang liÿany◊
araÿan bäh bit le ri ni◊ bi ri-bi rin den tapawutlydygyny
saÿgar mak üçin „göz leri
ni açdy”. Ko rollyk häki miÿet le ri köp
ÿag daÿlar da ko lo ni al ÿyg nagy◊ edÿän
zat laryny◊ mö hüm di gi ne ÿa-da däl digi
ne düΔün meÿär di we as la olary inkär
edÿär di. ≈eÿle-de bol sa, Δol ka nun lary◊
we he re ket le ri◊ barysy ko lo niÿa lary◊
„Konstitusiÿalaryny◊” esasy ÿörelgelerini◊
binÿadyny düz di we onu◊ bir bö le gi
boldy.
Ko lo ni al ka nun çy karyjy gu ra ma lar
hut Δeÿle ÿol bi len öz-ö zü◊i do landyrmak
hu kugy na eÿe bol du lar. Wagty◊
geç me gi bi len ko lo niÿa lary do landyrmagy◊
mer ke zi Lon don dan we laÿat
mer kez le ri ne geç di.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
FRANSUZLAR WE INDEŸLER
BILEN URU≈
XVI II asyr da Fran siÿa we
Beÿik Bri ta niÿa Ÿewro pa daky we Ka rib
se bi tindäki en çe me urΔa goΔuldy. Bri taniÿa
bu uruΔlar dan, il kin ji no bat da, Ka rib
se bi tindäki gant-Δe ke re baÿ ada lar ÿaly
en çe me bäh bit gö ren-de bol sa, bo lup geçen
söweΔler, umu man, aÿgytly häsiÿe te
eÿe däl di we 1754-n ji ÿyl da Ÿe di ÿyllyk
uruΔ baΔlanÿan ça, Fran siÿa De mir gazyk
Ame ri ka da güÿç li orny eÿe leÿär di.
≈ol wag ta çen li Fran siÿa Ka na dadaky
we Beÿik kö lü◊ ÿa kasyn daky indeÿ
urug laryny◊ en çe me si bi len ara gatnaΔygy
ÿo la goÿdy, Mis si si pi derÿasyny
eÿe le di we en çe me ga ladyr söwda nokadyny
bi na edip, Kwe bek den Täze Orle
ana çen li ÿaÿylyp gidÿän ägirt uly aÿ
Δe kil li im pe riÿany◊ çägi ni ber ka rar et di.
≈eÿle lik-de, guΔaklyk bi len çäk len meli
bol du lar. Fran suz lar di◊e bir bri tan
im pe riÿasy na däl-de, ame ri kan ko loniÿaçy
lary na-da howp salÿardy lar, sebäbi
Mis si si pi derÿasyny◊ jül ge sin de bel li
bir ÿag daÿy eÿelän Fran siÿa olary◊ günba
ta ra ÿaÿra magyny çäk len di rip di.
1754-n ji ÿyl da Dü kes ne ga lasyn da,
häzir ki Pen silwa niÿa Δtatyny◊ Pits burg
Δäherini◊ ÿerleΔÿän ÿerinde hereket edÿän
fran suz goΔuny bi len 22 ÿaΔly gö zeg çi
Jorj WaΔingtony◊ serkerdeligindäki Wirjiniÿany◊
milli gwardiÿasyny◊ arasynda
harby çaknyΔyk boldy.
Lon don da Söwda mi nistr li gi bu
dörän ÿag daÿy ara alyp mas la hat laΔma ga
sy nanyΔÿar. Bu mas la ha ta Nÿu-Ÿor ku◊,
Pen silwa niÿany◊, Me rilän di◊ we Täze
Ang liÿany◊ ko lo niÿa laryny◊ we kil le ri
gat naΔÿar. Iÿuny◊ 19-yn dan iÿul aÿyny◊
10-y na çen li Ol bany adyny alan Kongres
Nÿu-Ÿor ku◊ Ol bany diÿlen ÿe rin de
ÿer li iro kez ler taÿpasy bi len duΔuΔyk
ge çirÿär. DuΔuΔygy◊ mak sady iro kezler
bi len gat naΔygy gowu landyr mak we
olary◊ bri tanly la ra we pa darlygyny üpjün
et mek di.
Ame ri kan ko lo niÿa laryny◊ bir leΔigi
ni◊ „öz le ri ni◊ ÿok bo lup git mez ligi
üçin wajypdygyny” nyg ta mak bi len,
gat naΔyjy lar bir leΔi gi◊ Ol bany meÿil namasyny
ka bul et di ler. Ben ja min Franklin
ta rapyn dan tas la masy taÿÿar la nan
meÿil na ma ko rol ta rapyn dan bel le nen
pre zi den te ÿyg nak lary◊ ka rary esasynda
saÿla nan we kil le ri◊ uly ge◊eΔi bilen
bir lik de iΔlemäge ygtyÿar ber di.
Ko lo niÿa lary◊ ge◊eΔdäki we kil le ri ni◊
sany olary◊ umumy gaz na eden ma liÿe
goΔandyny◊ möç be ri ne gö nü den-göni
baglydy. Ge◊eΔ go ran mak, in deÿler
bi len ara gat naΔyk, söwda me se le le ri ne
ÿol baΔçylyk et me li di, Δeÿle hem, o◊a
gün ba tar daky ko lo niÿa la ra gö zeg çi lik
et mek we olar dan salgyt al mak ygtyÿary
ber lip di, em ma hiç bir ko lo niÿa Frankli
ni◊ meÿil na masyny ka bul et me di, sebäbi
ko lo niÿa lary◊ hiç bi ri si ni◊ salgyt
sal makly ga gö zeg çi lik et mek li gi-de,
gün ba tar ÿer le ri ni öz leΔdir mek li ge gözeg
çi lik et mek li gi-de mer ke zi häkimiÿet
le ri◊ eli ne be re si gel meÿär di.
St ra te giÿa taÿdan artyk maç or na eÿe
bol mak we ygty barly ÿol baΔçylyk ukyby
Ang liÿa Ÿe diÿyllyk uruΔda ÿe◊iΔ ge tirdi,
bu urΔu◊ di◊e uly bol madyk bir böle
gi gün ba tar ÿarym to ga lagy◊ ÿe ri ne
geç di.
1763-n ji ÿyl da Pa ri¤de gol çe ki len
ÿa raΔyk Δert na masyn da Fran siÿa bü tin
Ka na da dan, Beÿik köl ler den we Mis sisi
pi ni◊ ÿo karky jül ge sin den bri tan lary◊
peÿdasy na el çek di. De mir gazyk Ameri
ka da fran suz im pe riÿasyny dö ret mek
ba ra daky ar zuw-hyÿal puç boldy.
Fran siÿa dan üs tün çy kan dan so◊,
Bri ta niÿa Δu wag ta çen li inkär edip gelen
bir me se le si – öz im pe riÿasyny dolandyr
mak me se le si bi len ÿüz be-ÿüz
boldy. ≈ol pur sat dan baΔlap, Lon do na
öz ga ra magyn daky um masyz ÿer le ri

2-N JI BAP: KO LO NI AL DÖWÜR
go ra maklygy gur na maklyk ge rek di, ol
dür li ÿer le ri◊ we dür li halk lary◊ dür li isleg-ar
zuwlaryny düz gün leΔdir me li di we
im pe riÿa do landyryΔyny◊ çyk dajy-hara
jat laryny baΔardygyn dan en di gan, de◊
böl me li di.
Di◊e De mir gazyk Ame ri ka da Brita
niÿany◊ ÿer le ri iki es se den-de köp
artdy. At lan ti kany◊ ke nar ÿa kasyn daky
in siz je zo la ga Ka na dany◊ ÿe ri we Mis sisi
pi derÿasy bi len öz baΔy na bir im pe riÿa
bo lup du ran Äl li ge ni dag laryny◊ arasyndaky
ÿer goΔuldy. Ö◊ ag la ba köp çü ligi
pro tes tant lar we i◊lis ler bo lan ilaty◊
ha tary na in di fran suz di lin de gep leÿän
kwe bek li ka to lik ler we bö lek leÿin hristi
an laΔan in deÿler den bir gi de ni goΔuldy.
Täze we ö◊ki ÿer le ri go ra mak, olary dolandyr
mak um masyz köp pul hem-de
iΔgär le ri◊ sanyny◊ artdyryl magyny ta lap
edÿär di. ≈u iΔle ri ber jaÿ et mek den ö◊ki
ko lo ni al ul gam ejiz bo lup çykdy. 9

SEŸLEMLI AL-ARWAHLAR
1692-n ji ÿyl da Mas sa çu sets Δtatyny◊ Seÿlem obasyny◊ ÿet gin jek gyz laryny◊ bir
to pary gün ba tar in deÿ gul laryny◊ bi ri ni◊ aÿdyp be ren gür rü◊le ri ni di◊län le rin den so◊,
täsin tut gaÿla ra se zewar bo lupdyr lar. Bu ba ra da so ra lan da, olar birnäçe aÿaly◊ al-arwahdygyny
we olar dan ezÿet çekÿän dik le ri ni aÿdypdyr lar. ≈äherçäni◊ ilaty mu◊a haÿran gal sa
hem, bu bir täsin lik däl di, çün ki XVII asyr da Ame ri ka da we Ÿewro pa da jady göÿlik gi◊den
ÿaÿrapdy.
≈on dan so◊ky bo lup ge çen wa ka lar, Ame ri kany◊ taryhyn daky ÿe ke-täk wa kadygy na
ga ra maz dan, Täze Ang liÿany◊ pu ri tan dünÿäsi ni◊ dur muΔ we psi ho lo gi ki ÿag daÿyny Δe killendiriji
uly bir aÿna ÿaly bolup hyzmat etdi. ≈äher häkimiÿet ÿolbaΔçylary jadygöÿçilikde
aÿyp la ma lary di◊le mek üçin ÿyg nanyΔdy lar. Ne ti je de, ÿer li meÿha nany◊ eÿe si Bri jip BiΔopy
bu iΔde aÿyp lap je za landyrdy lar. Bir aÿy◊ için de ÿe ne-de bäΔ aÿal bu iΔde aÿyp lanyp dar dan
asyldy.
Mu◊a ga ra maz dan, bu ba bat da aΔa biyn jalyk bar ha artÿardy, çün ki kazyÿet Δol aÿypla
nan aÿal lary ruh lar ÿa-da arwah lar hök mün de gö ren dik le ri ba rasyn da Δaÿat lary◊ gürrü◊le
ri ni di◊lemäge rug sat be rip di. ≈u lar ÿaly hyÿaly arwah-jynly tym sal lardyr gör kez meler
aslyn da aÿratyn howpa eÿe di, sebäbi olary ne-hä haky kat ÿü zün de sel je rip bolÿar, ne-de
anyk lap. 1692-n ji ÿyly◊ güÿzü ne çen li 20-den gowrak adam, sol san da, birnäçe er kek adam
hem, Δu lar ÿaly aÿyp la ma lary◊ pi dasy boldy, 100-den gowragy bol sa azatlyk dan mah rum
edil di. Olary◊ arasyn da Δähe ri◊ i◊ gör nük li raÿat lary hem bardy. In di bu aljy ra◊◊ylygy◊
Seÿlem Δähe ri ni◊ daΔy na hem ÿaÿra ma howpy abanÿardy, Δo nu◊ üçin-de, ko lo niÿany◊
ç ä g i nd ä k i r u h a n y l a r Δ e ÿl e s o r a g e t m e l e r i ÿat y r m a k b a r a d a t ö wel l a e t d i l e r. Ko l o n i ÿa n y ◊
häki mi mu nu◊ bi len yla laΔdy we der◊ew iΔle ri ni ÿatyrdy. Azatlyk dan mah rum edi len ler
bol sa so◊ra ak landy lar, ölüm je zasy na hö küm edi len le ri◊-de günäsi ge çil di.
Seÿlem de al-arwah ba batyn da ge çi ri len der◊ew iΔle ri so◊ hem uzak wagt lary◊
dowamynda amerikalylary◊ a◊yndan çykmady. Psihologiki nukdaÿ nazardan taryhçylary◊
kö pü si 1692-n ji ÿyl da Seÿlem obasyny al-arwahlygy◊ barlygy na hakyky ynanç esasyn da
dörän aljy ra◊◊y ÿag daÿy◊ gurΔap alandygy bi len yla laΔÿar lar. Olar üns mer ke zin de gyzlary◊
bo landygy na ga ra maz dan, jo gapkär çi lik li uly adam lary◊ hem aljy ra◊◊y ÿag daÿa
düΔen di gi ni belläp geçÿär ler.
Eÿsem-de bol sa, günäkär we günälenÿän adam lary◊ Δahsyÿet le ri ba batyn da ge çi ri len
sel je riΔ iΔle ri bu ÿag daÿa köpräk aÿdy◊lyk salÿar. Seÿlem obasy Δol döwürdäki ko lo ni al
Täze Ang liÿany◊ köp ÿer le ri ÿaly, ag la ba ÿer le ri oba ho jalyk bi len meΔgul lanÿan pu ri tanlar
jemgyÿe tin den köpräk se na gat taÿdan ösen dünÿewi gur luΔa ta rap alyp barÿan ykdysady
we syÿasy öz ge riΔle ri baΔyn dan ge çirÿär di. Günäleÿän le ri◊ kö pü si mülk darçylyk we
but ha na bi len berk bag lanyΔyk da bo lan adaty dur muΔy◊ we kil le ri bol sa, aÿyp lanÿan alarwah
lary◊ birnäçe si ÿa◊y bir peÿda bo lup ug ran dü kan eÿe le ri dir söwdagär ler synpyny◊
w e k i l l e r i d i .
Seÿlem li le ri◊ ö◊ki adaty to par lary bi len täze dörän täjir ler to par laryny◊ arasyn da durmuΔ
we syÿasy häki miÿet ug run da alnyp bar lan gö reΔ Ame ri kany◊ tu tuΔ taryhyn da bo lan
jemgyÿet ler de gaÿta lanyp durdy, em ma bu Δäherçäni◊ ilatyn da öz öÿle rin de al-arwahy◊
a r k aÿ y n g e z i p ÿö r e n d i g i b a r a s y n d a e Δ i d e n l e r i n e b e rk y n a m d ö r äp, a l j y r a ◊ ◊ yl yk p e ÿd a b o -
lan da, bu he re ket de täsin we ölüm howply öwrü liΔik boldy.
Seÿlem de al-arwah lar ba batyn da ge çi ri len der◊ewdir so rag-i deg iΔle ri haÿran galdyryjy,
em ma galp, esassyz tol gun ma lary◊ be ren howply ne ti je le ri ni◊ has ratly nyΔany bo lup hyzmat
edÿär. Ÿog sa-da, syÿasy çe ke leΔme ler de köp adamy◊ garΔysy na töh met çi lik li iΔ alyp
bar mak pi ki ri ni köp lenç „al-arwah lary yzar la mak” jüm le si bi len a◊ladÿar lar. 8
AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA

2-N JI BAP: KO LO NI AL DÖWÜR
I◊lis ko lo niÿa laryny◊ we gün ba tar ÿer le ri◊ Δe kil len di ri liΔi, 1763–1775 ÿÿ.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA

AΔak da:
Jon Smit –
tu tanÿer li i◊lis
syÿa hatçysy we
göz leg çi si hem-de
Ame ri ka il kin ji ge lenle
ri◊ bi ri. Onu◊ baΔtutanlygyny◊
ne ti je sin de il kin ji
kynçylykly ÿyl lar da Jeÿms ta un
abat sak lanyp galdy.
DÖWLETI÷ EMELE
GEL ME GI
SU RAT LAR AR KALY TANY≈LYK
Iki asyry◊ dowamyn da, ÿagny 1607-n ji ÿyl dan XIX asyry◊ baΔlaryna
çen li Ame ri ka Jeÿms ta un da peÿda bo lan i◊lis le ri◊ il kin ji oturymly
obalaryna de◊eΔdireni◊däkiden has güÿçli özgerdi. Bir wagtlar Atlantikany◊
ke nar ÿa kasyn da bi ri-bi rin den üz◊e lik de dörän oturymly oba lardan
Amerika rewolÿusiÿa tarapyndan kemala gelen, demokratik ÿörelge
ler den ugur alÿan Kons ti tu siÿa esas lanÿan täze döwle te öwrül di.

Ame ri kan su ratΔy nasy Ben ja min Wes ti◊ (1738–1820)
çe ken su ratyn dan bir par ça. Mun da Wilÿam Pe ni◊ di ni
er kin li gi gözläp ge len kwa ker ler we beÿle ki gö çüp ge lenler
üçin ha las edi ji ke nar hök mün de özü ni◊ esas landy ran
Pen silwa niÿa ko lo niÿasyn da ÿaΔaÿan ÿer li ame ri kaly lar
bi len Δert na ma bag laΔÿan pur sady Δe kil len di ri len. Pe ni◊
de lawer li in deÿler taÿpasy na ada latly ga ra magy uzak
möh let li dost lukly gat naΔyk la ra esas goÿdy. Mun dan
ta pawutlylyk da beÿle ki ko lo niÿa lar da gö çüp ge len ÿewropaly
lar bi len in deÿ taÿpa laryny◊ arasyn da çaknyΔyk lar
bolÿardy.

Din pa raz pu ri tan lar dan bir ÿaΔuly (ÿo kar da) gar banyΔha nany◊
daΔyn da piwo içip du ran müΔde ri ler bi len ÿüz be-ÿüz bolÿar.
Et ra ba il kin ji le ri◊ ha taryn da gö çüp ge len, di ne berk uÿÿan
adam lar bo lan pu ri tan lar bi len täjir çi lik bi len meΔgul lanÿan has
dünÿewi ilaty◊ arasyn daky dartgynlylyk Täze Ang liÿany◊ ko lo ni al
za ma nasy na mah sus häsiÿet di.
Kot ton Ma ter (garΔy daky
sahy pany◊ aΔaky bö le ginde)
XVII asyry◊ ahyryn da we
XVI II asyry◊ baΔlaryn da i◊
gör nük li pu ri tan Δahs laryny◊
bi ri dir. Onu◊ „Täze Angliÿany◊
ruhy baÿlygyny◊
taryhy” atly göwrüm li iΔi
(1702) Täze Ang liÿany◊
dö re di liΔi ni◊ taryhy na
bagyΔlanyp, jik me-jik leÿin
ÿazy lan se ne na madyr.
Mun da Täze dünÿäni◊
öz leΔdi ril me dik gi◊iΔlik le rinde
Hu daÿy◊ Δalygyny esaslandyr
mak da pu ri tan lary◊
eden ta gal la lary ba rasyn da
hem dur lup ge çilÿär.

Di ni er kin lik we but ha nany döwlet den bö lüp aÿyr mak ug run da il kinji
gö reΔi ji le ri◊ bi ri bo lan Ro jer Wilÿamzy◊ heÿke li. I◊lis but ha na lary
bi len sak lan di ni ara gat naΔygy ma kul lan madyk Wilÿamz Mas sa çusets
den gaÿdan dan so◊, Rod-aÿlend ko lo niÿasyny◊ düÿbü ni tutdy.

1775-n ji ÿyl da Wir ji niÿa as samb leÿasyn da ge çi ri len
çe kiΔme ler wagtyn da Pät rik Hen ri, me ge rem, ame ri kan
rewolÿu siÿasyny◊ i◊ meΔhur jüm le si bo lan: „Ma◊a ÿa
azatlyk be ri◊ ÿa-da ölüm!” diÿen söz le ri ni aÿdÿar.

Ben ja min Frank lin – alym, oÿlap tapyjy,
ÿazyjy, çap ha na eÿe si, Fi la del fiÿa Δähe rini◊
düÿbü ni tu tan lary◊ bi ri, dip lo mat we
Ga raΔsyzlyk Jar na masy na, Δeÿle hem,
Kons ti tu siÿa gol çe ken adam lary◊ bi ri.
Frank lin Ame ri kany◊ özü ne mah sus bo lan
häsiÿet na ma laryny, ÿagny akyl-paÿhasy,
öz-ö zü◊i kämil leΔdirmäge bo lan ynamy
özün de jemlän adam.
AB≈-ny◊ dör dün ji Pre zi den ti Jeÿms Mädi sona
(sag da) köp lenç „Kons ti tu siÿany◊ atasy”
diÿilÿär. Kons ti tu siÿany ka bul et mek boÿunça
alnyp bar lan çe kiΔme ler de onu◊ ÿa zan
ÿazgy lary Alek sandr Ga mil tony◊ we Jon
Jeÿi◊ ÿazgy lary bi len bi le lik de top lanylyp,
„Fe de ra list Peÿpers” ady bi len çap edi lipdir.
Häzir ki döwür de bu ÿazgy lar ÿur du◊
raÿat laryny◊ hu kukdyr azatlygyny go ra mak
mak sady bi len, ÿe ri ne ÿe ti ri ji, ka nun çy karyjy
we kazyÿet ul gam lary bi ri-bi ri ne gö zeg çilik
edÿän we bir ul gam beÿle ki bir ul gamy◊
çäk den çyk magyny◊ ö◊ü ni alÿan hö kü me ti
do landyryΔy◊ res pub li kan gör nüΔi ni◊ nusgawy
ak lawjysy bo lup hyz mat edÿär.

1775-n ji ÿyly◊ 19-njy ap re lin de Mas sa çu sets
Δtatyny◊ Lek sing ton Δähe rin de ame ri kan rewolÿusiÿasyny◊
baΔla nandygyny aÿan eden il kin ji tü pe◊
atyΔyk lary Δe kil len di ri len. Ÿer li halk dan çy kan
meÿle tin çi ler to par laryny◊ go◊Δy Kon kord Δähe ri ni◊
ko lo ni al ÿa ragly güÿç le ri ni ele sal mak üçin gelÿän
Bri tan goΔun lary na ga bat ge len pur sady.

To mas Jeferson (ÿo kar da) – Ga raΔsyzlyk
Jar na masyny◊ awtory we AB≈-ny◊ üçün ji
Pre zi den ti. ≈eÿle-de, Jeferson Wir ji niÿa
uniwer si te ti ni esas landyrdy we Wir ji niÿa
Δtatyn daky ≈ar lat teswil li de ÿer leΔÿän
Ame ri ka da i◊ meΔhur jaÿlary◊ bi ri bo lan
Mon ti çel lony bi na et di.

Sag da: 1781-n ji ÿyly◊ 19-njy oktÿabryn da Wir ji niÿa Δtatyn daky
Ÿork ta un Δähe rin den Jorj WaΔing ton ta rapyn dan ser ker de lik edi len
lord Kornwol li si◊ we bri tan goΔunyny◊ boÿun eg me gi. Ÿork ta un
urΔuny◊ ta mam lan magy na we 1783-n ji ÿyl da Pa ri¤ Δert na masy
bi len ber ki di len ame ri kan ga raΔsyzlygy na ge tir di.
To mas Jefersony◊ göz ö◊ü ne ge ti ren tas la ma laryny◊ bi ri bo lan
Lÿu isi◊ hem-de Klarky◊ eks pe di siÿasyny◊ ikiÿüz ÿyllygyny ebe dileΔdirÿän
AB≈ –ny◊ poç ta mar kasy. Jefersony◊ käti bi Me riwe zer
Lÿu is we onu◊ dosty Uilÿam Klark 30-dan hem köpräk adamly
to pary◊ bi le git me gin de dört ÿyl lap dowam eden en tek bar lanylmadyk
we öwre nil me dik Gün ba ta ra syÿa ha ta ug rady. Olar Il lino
isdäki Kämp Wud dan Ore go na çen li i◊ so◊un da Ame ri kany◊
11 Δtaty na öwrü len ÿer le ri◊ üs ti bi len mü◊ler çe mil (1 mil= metr)
aralygy geç di ler.

Alek sandr Ga mil ton – Pre zi dent Jorj WaΔing tony◊ ad mi nist ra siÿasyn da ma liÿe
mi nist ri. Ga mil ton güÿç li fe de ral hö kü me ti◊ we ösen se na gaty◊ ta rap dary
bo lupdyr. Ÿer li hö kü me ti◊, Δtat lary◊ hu kuklylygyny◊ ta rap dary we ga raΔsyz
mülk dar lary◊ hem ÿer eÿe le ri ni◊ ukyby na uly ynam bil di ren To mas Jeferson
onu◊ garΔy daΔy bolypdyr.

Jon MarΔal – 1801–1835 ÿyl lar aralygyn da AB≈-ny◊ Ÿo kary kazyÿe ti ni◊ baΔ
kazysy. MarΔal kazyçylyk tej ri be sin de çel gi bo lup hyz mat eden birnäçe iΔle ri
ar kaly iΔle re täze den ga ra magy◊ ÿö rel ge si ni dö ret di. Bu-da Kong re si◊ ÿa-da
ÿe ri ne ÿe ti ri ji pu dagy◊ is len dik he re ke ti ni◊ Kons ti tu siÿa laÿykdygyny we hut
Δo nu◊ üçin-de, güÿç de di gi ni we ka nu na laÿyklygyny kes git le mek hu kugyny
hut ka ziÿet le ri◊ hu kugy ha sap la makdyr.

CHAPTER
3- N JI
BAP
GA RA≈SYZLY GA
TA RAP ŸOL DA
Bri tan salgyt lary na garΔy
„Bos ton çaÿ içiΔli gi” ady
bi len ta nalÿan nägi le lik ler,
1773-n ji ÿyl.

3-N JI BAP: GA RA≈SYZLY GA TA RAP ŸOL DA
„Rewolÿusiÿa uruΔ
baΔlanmaz dan ö◊ bo lup
geçdi. Rewolÿusiÿa
adamlary◊ ÿüreklerinde
we a◊yn dady.”
AB≈-ny◊ ö◊ki Pre zi den ti Jon Adams, 1818-n ji ÿyl
Käbir adam lary◊ ame ri kan rewolÿusiÿasyny◊
taryhy 1775-n ji ÿyl da il kin ji
atyΔyk lar baΔlan maz dan has ir baΔlandy
diÿip ha sap laÿanlygy na ga ra maz dan,
Ang liÿa bi len Ame ri kany◊ ÿol lary 1763-
n ji ÿy la çen li, ÿagny, Wir ji niÿa Δtatyndaky
Jeÿms ta un Δähe rin de il kin ji oturymly
ÿe ri◊ düÿbü ni◊ tu tul magy na bir
ÿarym asyr dan-da köp wagt geçÿänçä,
bi ri-bi rin den daΔlaΔmandy. Ko lo niÿa lar
ykdy sady hem me de ni ba bat da ep-es li
ösüp di ler we öz-ö zü◊i do landyr magy◊
köpÿyllyk tej ri be si ni ar ka lary na atypdylar.
1760-njy ÿyl lar da ko lo niÿa lary◊
ilatyny◊ umumy sany 1500000-den geçip
di. Bu san 1700-n ji ÿyl bi len de◊eΔdire
ni◊de, ilaty◊ alty es se den-de köp artandygyny
gör kezÿär di.
TÄ Z E KO LO N I A L U L GA M
Fran suz lar bi len in deÿle ri◊ arasynda
bo lan uruΔ ne ti je sin de dörän ÿagdaÿda
Bri ta niÿa täze gör nüΔli im pe riÿa
ze rurlyk duÿÿardy, ÿö ne Ame ri ka daky
ÿag daÿ öz ge riΔler den örän daΔdady.
Uzak ÿyl lary◊ dowamyn da ga raΔsyzly ga
en dik eden ko lo niÿa lar in di, hu su san-da,
fran suz howpy ara dan aÿry lan dan so◊,
az däl-de, gaÿta has köp er kin li gi ta lap
edÿär di ler. Täze ul gamy◊, haky kat danda
iΔle me gi we bar lag-gö zeg çi li gi◊ berki
dil me gi üçin, par la ment öz-ö zü◊i dolandyr
mak me se le le ri ni gowy öwre nen,
Δeÿle hem, daΔyn dan goΔulyΔmagy◊ islen
dik gör nüΔi ne çy dam et meÿän ko loniÿaçy
lar bi len gi diΔme li di.
Bri tan lar il kin ji no bat da ÿur du◊ içki
se bit le ri ni gur na maklygy ta lap et diler.
Ka na dany◊ we Ogaÿo derÿasyny◊
jül ge si ni◊ eÿe len me gi ame ri kaly lar dan
fransuz we indeÿ ilatlaryny◊ özlerinden
ÿüz owür mez ÿaly syÿa saty ÿö ret mekli
gi ta lap et di. Ÿö ne bu me se le de korollyk
häkimiÿetini◊ we koloniÿaçylary◊
bäh bit le ri çap raz gel di. Ko lo niÿa lar ilat
sany taÿdan gaty çalt ösÿär di ler we täze
oturymly ÿer ler aç mak üçin täze ÿer le re
mätäçdiler, Δu sebäpden hem, koloniÿalary◊
köpüsi öz serhetlerini günbatara –
Mis si si pi derÿasy na çen li gi◊elt mek li ge
hukuk berilmegini talap edÿärdiler.
Bri tan hö kü me ti täze ÿer le re ymykly
gö çüp barÿan lar in deÿler bi len täze
uruΔlary◊ baΔlan magy na sebäp bolmagyn
dan howatyr lanyp, ko lo niÿaçyla
ra täze ÿer le ri howluk man aç maklygy
ma kul bil di. Olary◊ pi ki ri çe, gün ba ta ra
süÿΔmegi çäklendirmek bilen, täze obalary◊
dö re dil me gi ne ÿol ber mez den ö◊,

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
bar bo lan oturymly ÿer le re ko rollyk gözeg
çi li gi ni doly üp jün et mek de bir çykal
ga bol malydy. 1763-n ji ÿyl da ka bul
edilen Korollyk Jarnamasy esasynda Äligeni◊,
Floridany◊, Missisipini◊ we Kwebeki◊
aralygyndaky ähli günbatar ÿerler
asly amerikalylary◊ peÿdalanmagy üçin
çäklendirildi. ≈eÿle etmek bilen korollyk
häki miÿe ti gün ba tar ÿer le re 13 ko loniÿany◊
hiç haÿsyny◊ dalaΔ etmezligine
we netijede, günbatara tarap ÿaÿramagy◊
ö◊ü ni al makly ga sy nanyΔdy. Dog rusy,
bu çäre dur muΔa doly de re je de ge çi rilmedik-de
bolsa, koloniÿaçylary◊ gözüne
ol olary◊ günbatar ÿerlerini eÿelemeklige
we ol ÿerlere göçüp barmaklyga bolan i◊
sadaja hukuklaryny◊-da ÿokary derejede
äsgerilmezligi bolup göründi.
Öz bar ha gi◊eÿän im pe riÿasyny golda
mak üçin pul ge rek bo lan bri tan hökü
me ti ni◊ täze ma liÿe syÿa saty has
mö hüm ne ti je ber di. Ko lo niÿa lary◊ goragy
na ge rek maddy se riΔde Ang liÿany◊
salgyt tö leÿji le ri ta rapyn dan üp jün edilme
li bol sa, on da ko lo niÿa lary◊ eÿe lerin
den gir de ji ler has berk do landyryΔ
ul gamyny◊ kö me gi bi len alyn maly bolar.
Bu bol sa ko lo niÿa lary◊ öz-ö zü ni dolandyr
magyny◊ zyÿany na bo lardy.
Täze ul gamy◊ da ba raly gi ri zil megi
ug run da ädi len il kin ji ädim 1733-nji
ÿyl da ka bul edi len i◊lis se bit le rin den
bol madyk ro mu◊ we ga ra Δiräni◊ importy
na güm rük pajyny salÿan Ga ra Δi re
ka nuny na de rek 1764-n ji ÿyl daky Δe ker
ba ra daky ka nuny◊ gi ri zil me gi boldy.
Bu ka nun daΔary ÿurt rom laryny◊ geti
ril me gi ni ga da gan et di; ÿur da ge tirilÿän
ga ra Δiräni◊ hem me si ne ujypsyz
paç bel len di, Δeÿle-de, çaky ra, ÿü pe ge,
kofä we beÿle ki zy nat zat lary na paç
bel len di. Täze ka nuny◊ gi ri zil me gi bilen
ga ra Δirä bel le nen pajy◊ möç be ri ni◊
azaldyl magy onu◊ Gol lan diÿany◊ we
Fran siÿany◊ West-In diÿa ada laryn dan
Täze Ang liÿany◊ romy täze den iΔläp
çy karÿan zawod laryn da täze den iΔlemek
mak sady bi len bi ka nun ge tir mek
ug run daky sy nanyΔyk lary◊ azal magy na
alyp ba rar diÿlen ta ma bardy. ≈e ker bara
daky ka nuny dur muΔa ge çir mek üçin,
güm rük gul lukçy laryn dan uly ta gal la bilen
ne ti je li iΔle mek lik ta lap edil di. Ameri
kan suwlaryn da ÿüzÿän bri tan harby
gämi le ri ne çig mal ga çakçylygy bi len
meΔgul lanÿan lary tus sag et mek li ge, töleg
le ri tö len me dik ÿag daÿda haryt lary
eÿe le rin den al makly ga we Δüb he li ÿerle
ri bar la ma ga ko roly◊ gul lukçy lary na
ÿö ri te ygtyÿar be ril di.
≈e ker ba ra daky ka nuny◊ esasynda
paç al magy◊ gi ri zil me gi we muny
dur muΔa ge çir mek çäre le ri Täze Angliÿany◊
söwdagär le ri ni◊ arasyn da uly
howatyr lan ma dö ret di. Olary◊ pi ki riçe,
hat da ujypsyz pajy◊ tö len me gi-de,
olary◊ täjir çi lik iΔi ne uly zar ba bo lup biler.
Söwdagär ler, ka nun çy karyjy eda ralar
we Δäher ilatyny◊ ÿyg nak lary bu täze
ka nu na garΔydyk laryny bil dirÿär di ler,
ko lo ni al ÿu rist ler bol sa Δe ker ba ra daky
ka nuny◊ gi riΔin de „gör kez me siz salgyt
sal mak ba ra daky” il kin ji ÿa◊zyt many
ÿü ze çy kardy lar. ≈ol Δy gar bol sa köpler
de mu nu◊ hut ata wa ta na garΔy hyÿanat
bo lup durÿan bir ame ri kan iΔi diÿen
düΔün je dö ret di.
So◊ra, 1764-n ji ÿyl da par la ment
„Onu◊ Aly hez ret le ri ni◊ goÿberÿän
kagyz akk re di tiwle ri ni◊ mun dan beÿläk
ko lo niÿa lar da tö leg se riΔde si hök mün de
ulanyl magyny◊ ö◊ü ni al mak mak sady
bi len” pul ba ra daky ka nuny gi riz di. Kolo
niÿa lary◊ söwdany◊ az we altyn pulu◊
he miΔe ÿet mez çi lik edÿän ÿe ri bo lup
durÿandyk lary üçin, bu çäre ko lo niÿalary◊
ykdy sa diÿe ti ne ÿe ne-de bir ÿük
bo lup düΔdi. 1765-n ji ÿyl da ka bul edi len
ko rollyk goΔun lary na de giΔli es ger le ri◊
ilat ta rapyn dan ek le nip-sak lan magy barasyn
daky ka nun (Qu ar te ring Act) hem
närazyçylyk bi len garΔy alyndy.

3-N JI BAP: GA RA≈SYZLY GA TA RAP ŸOL DA
GERB SALGYDY BA RA DAKY
KA NUN
Täze ko lo ni al ul gamyny◊ gi ri zil megi
bi len bagly çäre le ri◊ i◊ so◊kusy i◊
gu ra maçylykly garΔylygy◊ dö re me gi ne
ge tir di. „Gerb salgydy” diÿlip ta nalÿan
bu ka nun beÿle salgydy äh li ga zet le re,
pamf let le re, ygtyÿar na ma la ra kären de
ba ra daky Δert na ma la ra ÿa-da beÿle ki ÿuri
di ki res mi na ma la ra de giΔli edÿär, olardan
düΔÿän (ame ri kan güm rük çi le ri ni◊
ÿyg naÿan) gir de ji ler ko lo niÿa lary „go ramak
we olary◊ howp suzlygyny üp jün etmek
üçin” peÿda lan ma ga niÿet lenÿär.
Gerb salgydy ba ra daky ka nun täjirçi
li gi◊ is len dik gör nüΔi bi len meΔgul
bolÿan adam lary◊ äh li si ne-de edil Δeÿle
de re je de de giΔli di. ≈o nu◊ üçin-de, ol
Ame ri kany◊ ilatyny◊ gi◊ to par laryny◊:
jur na list le ri◊, ÿu rist le ri◊, din dar lary◊,
täjir le ri◊ we söwdagär le ri◊ arasyn da, demir
gazyk da hem gü nor ta da, gün do gar da
hem gün ba tar da ga zaply nägi le lik dö retdi.
Tiz wagt dan iri söwda kom pa niÿa lary
garΔylyk gör kez mek li gi gur na maklyk
üçin we im por ta garΔy adam lary◊ bi leleΔi
gi ni dö ret mek üçin jem len di ler.
Ata wa tan bi len alnyp barylÿan söwdany◊
de re je si 1765-n ji ÿyl da üzül-kesil
pe se gaçdy, sebäbi gör nük li adam lar
„Azatlyk ogul lary” ady bi len giz lin gura
ma lar dö ret di ler we Δol gu ra ma lary◊
üs ti bi len Gerb salgydy na de giΔli kanu
na garΔylyk bil dir me gi mak sat edindi
ler, Köp lenç olar aΔa ga zaply çäre ler
hem ge çir di ler. Ne ti je de, Mas sa çu setsden
Gü nor ta Ka ro li na çen li aralyk da
Δol ka nun ÿatyryldy, ga za ba ga lan halk
Δowsuzly ga uç ran güm rük iΔgär le ri ni
eda ra laryn dan çy karyp kowÿardy, ÿigrenç
çeΔme si ne öwrü len gerb le ri bol sa
ÿok edÿär di ler.
De le gat Pät rik Hen ri sebäp li ga harga
za ba mü nen Wir ji niÿany◊ Raÿat lar
palatasy maÿ aÿynda ençeme karar kabul
et di. ≈ol ka rar la ra laÿyklyk da gör kezme
siz salgyt sal maklyk ko lo niÿa lary◊
azatlyk lary na howp diÿlip yg lan edildi.
Raÿat lar pa la tasy Wir ji niÿany◊ ilaty
hem i◊lisleri◊ hak-hukuklaryna mynasyp
diÿip jar çek di. Bu bol sa olary◊ di◊e öz
we kil le ri ta rapyn dan salgyt salnyp bilin
jek di gi ni a◊ladÿardy. Iÿuny◊ 8-in de
Mas sa çu set si◊ ka nun çy karyjy eda rasy
äh li ko lo niÿa lary çagyrdy. Onu◊ maksady
1765-n ji ÿyly◊ oktÿabryn da Gerb
salgydy ba ra daky ka nu na de giΔli Nÿu-
Ÿork da ge çi ril me li gu rul taÿa we kil le ri
bel le mek di. Gu rul taÿda ko rollyk häkimiÿet
le rin den we par la ment den azat
bolmak baradaky çagyryΔdyr ÿüzlenmelere
garamak nazarda tutulÿardy. Amerikany◊
iΔlerine parlamenti◊ goΔulmagyna
garΔy ko lo niÿa lary◊ pi kir le ri ni jem lemek
de amatly bo lan Δol ÿag daÿdan 9 kolo
niÿa dan bo lan 27 we kil peÿda landy.
Uzaga çeken çekiΔmelerden so◊ gurultaÿ
”ola ra hiç hi li salgyt salyn mandy we kanun
taÿdan salnyp-da bi lin mez, bu di◊e
olary◊ öz le ri ni◊ ka nuny na laÿyklyk da
bo lup bi ler” we „Gerb salgydy na de giΔli
kanun koloniÿaçylary◊ hak-hukuklaryny
we azatlyk laryny aç-a çan ÿoÿmakly ga
ÿol açÿar” diÿip tassyk laÿan en çe me karar
ka bul et di.
WE KIL ÇI LIK SIZ SALGYT
SALMAK
≈eÿle lik bi len, we kil çi lik ba ra daky
me se le üns mer ke zin de boldy. Kolo
niÿaçy lary◊ pi ki ri ne görä, tä öz leri
obΔi na lar pa la tasy na öz ag za laryny
saÿlaÿan ça lar, par la ment de olary◊ öz
we kil çi li gi bol maz. Ÿö ne bu pi kir i◊lisle
ri◊ „hakyky we kil çi lik” düz gü ni ne
çap raz gelÿär di, ol düz gü ne laÿyklyk da
bol sa par la men ti◊ her bir ag zasy onu◊
saÿlaw binÿadyny◊ mülk dar lary◊ bir kiçi
to paryn dan dü zülÿän di gi ne ga ra mazdan,
bü tin ÿur du◊, hat da, im pe riÿany◊

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
bäh bi di ni go ra malydy. Je ma gaty◊ galan
laryny◊ bäh bi di bol sa par la men ti◊
ag zalygy na saÿlaÿan az sanly mülk dar
ta rapyn dan go ralÿar we ol Δol bir ÿer de
ÿaΔaÿan lary◊ bäh bit le ri bi len de◊ gelÿär
diÿip ha sap lanypdyr.
Bri tan res mi le ri ni◊ ag la basyny◊ pi kiri
çe, par la ment im pe riÿa eda rasy bol mak
bi len edil Bri ta niÿany◊ özün de bolΔy
ÿaly, ko lo niÿa lar da-da Δol häki miÿe te
we kil çi lik edÿär we Δol häkim li gi ÿe rine
ÿe tirÿär. Ame ri kan baΔtu tan lary bolsa
hiç hi li „im pe riÿa” par la men ti bo lup
bil mez diÿip garΔy çykdy lar; olar di◊e
ko rollyk häki miÿe ti bi len gat naΔyk lary
ka nuny ha sap laÿar lar. Çün ki um many◊
a◊yrsyn da ko lo niÿa lary dö ret mek li ge
hut ko roly◊ özi razylyk be rip di we di◊e
ko roly◊ özi olary do landyr magy◊ aladasyny
et di. Olar ko rol Ang liÿany◊, hem
Δol bir wagt da ko lo niÿa lary◊ ko rolydyr
diÿip tassyk laÿardy lar, em ma olar i◊lis
par la men ti ne ko lo niÿa lar üçin ka nun lary
ka bul et mek hu kugyny◊ be ril me li däl digi
ni, edil Δo nu◊ ÿaly-da, ko lo niÿa lary◊
ka nun çy karyjy gu ra ma laryny◊ Ang liÿa
üçin ka nun çy kar mak hu kugyny◊ be rilme
li däl di gi ni berk ta lap et di ler.
Bri tan par la men ti ko lo niÿa lary◊ piki
ri bi len yla laΔmak is le meÿär di. Ÿö ne,
bri tan söwdagär le ri öz söwda-satyk iΔleri
ni◊ ös me gi ne ame ri kan nägi le li gi ni◊
ÿa ra maz täsir et jek di gi ni duÿup, gi ri zilen
ka nun lary◊ ÿatyryl magyny◊ ta rapdary
hök mün de çykyΔ et di ler. Ne ti je de,
1766-njy ÿyl da par la men ti◊ ka rary bi len
Gerb salgydy na de giΔli ka nun ÿatyryldy,
„Ga ra Δi re ba ra daky ka nu na” bol sa üÿtget
me ler gi ri zil di. Ÿö ne, ko lo niÿa lary◊
üs tün den mer kez leΔdi ri len gö zeg çi li gi◊
ta rap dar laryny köΔeΔdir mek mak sady
bi len par la ment many taÿdan Δüb he döredÿän
umumy ka da-düz gü ni ÿa-da hakhu
kugy kes git leÿji bir ka nun ka bul et di.
≈ol ka nu na laÿyklyk da par la men te „makul
bilÿän is len dik ÿag daÿlaryn da” kolo
niÿa la ra haÿ-küΔ edÿän ka nun ka bul
etmäge ygtyÿar be ril di.
TAUNZHENDI÷ KANUNLARY
1767-n ji ÿyl özi bi len, ö◊ bar bolan
agzalalyklary has-da öjükdiriji çäreleri◊
ÿene ençemesini getirdi. Britaniÿany◊
ma liÿe mi nist ri Çarlz Ta unz hen de täze
ma liÿe syÿa satyny◊ tas la masyny düzmek
tabΔyrylÿar. Ame ri kan söwdasyndan
gümrük paçlaryny netijeli ÿygnamak
ÿoly bilen Britaniÿany◊ salgyt töleglerini
azalt magy mak sat edi nip, ol güm rükha
na do landyrylyΔyny ber kidÿär, Δol bir
wagt da hem Ang liÿa dan ko lo niÿa la ra
ug radylÿan kagyz, aÿna, gurΔun we çaÿ
üçin paç al maklygy tek lip edÿär. Ta unzhend
ka nun lary adyny alan bu ka nun lar
„ko lo niÿa lary◊ ÿur du◊ daΔyn dan getirÿän
harytlaryna girizilen salgytlar doly
ka nuny, ÿur du◊ içindäki salgyt lar (Gerb
salgydy na de giΔli ka nun ÿaly) bol sa kanuny
däl” diÿlen düz gü ne esas lanÿardy.
Ta unz hend ka nun laryny◊ mak sady
ko lo niÿa lary◊ häkim le ri ni, emin le rini,
güm rük iΔgär le ri ni we Ame ri ka daky
bri tan goΔun laryny gol da mak da peÿdalanyp
bol jak gir de ji le ri artdyr makdy.
Mu◊a jo gap edip, fi la del fiÿaly ak lawçy
Jon Di kin son öz „Pen silwan mülk darlaryny◊
hat laryn da” nägi le lik bil di rip,
par la men ti◊ im pe riÿa söwdasy na gözeg
çi lik etmäge hu kugyny◊ bardygyny,
ÿö ne paç lary◊ ÿur du◊ içindäki di li gi ne
ÿa-da daΔyn dakydygy na ga ra maz dan,
ko lo niÿa la ra salgyt sal ma ga onu◊ hukugyny◊
ÿok dugyny nyg tady.
Taunzhend kanunlaryny durmuΔa geçirmek
ugrundaky düΔündiriΔ iΔleri Gerb
salgydy na de giΔli ka nun ba ra daky kanun
lary dur muΔa ge çi ril jek bo lan daky
ÿaly ga zaply bol ma sa-da, esa san-da,
gündogar kenarÿaka Δäherlerinde ol örän
güÿç li geç di. Söwdagär ler ÿe ne-de bir
gezek „ÿurdu◊ daΔyndan haryt getirmez-

3-N JI BAP: GA RA≈SYZLY GA TA RAP ŸOL DA
lik” barasyndaky ylalaΔyklara ÿüzlenmeli
boldular, adamlar bolsa ÿerli önümler
bi len o◊Δuk etmäge baΔlady lar. My sal
üçin, koloniÿaçylar öÿde dokalan eΔikleri
geÿdi ler we çaÿy◊ ÿe ri ni tutÿan ösümlikden
peÿdalandylar. Olar öÿde ÿasalan
kagyz lary ulandy lar we jaÿlaryny re◊klemän
o◊dular. Bostonda täze kanunlary◊
güÿje gir me gi nägi le lik le re alyp bardy.
Güm rük gul lukçy lary paç ÿyg na makçy
bolanlarynda, ilat hüjüm edip, olara örän
gö dek da rady. ≈ol sebäbe görä-de, gümrük
do landyryΔ eda rasyny◊ we kil le ri ni
go ra mak mak sady bi len ol ÿe re bri tan
goΔunyny◊ iki polky ug radyldy.
Bos ton da bri tan goΔun laryny◊ bolmaklygy
bi düz gin çi li ge çagyryΔ ÿaly
bo lup gö rün di. 1770-n ji ÿyly◊ 5-n ji
martyn da ilat bi len bri tan es ger le ri ni◊
arasyndaky gapma-garΔylyk gazaply bidüz
gün çi li ge ÿazdy. Bri tan es ger le ri ne
gar at mak ÿaly, göräÿmäge zyÿansyz bir
he re ket den baΔla nan oÿu nu◊ so◊y hüjü
me ÿazdy. Kim dir bi ri „Ot aç!” diÿen
buÿrugy berÿär. Tüs se ÿatyΔan da, bostonly
lary◊ üçü si ni◊ gary◊ üs tün de öli
ÿa tandygy mälim bolÿar. „Bos ton gyrgynçylygy”
adyny alan bu to pa la◊ bri tanlary◊
we olary◊ zalym baΔtu tan laryny◊
do◊ÿü rek dik le ri ni◊ su but na masy hökmün
de beÿan edil di.
Ÿer ler de Δeÿle garΔyly ga du çar bo lan
par la ment 1770-n ji ÿyl da yza çe kilmäge
mej bur boldy. Ta unz hen di◊ äh li güm rük
paç lary, ko lo niÿa lar da zy nat zat ha sapla
nan we az sanly bar jamly raÿat lary◊
peÿda la nan çaÿyn dan baΔga zat la ra
güm rük salgyt lary ÿatyryldy. Par la menti◊
Δu◊a me◊zeΔ he re ke ti köp le re ko loniÿaçy
la ra edi len uly eg liΔi gi a◊ladÿardy
we Ang liÿany◊ garΔysy na kam pa niÿalar,
umu man, bes edil di. „I◊lis çaÿy na”
ko lo niÿa lary◊ gi ri zen ga da gançylygy
dowam edÿär di, ÿö ne bu gaty berk berjaÿ
edil meÿär di. Ko lo niÿa lary◊ pa jarlap
ös me gi dowam edÿär di we ko lo ni al
baΔtu tan lary◊ ag la basy in di ge le je gi öz
ygtyÿary na goÿbermäge garΔy däl di.
SÄMU EL ADAMS
Ÿö ne, asu dalyk üç ÿyl dowam edenin
den so◊, ra di kal lary◊ o diÿen uly
bolmadyk topary bar bolan agzalalygy◊
ÿatyΔmazlygy ug run da jan edÿär di. Olar
salgyt tölemeklik bilen ylalaΔmagy◊ özi,
hakykat ÿüzünde, parlamenti◊ koloniÿalary
do landyr ma ga hu kugyny◊ bardygy
bi len razy laΔmagy a◊ladÿar diÿip
aÿdÿardy lar. Olar da ge le jek de is len dik
pur sat ko lo niÿa lary par la ment ta rapyndan
do landyr mak ÿö rel ge si äh li ko loniÿalary◊
erkinliklerine uly zyÿan ÿetiriji
täsir de ÿaÿrady lar, diÿen howsa la bardy.
Ra di kal lary◊ arasyn da Mas sa çu setsden
bo lan Sämu el Adams i◊ täsir li Δahsdy.
Ol bir mak sat ug run da, ÿagny oktÿabr
ugrunda ÿadawsyz göreΔÿärdi. 1740-njy
ÿyl da Garward kol le ji ni ta mam lan dan
so◊, Adams döwlet gul lugyn da iΔle di –
jaÿlary◊ tüs seçy kar laryny◊ gö zeg çi si,
salgyt ÿyg naÿjy we Δäher ÿyg nak laryny◊
baΔlygy hök mün de iΔle di. Söwda da iΔi
o◊madyk Adams syÿa sat da bel li bir orny
eÿe le me gi baΔardy, Täze Ang liÿany◊
Δäher ÿyg nagy bol sa onu◊ üçin he re ket
sahnasy bolup, hyzmat etdi.
Adamsy◊ mak sady adam lary
jemgyÿet çi lik we syÿasy baΔtu tan laryny◊
ö◊ün de baΔyn dan ge çirÿän gor ku laryndan
ha las et mek di, ola ra öz güÿç le ri ne
we mö hüm li gi ne ynam dö ret mek di we
olary he re ke te galkyndyr makdy. ≈ol
mak sat bi len ol ga zet ler de ma ka la laryny
çap et dirÿär di, Δäher ÿyg nak laryn da söz
söz leÿär di, ko lo niÿaçy lary◊ de mok ra tik
hy juwlaryny gö reΔe çagyrÿan ka rar lary◊
ka bul edil me gi ni ga zanÿardy.
1772-n ji ÿyl da ol Bos tony◊ Δäher
ÿyg nagyny ko lo niÿaçy lary◊ hu kugyny
ta lap edip ga zan mak üçin, „ara gat naΔyk
ko mi te ti ni” saÿla makly ga yryp bil di.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
Bu ko mi tet kazy lary◊ iΔ hakyny Bri taniÿany◊
güm rük ha nany◊ gir de ji sin den
tö le mek ba ra daky ka rary na garΔy çykdy.
Kazy lar iΔ hak lary ba bat da ka nunçylyk
gu ra ma lary na ga raΔly bol maz lar we,
Δo nu◊ üçin-de, onu◊ ö◊ün de ha sa bat
ber me li bol maz lar, bu bol sa „do landyrmagy◊
des pot gör nüΔi ne” ge ti rer diÿip
ko mi tet gorkdy. Ko mi tet bu me se le
boÿun ça beÿle ki Δäher ler bi len gep leΔikler
ge çir di we olary◊ jo gap ber mek le ri ni
ta lap et di. Haky kat da, ko mi tet ler ko loniÿa
lary◊ äh li sin de diÿen ÿaly dö re dildi,
olar dan bol sa ne ti je li rewolÿu si on
gu ra ma lary◊ ba zasy ösüp ÿe tiΔdi. Ÿöne
Adam sa ÿangyn dö ret mek üçin doly
ÿangyç ÿet meÿär di.
BOS TON „ÇAŸ IÇI≈LI GI”
1773-n ji ÿyl da Bri ta niÿa, her
ni çik hem bol sa, Adams we onu◊ tarap
dar lary çykgynsyz bir me se le bi len
ÿüz be-ÿüz bolÿar lar. ÇylΔyrymly ma liÿe
ÿag daÿy na düΔen kuwwatly Ost-Hin di
kom pa niÿasy bri tan hö kü me ti ne haÿyΔ
bi len ÿüz lenÿär. Hö kü met bol sa o◊a kolo
niÿa la ra eks port edilÿän äh li çaÿy◊ üstün
den agalyk et mek hu kugyny peΔgeΔ
berÿär. Hö kü met, Δeÿle-de Ost-Hin di
kom pa niÿasy na çaÿy lo maÿ alÿan we
ö◊ çaÿ sat mak bi len meΔgul lanÿan kolo
niÿaçy lar bi len iΔ salyΔman, gö nü dengö
ni ila ta çaÿ satÿan lary çaÿ bi len üp jün
et mek li ge rug sat ber di. 1770-n ji ÿyldan
so◊ bi ka nun çaÿ söwdasy i◊◊än gi◊
möç ber ler de alnyp baryldy. Ame ri ka da
sarp edilÿän çaÿy◊ uly muk dary daΔary
yurt ö◊ü mi di, özem güm rük salgydy tölenmän,
ÿur da bi ka nun ge ti rilÿär di.† öz
adam laryny◊ üs ti bi len adaty ba ha dan
has ar zan sat mak bi len Ost-Hin di kompa
niÿasy çaÿy ÿur da bi ka nun ge tir mek
iΔi ni peÿdasyz et di we Δol bir wagt da
ko lo niÿany◊ ga raΔsyz täjir le ri ni◊ ÿagdaÿy
na howp saldy. Di◊e bir söwdasynda
çe ken ÿit gi le ri däl-de, agalyk sü rü ji
ÿag daÿy◊ ÿü ze çy kanlygy üçin, ko lo ni al
söwdagär ler ga raΔsyzlygy wagyz edÿän
ra di kal la ra goΔuldy lar.
Atlantikany◊ kenarÿakasyny◊ baΔyndan
aÿagyna çenli ähli portlarynda Ost-
Hin di kom pa niÿasyny◊ adam lary iΔden
çyk ma ga mej bur bol du lar, täze gelÿän
çaÿlar bol sa ÿa-ha yzy na Ang liÿa ugradylÿardy,
ÿa-da sak la mak üçin am marlara
basylÿardy. Ÿöne Bostonda kompaniÿany◊
adamlary korollyk hökümetini◊
goldamagynda koloniÿaçylary◊ garΔysyna
gidip, oppozisiÿany göz ö◊ünde tutmak
bilen gelÿän ÿükleri düΔürmeklige
taÿÿar lanyp baΔlady lar. 1773-n ji ÿyly◊ dekabr
aÿyny◊ 16-syny◊ gi je si in deÿ keΔbine
gi ren bir to par adam Sämu el Adamsy◊
habarly bolmagynda aÿlagda labyr taΔlan
üç sany i◊lis gämi si ne ara laΔdy we olary◊
çaÿ ÿü kü ni◊ äh li si ni Bos ton ay lagy na
taΔlady. Olar „eger-de çaÿ düΔü riläÿse,
koloniÿaçylar salgyt tölemäge boÿun bolar
lar we ony satyn alar lar” diÿen gorky
bi len bu çärä ÿüz urupdy lar. Adams we
onu◊ to pary öz il deΔle ri ni◊ ÿö rel ge le re
wepalydyklaryna Δübhelenÿärdiler.
Britaniÿa indi kynçylykly geçiΔ döwri
bi len ÿüz be-ÿüz boldy. Ost-Hin di kompa
niÿasyny◊ par la ment hu kugy bardy,
eger-de çaÿy◊ ÿok edil me gi tem mi siz
galdyrylaÿsa, onda parlamenti◊ koloniÿalary◊
üstünden gözegçilik edip bilmeÿändigini
bütin dünÿäni◊ ö◊ünde ykrar etdigi
bolÿardy. Res mi Ang liÿa iΔ ÿü zün de
Boston çaÿ hadysasyny wandalizm akty
hök mün de bi ragyz dan ÿaz gardy we kolo
niÿaçy lary agyzdyryk la mak üçin, kanuny
çäreleri◊ görülmelidigini aÿtdy.
MEJ BURY KA NUNY AKT LAR
Par la ment bu ÿag daÿa täze ka nun lar
bi len jo gap ber di, ko lo niÿaçy lar ol kanun
lary „mej bury ÿa-da çy dap bol ma jak
ka nun lar” diÿip at landyrdy lar. Ol ka-

3-N JI BAP: GA RA≈SYZLY GA TA RAP ŸOL DA
nun lary◊ bi rin ji si Bos ton porty ba ra daky
ka nun bo lup, ol ÿok edi len çaÿy◊ ba hasy
tö lenÿänçä, Bos ton por tuny ÿapdy – bu
ÿag daÿ Δähe ri◊ bü tin ÿaΔaÿΔy na howp
salÿardy, sebäbi Bos to na de◊iz ÿo luny◊
ÿapyl magy ykdy sady heläk çi li gi alamat
landyrÿardy. Beÿle ki çäre ler ÿer li
häki miÿet le ri◊ ygtyÿarlyk laryny çäk lendirÿär
di we gu ber na tory◊ rug sady bolmaz
dan ge çi rilÿän Δäher ÿyg nak laryny
ga da gan edÿär di. Jaÿla ra ÿer leΔdir mek
ba ra daky ka nun ÿer li häki miÿet le ri britan
goΔun lary üçin ÿa ramly jaÿlary tapmakly
ga we ze rurlyk bol sa, harby lary,
hat da, hu susy jaÿlar da ÿer leΔdir mek lige
borçly edÿär di. Bu ka nun lar, par lamen
ti◊ gü man ediΔi ÿaly, Mas sa çu set si
boÿun eg dir me gi◊ we çet leΔdir me gi◊
de re gi ne, gaÿta beÿle ki äh li ko lo niÿalary
o◊a kö me ge galkyndyrdy.
Edil Δol bir wagt da diÿen ÿaly kabul
edi len Kwe bek ka nuny Kwe bek welaÿatyny◊
çäk le ri ni gi◊elt di we fran suz
ilaty na di ne uÿmak er kin li gi ni ber di hem
ka nuny däp-des sur lary bel le mek li ge
müm kin çi lik dö ret di. Ko lo niÿaçy lar bu
ka nuny◊ gi ri zil me gi ne nägi le lik bil dirdi
ler, sebäbi ol ame ri kan lary◊ gün ba tara
ÿaÿra magy ba ra daky ö◊ki ta lap laryny
inkär edip, ge le jek de de mir gazyk dan we
de mir gazyk-gün do gar dan ro man-ka tolik
we laÿat bi len gurΔal mak howpuny
salÿardy. Kwe bek ka nuny je za landyryjy
çäre hök mün de ka bul edil me dik-de bolsa,
ame ri kaly lar o◊a mej bury ka nuny akt
hök mün de ga rady lar we „bäΔ mej bury
akt lary◊” bi ri hök mün de ba ha ber di ler.
Wir ji niÿany◊ Δäher li ler öÿü ni◊ masla
haty boÿun ça 1774-n ji ÿyly◊ 5-nji
sentÿabryn da „ko lo niÿa lary◊ häzir ki
bet batçylykly ÿag daÿyny ara alyp masla
hat laΔmak” mak sady bi len ko lo niÿalary◊
wekilleri Filadelfiÿa ÿygnandylar.
Bi rin ji kon ti nen tal gu rul taÿ hök mün de
belli bolan bu duΔuΔygy◊ delegatlary welaÿat
gurultaÿlarynda ÿa-da jemgyÿetçilik
ÿyg nak laryn da saÿlandy. Jor jiÿa dan
baΔga her bir ko lo niÿa azyn dan bir we kil
iber di. Umumy sany 55 bo lan de le gat lar
dür li pi kir le ri beÿan et mek üçin azlyk etme
se-de, hakyky çe kiΔme ler we ne ti je li
he re ket et mek üçin ju da az boldy. Ko loniÿa
lary◊ ga raÿyΔlaryny◊ gap ma-garΔy
çyk magy de le gat lar üçin hakyky kyn
ÿag daÿa öwrül di. Olar bri tan hö kü me ti
eg liΔik eder ÿaly, berk je bis lik gör kez meli
di ler, Δol bir wagt da-da aram rak bo lan
ame ri kaly lary howsa la sal mazlyk üçin,
islendik radikalizme ÿa-da garaΔsyzlyga
ÿa◊zyt ma dan sowa geç me li di ler. Maksatnamadan
seresaplylyk bilen edilen giriΔ
sözi mejbury aktlara boÿun egmezlik
barada „aÿgytlylyk” bilen jemlendi.
Gu rul taÿ en çe me ka rar ka bul et mek
bi len öz iΔi ni ta mam lady. Olary◊ arasynda
ko lo niÿaçy lary◊ „ÿaΔaÿΔa, er kin lige
we hu susy eÿe çi li ge” hu kugy, Δeÿle
hem, we laÿat lary◊ ka nun çy karyjy gura
ma laryny◊ „salgyt sal magy◊ we içe ri
syÿa saty◊ äh li me se le le ri ni” çöz mek hukugy
ba ra daky ka rar lar bardy.
Ÿö ne, gu rul taÿy◊ i◊ mö hüm ka rary
„Kon ti nen tal bi le leΔi gi ni” dö ret mek bara
daky ka rar boldy, ol söwda gi ri zi len
ga da gançylygy täze den di kelt me gi we
ko mi tet ler ul gamyny dö ret mek li gi göz
ö◊ün de tutdy. ≈ol ko mi tet ler ul gamyny◊
mak sady güm rük ge çel ge le ri ni bar lamak,
yla laΔygy bo zan söwdagär le ri◊ atlaryny
çap et mek, olary◊ ÿur da ge ti ren
haryt laryny elin den al mak, tygΔytlyly ga,
ykdy sadyÿe ti◊ we se na gaty◊ ös me gi ne
ÿar dam et mek di.
≈ol bi le leΔik des si ne ko lo niÿa larda
baΔtu tanly ga eÿe boldy we ko rollyk
häki miÿe tin den nam-nyΔan göÿmazly ga
ÿer li täze gu ra ma lar üçin iter gi boldy.
Ga raΔsyzlygy◊ ta rap dary bo lan baΔtutan
lary◊ ÿol baΔçylygyn da Δol gu ra ma lar
ilaty◊ di◊e gurp lu lar gat lagyn dan dälde,
eÿsem hünär men se net çi ler to paryndan,
hu su san hem ÿu rist ler ta rapyn dan,

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
gü nor ta daky ho jalyk lary◊ düÿbü ni tutan
lary◊ kö pü sin den we en çe me täjir lerden
gol daw tapdy lar. Olar ikir ji◊lenÿänle
ri öz ha tary na çek me gi, gol daw ta pan,
he re ke te duΔmançylykly ga raÿan la ra
bol sa tem mi ber me gi baΔardy lar. Olar
harby üp jün çi li gi we goΔun top la magy
ber jaÿ edip baΔlady lar. Olar jemgyÿetçi
lik pi ki ri ni rewolÿu siÿa ta rap gö nükdirÿär
di ler.
Ame ri kaly lary◊ kö pü si öz hu kuk laryna
bri tan lar ta rapyn dan kast edil me gi ne
nägi le lik bil dirÿär di ler. ≈eÿle-de bol sa,
olar dartgynlylygy gep leΔik ler ar kaly
yla laΔyk ÿoly bi len pa ra hatçylykly çözmek
li ge sar pa goÿÿardy lar. Gep leΔik ler
to pary na ko rol ta rapyn dan bel le nen gullukçy
lar, zor luk-sü te mi◊ ulanyl magyna
garΔy bolÿan kwa ker le ri◊ ag la basy,
Δeÿle hem, beÿle ki di ni Δa ha lary◊ ag zalary,
täjir ler◊ kö pü si, hu su san-da, merke
zi we gü nor ta ko lo niÿa lar dan birnäçe
nägi le mülk dardyr ser het ÿa kasyn da oturan
raÿat lar girÿär di ler.
Ko rol Δeÿle köp sanly aram pi kir li
raÿatlar bilen ÿaranlyga öz täsirini ÿetirip,
ola ra wagtyn da eg liΔik edip, öz ÿagdaÿyny
berkidip bilerdi, netijede rewolÿusia
meÿil li adam lar onu◊ garΔysy na çykyΔ
etmäge çe ki ner di ler. Em ma Jorj II I-ni◊
hiç hi li eg liΔi ge git mek hyÿaly ÿokdy.
1774-n ji ÿyly◊ sentÿabryn da fi la delfiÿaly
kwakerleri◊ ÿüzlenmesine ol: „Bije
atyldy, ko lo niÿa lar ÿa boÿun eger ler,
ÿa-da ÿe◊er ler” diÿip ÿazdy. Bu he re ket
mejbury kanunlary◊ kabul edilmeginden
so◊ wakalary◊ ÿaÿba◊lanmagyndan gorka
düΔen he re ket edÿän düz gü ni◊ ta rapdarlaryny
çetleΔdirdi.
REWOLŸU SIŸANY÷
BA≈LANMAGY
Aÿaly ame ri kaly bo lan gör me geÿ i◊lis
jentl me ni ge ne ral To mas Geÿj Bos tondaky
harby bö lü me ÿol baΔçylyk edÿär di.
≈ol ÿer de syÿa sat bi len meΔgul bol mak
büs-bü tin leÿ diÿen ÿaly söwdany◊ ornuny
eÿeläp di. Geÿji◊ ko lo niÿa lar daky
esasy we zi pe si sü tem edi ji ka nun lary
güÿje gi riz mek di. Bos ton dan 35 ki lo metr
uzaklyk da ÿer leΔÿän Kon kord Δähe rin de
mas sa çu sets li ko lo niÿaçy lary◊ däri hem
harby en jam lary top laÿandygyny eΔiden
de, ol Δol ÿe re öz harby bö lü min den
güÿç li es ger ler to paryny ibe rip, Δol ÿarag
lary el le rin den al magy tabΔyrdy.
Bri tan harby güÿç le ri uzakly gi je
ÿol ÿöräp, 1775-n ji ÿyly◊ 19-njy ap relin
de Lek sing ton obasy na baryp ÿet di
we säher üm ri ze rarly zor dan gö rünÿän,
aÿgytly ço zuΔa taÿÿar bo lup du ran ÿetmiΔ
„mi nutçyny” gör di. Olary◊ her minut
da söweΔmäge taÿÿardyk lary üçin,
ola ra Δeÿle at ber lip di. Mi nutçy lar sessiz
je garΔylyk bil di rip o◊makçy bol dular,
em ma bri tan goΔunyny◊ baΔtu tany
maÿor Jon Pit keÿrn: „Dar ga◊, nälet si◊en
goz ga la◊çy lar! Güm bo lu◊, it ler!” diÿip
gygyrdy. Mi nutçy lary◊ ÿol baΔçysy kapi
tan Jon Par ker tä öz le ri ne ok atylÿança,
il kin ji at mazlygy to pary na tabΔyrdy.
Il kin ji tü pe◊ se si çy kan pur sady ameri
kaly lar eÿÿäm yza çe ki lip baΔladylar,
aty lan tü pe◊ se si bri tan güÿç le ri ni◊
hem mi nutçy lary oka tu tup baΔla magyna
ge tir di. Bri tan lar so◊ra naÿzaly hüjü
me geç di ler, em ma söweΔ meÿdanynda
8 je set we 10 sany ÿa ra la nan es ger
galdyrdy lar. Ralf Wal do Emer sony◊ bu
ba bat daky ÿygy-ÿygy dan aÿdylÿan sözle
ri ne görä, bu „Bü tin dünÿä ÿa◊ sa lan
tü pe◊ se si” bo lupdy.
Bri tan lar so◊ra Kon kor da hü jüm etdi
ler. Ame ri kan lar köp möç ber de harby
en jam lary alypdy lar, ÿö ne bri tan lar galan
zat lary◊ hem me si ni ÿok et di ler. Ol
wag ta çen li ame ri kaly lar Δähe ri◊ ete gi ne
öz güÿç le ri ni jem le di ler we Kon kor da
ta rap süÿΔdü ler, bri tan lary◊ harby güÿçle
ri uly ÿit gi le re se zewar bo lup, Bos to na
ta rap uza ga çe ken yza çe ki liΔi baΔlady-

3-N JI BAP: GA RA≈SYZLY GA TA RAP ŸOL DA
lar. ≈eÿle-de bol sa, ÿi ti gyzyl re◊k li
eΔikdäki bri tan es ger le ri meÿle tin es gerler
üçin nyΔa na öwrül di ler. Uzakly ÿo lu◊
dowamyn da daΔ diwar lary◊, baÿyr lary◊
we jaÿlary◊ a◊yrsyn dan Midl sek si◊
her obasyny◊ we daÿhan ho jalygyny◊
meÿle tin es ge ri ola ra hü jüm edÿär di.
Tap dan düΔen es ger ler süÿre nip, öz le ri ni
Bos to na atan laryn da, olary◊ öl dü ri len leri
ni◊ we ÿa ra lan laryny◊ sany 250 adamdan
ge çip di. Ame ri kaly lary◊ çe ken ÿitgi
si 93 adam boldy.
1775-n ji ÿyly◊ 10-njy maÿyn da Fila
del fiÿa da, Pen silwa niÿa Δtatyn da
en tek Lek sing ton daky we Kon korddaky
howsa la dö re di ji wa ka lary◊ se si
ÿatyΔman ka, ikin ji kon ti nen tal gu rul taÿ
ge çi ril di. Gu rul taÿ maÿ aÿyny◊ 15-i ne
çen li urΔa baΔla ma ga ses ber di we ko loni
al meÿle tin çi le ri res mi taÿdan goΔun
gul lugy na çagyr mak ba ra da ka rar ka bul
et di, Δeÿle hem, wir ji niÿaly pol kownik
Jorj WaΔing tony ame ri kan güÿç le ri ni◊
BaΔ ser ker de si we zi pe si ne bel le di. ≈ol
wagty◊ dowamyn da ame ri kaly lar Boston
dan uzak da bol madyk Ban ker Hil li◊
ete gin de uly ÿit gi ler çek di ler. Gu rultaÿ,
Δeÿle-de, güÿze çen li de mir gazy ga
ta rap Ka na da git me gi buÿurdy. So◊rak
Mon re aly eÿe le mek le ri ne ga ra maz dan,
ame ri kaly lar gyΔda Kwe be ke eden hü jümin
de ÿe◊liΔe se zewar bol du lar we Nÿu-
Ÿor ka gaÿdyp gel di ler.
Harby çaknyΔyk lary◊ dö re me gi ne
ga ra maz dan, kon ti nen tal gu rul taÿy◊ käbir
ag za lary üçin he ni ze çen li Ang liÿadan
doly aÿryl mak pi ki ri ÿatdy. Iÿul da
Jon Di kin son zeÿtun Δa hasy ÿüz len me
ady bi len ta nalÿan ka rary◊ tas la masyny
taÿÿar lady. On da yla laΔy ga ge linÿänçä,
ÿe ne-de bo laÿjak duΔmançylykly he reket
le ri◊ ö◊ü ni al maklygy ko rol dan haÿyΔ
et di (zeÿtun Δa hasy – pa ra hatçylygy◊
ala maty). Bu ÿüz lenmä Ko rol ga bagyny
hem galdyr mady we 1775-n ji ÿyly◊ awgust
aÿyny◊ 23-ün de ÿüz len me çap edip,
on da ko lo niÿa lar goz ga la◊ ÿag daÿyn da
diÿip yg lan et di.
Bri ta niÿa gü nor ta ko lo niÿa lar özü ne
we paly bo lup ga lar lar diÿip umyt edÿärdi,
sebäbi olar gul çuly ga bil bag laÿardylar.
Günorta plantatorlaryny◊ köpüsi Britaniÿany◊
garΔysyna gozgala◊ turuzmak
gullary◊ ÿer eÿelerine garΔy gozgala◊ turuz
magy na ge ti rer öÿdüp gorkÿardy lar.
1775-nji ÿyly◊ noÿabrynda Wirjiniÿany◊
häki mi Lord Dan mor bri tan lary◊ tarapynda
göreΔjek gullary◊ ählisine azatlyk
bermegi teklip etdi. Ÿöne Danmory◊
bu çagyryΔy öz ge ÿag daÿda bri tan täjine
wepaly bolup galjak wirjiniÿalylary◊
kö pü si üçin goz ga la◊çy lary◊ ta rapy na
geçmäge iter gi bo lup hyz mat et di.
De mir gazyk Ka ro li nany◊ häki mi
JoΔia Mar tin hem de mir gazyk ka ro linaly
lary◊ täje we paly bo lup gal maklary
ugryn da ta gal la baryny et di. Marti
ni◊ çagyryΔy na 1500 adam ses le nen
wagtyn da bri tan goΔunyny◊ kö me gi gelip
ÿe tiΔÿänçä, olar rewolÿu si on goΔun
ta rapyn dan der bi-dagyn edil di. Bri tan
harby gämi le ri ke nar bi len aΔaklygyna
ÿü züp Gü nor ta Ka ro li na Δtatyny◊
Çarls ton Δähe ri ne go laÿlady we 1776-
njy ÿyly◊ iÿunyn da ir er tir den Δähe ri
oka tu tup baΔlady. Ÿö ne, gü nor ta ka roli
naly lary◊ taÿÿar lanyp ÿe tiΔmäge wagtlary
bo lupdy we olar aÿy◊ ahyry na çen li
bri tan lary◊ hü jü mi ni yza ser pik dir me gi
baΔardy lar. Iki ÿyl dan-da uzag rak britan
lar Gü nor ta da gö rün me di ler.
„ KÖP ÇÜLIGI ÷ PAŸ H A SY ” W E
GA RA≈SYZ LYK
1776-njy ÿyly◊ ÿanwarynda
syÿasy te oriÿaçy we ÿazyjy To mas
Peÿn 50 sahy pa dan yba rat „Köp çü ligi◊
paÿhasy” atly ki tap ça çap et dir di.
Ol Ame ri ka Ang liÿa dan 1774-n ji ÿylda
ge lip di. Üç aÿy◊ dowamy da ki tapçany◊
100000 sanysy satyldy. ≈ol iΔin de

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
Peÿn mirasdüΔer monarhiÿa düΔünjesini
tankyt lap, „häki miÿet baΔyn da bo lup,
täç geÿip, ÿaΔap ge çen ha ram hor lary◊
hem me sin den bir päk, wy¤danly adam
jemgyÿet üçin has gym matlydyr” diÿip
nyg tady. Ol: „Iki zat dan bi ri ni saÿlamaly:
ÿa ko roly◊ sü te mi ne we san dan
ga lan hö kü me te dyngysyz boÿun bolmagy
dowam et me li ÿa-da öz-ö zü ni üpjün
edÿän azat, ga raΔsyz res pub li kany◊
er kin li gin den we bagt-eΔre tin den lez zet
al maly” diÿÿär di. Ko lo niÿa lary◊ hemme
sin de gi◊den ÿaÿran „Köp çü li gi◊
paÿhasy” kitapçasy bölünip aÿrylyp, özbaΔdak
bol mak hy juwyny◊ biΔiΔme gi ne
ÿardam etdi.
Ÿö ne her bir ko lo niÿa res mi jar namany◊
ma kul lan magyny ga zan malydy.
Ikin ji kon ti nen tal gu rul taÿy◊ bi rin ji mejli
si ni◊ ge çi ril me gi ne laÿyk bir ÿyl bolan
da, 1776-njy ÿyly◊ 10-njy maÿyn da
bö lü nip aÿryl ma ga çagyrÿan ÿüz len me
ka bul edil di. In di di◊e res mi jar na many◊
özi ge rek di. Iÿuny◊ 7-sin de wir ji niÿaly
Ri çard Gen ri Li: „Bu Bir leΔen ko lo niÿalar
azat we ga raΔsyz Δtat lardyr lar we hut
Δeÿle bol ma ga olary◊ hak-hu kuk lary
bardyr...” diÿip yg lan eden ÿüz len me si ni
hö dür le di. Haÿal etmän hem, wir ji niÿaly
To mas Jefersony◊ ÿol baΔçylygyn da resmi
jar na many taÿÿar la mak üçin 5 adamdan
yba rat bo lan iΔ to pary saÿlandy.
Köp bö le gi Jeferson ta rapyn dan
taÿÿar lanyp, 1776-njy ÿyly◊ iÿul aÿyny◊
4-ün de ka bul edi len Ga raΔsyzlyk Jar namasy
di◊e bir täze döwle ti◊ dörän di gi ni
yg lan etmän, eÿsem bü tin dünÿäde he reke
te ge ti ri ji güÿje öwrü len adam zat erkin
li gi ni◊ täze pel se pe si ni◊ düÿbü ni-de
tutdy. Jar na ma köp ba bat da fran suz lary◊
we i◊lis le ri◊ ma garyf syÿasy pel se pe si ne
esas lan sa-da, Jon Lo ku◊ „Döwlet ba rada
ikin ji ylmy iΔi” jar na ma i◊◊än güÿç li
täsi ri ni ÿe tir di. Lok i◊lis le ri◊ adaty hukuk
laryny esas edip aldy we ony kül li
adam zady◊ te bigy hu kuk lary hök münde
umumy laΔdyrdy. Jar na many◊ il kin ji
ben din de Lo ku◊ döwle ti eda ra do landyrmagy◊
jemgyÿet yla laΔygy tagly matyny
ÿady◊a salÿar:
Biz Δu haky katy hem me ler üçin
aÿdy◊ bol sun diÿip jan-te ni miz bilen
uÿyp beÿan edÿäris: ÿagny, äh li
adam lar de◊ ÿa rady landyr, olary◊
Ÿa ra dan ta rapyn dan be ri len eldeg
ril me siz hak-hu kuk lary bardyr
we ola ra ÿaΔa ma ga, azatly ga we
öz bagty na ÿet mek üçin gö reΔmäge
hu kuk lar de giΔli dir. Ÿagny, Δu hukuk
lary üp jün et mek üçin adam lar
öz ara laryn da hö kü me ti dö redÿärler,
hö kü met ler bol sa öz adyl
ygtyÿarlylygy na raÿat laryny◊ razylygy
esasyn da ÿetÿär ler. Ÿagny, hökü
met haÿsy gör nüΔde bol sa hem, Δu
gym matlyk lary boz sa, on da, ony üÿtgetmäge
ÿa-da dargyt ma ga hem-de
adam lary◊ öz le ri üçin aba dançylygy
we bagty üp jin edip biläÿjek i◊ mynasyp
ÿö rel ge le re esas lanÿan we
ygtyÿaryny Δol mak sat la ra ÿetmäge
gö nük dir jek täze hö kü me ti döretmäge
hu kugy bardyr.
Jeferson Δol jar na ma da Lo ku◊ ÿörel
ge le ri ni gö nü den-gö ni ko lo niÿa lardaky
ÿag daÿ bi len bag lanyΔdyr magy
baΔarypdyr. Ame ri kany◊ ga raΔsyzlygy
ug run daky gö reΔ „kons ti tu siÿamy za
ÿat bo lan we bi zi◊ ka nun larymyz tarapyn
dan yk rar edil me dik düz gün lere
bi zi tabyn et mek üçin, öz ge ler bi len
bir leΔen...” ko roly◊ häkim li gin den tapawutlylyk
da köp çü li gi◊ razylygyna
esas la nandyr. Di◊e jemgyÿet çi lik
razyçylygy na esas lanÿan hö kü met ÿaΔamak,
azat bol mak we öz bagty◊ ug run da
gö reΔmek ÿaly te bigy hak-hu kuk lary üpjün
edip bi ler. ≈eÿle lik bi len, ame ri kan
ga raΔsyzlygy ug run daky gö reΔ öz te bigy
hu kuk lary◊ ug run da gö reΔi a◊ladÿar.

3-N JI BAP: GA RA≈SYZLY GA TA RAP ŸOL DA
ŸE÷LI≈LER WE ŸE÷I≈LER
Ame ri kaly lar ga raΔsyzlygyny yg lan
eden le rin den so◊ra, köp aÿy◊ dowamynda
ÿit gi li ÿe◊liΔle re se zewar bo lan-da
bol sa lar, olary◊ er jel li gi we tu tanÿer lili
gi bi de rek bol mady. 1776-njy ÿyly◊
awgustyn da Nÿu-Ÿork daky Long-
Aÿlend de bo lan söweΔler de WaΔingtony◊
eÿe leÿän ÿag daÿy go ran mak
üçin ÿa ra maz ÿag daÿa düΔÿär we ol kiçi
gaÿyk lar da Bruk lin den Man het te ni◊
ke nar lary na örän us satlyk bi len yza çekil
mek iΔi ni ge çirÿär. Bri tan ge ne raly
Wilÿam Howe bol sa iki ge zek ikir je◊lenip,
aÿgytly he re ket edip bilmän, ameri
kaly lary◊ gaçyp ÿe tiΔme gi ne müm kinçi
lik berÿär. Ÿö ne, noÿabr aÿy na çen li
Howe Man het ten adasyn daky WaΔington
ga lasyny eÿe le me gi baΔarÿar. Nÿu-
Ÿork Δähe ri urΔu◊ ahyry na çen li i◊lis leri◊
gö zeg çi li gin de galÿar.
De kabr aÿy na çen li WaΔing tony◊
güÿç le ri halys tap dan düΔüp di, sebäbi wada
edilen üpjünçilikdir kömek berilmändi.
Ÿöne, Howe harby hereketlere baΔlamaklygy
bahara çenli togtatmagy karar
edip, ÿene-de amerikanlary derbi-dagyn
etmek mümkinçiligini elden giderdi. ≈ol
bir wagt da, WaΔing ton Nÿu-Jer si Δtatyny◊
Tren ton Δähe ri ni◊ de mir gazygyn daky
De lawer derÿasyn dan geç di. De kabry◊
26-synda ir ertirden onu◊ esgerleri Trenton
harby bö lü mi ni gürp bas da düΔü rip,
900-den köpräk es ge ri ÿe sir aldy. Bir
hep de den so◊, 1777-n ji ÿyly◊ ÿanwar
aÿyny◊ 3-ün de WaΔing ton Prins ton da
britanlara hüjüm edip, resmi taÿdan britanlar
tarapyndan eÿelenen ÿerleri◊ köpüsini
yzyna gaÿdyp aldy. Trentondaky
we Prins ton daky ÿe◊iΔler gowΔap barÿan
amerikan ruhuny göterdi.
1777-n ji ÿyl da Howe Pen silwa niÿa
Δtatyn daky Brän diwaÿn da ame ri kan
goΔun laryny der bi-dagyn edip, Fi la delfiÿany
eÿe le di. ≈u sebäp li, kon ti nen tal
gurultaÿy gaçmaga mejbur etdi. WaΔington
1777–1778-n ji ÿyl lar aralygyn daky
a◊zak aÿazly gyΔy Pen silwa niÿany◊ Forj
jülgesinde azyk, geÿim-gejim we beÿleki
zerur zatlar ÿetmezçiliginde, horluk çekip
geçirmeli boldy. Amerikanlara garanda,
Britan esgerleri uly kynçylyk çekmediler,
sebäbi harytlaryny kontinental gurultaÿ
ta rapyn dan goÿbe ri len kagyz pu la dälde,
eÿsem bri tan altyn-kümΔü ne sat mak
daÿhanlara we täjirlere has amatlydy.
Forj jülgesinde baΔyndan geçiren günleri
WaΔingtony◊ kontinental goΔuny üçin
i◊ agyr sy nag lary◊ bi ri boldy, ÿö ne 1777-
n ji ÿyl uruΔda öwrü liΔik ÿyly boldy. 1776-
njy ÿyly◊ ahyryn da bri tan ge ne raly Jon
Bergoÿn Çampleÿn kölüni◊ we Gudzon
derÿasyny◊ üs ti bi len ge çip, Nÿu-Ÿorky
we Täze Ang liÿany eÿe le mek meÿil namasyny
oÿlap düz di. Ÿö ne, ÿa man ÿe ri,
onu◊ agyr harby üp jün çi lik en jam lary
aΔa köp bo lan so◊, bat galy je◊◊el lik lerden
geçäÿmek a◊sat iΔ däl di. Nÿu-Ÿork
Δtatyny◊ Oris ka ni obasyny◊ go laÿyn da
generaly◊ serkerdeligine wepaly adamlary◊
we in deÿle ri◊ bir to pary ame rikalylary◊
söweΔlerde taplanan göçme bir
goΔunyny◊ üs tün den barÿar. Ber goÿny◊
azy ga, ok-ÿa ra ga uly mätäç lik çekÿän
goΔunyny◊ ÿe ne-de bir to pary Wer mont
Δtatyny◊ Ben ning ton diÿilÿän ÿe rin de
amerikan goΔunlaryna gabat gelÿär. Ÿüze
çy kan çaknyΔyk Ber goÿny◊ goΔunyny◊
ep-es li yza çe kil me gi ne alyp bardy we
WaΔing to na Nÿu-Ÿork Δtatyn daky Olba
ni ni◊ diÿlen ÿe re go laÿdan geçÿän
Gud zon derÿasyny◊ aΔaky akymyn dan
goΔma ça güÿç le ri◊ ibe ril me gi ne mümkin
çi lik dö ret di. Ber goÿn täze den ö◊e
süÿΔmäge ÿagdaÿ tapÿança, amerikalylar
eÿÿäm o◊a gaÿtawul bermäge taÿÿardylar.
Nÿu-Ÿork Δtatyn daky West-Poÿnt
diÿilÿän ÿer de so◊ra ame ri kan la ra dönüklik
eden Benedikt Arnoldy◊ serkerde
li gin de ame ri kaly lar bri ta niÿaly lary◊
hü jü mi ni iki ge zek yza ser pik dir di ler.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
Ber goÿn Nÿu-Ÿork Δtatyn daky ga ban
Saragot Δäherine yza çekilmäge mejbur
boldy. Ol ÿer de ame ri kan goΔun lary gene
ral Ho reÿΔio Geÿt si◊ ser ker de li ginde
bri tan lary◊ goΔunyny ga bawa saldy.
1777-n ji ÿyly◊ 17-n ji oktÿabryn da Bergoÿn
öz äh li goΔuny bi len boÿun eg di.
SöweΔlerde Britaniÿany◊ 6 generaly, 300
ofiseri we 5500 esgeri wepat boldy.
F R A N SUZ -A M E R I K A N
ŸARANLYGY
Fran siÿany◊ için de ame ri kaly lary◊
üs tün lik le ri ne be genÿän örän köp di. A◊düΔün
je li hem-de sowatly fran suz lary◊
öz le ri hem agalyk edi ji hu susyÿet çi we
äh li ÿe◊il lik ler den peÿda lanÿan synpdan
nägi le di ler. Ÿö ne, ko rol häki miÿe ti
ko lo niÿa la ra ide olo giÿa nuk daÿna zaryndan
däl-de, eÿsem ge osyÿasy nuk daÿna
zar dan gol daw berÿär di: fran suz hökü
me ti 1763-n ji ÿyl da ÿe◊liΔe se zewar
bo lan gü nün den so◊ Bri ta niÿa garΔy jeza
landyryjy he re ket et me gi◊ amatly pursadyny◊
göz le gin de di. Ame ri kan üs tünli
gi ni has hem iler let mek üçin, 1776-njy
ÿyl da Ben ja min Frank li ni Pa ri¤e ÿollaÿar
lar. Onu◊ akyl-paÿhasy, çeÿe li gi
we saly hatlylygy tiz wagt da bu ÿur du◊
çägin de ame ri kan harby täsi ri ni◊ duÿulmagy
na alyp bardy we fran suz lary◊ goldawyny
ga zan ma ga uly goΔant et di.
1776-njy ÿyly◊ maÿyn da Fran siÿa
ko lo niÿa la ra kö mek ibe rip baΔlady. ≈onda
ol harby en jam lary ÿükläp, 14 sany
gämäni Ame ri ka ug ratdy. Haky kat da
ame ri kan goΔunyny◊ ulanÿan däri si ni◊
kö pü si Fran siÿa dan gelÿär di. Sa ra got da
bri tan lar ÿe◊liΔe se zewar bo lan dan so◊,
Fran siÿa öz kö ne den gelÿän duΔmanyny
ymykly tap dan düΔürmäge müm kin çi lik
tapdy. ≈eÿle hem, bu ÿe di ÿy la çe ken
(Fran siÿa bi len ÿer li ilaty◊ arasyn daky)
uruΔ ze rarly de◊ag ramlylygyny ÿi ti ren
güÿç le ri ni di keltmäge Fran siÿa üçin
gowy müm kin çi lik di. 1778-n ji ÿyly◊
6-njy fewralyn da Ame ri ka we Fran siÿa
dost lukly gat naΔyk lar hem söwda ba radaky
Δert na ma gol çek di ler. ≈ol res mina
ma da Fran siÿa Ame ri kany yk rar etmek
bi len söwda gat naΔyk laryny ÿo la
goÿmagy tek lip et di. Olary◊ ÿa ran bolmak
ba ra daky gol çe ken Δert na masy na
laÿyklyk da bol sa, eger-de Fran siÿa urΔa
goΔu laÿsa, tä Ame ri ka öz ga raΔsyzlygyna
eÿe bolÿan ça, bu lary◊ hiç bi ri ÿa ragy
el den düΔür me li däl we bu lary◊ bi ri ni◊
razylygy bol maz dan, beÿle ki si Bri ta niÿa
bi len ÿa raΔy ga gol çek me li däl, Δeÿle
hem, olary◊ her si beÿle ki si ni◊ Ameri
ka daky mal-mül kü ne ke pil bol maly.
Bu Bir leΔen ≈tat lary◊ we on dan ö◊ki
döwlet le ri◊ 1949-njy ÿy la çen li go ranmak
ba ra daky iki ta rap laÿyn gol çe ken
ÿal◊yz Δert na masy boldy.
Köp wagt geçmänkä, fran suz-a me rikan
ÿa ranlygy bar bo lan dartgynlylygy◊
has-da ÿaÿba◊lan magy na alyp bardy.
1778-n ji ÿyly◊ iÿunyn da bri tan gämi leri
fran suz gämi le ri ni oka tut du lar we bu
iki ÿur du◊ arasyn da urΔu◊ tu taΔmagyna
sebäp bol du lar. 1779-njy ÿyl da Ispa
niÿa-da bu urΔa baΔ goΔdy, em ma ol
ne Fran siÿa ne-de Ame ri ka bi len ÿa ran
boldy. Onu◊ bu uruΔda öz bäh bi di bardy
– ol ÿe diÿyllyk uruΔda elin den Bri ta niÿa
gi de ren ÿer le ri ni täze den yzy na gaÿdyp
al magy mak sat edi nip di. 1780-n ji ÿyl da
Bri ta niÿa Gol lan diÿa garΔy uruΔ yg lan
et di, onu◊ ame ri kaly lar bi len söwdany
dowam edÿän li gi mu◊a sebäp boldy.
Fran siÿany◊ ÿol baΔçylygyn da ÿewropa
ÿurt laryny◊ bi le lik de salÿan howpy
ame ri kan ko lo niÿa laryny◊ ÿe ke lik de
salÿan howpun dan has uludy.
BRITANIŸALYLARY÷
GÜNORTA SÜŸ≈MEKLERI
Fran siÿa urΔa goΔu lan dan so◊, britan
lar gü nor ta ko lo niÿa lar üçin edÿän

3-N JI BAP: GA RA≈SYZLY GA TA RAP ŸOL DA
ta gal la laryny iki es se güÿç len dir di ler.
Olary◊ pi ki ri çe, gü nor ta daky lary◊ köpü
si ko ro la we palydy. Harby he re ket
1778-n ji ÿyly◊ aÿagyn da Jor jiÿa Δtatyndaky
sawan nany eÿe le mek den baΔlandy.
Onu◊ yzy sü re bri tan es ger le ri Gü norta
Ka ro li na Δtatyny◊ baΔ gämi du ral ga
Δähe ri Çarls to na ta rap he re ket et di. Britan
lar öz de◊iz güÿç le ri ni Δol ÿe re jemläp,
Çarls ton ÿarym adasyn daky ameri
kan güÿç le ri ni ga ba magy baΔardy lar.
Maÿy◊ 12-sin de ge ne ral Ben ja min Linkoln
Δähe ri we 5000 es ger li goΔunyny
i◊lis le re tabΔyrdy. Bu ame ri kaly lary◊ Δol
uruΔdaky i◊ uly ÿe◊liΔi boldy.
Ÿö ne yk baly◊ beÿle oÿny gaÿta ameri
kaly goz ga la◊çy lary◊ güÿjü ne güÿç
goΔdy. Tiz wagt dan gü nor ta ka ro li nalylar
ça pawul lap, bri tan ber kit me le ri ne
hü jüm edip baΔlady lar. Iÿul aÿy na çen li
ame ri kan ge ne raly Ho reÿΔio Geÿts ÿöri
te tür gen leΔik geç me dik meÿle tinç lerden
dü zü len goΔun bi len ge ne ral Çarlz
Kornwol li si◊ ÿol baΔçylygyn daky i◊lis
goΔun lary na gaÿtawul ber mek üçin
Gü nor ta Ka ro li na Δtatyn daky Käm dene
ta rap he re ke te baΔlady. Ÿö ne Geÿtsi◊
goΔunyny◊ taÿÿarlyksyz es ger leri
bri tan lary◊ tej ri be li goΔuny bi len
çaknyΔan laryn da, dowla düΔüp gaçdylar.
Kornwol li si◊ goΔuny ÿe ne en çe me
sa par ame ri kaly lar bi len çaknyΔdy. Ÿöne,
söweΔle ri◊ i◊ ulusy 1781-n ji ÿyly◊
baΔyn da Gü nor ta Ka ro li na Δtatyn da, Kaupen
si◊ ete gin de boldy. ≈on da ame rikaly
lar bri tanly lary uly ÿe◊liΔe se zewar
et di ler. De mir gazyk Ka ro li na da surnukdyryjy
we ne ti je siz yzar la ma lar dan
so◊, Kornwol lis Wir ji niÿa ta rap ug rady.
ŸE÷I≈ WE OKTŸABR
1780-n ji ÿyly◊ iÿulyn da Fransiÿany◊
ko roly Lÿu dowik XVI Ameri
ka Kom ^a◊ de RoΔam bony◊ baΔtutanlygyn
da 6000 adam dan yba rat ag taryΔ
güÿç le ri ni ug ratdy. Onu◊ üs te si ne-de
fran suz floty bri tan gämi le ri ne yn jalyk
ber meÿär di we Nÿu-Ÿork Δähe rin den
Wir ji niÿa daky bri tan goΔun lary na ÿük
alyp barÿan gämä päs gel berÿär di. Umumy
sany 18000 adam yba rat bo lan
fran suz we ame ri kan goΔuny we floty
Kornwollisi◊ hüjümlerini tutuΔ tomus we
güÿz pasyl laryny◊ dowamyn da yza serpikdirdiler.
Ahyry 1781-nji ÿyly◊ 19-njy
oktÿabryn da Çe sa pik aÿlagyny◊ agzyndaky
Ÿorktaunda duzaga düΔenden so◊,
Kornwollis 8000 britan esgerinden ybarat
bo lan öz goΔuny bi len boÿun eg di.
Kornwol li si◊ ÿe◊liΔi bi len uruΔ dessi
ne ta mam lan ma sa-da (çün ki ol ÿene-de
iki ÿyl çe me si dowam et di), täze
bri tan hö kü me ti 1782-n ji ÿyly◊ baΔyn da
Pa ri¤de ame ri kaly lar bi len ÿa raΔyk ba rada
gep leΔik le re baΔla mak ka rary na gel di.
Ame ri ka ta rapy na Ben ja min Frank lin,
Jon Adams we Jon Jeÿ we kil çi lik et di.
Ap rel aÿyny◊ 15-in de Kong res Δert namany◊
ahyrky gör nüΔi ni ma kul lady.
≈on dan so◊, sentÿabr aÿyny◊ 3-ün de
Beÿik Bri ta niÿa we onu◊ ö◊ki ko lo niÿalary
Δert na ma gol çek di ler. „Pa ri¤ Δertna
masy” ady bi len tary ha gi ren Δol para
hatçylyk Δert na masy mun dan bu ÿa na
Δtat lar diÿlip at landyry lan 13 sany ö◊ki
ko lo niÿa lary◊ ga raΔsyzlygyny, azatlygyny
we öz baΔdaklygyny yk rar et di. Beÿik
Bri ta niÿa ola ra Mis si si pi derÿasyny◊
gün ba taryn daky, Ka na dany◊ de mirgazygyn
daky we Flo ri dany◊ gü nor tasyndaky
Is pa niÿa gaÿtarylyp ber len ÿer le ri
peΔgeΔ ber di. Ÿe di ÿyl ozal Ri çard Hen ri
Li ta rapyn dan „ÿe le gi ÿet me dik” diÿip
at landyry lan ko lo niÿa lar ahyry „azat we
ga raΔsyz Δtat lar” bol du lar. Ÿö ne, bir bütewi
mil le ti we döwle ti dö ret mek we zipe
si en tek ö◊de di. 9

AMERIKAN REWOLŸUSIŸASY
DÖWRÜNDÄKI WE PA DAR LAR
AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
≈u gün ki ame ri kaly lar oktÿabr ug run daky urΔa rewolÿu siÿa hök mün de ga raÿar lar,
ÿöne wajyplygy nukdaÿ nazardan ol raÿatlyk urΔy bolupdy. Amerikan wepadarlary ÿa-da
olary◊ garΔy daΔlaryny◊ at landyryΔy ÿaly „to ri ler”, rewolÿu siÿa garΔy bol du lar we olary◊
kö pü si eli ne ÿa rag alyp, goz ga la◊çy la ra garΔy gö reΔdi ler. Käbir çak la ma la ra görä, we padar
lary◊ ha taryn da 500 mü◊ adam ÿa-da ko lo niÿa lary◊ äh li akÿagyz ilatyny◊ bäΔden bi ri
bo lupdyr.
We p a d a r l a r y h e r e ke t l e n d i r i j i g ü ÿç n ä m e b ol d y k a B i l i m l i a m e r i k a l y l a r y ◊ kö p ü si ,
olary◊ wepadarlar ÿa-da rewolÿusiÿaçylardygyna garamazdan, Jon Loku◊ ynsany◊ tebigy
hu kuk lary we çäk li hö kü met ba ra daky tagly matyny ka bul et di ler. We pa dar lar hem
goz ga la◊çy lar ÿaly bri tan lary◊ gerb salgydy we mej bury ka nuny akt lar ba ra daky ka nunlaryny
tankyt lady lar. We pa dar lar nägi le lik le ri ni pa ra hatçylykly ÿol bi len beÿan et me gi◊
ta rap darydy lar, sebäbi olar zor lugy◊ baΔ-baΔdakly ga ÿa-da sü temkär düz gü ne alyp barjakdygy
na ynanÿardy lar. ≈eÿle-de, olar ga raΔsyz bol mak bi len bri tan söwda ul gamyn da
ag za bol maklygy◊ berÿän ykdy sady bäh bit le ri ni ÿi tir jek dik le ri ne ynanÿardy lar.
Dur muΔy◊ äh li gat lak laryn da we pa dar lar bardy. Olary◊ kö pü si ownuk mülk dar lar,
se net çi ler we dü kan eÿe le ri di. Bri tan gul lukçy laryny◊ kö pü si ni◊ ko roly◊ täji ne we paly bolup
gal mak lary ge◊ zat däl di. Baÿ täjir ler-de, edil i◊lis din dar lary ÿaly, hu su san-da, täze
pu ri tan lar Ang liÿa da bolΔy ÿaly, täje we paly gal makly ga ymtylÿardy lar. We pa dar lary◊
arasyn da ga raÿagyz lar-da (ola ra Bri ta niÿa azatlyk wa da edip di), in deÿler-de, Δert na malaΔan
hyz matkär ler-de, ne mes göç men le ri-de (ne mes ler ko roly di◊e Jorj II I-ni◊ asly ne mes
bo landygy üçin gol daÿardy lar) bardy.
Ko lo niÿa lary◊ her sin de we pa dar lary◊ sany dür li-dür lü di. So◊ky çak la ma la ra görä,
Nÿu-Ÿor ku◊ ilatyny◊ ÿarysy we pa dar lar dan bo lupdyr; olar rewolÿu siÿa döwrün de brita
niÿaly lary◊ ga ra magyn da bo lan jemgyÿe ti◊ atly-ab raÿly adam larydy. Gü nor ta we demir
gazyk Ka ro li na Δtat laryny◊ uzak et rap laryn daky daÿhan lary-da we pa dar lar dandy.
Taÿdwo ter li plan ta tor lar bol sa rewolÿu siÿany gol daÿardy lar.
Rewolÿusiÿa wagtynda wepadarlar öz ynamlaryndan uly zelel çekmediler. Ÿöne,
olary◊ az ragy, bri tan lar ta rapyn dan ÿa ragdyr beÿle ki ze rurlyk lary bi len üp jün edi len
19 mü◊ çe me si we pa dar çaknyΔy ga baΔ goΔupdy.
Pari¤de gol çekilen ÿaraΔyk Δertnamasyna laÿyklykda, Kongres wepadarlardan alnan
emläk le ri gaÿdyp ber me li di. My sal üçin, pen silwa niÿaly Wilÿam Pe ni◊ we me riländ li
J or j Kol we r t i ◊ m i r a s d ü Δ e r l e r i n e e p - e s l i m a l - mü l k g aÿ t a r yl y p b e r i l d i . We p a d a r l a r b i l e n
rewolÿu siÿaçy lary◊ arasyn daky o◊Δuksyzlyk aÿratyn uly bo lan Gü nor ta we De mir gazyk
K a r o l i n a Δ t at l a r y n d a we p a d a r l a r y ◊ i ◊ ◊ ä n a z aj yg y ö z e m l ä k l e r i n i yz y n a a l y p b i l d i l e r. N ÿ u-
Ÿork d a h e m G ü nor t a we D e m i r g a z yk K a r o l i n a Δ t at l a r y n d a we p a d a r l a r y ◊ e m l ä g i n i el i n d e n
al mak so si al rewolÿu siÿa gör nüΔin de geç di, sebäbi um masyz emläk ler ÿo umen le re, ÿagny
ownuk ÿer eÿelerine paÿlanyp berildi.
Ÿüz mü◊e go laÿ we pa dar ÿurt dan çykyp git di. Olary◊ arasyn da Ben ja mi ni◊ ogly
Wilÿam Frank lin we öz döwrü ni◊ beÿik ame ri kan nak gaΔy Jon Singl ton Kop li dagy bardy.
O l a r y ◊ kö p ü si K a n a d a d a m e s g e n t u t d y. K ä b i r Δ t at l a r y ◊ hö k ü m e t l e r i we p a d a r l a r y d ö wl e t
we z i p e l e r i n e b el l e m e si z e d e n d i g i n e g a r a m a z d a n , ÿ u r d y t e rk e d i p g i d e n l e r i ◊ k ä b i r l e r i yzlary
na do lanyp bardy lar. Rewolÿu siÿa dan so◊ ge çen on lar ça ÿyl lary◊ dowamyn da ame rik
a l y l a r we p a d a r l a r y ÿat l a m a k- d a i s l e m e d i l e r. We p a d a r l a r d a n Kop l i n d e n ö z g e l e r i A m e r i -
kany◊ taryhyn da hiç hi li or na eÿe bol mady lar. 8

CHAPTER
4- NJI
BAP
MIL LI
HÖ KÜ ME TI÷
DÖ RE DIL ME GI
Jorj WaΔing ton Fi la del fiÿa da
ÿyg nanyΔan Kons ti tu siÿany◊
dö re dil me gi ne bagyΔla nan
gu rul taÿa gat naΔyjy lary◊
ö◊ün de söz söz leÿär,
1787-n ji ÿyl.

4-JI BAP: MIL LI HÖ KÜ ME TI÷ DÖ RE DIL ME GI
„Ÿer ÿü zündäki her bir adamy◊
we her bir adam to paryny◊
öz- ö zü ni do la ndy r maga hukug y
bardyr.”
To mas Jeferson, 1790-njy ÿyl
≈TATLARY÷
KONS T I T U SI ŸA L A RY
Rewolÿu siÿany◊ üs tün li gi ame ri kalyla
ra jar na ma da beÿan edi len öz oÿ-pi kirle
ri ne ka nuny gör nüΔ bermäge we käbir
ÿet mez çi lik le ri Δtat lary◊ kons ti tu siÿalary
ar kaly dü zetmäge müm kin çi lik döret
di. 1776-njy ÿyly◊ 10-njy maÿyn da
Kong res bir ka rar ka bul et di. ≈ol ka rar da
Kong res ko lo niÿa la ra „öz dü zü mindäkile
ri◊ howp suz hem bagtyÿar bol magy na
has gowy ÿar dam edip bil jek” hö kü met
dö ret me gi tek lip et di. Käbir ko lo niÿalar
ol tek li bi eÿÿäm ber jaÿ edip di ler,
Ga raΔsyzlyk Jar na masy ka bul edi lenden
so◊, bir ÿyly◊ dowamyn da ko loniÿa
lary◊ üçü sin den baΔgasy eÿÿäm öz
Kons ti tu siÿasyny taÿÿar lady.
Täze kons ti tu siÿa lar da de mok ra tik
oÿ-pi kir le ri◊ täsi ri duÿulÿardy. Eÿsemde
bol sa, olary◊ hiç bi ri-de geç miΔden
arasyny üzmän di. Olary◊ hem me si üçin
ko lo ni al tej ri be we i◊lis iΔ tej ri be si esasy
binÿat bo lup hyz mat edÿär di. Ÿö ne her
bir kons ti tu siÿa res pub li kaçylyk ruhy bilen,
ÿagny, uzak wagt lap ma garyf pel sepe
çi le ri ni◊ öwgü li oÿ-pi kir le ri bi len ruhlandyry
landy.
El bet de, Δtat lary◊ kons ti tu siÿa laryny
dü zü ji le ri◊ il kin ji no bat daky we zi pesi
„el deg ril me siz hu kuk lary” üp jün etmek
den yba ratdy. Hut Δeÿle hu kuk lary◊
bo zul magy ze rarly ö◊ki ko lo niÿa lar Brita
niÿa dan arasyny üz dü ler. ≈eÿle lik bilen,
her bir Kons ti tu siÿa hut jar na ma dan
ÿa-da hu kuk lar ba ra daky ka nun lar dan
baΔlanÿardy. Beÿle ki le ri◊ äh li si ne nus ga
bo lup hyz mat eden Wir ji niÿany◊ Konsti
tu siÿasy halky◊ öz baΔdaklygy, we zipä
saÿla nan adam lary◊ bel li bir wag tan
so◊ çalyΔyl magy, saÿlawlary◊ er kin ligi
ÿaly baΔ ÿö rel ge le ri◊ jar na masyny
öz içi ne alÿardy we esasy azatlyk lary◊:
tus saglyk dan goÿbe ri len de za muny◊
möc be ri ni ni◊ çak dan aΔa bol mazlygy
we je za lary◊ yn sanÿet çi lik li bol magy,
kazyÿet de je naÿat iΔi ne çalt se re dil me gi,
met bu gat we wy¤dan azatlygy, köp çü ligi◊
hö kü me ti öz gert mek ÿa-da üÿt ge dip
gur mak hu kugy sa nalyp ge çilÿär.
Beÿle ki Δtat lary◊ azatlyk lar sa nawy
has hem uly bo lup, o◊a söz azatlygy,
ÿyg nanyΔmak azatlygy, haÿyΔ bi len ÿüzlen
mek azatlygy, köp ha lat da o◊a ÿa rag
gö ter mek hu kugy we tus sag edi liΔi◊ adyllygyny
ga zan mak mak sady bi len tus sag
edi le ni kazyny◊ ö◊ü ne elt mek hu kugy
(ha be as cor pus), ÿaΔaÿyΔ jaÿlaryny◊ el-

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
deg ril mez lik we ka nun boÿun ça de◊ goran
mak hu kuk lary goΔuldy. Üs te si ne-de,
äh li kons ti tu siÿa lar döwlet häkim li gi ni◊
üç pu dakly – ÿe ri ne ÿe ti ri ji, ka nun çykaryjy
we ka ziÿet pu dakly gur luΔy na
artyk maçlyk ber di ler, Δeÿle hem, olary◊
her si ni◊ beÿle ki ler ta rapyn dan bar lanmalydygy
na we de◊ag ramlylyk da saklan
malydygy na razy bol du lar.
Pen silwa niÿany◊ Kons ti tu siÿasy i◊
ra di kal kons ti tu siÿa boldy. Bu Δtat da äh li
döwlet do lanyΔygy fi la del fiÿaly se net çile
ri◊, hünär men le ri◊, ir land lar dan ge lip
çy kan we ne mes di lin de gür leÿän mülkdar
lary◊ gö zeg çi li gin de bolÿar. We laÿat
Kong re si salgyt tö leÿän her er kek ada ma
we onu◊ ogul lary na ses bermäge hu kuk
berÿän kons ti tu siÿany ka bul et di. Ol wezi
pe de no bat ma-no bat bol malydygyny
(her bir adamy◊ ÿe di ÿyly◊ dowamyn da
4 ÿyl dan artyk we zi pe de bol maly däl digi
ni) ta lap edÿär di we bir pa la taly ka nun
çy karyjy gu ra many kes git le di.
≈tat lary◊ Kons ti tu siÿa laryny◊ käbir
çäk len dir me le ri bardy, hu su san-da,
olar döwre bap öl çeg ler bi len has baglanyΔyklydy.
Adam lary te bigy hu kuklary
bi len ke pil li üp jün et mek üçin döre
dilÿän kons ti tu siÿa lar – her bir raÿaty◊
i◊ wajyp hu kugyny – de◊li gi ni ke pillen
dir me di. Pen silwa niÿa dan gü nor tada
ÿer leΔÿän ko lo niÿa lary◊ hiç bi ri öz
gul laryny◊ ja na-jan hu kuk laryny üp jün
et me di. Aÿal lary◊ syÿasy hu kuk lary
ÿokdy. Hiç bir Δtat Δeÿle „öte geç me di”,
ÿagny, er kek adam lar üçin äh lu mumy
ses hu kugyny ke pil len dir mek üçin, hatda
äh li salgyt tö leÿji le re ses ber mek
hu kugy ber len Δtat lar da (De lawer, Demir
gazyk Ka ro li na, Jor jiÿa we Pen silwaniÿa)
kim de-kim haÿsydyr bir we zipä
saÿla nan bol sa, onu◊ bel li bir de re je de
hu susy eÿe çi li gi bo laÿmalydy.
KON F E DER ASI ŸA L A RY ÷
MAD DA LARY
Ang liÿa bi len gö reΔ ko lo niÿal garaÿyΔlary
öz gert mek de köp täsir etdi.
Ÿer li ÿyg nak lar 1754-n ji ÿyldaky
Ÿa ran bol mak ba ra daky Ol bany
meÿil na masyny ret et mek bi len, özbaΔdaklygyny◊,
hat da, azajyk bö le ji gi nide
baΔga hiç bir gu ra ma, hat da, öz le ri ni◊
saÿlan gu ra masy na-da ber me jek dik le ri ni
nyg tady lar. Ÿö ne rewolÿu siÿa ma halynda
öza ra gol daw öz ne ti je si ni ber di hemde
aÿry-aÿry Δtat lary◊ öz baΔdaklygyny
el den gi dir mek gor kusy ep-es li azaldy.
1776-njy ÿyl da Jon Dik ken son
„Kon fe de ra siÿany◊ we mü di mi lik bi leleΔi
gi◊ mad da lary” diÿen res mi na many
düz di. Kon ti nen tal kong res ony 1777-n ji
ÿyly◊ noÿabryn da ka bul et di we ol ähli
Δtat lar ta rapyn dan ma kul la nan dan so◊,
1781-n ji ÿyl da güÿje gir di. Mad da lar tarapyn
dan kes git le nen döwlet gur luΔyny◊
öz gowΔak ÿer le ri bardy. Mil li hö kü meti◊
ze rur bo lan ha latyn da nyrh-tö leg bellemäge,
söwdany düz gün-ter ti be sal maga
we salgyt sal ma ga ygtyÿary ÿokdy.
≈eÿle-de, onu◊ hal ka ra gat naΔyk laryna
gö zeg çi lik etmäge aÿratyn hu kugy
ÿokdy: birnäçe Δtat daΔary ÿurt lar bi len
gep leΔik ge çi rip baΔlapdy. Do kuz Δtat öz
hu susy goΔunyny dö ret di we Δtat lary◊
birnäçe si ni◊ öz harby-de◊iz floty bardy.
≈tat lary◊ hüm me ti taÿdan gaty çalt gymmatyny
gaçyrÿan her dür li te◊◊e le ri ni◊
we döwlet hem mil li kagyz pul laryny◊
barlygy haÿran galdyrÿardy we baΔy◊y
garyΔdyrÿardy.
UruΔdan so◊ky wagty◊ ykdy sady
kynçylyk lary haÿsydyr bir öz ge riΔlik le ri
ta lap edÿär di. UrΔu◊ ta mam lan magy uruΔ
wagtyn da iki ta rapy◊ hem harby laryny
söweΔde ge rek bo lan zat lar bi len üp jün
edip du ran we bri tan söwda ul gamy na
gat naΔÿandyk lary üçin, ÿe◊il lik ler den
mah rum bo lan söwdagär le re agyr täsi-

4-JI BAP: MIL LI HÖ KÜ ME TI÷ DÖ RE DIL ME GI
ri ni ÿe tir di. ≈tat lar ame ri kan haryt lary na
sar pa goÿÿardy lar, çün ki olary◊ nyrh-töleg
syÿa saty ola ra ÿa raÿardy. Em ma Δol
nyrh-tö leg ler dur nukly däl di ler, Δo nu◊
üçin-de bü tewi bir syÿa saty ama la aΔyrjak
mer kez leΔdi ri len döwle te bo lan zerurlyk
artdy.
Rewolÿu siÿa dan so◊ ÿü ze çy kan
ykdy sady kynçylyk lar dan daÿhan lar
has uly zyÿan çek di ler. Daÿhan lary◊
ön dürÿän önüm le ri o◊a bo lan is leg den
artyk gelÿär di we bu esa san ber gi le ri bolan
daÿhan lary bar ha howsa la salÿardy.
Olar borç lary ze rarly el le rin den emläkle
ri ni gi dir mez li gi◊ we tür me le re basylmazlygy◊
ala dasyny edÿär di ler. Ka ziÿetle
ri◊ üs ti ber gi dar la ra de giΔli iΔler bi len
göm lüp di. 1786-njy ÿyly◊ ba haryny◊
dowamyn da birnäçe Δtat lary◊ halk ÿygnak
lary we res mi däl ÿyg nak lary döwlet
do landyrylyΔygyny◊ üÿt ge dil me gi ni talap
et di ler.
1786-njy ÿyly◊ güÿzün de Mäs sa çusets
Δtatyny◊ daÿhan laryny◊ birnäçe topary
ö◊ki goΔun ka pi tany Da ni el ≈eÿzi◊
baΔtu tanlygyn da täze döwlet saÿlawy
ge çi ril mez den, ber gi dar lary◊ iΔi ne gara
mak ÿa-da ola ra de giΔli ka rar kabul
et mek iΔle ri ni ge çir mez li gi ÿur du◊
kazyÿe tin den berk ta lap et di. 1787-nji
ÿyly◊ ÿanwaryn da sa na goΔul maÿan
daÿhan lary◊ 1200-ün den yba rat bir topar
ÿur du◊ Sp ri◊fild de ÿer leΔÿän ÿa rag
am mary na ta rap süÿΔüp baΔlady. Esasan,
taÿakdyr-çarΔak bi len ÿa rag la nan
goz ga la◊çy la ra halk meÿle tin çi le ri◊ uly
bol madyk bir to pary gaÿtawul berÿärdi;
ge ne ral Ben ja min Lin koln goΔma ça
güÿç alyp, Bos ton dan ol ÿe re gelÿär we
ga lan goz ga la◊çy lary dar gadÿar, olary◊
ÿol baΔçysy bol sa Wer mon ta gaçÿp
gidÿär. Goz ga la◊çy lary◊ on dör di döwlet
ta rapyn dan tu tuldy we ölüm je zasy na
hö küm edil di, so◊ra-da olary◊ birnäçe sini◊
günäsi ge çil di, birnäçe si bol sa gysga
möh let lik tus sag edil di. Goz ga la◊çylary◊
ÿe◊liΔin den so◊ ka nun çy karyjy
gu ra ma la ra täze den saÿla nan lary◊ köpü
si goz ga la◊çy lar bi len duÿgu daΔdy lar,
Δo nu◊ üçin-de, olary◊ ber gi le ri ni azaltmak
ba ra daky birnäçe ta labyny ka na gatlandyrdy
lar.
ŸAŸ BA ÷ L A NM A K M E SE LE SI
Rewolÿu siÿany◊ ama la aΔmagy bi len
Bir leΔen ≈tat lar ÿe ne-de Gün ba tary◊ çözme
si kyn me se le si bo lan ÿaÿba◊lan mak
me se le si bi len ÿüz be-ÿüz boldy. Çün ki,
ÿer me se le si, gön önüm le ri ni◊ söwdasy,
ÿer li in deÿler me se le si, ÿurt tu tun mak
we ÿer li häki miÿet me se le si – bu lary◊
äh li si ÿurdy gi◊el dip, ÿaÿba◊lan mak
me se le si ni◊ için de di. Ÿur du◊ çägin de
en tek hem tapylÿan mes top rakly ÿer lere
kowa laΔyp, täze göç men ler güÿç li sil
ÿaly, Ap pa la çi dag laryn dan aΔyp, bar ha
iler leÿär di ler. 1775-n ji ÿyly◊ töwe re ginde
suw ÿol laryny◊ ug run da on da-munda
er kin ÿaÿrap ÿa tan uzak ÿer le re göçüp
ge len le ri◊ sany on lar ça mü◊e ÿet di.
Gün do gar da mer ke zi syÿasy häki miÿetden
ÿüz ler çe km lik daΔlyk da ÿer leΔÿän
we arasy dag lar bi len ke si len Δol ÿerle
ri◊ ilaty öz hö kü met le ri ni dö ret di ler.
Ke narÿa kasyn daky Δtat lar da mes gen tutan
lar derÿa lary◊ ÿa kasyn daky mes toprakly
jül ge le re, ÿur du◊ içrägindäki gür
to kaÿla ra, um masyz gi◊ säh ra la ra ta rap
ok duryldy lar. Ne ti je de, eÿÿäm 1790-njy
ÿyl töwe re gin de Ap pa la çi dag laryny◊
a◊yrsyn da ÿaΔaÿan ilaty◊ sany 120.000
adam dan geç di.
Baryp, urΔu◊ ö◊ÿanyn da hem ko loniÿa
lary◊ birnäçe si Ap pa la çi dag laryny◊
a◊yrsyn daky ÿer le ri◊ be ril me gi ni talap
edÿär di ler. Beÿle ta lap lar dan daΔda
du ran lar üçin ol mes top rakly ÿer le ri
paÿla mak ada latsyz ge çi ri len ÿaly bolup
gö rün di. ≈u lar ÿaly lary◊ bäh bi di ni
go rap çykyΔ eden Me riländ bir çöz güt
hö dür le di. Çöz gü de laÿyklyk da ÿur da

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
de giΔli Δol gün ba tar daky ÿer ler azat we
ga raΔsyz hö kü met le ri◊ arasyn da Kongres
ta rapyn dan bö lü nip be ril me li di. Bu
pi kir uly höwes bi len ka bul edil me di.
≈eÿle-de bol sa, 1780-n ji ÿyl da Nÿu-
Ÿork il kin ji ler ha taryn da eÿelän ÿerle
ri ni Bir leΔen ≈tat la ra gaÿtaryp ber di.
1784-n ji ÿyl da has köp ÿe ri bo lan Wirji
niÿa Ogaÿo derÿasyny◊ de mir gazykdaky
äh li ÿer le ri ni gaÿtaryp ber di. ≈tatlary◊
beÿle ki le ri-de Δu gö reldä eÿe rip, öz
ÿer le ri ni tabΔyrdy lar. ≈eÿle lik de, Ogaÿo
derÿasyny◊ de mir gazygyn daky we Appa
la çi dag laryny◊ a◊yrsyn daky, Äli geni
dag laryny◊ gün ba taryn daky ÿer le ri◊
Kong re si◊ eÿe çi li gi ne geç jek di gi äΔgär
boldy. Mil li on lar ça gek tar ÿe ri◊ Δu lar
ÿaly umumy eÿe çi li ge geç me gi mil li
bir li gi◊, bü tewi li gi◊ aÿdy◊ su but na masy
boldy we mil li öz baΔdaklyk pi ki ri ne
çu◊ many ber di. ≈ol bir wagty◊ özünde-de,
bu um masyz ÿer le ri◊ özi çöz güde
ga raΔÿan ÿe ne-de bir müΔgil lik bo lup
durÿardy.
Kon fe de ra siÿa lary◊ mad da laryn dan
mu◊a jo gap tap mak bolÿardy. Mad dala
ra laÿyklyk da, öz-ö zü◊i do landyryΔy◊
çäk len di ri len ul gamy (1787-n ji ÿylda
De mir gazyk-gün ba tar dek re ti tarapyn
dan tek lip edi len) il ki baΔda Demir
gazyk-gün ba tar ÿer le ri◊ aÿratyn
bir et rap hök mün de dö re dil me gi ni göz
ö◊ün de tutÿardy. Ol Kong res ta rapyn dan
bel le nen häkim we kazy lar ta rapyn dan
do landyryl malydy. Ha çan-da, bu ÿe ri◊
saÿlaw ÿaΔy na ÿe ten azat er kek kiΔi le rini◊
sany 5000-e ÿe ten de, bu ÿer de aΔaky
pa la ta özi ta rapyn dan saÿlanÿan iki pa lataly
ka nun çy karyjy gu ra many dö ret mek
hu kugy na eÿe bo lup bi ler. ≈eÿle-de, ol
Δol wagt ses bermäge haky bol madyk
özü ni◊ bir we ki li ni Kong re se ibermäge
haklydy.
≈ol ÿer ler de dö re dil me li Δtat lary◊
sany bäΔden köp bol maly däl, üç den hem
az bol maly däl we Δol Δtat lary◊ haÿsy-da
bol sa bi ri ni◊ ilat sany 60 mü◊e ÿe ten de,
ol „il ki baΔdaky Δtat lar bi len äh li ba bat da
de◊ hu kuklylyk esas da” ÿa ranly ga kabul
edi lip bil ner. Ka bul edi len gör kezme
raÿat hu kuk laryny we azatlyk laryny
ke pil len dirÿär di, ylym-bi li mi◊ ta rap dary
hök mün de çykyΔ edÿär di we „ady tu tulan
ÿer de gul çulygy◊ we gün lük çi li gi◊
bol ma jakdygyny” ke pil len dirÿär di.
Täze syÿa sat ko lo niÿa lary◊ di◊e
dog duk me kany◊ bäh bi di ni üns merke
zin de goÿÿandygy we olary◊ syÿasy
taÿdan o◊a ga raΔlydygy we dur muΔ
taÿdan on dan pes di gi ba rasyn daky asyrlar
boÿy mu kad des ha sap lanyp ge linÿän
düΔünjäni◊ eÿe si bol malydyr lar diÿen
tu taryk dan el çekÿär. Bu tagly mat bir
ÿö rel ge bi len çalΔyryldy. ≈ol ÿö relgä
laÿyklyk da ko lo niÿa lar ÿur du◊ gi◊eldil
me gin den baΔga zat däl dir we olar
de◊hu kuklylygy◊ hem me artyk maçlyklaryn
dan ÿe◊il lik ler hök mün de däl-de,
eÿsem ka nuny hak-hu kuk hök mün de
peÿda lan malydyr lar. De mir gazyk-günba
tar düz gün na masyny◊ Δu lar ÿaly madda
lary ame ri kan halkyny◊ ÿer ba rasyndaky
syÿa satyny◊ binÿady na öwrül di.
KONS T I T USION KON W EN T
Pa ri¤ Δert na masy bi len Kons ti tusiÿany◊
dö re dil me gi ni◊ arasyn daky
döwür ba ra da ÿaz mak bi len Jorj WaΔington
Δtat lary◊ öza ra di◊e „hyÿaly ÿüp bi len
baglydyk laryny” belläp geç di. Po to mak
derÿasyny gämi ler üçin de◊iz ÿoly hökmün
de ulan mak ba batyn da Me riländ bilen
Wir ji niÿany◊ arasyn da bo lan syÿasy
çe ke leΔik ler 1786-njy ÿyl da Me riländ
Δtatyny◊ An na po lis Δähe rin de 5 Δtaty◊
we kil le ri ni◊ gat naΔmagyn da kon fe rensiÿa
ge çir mek li ge ge tir di. We kil le ri◊ biri
– Alek sandr Ga mil ton söwda-satygy◊
beÿle ki syÿasy hem ykdy sady me se le ler
bi len gaty berk ara bag lanyΔyk dadygyny
we dörän ÿag daÿy◊ beÿle we kil çi lik siz

4-JI BAP: MIL LI HÖ KÜ ME TI÷ DÖ RE DIL ME GI
mej lis ta rapyn dan ga ral magyn dan aΔa
çylΔyrymlydygyny nyg tady.
Ol äh li Δtat lary gel jek ba har da Fi ladel
fiÿa da ge çi ril jek duΔuΔy ga öz we kille
ri ni bel lemäge çagyrdy. Kon ti nen tal
Kong res il ki baΔda beÿle batyr gaÿ ga dama
uly nägi le lik bil dir di, ÿö ne, onu◊ äh li
nägi le li gi Wir ji niÿa öz we ki li edip Jorj
WaΔing tony saÿlan dan so◊, ÿatyΔmaly
boldy. Yz ÿanyn daky güÿzü◊ we gyΔy◊
dowamyn da Rod-aÿlend den baΔga äh li
Δtat lar da saÿlawlar ge çi ril di.
1781-n ji ÿyly◊ maÿyn da Fi la del fiÿa
Δtatyny◊ ka nun çy karyjy lar we kil le rini◊
pa la tasyn da mej lis ge çi ren ler görnük
li syÿa satçy lardy. ≈tat lary◊ ka nun
çy karyjy lary bu mej li se ko lo niÿany◊
we Δtat lary◊ do landyryjy eda ra larynda,
Kong res de, döwlet gul lugyn da we
goΔun da ÿol baΔçy we zi pe ler de iΔläp, uly
iΔ tej ri be top lan adam lary ibe rip di ler.
Mej li si alyp baryjy baΔlykly ga saÿlanmak,
dog ruçyllygy we rewolÿu siÿa
döwrün de harby ser ker de li gi üçin ÿurduny◊
gör nük li raÿaty ha sap lanÿan Jorj
WaΔing tony◊ bagty na düΔdi.
≈eÿle hem, Pen silwa niÿa dan iki sany
we kil: Guwer nör Mor ris (ol mil li hö küme
te ge rek zady anyk gör me gi baΔa ran
adam) we Jeÿms Wil son (mil li bü tewilik
pi ki ri ug run da ÿa dawsyz zäh met çeken
adam) gör nük li iΔewür ada ma lary◊
arasyn da has ta pawut lanÿardy lar. ≈eÿlede,
Pen silwa niÿa dan Ben ja min Franklin
we kil çi lik edÿär di. Ol jemgyÿet çi lik
hyz matyn da we ylym da uly üs tün lik lere
bel li-kül li ÿe til me gi ni ÿakyn laΔdy ran
adamdy. Wir ji niÿa dan Jeÿms Mädi son
saÿlandy. Ol ÿaΔ döwlet iΔgäri di. Bir
kär deΔi ni◊ aÿt magy na görä, ol syÿa sat
we taryh bi len iç gin gyzyk lanÿan janypkeΔ
talyp bo lupdyr. Ol „ylym-bi lim we
alan bi li mi ni iΔin de ulan mak nuk daÿ nazaryn
dan is len dik me se le ba batyn da geçi
rilÿän çe kiΔme ler de hem me den ök de
çykÿan adamdy”. Bu gün ki gün Mädison
„Kons ti tu siÿany◊ atasy” hök mün de
ta nalÿar.
Mas sa çu sets we kil edip, ÿaΔ, ukyply
hem tej ri be li adam lar bo lan Ru fus Kin gi
we Elb rij Jer ri ni iber di. Ro jer ≈ör man,
geç miΔde aÿak gap us sasy bo lan kazy,
Kon nek ti kut Δtatyn dan ibe ri len we kille
ri◊ bi ri di. Nÿu-Ÿork dan bu duΔuΔy ga
Alek sandr Ga mil ton gel di. Bu duΔuΔygy
ge çir mek tek li bi ni eden hem onu◊ özüdi.
Fran siÿa da il çi ni◊ we zi pe sin de bolan
To mas Jeferson we Ang liÿa da hut
Δu we zi pe de bo lan Jon Adams ÿyg na ga
gat naΔmady lar. El li bäΔ we ki li◊ arasynda
ÿaΔ adam lar agdyklyk edÿär di: we kille
ri◊ or ta ça ÿaΔy 42-ä de◊di.
Konwen te gat naΔyjy lary◊ ygtyÿary
Kon fe de ra siÿany◊ mad da lary na dü zediΔle
ri ka bul et mek bi len çäk lenÿär di,
ÿö ne, Mädi sony◊ so◊ra ÿazyΔy ÿaly „öz
ÿurt lary na bo lan berk ynam bi len” wekil
ler Δol mad da lary gap dal da goÿup,
döwlet do landyrylyΔyny◊ büs-bü tin täze
gör nüΔi ni dö ret mek bi len bol du lar.
Dür li de re jedäki iki häki miÿet li gi,
ÿagny, eÿÿäm Δtat lary◊ 13-ü sin de ÿo la
goÿlan ÿarym ga raΔsyz ÿer li häki miÿe ti
we baΔ häkimÿe ti ÿa raΔdyr maklygy◊ özle
ri ni◊ esasy we zi pe si bo lup durÿandygyna
we kil ler ö◊at düΔünÿär di ler. Olary◊
ka bul eden ÿö rel ge si ne laÿyklyk da, merke
zi hö kü me ti◊ edÿän iΔi we ygtyÿarlyklary,
hil taÿdan täze, umumy we hemmä
de giΔli bo lanlygy üçin, gaty oÿlanyΔykly
kes git len me li dir, ÿgtyÿarlyk lary◊ we
ber jaÿ edil me li iΔle ri◊ ga lan lary bolsa
Δtat la ra de giΔli dir ler. Em ma mer ke zi
hö kü me ti◊ hakyky häkim li ge eÿe bolmalydygyn
dan ugur alyp, we kil ler o◊a
bir to par ygtyÿarlyk lar bi len bir ha tar da
zik ge kak mak, söwdany ka da laΔdyr mak,
uruΔ yg lan et mek we ÿa raΔyk bag laΔmak
hu kuk laryny ber mek ba rasyn da hem
yla laΔdy lar.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
ÇEKI≈MELER WE
YLA LA≈YK LAR
Fi la del fiÿa da duΔuΔan XVII asyry◊
döwlet iΔgär le ri ≈arl Mon teskÿuny◊
syÿa sat da häkimÿe ti de◊ag ram laΔdyrmak
tagly maty na eÿerÿär di ler. Bu ÿö relge
ko lo ni al döwrü◊ tej ri be si ta rapyn dan
hem gol danypdy we we kil le ri◊ kö pü sine
ga raÿyΔlary tanyΔ bo lan i◊lis syÿasy
akyl dary Jon Lo ku◊ ÿa zan iΔle ri bi len
ber ki di lip di. Bu bol sa hö kü me ti◊ üç sany
de◊hu kukly we öza ra yla laΔykly he re ket
edÿän do landyryjy pu dak laryny◊ bolmalydygy
na ynam dö ret di. Hö kü meti◊
ka nun çy karyjy, ÿe ri ne ÿe ti ri ji we
kazyÿet pu dak lary hiç kim häkimÿeti
öz eli ne alyp bil mez ÿaly saz laΔykly
de◊ag ramlylyk da sak lan malydy. ≈eÿle
hem, we kil ler ka nun çy karyjy pu dagy◊
edil ÿer li ko lo ni al ka nun çy karyjy lary◊
we bri tan par la men ti ni◊ bolΔy ÿaly, iki
pa la ta dan yba rat bol malydygy bi len ylalaΔdy
lar.
≈ol me se le ler boÿun ça konwent biragyz
dan yla laΔy ga gel di. Em ma olary
ber jaÿ et me gi◊ tär le ri boÿun ça düÿp li
närazyçylyk lar peÿda boldy. Nÿu-Jer si
ÿaly ki çi Δtat lary◊ we kil le ri gi ri zilÿän
üÿt get me le re garΔy çykdy lar. ≈eÿle bolan
da, kon fe de ra siÿany◊ mad da lary na
laÿyklyk da bolΔy ÿaly, Kong res ag zalaryny◊
döwlet dü zü mi ne esas lanyp dälde,
eÿsem ilaty◊ sany na görä saÿlan magy
olary◊ hö kü metdäki täsi ri ni ujypsyz dere
je de azal dardy.
Wir ji niÿa ÿaly uly Δtat lary◊ we kille
ri bol sa Kong re si◊ ag za laryny◊ ilaty◊
sany na görä saÿlan magyny◊ ta rapyny
tu tup, çykyΔ edÿär di ler. Eger-de Ro jer
≈ör man ÿer lik li tek li bi bi len çykyΔ etme
dik bol sady, Δu je del ler gu tarnyksyz
dowam eder di. Ol Kong re si◊ bir pa latasy
na, ÿagny we kil ler pa la tasy na Δtatlary◊
ilatyny◊ sany na laÿyklyk da ag zalary◊
saÿlan maklygy, beÿle ki si ne bol sa,
ÿagny Se na ta her bir Δtat dan Δon ça wekil
le ri◊ saÿlan magyny tek lip et di.
Iri hem ki çi Δtat lary◊ gap magarΔylygy
Δu nu◊ bi len gu tardy, ÿö ne
ter tip boÿun ça ga ra lan so◊ky me se lele
ri◊ her si diÿen ÿaly, täze çe ke leΔmeler
dö redÿär di we täze yla laΔyk lar bi len
çö zülÿär di. De mir gazykly lar, her bir
Δtaty◊ salgydyny◊ muk dary kes git lenen
de, gul lary◊ ha sa ba alyn magyny, ÿöne
we kil ler pa la tasyn da Δtaty◊ or nuny◊
muk dary kes git le nen de, olary◊ ha sa ba
alyn mazlygyny is le di ler. GarΔylyk bildi
ren le ri◊ ujypsyz ja bol magy bi len gazany
lan yla laΔy ga laÿyklyk da we kil ler
pa la tasyn da her bir Δtaty◊ tutÿan ornuny◊
sany er kin ilaty◊ sany na gul lary◊
bäΔden üçü si ni goΔmak bi len kes git lenme
li edil di.
≈eÿz goz ga la◊yn dan bäri akylly here
ket le ri bi len ta nalyp gelÿän ≈ör man
we Elb rij Jer ri ÿaly we kil le ri◊ birnäçesi
adam lary◊ kö pü sin de öz-ö zü◊i dolandyr
mak ba batyn da en tek ÿe ter lik
ukyby◊ ÿok lugyn dan he der edÿär di ler
we Δo nu◊ üçin, hö kü me ti◊ pu dak laryny◊
hiç haÿsysyny◊ gö nü mel halk ta rapyndan
saÿlan magyny is le me di ler. BaΔgalar
bol sa, ter si ne, mer ke zi döwlet hökü
me ti ne müm kin bol dugy ça gi◊räk
ygtyÿar ber me li diÿip ha sap edÿär di ler.
Konwen ti◊ ag za laryny◊ bir bö le gi ösüp
gelÿän Gün ba ta ra Δtat hu kugyny◊ be rilmez
li gi ni◊ ta rap darydy, Δol bir wagt da
beÿle ki ler bol sa 1787-n ji ÿyly◊ de mirgazyk-gün
ba tar düz gün na masyn da kesgit
le nen de◊hu kuklylyk ÿö rel ge si ni goldap,
çykyΔ et di ler.
Kagyz pullara, ylalaΔylan borçnamalar
ÿaly mö hüm ykdy sady me se le le re,
ÿa-da syÿasatdan çetleΔdirilen aÿallary◊
tutÿan orny babatyndaky kanunlara gezek
gelende, uly çekeleΔikler bolmady. ≈eÿlede
bolsa, dürli pudaklary◊ ykdysady bähbidini
düzgünleΔdirmegi◊ zerurdygy aÿan
boldy. Ÿe ri ne ÿe ti ri ji häki miÿet baΔtu-

4-JI BAP: MIL LI HÖ KÜ ME TI÷ DÖ RE DIL ME GI
tanyny◊ ygtyÿarlylygy, we zi pe baΔyn da
bolmagyny◊ möhleti we saÿlanmagyny◊
düzgünleri, Δeÿle-de, federal kazyÿetleri◊
borçlary we gulluk möhleti babatynda
ylalaΔmaklyk gerekdi.
Fi la del fiÿany◊ bü tin jöwzaly tomsun
da gyz ga la◊ly iΔläp, konwent ahyrynda
tas la ma taÿÿar lady. Uly bol madyk Δol
tas la ma da Δol döwre çen li bo lup ge çen
hö kü me ti◊ i◊ çylΔyrymlysyny◊, ÿagny
çürt-ke sik kes git le nen we çäk len di ri len
ul gamy◊ için de i◊ ÿo kary de re je de bolan
hö kü me ti◊ dö re dil me gi ni anyk belle
di. Konwent fe de ral hö kü me te salgyt
sal mak, karz pul al mak, ÿur da ge ti rilÿän
haryt lary◊ käbir le ri ne de giΔli paç ÿygymlaryny
we umumy güm rük tö leg le ri ni giriz
mek, zik ge kak mak, öl çeg we te re zini◊
bir bü tewi ul gamyny ka bul et mek,
iΔ ÿö ret mek ygtyÿarlyk laryny we awtor
hu kuk laryny ber mek, poç ta gul lugyny
we poç ta ÿol laryny dö ret mek ba batynda
doly ygtyÿarlyk lary ber di. Kong res
goΔuny we floty ÿyg na makly ga we sakla
makly ga hem daΔary we içe ri söwdany
düz gün leΔdirmäge ygtyÿarly edil di.
O◊a in deÿle ri◊ iΔle ri ne, daΔary syÿa sata
we uruΔ me se le si ne gö zeg çi lik et mek
ygtyÿary be ril di. ≈eÿle-de, onu◊ daΔary
ÿurt lu la ra raÿatlyk ber mek, oturymly
ÿer le re gö zeg çi lik et mek ba ra da ka nunlary
ka bul etmäge ygtyÿary bardy we
täze dörän Δtat lary ö◊kü ler bi len de◊hukuklylyk
de re je sin de ka bul etmäge haky
bardy. Bu anyk kes git le nen ygtyÿarlyklary
ÿe ri ne ÿe tir mek üçin, äh li ze rur bolan
ka nun lary ka bul et mek hu kuk laryny
alan fe de ral häki miÿet ol ka nun lary◊
gel jek ne sil le ri◊ we ÿaÿba◊la nan döwleti◊
is leg le ri ni ka na gat landyryp bi ler ÿaly
uky ba eÿe boldy.
Ygtyÿarlyk lary paÿla mak ÿö rel ge sine
Δtat kons ti tu siÿa laryny◊ ag la basynda
ada latly ga raldy we iΔ ÿü zün de onu◊
dog rulygy su but edil di. ≈un dan ugur
alyp, Konwent hem ka nun çy karyjy, ÿeri
ne ÿe ti ri ji we kazyÿet pu dak laryn dan
yba rat bir häki miÿet ul gamyny dö ret di.
Bu lary◊ her si ni beÿle ki le ri◊ bar la ma ga
ygtyÿary bardy. Ÿö ne Kong res ta rapyndan
ka bul edi len ka nun lar di◊e Pre zi dent
ta rapyn dan ma kul la nan dan so◊, ka nun
bo lup bilÿär di we di◊e Δon dan so◊ güÿje
girÿär di. Pre zi dent hem öz ge ze ginde
çy karÿan äh li wajyp gör kez me le ri ni
we äh li hal ka ra Δert na ma laryny Se naty◊
tassyk la magy na ber me li di. ≈eÿle hem,
Kong res Pre zi den te garΔy aÿyp la ma lary
beÿan etmäge, hat da ony we zi pe sin den
boΔat ma ga ygtyÿarly edi lip di. Kong resi◊
we kil ler pa la tasyny◊ Kazy lar ko mite
ti Kons ti tu siÿany◊ bo zul magy bi len
bag lanyΔykly äh li iΔle re se ret me li edildi.
Kazyÿet ler ÿur du◊ esasy ka nunyny◊,
Δeÿle-de, beÿle ki ka nun lary◊, akt lary◊,
ka rar lary◊ ber jaÿ edi liΔi ba ra da düΔün diriΔ
ber mek ygtyÿarlylygyny aldy lar. ≈ol
bir wagt da Se naty◊ razylygy bi len Pre zident
ta rapyn dan bel lenÿän kazyÿet ag zalary,
öz ge ze gin de günäde aÿyp lanyp we
we zi pe sin den çet leΔdi ri lip bil ner. ≈eÿlede,
Kong re si◊ we kil ler pa la tasyny◊
Kazy lar ko mi te ti ni◊ Pre zi dent ta rapyndan
bel le nip, Se nat ta rapyn dan ma kul lanan
ag za lary Kong re si◊ özi ta rapyn dan
we zi pe den boΔadylyp bil ner.
Kons ti tu siÿany howul-ha ra we
oÿlanyΔyksyz, üÿt get me ler den go ramak
mak sady bi len, onu◊ V mad dasy
äh li dü ze diΔle ri◊ di◊e Kong re si◊ iki
pa la tasyny◊ hem üç den iki si ni◊ ÿa-da
Δtat lary◊ üç den iki si ni◊ eden tek lip le ri
esasyn da, özem Kons ti tu si on konwent de
yla laΔylyp ge çi ril me gi ni na zar da tutÿar.
Dü ze diΔler iki usulÿe ti◊ bi ri esasynda
ka bul edi lip bil ner, ÿagny usulÿetle
ri◊ haÿsy-da bol sa bi ri ni tek lip eden
Kong res bi len Δtat lary◊ ka nun çy karyjylaryny◊
dört den üçü si ni◊ ÿa-da Δtat lary◊
dört den üçü si ni◊ konwen ti ni◊ yla laΔygy
esasyn da ma kul la mak mak sady bi len
tassyk lanyp bil ner.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
Ahyryn da-da, Konwent kynçylyklary◊
i◊ ulusy bi len ÿüz be-ÿüz boldy.
Ol-da täze hö kü me te ber len ygtyÿarlyklary◊
iΔ ÿü zün de ama la aΔyryl ma ÿol lary
bi len bagly me se le boldy. Kon fe de rasiÿany◊
mad da lary na laÿyklyk da milli
hö kü me ti◊ kagyz ÿü zün de um masyz
ygtyÿarlyk lary bardy. Em ma iΔ ÿü zün de
bu beÿle däl di, çün ki Δtat lar Δol mad dalary
äs ger meÿär di we olary◊ äh miÿe tine
ga ra Δaÿy ça-da ba ha ber meÿär di ler.
Täze hö kü me ti◊ hem Δeÿle täleÿe uç ramazlygy
üçin, näme çäre gö rüp bo lar
BaΔda we kil le ri◊ kö pü si bi ragyz dan
bu me seläni çöz mek de güÿç ulan magy
tek lip et di ler. Ÿö ne güÿç ulanyl sa, Bile
leΔik dar gar diÿip, des si ne düΔü nil di.
Ne ti je de, hö kü met edÿän he re ket le ri ni
Δtat la ra däl-de, eÿsem Δtat lary◊ içindäki
adam la ra gö nük dir me li we ÿur du◊ aÿryaÿry
hem me raÿat lary na bil bag la maly
diÿen ka ra ra gel di. Kons ti tu siÿany◊ esasy
ÿö rel ge si hök mün de Konwent iki
sany gys ga, ÿö ne örän wajyp tassyk la ma
ka bul et di:
Kong re si◊ ... Bir leΔen ≈tat lary◊
hö kü me ti ne Kons ti tu siÿa ta rapyn dan
ber len äh li ygtyÿarlyk lary ama la
aΔyr magy üçin ze rur we ÿer lik li
bo lan äh li ka nun lary iΔläp düzmäge
ygtyÿary bardyr... (I bent, 7-n ji bö lüm)
Bir leΔen ≈tat lary◊ Kons ti tu siÿasy
we o◊a laÿyklyk da ka bul edi len
äh li ka nun lar, Bir leΔen ≈tat lary◊
ygtyÿaryn da bag laΔy lan ÿa-da geljek
de bag laΔyl jak äh li yla laΔyk lar
ÿur du◊ i◊ ÿo kary ka nuny bolmalydyr;
Δeÿle lik de, hem me Δtat larda
kazy lar, is len dik Δtaty◊ Konsti
tu siÿasyn da ÿa-da ka nun laryn da
çap raz gelÿän is len dik za da ga ramaz
dan, Δu ÿer den ge lip çykÿan la ra
borç ludyr lar. (VI bent)
≈eÿle lik bi len, Bir leΔen ≈tat lary◊ kanun
lary öz kazy lary we ÿe ri ne ÿe ti ri ji le ri
ar kaly mil li kazyÿet le rin de güÿje girÿär,
Δeÿle hem, Δtat lary◊ kazy lary we ÿe ri ne
ÿe ti ri ji le ri ar kaly Δtat kazyÿe tin de güÿje
ge ti rilÿär.
Kons ti tu siÿany◊ awtor lar ta rapyn dan
haÿsy de lil le re esas lanyp ÿazy landygy
ba ra da Δu wag ta çen li je del ler barÿar.
1913-n ji ÿyl da Çarlz Bi erd „Kons ti tusiÿany◊
ykdy sady düΔün di ri liΔi” atly
iΔin de: „Onu◊ binÿadyny tu tujy lar güÿçli
hem ygty barly hö kü me ti◊ özi bi len
alyp gelÿän dur nuklylygyny◊ ber jek
ykdy sady bäh bit le ri ni◊ ta rap darydylar,
sebäbi olary◊ elin de hüm me ti ga çan
gym mat döwlet kagyz laryny◊ um masyz
muk dary bardy” diÿip nyg tady. Ÿö ne
Kons ti tu siÿany◊ baΔ awtor laryny◊ biri
Jeÿms Mädi sony◊ elin de sähel çe-de
döwlet ta rapyn dan goÿbe ri len gym mat
ba haly kagyz bol ma sa-da, Kons ti tusiÿany
gol da maÿan adam lary◊ birnäçesin
de we li, olary◊ köp muk dary bardy.
Ykdy sady bäh bit ler çe kiΔme le ri◊ gi diΔine
öz täsi ri ni ÿe tir di, ÿö ne Δol çe kiΔmele
ri◊ gi diΔi ne döwlet, se bi ta ra we ide ologiÿa
bäh bit le ri-de Δol de re je de öz täsi ri ni
ÿe tir di. Kons ti tu siÿany◊ ata laryny◊ käbir
ide aliz mi ni◊-de äh miÿe ti hem hut Δol
de re je de di. A◊-bi lim eÿÿamyn dan ge lip
çy kan düÿbü ni tu tan ata lar Δahsy azatlygy
üp jün eder we jemgyÿe ti he re ket lendi
ri ji güÿç bo lup bi ler diÿip ta ma edip,
Δeÿle döwlet gur luΔyny oÿlap tapdy lar.
AB≈-ny◊ Kons ti tu siÿasyn da beÿan edilen
mak sa da laÿyk oÿ-pi kir ler ame ri kan
mil li öz bo luΔlylygyny◊ aÿryl maz bir
mö hüm bö le gi dir.
KONS T I T USI ŸA N Y ÷
TASSYK LAN MAGY WE
H U K U KL A R BAR A DA K Y BI L
1787-n ji ÿyly◊ 17-n ji sentÿabryn
da, 16 hep deläp gyz ga la◊ly çe keleΔme
ler den so◊, konwen te gat naΔÿan
we kil le ri◊ 42-sin den 39-y Kons ti tusiÿany◊
gutarnykly görnüΔine gol çekdi.

4-JI BAP: MIL LI HÖ KÜ ME TI÷ DÖ RE DIL ME GI
WaΔingtony◊ oturan kürsüsini◊ arkasynda
bril li ant we altyn bi len çe ki len ÿarym
güni görkezip, Franklin Δeÿle diÿdi:
Bi zi◊ mej lis le ri mi zi◊ geçÿän
ma hal lary ... men pre zi den ti◊ oturgujyny◊
ar kasy na çe ki len bu gü nü◊
do gup gelÿän di gi ni ÿa-da ÿaΔyp
barÿandygyny çynym bi len sel jer jek
bo lup az se ret me dim. Em ma in di,
ahyry so◊y, onu◊ ÿaΔyp barÿan
däl-de do gup gelÿän gün dü gi ne göz
ÿe ti re nim üçin men bagtlydyryn.
Konwent iΔi ni ta mam lady we o◊a
gat naΔyjy lar „Δäher meÿha nasy na git diler,
ol ÿer de bi le na har landy lar we tüÿs
ÿü rek den bi ri-bi ri bi len hoΔlaΔdy lar”.
Ÿö ne, has kämil ÿa ranlyk ug run daky göreΔi◊
aÿgytly tapgyry en tek ö◊de di. Kosti
tu siÿany◊ güÿje gir me gi üçin Δtat lar da
halk ta rapyn dan saÿla nan tassyk laÿjy
konwent le ri◊ razylygy ge rek di.
Kons ti tu siÿany dö re di ji ler: „Ony
13 Δtat dan 9-yny◊ ma kul lan ha latynda
güÿje gi ren ha sap la maly” diÿen kara
ra gel di ler. 1788-n ji ÿyly◊ iÿun aÿyna
çen li Kons ti tu siÿa 9 Δtat ta rapyn dan
ma kul landy, em ma ony tassyk lan lary◊
arasyn da uly Δtat lar bo lan Wir ji niÿa
we Nÿu-Ÿork ÿokdy. Raÿat lary◊ köpü
si olary◊ gol dawy bol ma sa, Kons titu
siÿa öz ka nuny güÿjü ne gi rip bil mez
diÿip ha sap laÿardy. Köp le ri bol sa: „Bu
res mi na ma güÿç li mer ke zi hö kü met sütemkäri
ne öwrü lip, so◊ra uly salgyt lar
sal mak bi len adam lary urΔa iteräÿmesin”
diÿen pi kir he der et dirÿär di.
Ÿü ze çy kan Δu so rag lar ba batynda
beÿan edilÿän dür li-dür li ga raÿyΔlar
iki sany syÿasy to par lanyΔygy◊, ÿagny
güÿç li mer ke zi häki miÿe ti◊ ta rap dary
bo lan fe de ralçy lar we öza ra gowΔak
bag lanyΔyk da bo lan aÿry-aÿry Δtat lary◊
bol magyny is leÿän fe de ralçy la ra garΔy
to pary◊ dö re me gi ne ge tir di. Iki ta rapy◊
hem hy juwly de lil le ri met bu gat sahypa
laryn da köp çü li gi◊ dyk gaty na ÿe tiril
di, Δtat lary◊ ka nun çy karyjy gu ra malaryn
da we tassyk laÿjy konwent le rin de
ÿa◊landyryldy.
Wir ji niÿa da fe de ralçy la ra garΔy topary◊
we kil le ri Kons ti tu siÿany◊ tas lamasyny◊
„Biz, Bir leΔen ≈tat lary◊ halky”
diÿen gi riΔ jüm le si ni tankyt la mak bi len
tek lip edilÿän täze hö kü me te nägi le likle
ri ni bil dir di ler. Olar Kons ti tu siÿa da
aÿry-aÿry Δtat lary◊ ady tu tul ma sa, onda
Δtat lar öz baΔdak hak-hu kuk laryny
we ygtyÿarlyk laryny sak lap bil mez ler
diÿip nyg taÿÿardy lar. Wir ji niÿany◊ fede
ralçy la ra garΔy to pary na Pät rik Henri
baΔtu tanlyk edÿär di. Ol täze mer ke zi
hö kü met den he der edÿän we laÿat mülkdar
laryny◊ bäh bi di ni go raÿan baΔ we kil
boldy. Edi len tek lip le ri◊ bi ri ikir ji◊leÿän
we kil le ri yr magy baΔardy. ≈ol tek li be
laÿyklyk da Wir ji niÿany◊ konwen siÿasy
Hu kuk lar hakyn daky bil li◊ (ka nuny
tas la many◊) mej li si◊ ga ra magy na iberil
me gi ni tek lip edip di. ≈eÿle lik bi len,
25-n ji iÿun da Wir ji niÿa daky fe de ralçyla
ra garΔy to par hem Kons ti tu siÿany
tassyk la mak mak sady bi len fe de ralçy lara
goΔuldy.
Nÿu-Ÿork Δtatyn da Alek sandr Gamil
ton, Jon Jeÿ we Jeÿms Mädi son
Kons ti tu siÿany◊ tassyk lan magyny çaltlaΔdyrmak
maksady bilen „federalçy gazet
ler” ady bi len ma ka la lar çap et di ler.
Nÿu-Ÿork ga zet le rin de çap edi len bu
ma ka la lar bi ri-bi ri ni bar lap we de◊ agram
laΔdyryp bilÿän üç sany aÿry-aÿry,
ÿagny kanun çykaryjy, ÿerine ÿetiriji we
kazyÿet pudaklary bolan merkezi federal
häkimiÿete degiΔli döwrebap delil boldy.
Ol de lil ler tassyk laÿjy Konwen ti◊ wekil
le ri ne uly täsir et di we olar Kons ti tusiÿany
iÿul aÿyny◊ 26-da ma kul lady lar.
Güÿç li mer ke zi häki miÿe te bo lan
ÿig renç fe de ral Kons ti tu siÿany◊ garΔydaΔlaryny◊
ÿe ke-täk sebäbi däl di. Köpler
onu◊ Δahsy hu kuk lary we azatlyklary
doly go rap bil me jek di gin den he der

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
edÿär di. 1776-njy ÿyl da Wir ji niÿa da kabul
edi len hu kuk lar jar na masyny◊ awtory
asly wir ji niÿaly Jorj Meÿson hem
Kons ti tu siÿany◊ ahyrky gör nüΔi ne gol
çek mek den boÿun gaçy ran üç adamy◊
bi ri boldy. Olar yn san hu kuk laryny◊
Kons ti tu siÿa da jik me-jik sa nalyp geçil
me gi ni◊ ta rap darydy lar. Pät rik Henri
bi len bir lik de ol hem Wir ji niÿany◊
Kons ti tu siÿasyny◊ ma kul lan magy na
garΔy alnyp barylÿan düΔün di riΔ iΔle ri ne
aÿgytlylyk bi len gat naΔdy. Hut Δu sebäpden,
Δtat lary◊ bäΔi si, Δol san da Mas saçu
sets Δtaty-da di◊e ag za lan goΔma ça
dü ze diΔle ri◊ eg lenmän gi ri zil mek Δer ti
bi len Kons ti tu siÿany tassyk lady.
1789-njy ÿyly◊ sentÿabr aÿyn da
Nÿu-Ÿork da bi rin ji gu rul taÿ ge çi ri lende,
o◊a gat naΔyjy lar bi ragyz dan yn san
hu kuk laryny go raÿjy goΔma ça dü zediΔle
ri◊ ka bul edil me gi ne çagyryΔlar
et di ler. Gu rul taÿ tiz den-tiz Δol 12 düze
diΔi ka bul et di we 1791-n ji ÿyly◊ dekabr
aÿy na çen li Δtat lary◊ ÿe ter lik sany
10 dü ze diΔi ma kul lap, olary◊ Kons ti tusiÿany◊
aÿryl maz bir bö le gi bol magyny
ga zandy lar. Tu tuΔlygy na al nan da, olar
„Hu kuk lar hakyn daky bill” ady bi len tanalÿar.
Olary◊ arasyn da – söz azatlygy,
met bu gat azatlygy, din azatlygy, ÿygnanyΔmak
azatlygy, dü ze diΔler gi rizmek
mak sady bi len nägi le lik bil dir mek
(1-n ji dü ze diΔ); sebäp siz yzar lan malary◊,
emlägi◊ alyn magyny◊ we tus sag
edil me gi◊ ö◊ü ni al mak hu kugy (4-n ji
dü ze diΔ); kazy lar ta rapyn dan der◊ew
iΔle ri ni◊ ada latly we çalt ge çi ril me gini
ta lap et mek hu kugy (5-n ji dü ze diΔ);
ga zaply we adaty bol madyk tem mini
ga da gan et mek lik (8-n ji dü ze diΔ);
Kons ti tu siÿa da ag zal madyk äh li hu kuklar
dan halky◊ peÿda lan ma hu kugy (9-
njy dü ze diΔ) bar. Hu kuk lar hakyn daky
bill ka bul edi le ni bäri, fe de ral Kons ti tusiÿa
ÿe ne-de di◊e 16 dü ze diΔ gi ri zil di.
Dog rusy, so◊ky gi ri zi len dü ze diΔle ri◊
birnäçe si hö kü met gur luΔy na we edÿän
iΔle ri ne täze den ga ral magy na alyp baran
hem bol sa, olary◊ kö pü si Hu kuk lar
hakyn daky bill de iΔle nip dü zü len ler den
ugur aldy we yn san hu kuk laryny◊ we
azatlyk laryny◊ ÿaÿba◊lan magyny üns
mer ke zin de goÿdy.
WA≈ING TONY÷
PREZIDENTLIK ETMEGI
Kon fe de ra siÿa gu rul taÿyn da ara alnyp
mas la hat laΔy lan i◊ so◊ky me se le
il kin ji pre zi dent saÿlawlaryny ge çir mek
me se le si boldy. 1789-njy ÿyly◊ mart
aÿyny◊ 4-ün de AB≈-da eÿÿäm hö kümet
dörär diÿip çak edi lip, Δol gün de
hem pre zi dent saÿlawyny ge çir meklik
ma kul landy. Täze döwle ti◊ baΔtutany
hök mün de di◊e Jorj WaΔing tony◊
ady hem me le ri◊ di lin de di we 1789-njy
ÿyly◊ 30-njy ap rel de ol bi ragyz dan Prezi
dent saÿlandy. ≈on dan bäri döwlet
baΔtu tanlygy na saÿla nan her bir pre ziden
ti◊ ediΔi ÿaly, WaΔing ton öz bor juny
we pre zi dent lik we zi pe si ni ada latly berjaÿ
et jek di gi ne hem „Bir leΔen ≈tat lary◊
Kons ti tu siÿasyny aÿap sak la jakdygy na
we go ra jakdygy na” ka sam et di.
WaΔing ton we zi pe si ne gi riΔen pursatyn
da täze Kons ti tu siÿa ne-hä däpdes
sury◊, ne-de jemgyÿet çi lik pi ki ri◊
gol dawyny duÿÿardy. Üs te si ne-de, täze
hö kü met öz diwanyny dö ret me li di. Gazna
salgyt lar dan-da pul düΔmeÿär di we
täze kazyÿet ul gamy dö re dilÿänçä, kanun
lar güÿje gi rip bil meÿär di. GoΔun az
sanlydy. Flot ÿok diÿen ÿalydy.
Kong res tiz den-tiz döwlet de par tament
le ri ni we kätip li gi To mas Jefersona
hem Alek sandr Ga mil to na ynany lan maliÿe
mi nistr li gi ni dö ret di. ≈ol bir wagtda
Kong res ada latly kazyÿe ti◊ fe de ral
gul lugyny dö ret di. Ul gamy◊ çägin de
dü zü min de di◊e bir BaΔ kazy we bäΔ
ag zasy bo lan Ÿo kary ka ziÿet däl-de,

4-JI BAP: MIL LI HÖ KÜ ME TI÷ DÖ RE DIL ME GI
eÿsem 3 sany fe de ral Δäher we 13 sany
et rap kazyÿet le ri bardy. ≈eÿle-de, harby
mi nistr we BaΔ ak lawçy bel le nip di.
WaΔing ton haÿsydyr bir ka rary ka bul
et me zin den ö◊, pi kir le ri ne ÿo kary ba ha
berÿän adam lary bi len mas la hat laΔmaga
sar pa goÿÿandygy üçin, ol he miΔe Δol
en di gi ne eÿer di, di◊e Δon dan so◊ Ameri
kany◊ Pre zi den ti ni◊ Kong res ta rapyndan
dö re dilÿän de par ta ment le ri◊ baΔtutan
laryn dan yba rat bo lan diwan ha nasy
öz iΔi ne baΔlady.
≈ol bir wagt da ÿurt gyΔarnyksyz
ösÿär di we Ÿewro pa dan gö çüp gelÿän
adam lary◊ sany bar ha artÿardy. Ameri
kaly lar gün ba ta ra süÿΔÿär di ler: Täze
Ang liÿany◊ we Pen silwanÿi any◊ ilaty
Ogaÿony◊ çägi ne gö çüp gidÿär di, wirji
niÿaly lar we de mir gazyk hem gü nor ta
ka ro li naly lar bol sa Ken tukkä we Tennesä
göçÿär di. Köp bol madyk pu la kiçiräk
fer many satyn alyp bolÿardy, iΔçi
güÿji we li, örän köp ge rek bolÿardy.
Nÿu-Ÿork, Pen silwa niÿa we Wir ji niÿa
Δtat laryny◊ gün ba taryn daky um masyz
gi◊ mes top rakly jül ge ler tiz wagt dan
ÿur du◊ gal la meÿdany na öwrül di.
Haryt lary◊ kö pü si ni◊ en tek hem ÿurdu◊
ho jalyk laryn da taÿÿar lanÿandygy na
ga ra maz dan, se na gaty◊ ösÿän di gi äΔgärdi.
Mas sa çu sets de we Rod-Aÿlend de
mö hüm dok ma se na gatyny◊ düÿbi tutuldy.
Kon nek ti kut da sa gat lar we de mir
önüm le ri ÿa salÿardy, Nÿu-Ÿork da, Nÿu-
Jer si de we Pen silwa niÿa da kagyz, aÿna,
çoÿun we de mir ön dü ri lip baΔlandy.
Gämi gur luΔygy Δeÿle bir gi◊ möç be re
eÿe boldy we li, Bir leΔen ≈tat lar de◊iz çilik
de di◊e Ang liÿa dan yza galÿardy we
ikin ji orun da durÿardy. Baryp-ha, 1790-
njy ÿyl dan ö◊ hem ame ri kan gämi le ri
Hy taÿa sü tük li de ri le ri ÿe tirÿär di ler we
ol ÿer den çaÿ, hoΔboÿ ysly zat lar hem
ÿü pek ge tirÿär di ler.
Ÿur du◊ ösüΔi üçin örän çylΔyrymly
bo lan Δol wagt da WaΔing tony◊ pa rasatly
ÿol baΔçylygyny◊ aÿgytly äh miÿeti
boldy. Ol mil li hö kü me ti dö ret di, ö◊
Bri ta niÿa we Is pa niÿa de giΔli ÿer le ri◊
me se le si ni çöz mek mak sady bi len ÿö rite
syÿa sat iΔläp düz di, de mir gazyk-günba
tar ser he di ni ka da laΔdyrdy we üç sany
täze Δtaty◊: Wer monty◊ (1791), Ken tukki
ni◊ (1792) we Ten ne si ni◊ (1796) ÿaranly
ga ka bul edil me gi ne gö zeg çi lik etdi.
Ahyryn da, WaΔing ton özü ni◊ so◊ky
hoΔlaΔyk sö zün de öz halky na: „DaΔary
ÿurt dünÿäsi ni◊ haÿsy-da bol sa bir böle
gi bi len he miΔe lik ÿa ran bol mak dan
ga ça du ru◊” diÿip tabΔyrdy. Ber len Δol
mas la hat ame ri kaly lary◊ gel jek ki ne sille
ri ni◊ dünÿäni◊ ga lan bö le gi bi len gatnaΔyk
lary na täsi ri ni ÿe tir di.
GAMILTON JEFERSONA
GAR≈Y ÇYKŸAR
1790-njy ÿyl lar da ÿü ze çykan
fe de ralçy lary◊ we an ti fe de ralçylary◊
arasyn daky dartgynlylyk ameri
kan taryhy na ep-es li täsi ri ni ÿe tir di.
Fe de ralçy la ra ≈u le rowlary◊ baÿ maΔgalasyny◊
bir gyzy na öÿle nen Alek sandr
Ga mil ton ÿol baΔçylyk et di. Olar de◊iz
port laryny◊ Δäher täjir çi lik bäh bit le rini◊
ta rap darydy lar; fe de ralçy la ra garΔy
to pa ra To mas Jeferson baΔtu tanlyk et di.
Olar bol sa oba lary◊ we gü nor ta Δtat lary◊
bäh bi di ni araÿardy. Iki to pary◊ arasyndaky
je del ler, esa san, mer ke zi hö kü meti◊
we Δtat lary◊ ygtyÿarlyk lary ba ra daky
me se le le re de giΔli di: fe de ralçy lar güÿç li
fe de ral hö kü met ug run da çykyΔ edÿär diler,
fe de ralçy la ra garΔy to par bol sa Δtatlary◊
hu kuk lary ug run da gö reΔÿär di.
Ga mil ton berk mer ke zi hö kü me ti◊
ta rap dary bo lup, täjir çi li gi◊ we se nagaty◊
bäh bi di ni araÿardy. Ol ame ri kan
jemgyÿe tin de ne ti je li iΔle mek li ge, tertip-düz
gü ne we gu ra maçylykly bol maga
söÿgi dö ret di. Kong re si◊ we kil ler
pa la tasyny◊ „jemgyÿet çi lik ynamyny

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
goldamak” meÿilnamasyny kabul etmek
çagyryΔy na jo gap edip, ol di◊e bir halk
hojalygyna degiΔli ykdysady ÿörelgeleri
hödürlemek hem olary kabul etmek bilen
çäk lenmän, eÿsem ÿurdy ne ti je li dolandyrjak
hökümeti◊ hem aladasyny etdi.
Ga mil ton se na gaty◊, söwdany◊
we döwlet iΔi ni◊ ös me gi üçin Ame rika
karz pu lu◊ ze rurdygyny belläp geçdi.
≈eÿle-de, bu iΔler de döwle te halky◊
doly ynamyny◊ we gol dawyny◊ bolmagy
wajypdy. Köp ler döwlet ber gile
ri ni doly ÿa-da bö lek leÿin ÿatyr mak
is le di ler, ÿö ne Ga mil ton onu◊ doly
tö len me gi ni ta lap et di. ≈eÿle hem, ol
Kong re se rewolÿu siÿa wagtyn da Δtatlary◊
eden ber gi le ri ni tö le me gi öz üs tüne
al maklygy tek lip et di.
≈eÿle hem, Ga mil ton ÿur du◊ dürli
ÿer le rin de bö lüm le ri ni aç mak hukugy
bi len Bir leΔen ≈tat lary◊ bankyny
dö ret me gi◊ meÿil na masyny iΔläp düzdi.
Ol döwlet zik ge ha nasyny◊ dö re dilme
gi ni◊ ke pi li hök mün de çykyΔ et di,
ol „se na gaty◊ täze pu dagy” jüm le si ni
ulanyp, paçdyr-tö leg le ri◊ gi ri zil me gi ni◊
äh miÿet li di gi ni nyg tady we Δol çäre le ri◊
täze dörän kär ha na lary◊ bäh bi di ni go ramak
da wagt laÿyn kö mek bol jakdygyny
we öza ra bäs leΔÿän mil li se na gaty◊ ösme
gi ne ÿar dam et jek di gi ni aÿtdy. ≈u lar
ÿaly çäre ler fe de ral hö kü me ti◊ kre ditleΔdir
me gi üçin mäkäm esasy◊ dö re dilme
gi, o◊a ber gi le ri üz mek üçin bü jet
gir de ji çeΔme le ri ni◊ äh li si ni◊ be ril me gi
söwdany◊ we se na gaty◊ ös me gi ne uly
iter gi ber di. ≈eÿle hem, bu çäre ler gujur-gaÿratly
te le ke çi ler to paryny◊ dö reme
gi ne alyp bardy we olar bol sa mil li
hö kü me ti◊ ta rap dary boldy lar.
Jeferson bolsa merkezden dolandyrylmaÿan
oba hojalyk respublikasyny◊ tarap
darydy. Ol mer ke zi hö kü me ti◊ di◊e
daΔary gat naΔyk lar esasyn da berk boljakdygy
na ynanÿardy, öz ge me se le le re
degiΔlilikde bolsa ol merkezi hökümeti◊
berk bolmagyny◊ hökman däldigini nygtaÿÿardy.
Ga mil tony◊ i◊ be lent mak sadyda
has ne ti je li iΔläp bil jek bir gu ra ma
döretmekdi, Jefersony◊ maksady bolsa,
onu◊ birwagt lar: „Men gaty bir iΔje◊ hökümeti◊
tarapdary däl” diÿip aÿdan sözünden
mälim. Gamilton baΔ-baΔdaklykdan
gorkÿardy we düz gün-ter ti bi◊
ta rap darydy; Jeferson zor luk sü te minden
he der edÿär di we azatlyk nuk daÿnazaryndan
pikir ÿöredÿärdi.
Bir leΔen ≈tat lar üçin Δu täsir le ri◊ ikisi
ni◊ hem äh miÿe ti ulydy. Beÿle ÿag daÿ
ÿur du◊ bäh bi di ne boldy, çün ki wagty◊
geç me gi bi len Δu iki adam bi le leΔip, bir
umumy düΔünjä eÿe rip bil jek di. Jeferson
ÿur du◊ Döwlet sek re tary we zi pesi
ne ge çip-geçmänkä, olary◊ arasyn da
ÿü ze çy kan çe ke leΔik fe de ral Kons ti tusiÿany◊
maz munyny◊ baΔga ça we düÿpli
mö hüm ähe◊de beÿan edil me gi ne getir
di. Ha çan-da, Ga mil ton Kong re se
mil li banky dö ret mek ba ra daky ka nun
tas la masyny hö dürlän de, Jeferson o◊a
garΔy çykdy. ≈tat lary◊ hak-hu kukly
bol magyny ta lap edÿän le ri◊ peÿdasy na
çykyΔ edip, ol fe de ral hö kü me te ber len
ygtyÿarlyk lary◊ bi rin-bi rin Kons ti tusiÿa
da sa nalyp ge çilÿän di gi ni we galan
hu kuk lary◊ bol sa Δtat la ra be rilÿändi
gi ni, em ma fe de ral hö kü me ti◊ bank
dö retmäge hu kugyny◊ bardygy dogrusyn
da Kons ti tu siÿany◊ hiç bir ÿe rin de
aÿdyl maÿandygyny nyg tady.
Ga mil tony◊ pi ki ri çe, ka nun tas lamasyn
da aΔa köp jik me-jik le ri◊ ge tirilÿän
li gi ze rarly, mer ke zi hö kü me ti◊
äh li ygtyÿarlyk laryny umumy söz lemler
ar kaly beÿan et me li bo landygyny,
Δo lary◊ bi ri ne laÿyklyk da Kong re se
beÿle ki ag zalÿan hu kuk lary◊ hem me si ni
ama la aΔyr ma ga, „Ze rur bo lan äh li kanun
lary çy kar ma ga” hu kugy◊ be rilÿändi
gi duÿulÿar. Kons ti tu siÿa laÿyklyk da,
fe de ral hö kü met salgyt lary◊ möç be ri ni
kes git lemäge we ÿyg na ma ga, ber gi le-

4-JI BAP: MIL LI HÖ KÜ ME TI÷ DÖ RE DIL ME GI
ri tö lemäge, karz al ma ga ygtyÿarlydyr.
Mil li bank bol sa Δu iΔle ri ber jaÿ etmäge
ge rek bo lan maddy kö me gi berme
li dir. Hut Δo nu◊ üçin, özü ne ber len
ygtyÿarlyk lary◊ çägin de, Kong re se Δu lar
ÿaly banky dö ret mek li ge hu kuk be ril di.
WaΔing ton we Kong re si◊ ag za lary Gamil
tony◊ pi ki ri bi len yla laΔdy lar.
RAŸAT ^Ö NE WE DA≈ARY
SYŸASAT
ŸaΔ hö kü me ti◊ il kin ji we zi pe le ri ni◊
bi ri ÿur du◊ ykdy sadyÿe ti ni ber kit mek
we döwleti◊ maliÿe howpsuzlygyny gazan
mak bo lup du ran hem bol sa, Bir leΔen
≈tatlar halkara iΔlerini-de ünsden düΔürmeÿär
di. WaΔing tony◊ daΔary syÿasatyny◊
esasy ugry ÿur du◊ ÿa ra laryny
be jer mek üçin we mil li bü tewi lik ugrun
da alyp barÿan iΔi ni ÿuwaΔ-ÿuwaΔ
dowam etmek üçin, ÿurda zerurdan-zerur
bolan parahatçylygy saklamakdy. Ÿöne,
Ÿewro pa daky ÿag daÿ bu meÿil na malary◊
baΔa bar magy na howp salÿardy.
Amerikalylary◊ köpüsi Fransiÿada bolup
geçÿän rewolÿu siÿany uly gyzyk lan ma
hem duÿgu daΔlyk bi len syn laÿardy lar.
1793-n ji ÿyly◊ ap re lin de ge len täze lik
Δol uruΔ me se le si ni AB≈-ny◊ hem syÿasy
meselesine öwürdi. Fransiÿa Beÿik Brita
niÿa we Is pa niÿa garΔy uruΔ yg lan et di.
Raÿat ^öne bolsa Amerika Fransuz respublikasyny◊
täze ilçisi hökmünde gelmelidi.
1793-n ji ÿyly◊ ÿanwaryn da Lo rol
Lu is XVI öl dü ri len den so◊, Bri ta niÿa,
Is pa niÿa we Gol lan diÿa Fran siÿa bilen
uruΔa gi riΔdi ler. 1778-n ji ÿyl da ÿaranlyk
ba ra da gol çe ki len fran suz-a me rikan
Δert na masy na laÿyklyk da, AB≈ we
Fran siÿa mü di mi lik ÿa randy lar we Ameri
ka Fran siÿa West-Hin di ada laryny gora
ma ga kö mek ber me li di. Em ma Δol
wagt AB≈ harby we ykdy sady taÿdan
gaty gowΔak bo lanlygy üçin, onu◊ güÿçli
ÿewro pa döwlet le ri bi len ÿe ne-de
bir urΔa baΔ goΔma ga ÿag daÿy ÿokdy.
1793-n ji ÿyly◊ 22-n ji ap re lin de WaΔington
1778-n ji ÿyly◊ Δert na masyny◊ Δertle
ri ni üs tün lik bi len ÿatyrdy. Ne ti je de,
AB≈ „dost lukly we uruΔ edÿän ÿurt lar
ba batyn da bi ta rap ÿurt” diÿlip yg lan
edil di. Bu bol sa öz ge ze gin de ame rikan
ga raΔsyzlygyny üp jün et di. Ame rika
ge len wagtyn da ^ö ne ni köp adamlar
gyzgyn ka bul et se ler hem, hö kü met
ony sowuk-sa la res mi lik bi len garΔylady.
Mu◊a ga har lan mak bi len ol ÿe sir
aly nan bri tan gämi si ni hu susy söweΔ
gämi si ne öwrüp ulan mazlyk hakyn daky
wa dasyny bozÿar. ≈eÿle hem, ^ö ne hökü
met eda ra laryny inkär edip, pi kir le rini
özü ni mähir li garΔy lan ame ri kaly la ra
ÿe tirmäge sy nanyΔdy. ≈on dan so◊ köp
wagt geçmänkä, AB≈ ^ö ne ni yzy na
çagyr magy Fran siÿa dan ta lap et di.
^ö ne bi len bagly bu wa ka Ame ri ka
bi len Fran siÿany◊ gat naΔyk laryny kynlaΔdyrdy.
On suz-da, Δol wagt da AB≈ny◊
Beÿik Bri ta niÿa bi len gat naΔyk lary
hem öwer lik li däl di. Bri tan goΔun lary Δol
wag ta çen li AB≈-ny◊ gün ba tar ser het lerin
de ki çi ga la lary el de sak laÿardy lar,
çün ki rewolÿu siÿa döwrün de i◊lis le ri◊
eÿe çi li gi ne ge çen mülk le re ame ri kaly lar
tö leg etmän di ler we yzy na al mandy lar,
Ang liÿany◊ harby-de◊iz gämi ler toplumy
bol sa Ame ri kany◊ söwda gämile
ri ni sak lap, ele salÿardy lar. ≈u me sele
le ri ka da laΔdyr mak üçin, WaΔing ton
1794-n ji ÿyl da Lon do na BaΔ kazy Jeÿi
adat dan daΔary il çi hök mün de ug ratdy.
Ang liÿa da Jeÿ bir Δert na ma bag laΔmagy
baΔardy. ≈ol Δert na ma gün ba tar ga la lardan
bri tan goΔun laryny◊ çy karyl magyna
ke pil geçÿär di, Lon don hem 1793–
1794-n ji ÿyl lar da Bri ta niÿa ta rapyn dan
sak lanyp, ele sal nan gämi le ri◊ we ÿükle
ri◊ öwe zi ni dol ma ga söz ber di. AB≈ny◊
ÿag daÿyny◊ gowΔakdygyny na za ra
al mak bi len Δol Δert na ma ame ri kaly lary◊

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
West-Hin di ada lary bi len söwdasy na
berk çäk len dir me ler gi riz di, em ma geljek
de ame ri kan gämi le ri ni◊ hem ÿükle
ri ni◊ sak lanyp, ele salyn magy, ÿa-da
ame ri kan de◊iz çi le ri ni◊ bri tan harbyde◊iz
gul lugy na alyn magy ba rasyn da
hiç zat ag zal maÿar. ≈eÿle hem, Jeÿ Britan
ta rapyny◊ bir tek li bi bi len yla laΔdy.
≈o◊a laÿyklyk da, äh li azyk üp jün çi li gi,
harby-de◊iz top lumyny◊ emlägi, harby
en jam lar kont ra ban da ha sap landy we
olary bi ta rap gämi ler bi len duΔmany◊
gämi du ral gasy na ÿe tir mek ga dan edilme
li di.
Jeÿi◊ Δert na masy köp lenç res publi
kaçy lar ÿa-da de mok ra tik res pub likaçy
lar at landyrylÿan an ti fe de ralçylary◊
arasyn da güÿç li nägi le lik dö ret di.
Fe de ralçy lar bri tan syÿa saty ug run da
gö reΔÿär di ler, sebäbi olary◊ bäh bi di ni
go raÿan söwda-satyk gul luk lary Beÿik
Bri ta niÿa bi len söwda dan um masyz
peÿda görÿär di ler. Onu◊ ter si ne, respub
li kaçy lar Fran siÿa bi len ÿa ranlyk
ug run da gö reΔÿär di ler, ol köp de re je de
ide olo gi ki sebäp ler bi len düΔün di rilÿär di
we Jeÿi◊ Δert na masyny Beÿik Bri ta niÿa
üçin örän amatly diÿip ha sap laÿardy lar.
Ÿö ne, uza ga çe ken çe kiΔme ler den so◊
Se nat Δert na many ma kul lady.
ADAMS WE JEFERSON
Pre zi dent we zi pe sin de 8 ÿyl dan artyk
gul luk et mez li gi ÿü re gi ne berk düwen
WaΔing ton 1797-n ji ÿyl da döwlet baΔtutanlygy
we zi pe sin den çe kil di. Onu◊
mas sa çu sets li orun ba sary Jon Adams
döwle ti◊ täze baΔtu tanlygy na saÿlandy.
En tek pre zi dent lik we zi pe si ne geçmänkä,
Adams Ga mil ton bi len ters leΔip di –
bu bol sa bü tewi li gi ni ÿi ti ren par tiÿa tarapyn
dan onu◊ peÿda lanyl magy na esas
boldy.
Ÿur du◊ içindäki Δu lar ÿaly kynçylykly
ÿag daÿ hal ka ra de re je sindäki
näsazlyk lar sebäp li has hem çylΔyrymlaΔdy:
Jeÿi◊ Ang liÿa bi len so◊ky gelen
yla laΔygy na ga hary ge len Fran siÿa
duΔman ta rapy◊ port lary na ug radylÿan
azyk üp jün çi li gi ni◊, harby-de◊iz toplumyny◊
emlägi ni◊, harby en jam lary◊
Fran suz harby-de◊iz güÿç le ri ta rapyndan
ele salyn magy ba ra da bri tan lary◊
de li lin den peÿda landy. 1797-n ji ÿyla
çen li Fran siÿa ame ri kan gämi le ri ni◊
300-ü ni ele saldy we AB≈ bi len dip loma
tik gat naΔyk laryny kes di. Ÿag daÿy
ka da laΔdyr mak boÿun ça gep leΔik ler geçir
mek mak sady bi len Adams üç we ki lini
Pa ri¤e ug ra dan da, daΔary iΔler mi nistri
≈arl Mo ris dö Ta leÿrandy◊ agent le ri
(Adams Kong res üçin taÿÿar lan ha sabatyn
da olary „XYZ” diÿip at landyrÿar)
gep leΔik le ri◊ di◊e AB≈-ny◊ Fran siÿa
12 mil li on dol lar karz be ren we fransuz
hö kü me ti ni◊ res mi adam lary na para
ge çi ren ma halyn da baΔlan jakdygyny
ha bar ber di. Bu bol sa ame ri kaly lary◊
Fran siÿa duΔmançylygyny◊ art magy na
sebäp boldy. „XYZ” diÿlip at landyry lan
Δol iΔ goΔun sanyny◊ kö pel dil me gi ne we
Δol wagt lar täze döräp barÿan AB≈-ny◊
harby-de◊iz güÿç le ri ni◊ ber ke me gi ne
alyp bardy.
1799-njy ÿylda amerikalylar fransuzlar
bi len de◊iz de en çe me ge zek söweΔe
giriΔenlerinden so◊, uruΔ gutulgysyz ÿaly
bo lup gö rün di. Bu çylΔyrymly ÿag daÿda
Adams urΔu◊ baΔlan magyny islän Gamil
tony◊ diÿe ni ne gitmän, Fran siÿa üç
sany täze ko mis sar iber di. Edil Δol wagt
häkimiÿet baΔyna gelen Napoleon olary
mähir li garΔy laÿar we dörän howply
ÿag daÿ 1800-n ji ÿyl yla laΔygyny◊ baglaΔyl
magy ne ti je sin de ara dan aÿrylÿar
we Δol yla laΔyk Bir leΔen ≈tat lary 1778-
nji ÿylda Fransiÿa bilen goranmak maksady
bilen döreden ÿaranlygyndan resmi
taÿdan çyk magy na alyp bardy. Ÿö ne,
Amerikany◊ ÿagdaÿyny◊ gowΔaklygyny
hasaba alyp, Fransiÿa fransuzlar tarapyn-

4-JI BAP: MIL LI HÖ KÜ ME TI÷ DÖ RE DIL ME GI
dan basylyp alnan amerikan gämilerini◊
öwe zi ni dol mak üçin 20 mil li on dol lar
tölemekden boÿun gaçyrdy.
Fran siÿa bo lan duΔmançylyk Kongres
de daΔary ÿurt lu lar we nägi le lik döredÿän
ler ba ra daky ka nun lary◊ ka bul
edil me gi ne alyp bardy. Bu ka nun lary◊
ame ri kan raÿat azatlyk laryny berk go ramak
da äh miÿe ti bardy. Raÿatlyk ber megi◊
möh le ti ni ö◊ki 5 ÿyl bol magyn dan
14 ÿy la üÿt ge den raÿatlyk ber mek ba radaky
täze ka nun „res pub li kaçy lary goldaÿar”
diÿlip Δüb he edilÿän ir lan diÿaly
we fran siÿaly im mig rant lary◊ garΔysy na
gö nük di ri lip di. Bary-ÿogy iki ÿyl he reket
eden daΔary ÿurt lu lar ba ra daky kanun
Pre zi den te uruΔ döwrün de daΔary
ÿurt lu lary ÿurt dan çy kar mak ÿa-da tussag
et mek ÿaly hu kuk lar ber di. Nägi lelik
dö redÿän ler ba ra daky ka nun ÿur du◊
Pre zi den ti ÿa Kong re si ba ra da „ÿa lan,
gal ma gally ÿa my ja bat atyjy” zat lary
ÿaz magy, aÿt magy ÿa-da çap et megi
ga da gan et di. Nägi le lik dö redÿän ler
ba ra daky ka nu na esas lanyp, üs tün likli
ge çi ri len iki-ÿe ke der◊ew iΔle ri raÿat
azatlyk lary ug run daky gö reΔde pajy galy
ÿag daÿla ra alyp bardy we res pub li kaçyla
ra uly gol daw be ril me gi ne ge tir di.
Bu ka nun lar güÿç li garΔyly ga du çar
boldy. Jeferson we Mädi son 1798-n ji
ÿyly◊ noÿabr we de kabr aÿlaryn da Kentuk
ki we Wir ji niÿa Δtat laryny◊ ka nun
çy karyjy gu ra ma lary na jar na ma laryny
ka bul et mek de he maÿatkär bol du lar.
≈ol jar na ma la ra laÿyklyk da Δtat lar fe deral
lary◊ he re ket le ri ba ra da öz pi kir le rini
„aÿdyp” bilÿär ler we olary „ÿatyryp”
bilÿär ler. „Ÿatyr mak” tagly maty so◊ra
gü nor ta Δtat lary◊ de mir gazyk Δtat lar bilen
ba ha lar ba bat daky hem, el bet de, gulçulyk
ba ra daky me se le ler de bo lan göreΔle
rin de gü nor taly lary◊ bäh bit le ri ni
go ra mak üçin ulany lar.
1800-n ji ÿyly◊ ö◊üsy rasyn da ame rikan
halky nähi li-de bol sa öz ge riΔlik le re
ga raΔdy. WaΔing ton we Adams döwründe
fe de ralçy lar güÿç li häki miÿe ti döret
di ler, ÿö ne olar käte onu◊ ame ri kan
halkyny◊ bäh bit le ri ne gul luk et mek ÿörel
ge si ne sar pa goÿmagy baΔar mady lar.
Olary◊ saÿlan Δu syÿasy ugry jemgyÿeti◊
uly-uly to par laryny◊ öz le rin den
daΔlaΔmagy na alyp bardy. My sal üçin,
1798-n ji ÿyl da olar jaÿa, ÿe re we gul la ra
salgyt salmak barada kanun kabul etdiler.
Bu kanun ÿurdu◊ hususy eÿeçiligi bolan
her bir adamy◊ bäh bi di ne dahyllydy.
Jeferson ownuk mülk dar lar dan, dükançy
lar dan we beÿle ki köp sanly ÿö nekeÿ
zähmetkeΔlerden özüne berk goldaw
döretdi, olar 1800-nji ÿylda bolan prezident
saÿlawlaryny◊ ne ti je si ne ägirt uly
täsi ri ni ÿe tir di ler. Jefersony◊ hut amerikan
idealizmine eden çagyryΔlary ony
örän meΔhur et di. Täze paÿtagt Δäher
WaΔing ton da pre zi dent lik we zi pe si ne
geç mez den ö◊ ge çi ri len il kin ji ka sam
ediΔ dabarasynda sözlän sözünde Jeferson
ÿur du◊ ÿaΔaÿjy lary na öz iΔle ri bi len
meΔgullanmaga we kämilleΔmäge erkinlik
ber jek di gi ne we olary◊ asu da durmuΔyny
up jün et jek „ paÿhasly we salyhatly
hökümeti” döretjekdigine söz berdi.
Jefersony◊ di◊e Ak Tam da bolmagyny◊
özi de mok ra tik he re ket lere
iter gi berÿär di. Ol öz elin de iΔleÿän
adam la ra öz le ri ni halky◊ ynam bil di ren
adam lary diÿip ha sap la magy öwredÿärdi.
Ol oba ho jalygyny we gün ba tar daky
ÿer le ri öz leΔdi rip, bar ha ÿaÿba◊lan magy
höwes len dirÿär di. „Ame ri ka ejiz ler
üçin jen net bo lar” diÿÿän ynamyn dan
ugur alyp, ol raÿatlyk ber mek ba radaky
li be ral ka nuny◊ ka bul edil me gi ni
çalt laΔdyrdy. Pre zi dent lik we zi pe si ni◊
ikin ji tapgyry ta mam lanyp barÿar ka,
onu◊ ö◊den gö rü ji ma liÿe mi nist ri Albert
Gäl le tin AB≈-ny◊ döwlet ber gi si ni
560 mil li on dol lar dan hem azalt magy
baΔardy. Bü tin ÿurt „Jefersony◊ ta galla
joΔgunyny◊” tol kuny bi len süÿΔüp

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
barΔy na, ame ri kan Δtat lary yzly-yzy na
saÿlawla ra gat naΔmak da ta lap edilÿän
mülk li bol mak düz gü ni ni ÿatyrdy lar,
je naÿat eden ler we ber gi dar lar üçin has
yn san perwer ka nun lary◊ ka bul edil megi
ni ga zandy lar.
LUIZIANA WE BRITANIŸA
Jefersony◊ ge çi ren çäre le ri ni◊ bi ri
ame ri kan döwle ti ni◊ çäk le ri ni iki es se
gi◊elt di. Ÿe di ÿyl lap dowam eden urΔu◊
ahyryn da Fran siÿa Mis si si pi derÿasyny◊
gün ba tarlygyn daky ÿer le ri Is pa niÿa berdi.
≈ol ÿer ler bi len bir ha tar da derÿany◊
aΔaky akymyn daky Täze Or le an gämi
du ral gasy hem Is pa niÿany◊ eÿe çi li gi ne
geç di. ≈ol gämi du ral gasy bol sa Ogaÿo
we Mis si si pi jül ge le rin de ön dü rilÿän
ame ri kan oba ho jalyk önüm le ri ni◊
daΔal magyn da mö hüm bir du ral ga bo lup
hyz mat edÿär di. Jefersony◊ AB≈-ny◊
Pre zi den ti we zi pe si ne gi riΔme gi ni◊ yzysü
re Na po le on gowΔak is pan hö kü metin
den Lu izi ana diÿlip at landyrylÿan bir
zo lak ÿe ri◊ Fran siÿa gaÿtarylyp be ril megi
ni ta lap et di. Beÿle he re ket ame ri kalylary
howatyr landyrdy we ga har landyrdy.
Na po le ony◊ Bir leΔen ≈tat lary◊ gün ba tar
ser het le rin de äpet ko lo ni al im pe riÿany
dö ret mek ba ra daky meÿil na ma lary
ÿur du◊ için de dörän hem me oba lary◊
howp suzlygy na we söwda et mek hukuk
lary na howp salÿardy. Fran siÿa Luizi
anany eÿeläÿse, „Δol pur sat dan biz
bri tan flo tu na we halky na boÿun bolmalydyrys”
diÿip Jeferson nyg tady.
Beÿik Bri ta niÿa bi len ÿe ne-de bir
urΔu◊ gu tulgysyzdygy na düΔü nen Napo
le on gaz nasyny◊ üs tü ni ÿe tir mek we
Lu izi anany Ame ri ka sat mak bi len ony
Ang liÿa üçin elÿet mez et mek ka rary na
gelÿär. Bu mak sat bol sa Jefersony Konstitusiÿa
nukdaÿ nazaryndan kyn ÿagdaÿa
saldy: Kons ti tu siÿa ÿer satyn al ma ga
hu kugyny hiç bir häki miÿe te bermän di.
Bir ba da Jeferson Kons ti tu siÿa dü ze diΔ
gi riz mek çi boldy, ÿö ne onu◊ ge◊eΔçi leri
munu◊ wagt talap etjekdigini, wagty◊
geçmegi bilen Napoleony◊ pikirini◊ üÿtge
me gi ni◊ müm kin di gi ni, Δeÿle hem,
ÿer satyn al mak ygtyÿarlygyny◊ Δertna
ma lary taÿÿar la mak ygtyÿarlygyny◊
aÿrylmaz bir bölegi bolup durÿandygyny
düΔün dir di ler. Jeferson: „Bi zi◊ ÿurdumyzy◊
gowΔak binÿady er bet ne ti jeler
berende, sagdyn pikir ony düzetmegi
baΔa rar” diÿip köΔeΔdi.
1803-n ji ÿyl da AB≈ 15 mil li on dol lara
Lu izi anany satyn aldy. Ne ti je de, AB≈
Täze Or le an gämi du ral gasy bi len birlik
de 2,6 mln. ine dör dül km den-de köp
tutÿan ÿer le re eÿe boldy. Ÿurt dagly, tokaÿly
we derÿaly mes top rakly meÿda na
eÿe boldy, ol ÿer ler 80 ÿyly◊ için de ÿurdu◊
mer ke zi ne we dünÿäde i◊ köp gal la
ön dürÿän meÿdan lary◊ bi ri ne öwrül di.
1805-n ji ÿyl da Bri ta niÿa bi len Fransiÿany◊
arasyn da uruΔ gi dip dur ka, Jeferson,
pre zi dent li gi◊ ikin ji möh le ti ne
gi riΔmek bi len: „AB≈ bi ta rapdyr” diÿip
yg lan et di. SöweΔÿän ta rap lary◊ hersi
beÿle ki ta rapy◊ gämi du ral ga lary na
bi ta rap gämi le ri◊ bar magyny çäk lendir
mek li ge çalyΔÿardy. Mu◊a ga ra mazdan,
Bri tan ta rapyny◊ de◊iz ler de edÿän
gö zeg çi li gi ze rarly, onu◊ gi ri zen ga dagançylygy
we basy balyjylykly he re ketle
ri Na po le on Fran siÿasyny◊ ge çirÿän
çäre le rin den has howply boldy.
1807-n ji ÿy la çen li bri ta niÿaly lar
harby-de◊iz gämi ler ul gamyny has hem
ber kit di ler. In di onu◊ ha taryn da harby
gämi le ri◊ 700-i bardy, Δeÿle hem, 150
mü◊e go laÿ de◊iz çi hem de◊iz pyÿada
goΔunyny◊ es ger le ri bardy. De◊iz
ÿol lary na köp sanly güÿç ler ta rapyn dan
gö zeg çi lik edilÿär di. Olar fran suz gämi
du ral ga lary na hiç bir ga mi goÿber meÿärdi
ler we Bri ta niÿany◊ söwda kerwenle
ri ni we ko lo niÿa lary na barÿan de◊iz
ÿol laryny go ra mak bi len onu◊ söwda

4-JI BAP: MIL LI HÖ KÜ ME TI÷ DÖ RE DIL ME GI
howp suzlygyny üp jün edÿär di ler. Ÿöne
bri tan de◊iz flo tuny◊ es ger le ri diÿse◊
agyr Δert ler de ÿaΔaÿardy lar, Δo nu◊ üçin
on da gul luk etmäge is leg bil dirÿän leri
a◊satlyk bi len tap mak müm kin däldi.
Hat da, de◊iz çi le ri◊ kö pü si gaçyp,
pe na göz le gin de, ame ri kan gämi le rine
barÿardy lar. Mun dan ha barly bri tan
harby-de◊iz ofi ser le ri AB≈-ny◊ gämile
ri ni bar la ma ga we on dan bri tan raÿatlaryny
tapyp al ma ga öz le ri ni hu kukly
saÿÿardy lar. Bu ÿag daÿ ame ri kaly lary◊
namysy na degÿär di. Has be te ri-de, ameri
kan de◊iz es ger le ri ni◊ bri tan ofi ser le ri
ta rapyn dan zor bi len öz gul lugy na çe kilme
gi di.
Jeferson bri tan gämi le ri ni◊ Ame rika
de giΔli suwlary◊ çägin den çyk magy
ba rasyn da hö küm çy ka ran da, bri tan lar
mu◊a jo gap edip, has köp de◊iz çi le ri iΔe
çek di ler. Jeferson ykdy sady gysyΔ ulanmak
bi len Ang liÿany egilΔi ge gelmäge
mej bur et mek çi boldy. 1807-n ji ÿyly◊
de kabryn da Kong res daΔary söwdany◊
äh li si ni ga da gan edÿän bir ka nun kabul
et di. Ki niÿaly hem bol sa, res publi
kaçy lar (aslyn da hö kü me ti ni◊ çäk li
bol magyny◊ ta rap dar lary) hö kü me ti ni◊
ygtyÿarlyk laryny tü ke nik siz artdy ran
bir ka nuny ka bul eden dik le ri ni duÿdular.
≈on dan so◊ky di◊e bir ÿyly◊ için de,
Ame ri kany◊ eks porty ö◊ki si ni◊ bäΔden
bir bö le gi ne gaçdy. Ÿük ÿük le mekden
we daΔa mak dan gelÿän peÿda ÿo ga
çykdy. Täze Ang liÿa da we Nÿu-Ÿork da
nägi le lik ler bar ha artdy. Oba ho jalygynda
hem uly yza gi diΔlik ler duÿlup
baΔlandy, çün ki gü nor ta we gün ba tar
daÿhan lary◊ in di öz le rin den ar tan däne
hasylyny, et önüm le ri ni we temmäki leri
ni daΔary ba za ra ug radyp bil meÿän dikle
ri sebäp li, nyrh lar ju da pe sel di.
Ga raz, gi ri zi len Δeÿle ga da gançylyk
Beÿik Bri ta niÿany açly ga se zewar edip,
syÿa satyny üÿt getmäge mej bur eder
diÿen umyt puç boldy. Ÿur du◊ için de
nägi le li gi◊ art magy bi len Jeferson ÿük
ÿük le mek den we ÿük daΔa mak dan ÿurda
gelÿän peÿda lary ka da laΔdyryp bil jek
aram rak bir çärä ÿüz urdy. Ol 1809-njy
ÿyl da Çäk li ara gat naΔyk hakyn daky kanu
na gol çek di. Bu ka nun Beÿik Bri taniÿa,
Fran siÿa we olary◊ go lastyn daky
ÿurt lar dan baΔga äh li ÿurt lar bi len söwda
etmäge rug sat ber di.
1809-njy ÿyl da Jeÿms Mädi son Jefersony◊
or nu na AB≈-ny◊ pre zi dent ligi
ne geç di. Beÿik Bri ta niÿa bi len gatnaΔyk
bar ha ÿa ra maz laΔÿardy we bu
iki ÿur du◊ arasyn da tiz den-tiz urΔu◊
tu taΔjagy me se-mälim di. Pre zi dent britanly
lary◊ mü◊ler çe ge zek AB≈-ny◊
raÿat laryny zor bi len iΔe çe ken li gi ni
aÿan edÿän ha sa baty taÿÿar lap, Kong resi◊
ga ra magy na ber di. Üs te si ne-de, demir
gazyk-gün ba tar ser he di◊ ÿa kasyn da
ÿaΔaÿan lar in deÿle ri◊ gal ta mançylykly
ço zuΔlaryn dan ejir çekÿär di ler. Munda
Ka na da daky bri tan içaly laryny◊ eli
bar diÿlen ynamly pi kir beÿan edil di.
≈u sebäp li, ame ri kaly lary◊ ag la basy
Ka na da basy balyjylykly hü jüm ama la
aΔyr magy◊ ta rap dary boldy. El bet de, Δu
iΔde ga zanyl jak üs tün lik ÿer li ame ri kan
in deÿle ri ne bri tanly lary◊ edÿän täsi ri ne
no kat goÿardy we Ame ri ka üçin ko loniÿa
lar dö retmäge, täze ÿer ler aç ma ga
müm kin çi lik bo lardy. Ame ri kan de◊iz
es ger le ri ni◊ bri tan ofi ser le ri ta rapyndan
zor bi len öz gul lugy na çe ki len li gi
ze rarly dörän namys duÿgusy Ka na da
basy balyjylykly hü jüm ama la aΔyr mak
is le gi ni, urΔa gi riΔmek hy juwyny bar ha
artdyrdy we 1812-n ji ÿyl da AB≈ Bri taniÿany◊
garΔysy na uruΔ yg lan et di.
1812-N JI ŸYLY÷ UR≈Y
Bir leΔen ≈tat lar Bri ta niÿa bi len ÿene
bir urΔa taÿÿar lanÿan döwrün de ÿurdu◊
için de eme le ge len çu◊◊ur bö lüniΔik
bi len ÿüz be-ÿüz boldy. Gü nor ta

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
we Gün ba tar urΔu◊ bol magyny is le se,
Nÿu-Ÿork we Täze Ang liÿa urΔu◊ öz
söwdasy na zyÿan et jek di gin den ugur
alyp, o◊a garΔy bol du lar. ≈eÿle lik bi len,
en tek doly taÿynlyk ÿok ka, uruΔ yg lan
edil di. GoΔuny◊ ha taryn da adaty es gerle
ri◊ sany ÿe di mü◊e-de ÿet meÿär di.
Olar At lan ti kany◊ ke nar ÿa ka laryn da,
Ka na da ser het le rin de, ÿur du◊ için de biri-bi
rin den uzak aralyk da ÿer leΔen harby
no kat la ra paÿlanypdy. ≈tat lar dan harby
gul lu ga al nan tälim dir ter tip-düz gün
gör me dik meÿle tin çi ler ola ra gol daw
bol malydy.
Harby he re ket ler ame ri kan goΔunyny◊
Ka na da gir me gi bi len baΔlandy. Hü jüm
wagtyn da we baΔarnykly ama la aΔyrylan
bol sady, bir jem bo lup, Mon re ala
garΔy edi len he re ket üs tün lik li bo lardy.
Em ma äh li ÿö riΔ Δowsuz bo lup çykdy
we ol bri tan lary◊ Det roÿty eÿe le me gi
bi len gu tardy. Ÿö ne AB≈-ny◊ harbyde◊iz
güÿç le ri uly üs tün lik ler ga zanyp,
ame ri kaly lary◊ özü ne bo lan ynamyny
galkyndyryp ber kit me gi baΔardy. ≈eÿle
hem, At lan ti kany◊ suwlaryn da gat naÿan
köp sanly hu susy gämi çi le ri◊ bir to pary
1812–1813-n ji ÿyl lary◊ güÿzün de we
gyΔyn da bri tan söwda gämi le ri ni◊ 500-
ü ni ele saldy lar.
1813-n ji ÿyl da ge çi ri len uruΔ he reket
le ri Nÿu-Ÿork Δtatyn daky Eri kö lüni◊
daΔyn da bo lup geç di. So◊ra AB≈ny◊
Pre zi den ti bo lan Ge ne ral Wilÿam
Gen ri Gar ri son halk meÿle tin çi le rin den
we adaty harby es ger ler den yba rat bir
goΔuny bi len Ken tuk ki den Det roÿta tarap
ony basyp al mak mak sady bi len ugrady.
Sentÿabr aÿyny◊ 12-sin de, en tek ol
ÿo karky Ogaÿo da ka, ame ri kan gämi le rini◊
bir to pary na baΔtu tanlyk edÿän Oliwer
Ha zard Per ri ta rapyn dan Eri kö lün de
i◊lis harby gämi le ri ni◊ der bi-dagyn edilen
li gi ba ra da ha bar alÿar. Gar ri son Detroÿty
eÿeläp, yza çe ki lip barÿan i◊lis leri
we olary◊ in deÿ ÿa ran laryny Tem za
derÿasyn da kowup dargyt mak bi len Kana
da gir di. ≈eÿle lik de, Ka na dany◊ äh li
ÿer le ri ame ri kaly lary◊ gö zeg çi li gi astyna
geç di.
Bir ÿyl ge çen den so◊, ÿagny 1814-
nji ÿyl da uruΔda ÿe ne bir aÿgytly öwrüliΔik
boldy, ser ker de To mas Mak do naf
Nÿu-Ÿork Δtatyny◊ de mir gazygyn daky
≈amp leÿn kö lün de bri tan harby gämile
ri bi len bo lan söweΔde üs tün çykdy.
De◊iz den edilÿän gol dawyn dan ke silen
i◊lis le ri◊ 10 mü◊ adam dan yba rat
basy balyjy goΔuny Ka na da ta rap çekilmäge
mej bur boldy. Edil Δol wagt
diÿen ÿaly, „ÿu mur maly we weÿran etme
li” diÿen buÿruk dan ugur alÿan i◊lis
harby de◊iz gämi ler to pary At lan ti kany◊
ke nar ÿa kasyn daky ame ri kaly lary gü nüne
goÿmaÿardy. Awgust aÿyny◊ 24-i ni◊
gi je sin de bar lag-ag taryΔ goΔuny AB≈ny◊
mer ke zi hö kü me ti ni◊ ÿer leΔÿän ÿe ri
bo lan Ko lum biÿa ok rugyny◊ WaΔing ton
Δähe ri ne duÿdansyz baryp gir di we ony
ot lady. Pre zi dent Jeÿms Mädi son Wir jiniÿa
gaçyp git di.
UruΔ dowam et me gi bi len, gep leΔikler
alyp barÿan ame ri kan we i◊lis diplo
mat lary bi ri-bi rin den eg liΔik et me gi
ta lap edÿär di ler. Di◊e ser ker de To mas
Mak do nafy◊ ≈amp leÿn kö lün de uly
ÿe◊iΔ ga za nandygyny eΔi den den so◊,
i◊lis ler eg liΔik et mek ba rasyn da ka ra ra
gel di ler. 1814-n ji ÿyly◊ de kabr aÿyn da
Beÿik Bri ta niÿany◊ adyn dan gep leΔik lere
gat naΔan lar Gent (Bel giÿa da) Δert namasy
na gol çek di ler. Ger sog Wel ling ton
mu nu◊ hut Δeÿle bol magy ug run da tagal
la baryny et di. Hu su san-da, uly çykdajy
lary ta lap eden Na po le on uruΔlary
sebäp li, Bri tan gaz nasyny◊ boΔap galmagy-da
olary mu◊a mej bur et di. ≈ertna
ma harby he re ket le ri◊ bes edil me gi ni,
basylyp al nan ÿer le ri◊ di kel dil me gi ni,
Δeÿle hem, ser het je del le ri ni çöz mek
üçin, bir der◊ew to paryny◊ dö re dil megi
ni ta lap edÿär. ≈ol ÿa raΔyk Δert na-

4-JI BAP: MIL LI HÖ KÜ ME TI÷ DÖ RE DIL ME GI
masyny◊ gol çe ki len li gin den bi ha bar
ta rap lar Lu izi ana Δtatyny◊ Täze Or le an
Δähe rin de söweΔle ri ni dowam et dirÿärdi
ler. ≈ol ÿer de ge ne ral Änd ru Jäk sony◊
ser ker de li gin de ame ri kaly lar bü tin urΔu◊
dowamyn da i◊ uly ÿe◊Δe ÿet di ler.
I◊lis ler we ame ri kaly lar yla laΔy ga
gel mek ba ra da gep leΔik ler ge çirÿärkäler,
Mas sa çu sets, Rod-aÿlend, Kon nek tikut,
Wer mont we Nÿu-GempΔir Δtatlaryny◊
fe de ralçy we kil le ri Kon nek tikut
Δtatyny◊ Hart ford Δähe rin de „Je nap
Mädi sony◊ urΔu na” garΔylyk bil dirÿän
bir ÿyg na ga (konwen siÿa) jem len di ler.
Täze Ang liÿa bir tär bi len duΔman bi len
bü tin urΔu◊ dowamyn da söwda et me gi
baΔarypdy, aslyn da, käbir ÿer ler, hat da,
Δol söwdany◊ ar kasyn dan pa jar lap ösüpdi.
≈eÿle-de bol sa, fe de ralçy lar uruΔ mil li
ykdy sadyÿe ti çö kerÿär diÿip nyg tady lar.
≈ol ÿyg na ga gat naΔan lary◊ käbir le ri ÿaranlyk
dan çyk maly diÿip çykyΔ et di ler,
ÿö ne we kil le ri◊ ag la basy res pub li kaçylary◊
ygtyÿarlyk laryny çäk len dir megi
na zar da tu tup, Kons ti tu siÿa birnäçe
üÿt get me gi ri zil me gi ba rasyn da ylalaΔdy
lar. ≈ol san da, olar 60 gün den uzak
möh let li ga da gançyly ga, Δeÿle-de pre zident
lik we zi pe si ne Δol bir Δtat dan yzlyyzy
na saÿlan makly ga ÿol ber mez li gi
tek lip et di ler. Ÿö ne Hart ford ÿyg nagy na
gat naΔyjy lar Δeÿle ha bary WaΔing to na
(Ko lum biÿa ok rugy) ÿe tirÿänçäler, olar
urΔu◊ eÿÿäm ta mam la nandygyny bil diler.
Hart ford konwen siÿasy na gat naΔyjylar
fe de ralçy lary biwe pa lik da aÿyp ladylar.
Fe de ralçy lar bu aÿyp la ma lar dan hiç
wagt hem aÿ◊alyp bil me di ler. 9

IKIN JI BEŸIK GALKYNY≈
AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
XVI II asyry◊ ahyr laryn da bi lim li ame ri kaly lary◊ kö pü si adaty hris ti an dini
ne uÿma laryny bes edip baΔlapdy lar. XIX asyry◊ bi rin ji ÿarymyn da Δol döwrü◊ di ne
garΔy akymy na jo gap hök mün de di ni galkynyΔ he re ke ti gün ba ta ra ta rap ÿaÿrap baΔlady.
Ame ri kany◊ taryhyn da ÿü ze çy kan Δol ikin ji beÿik di ni galkynyΔ birnäçe dür li di ni
yba dat dan yba rat boldy. Olar yba dat ÿer le ri we di ni ynanjy◊ beÿan edi liΔi bi len ta pawutlanÿardylar.
Täze Angliÿada dine bolan gyzyklanmany◊ täzeden döreÿΔi durmuΔ iΔewürligi
ni◊ tol kunyny eme le ge tir di. Gün ba tar Nÿu-Ÿork da galkynyΔ ruhy di ni ynanç lary◊ täze
görnüΔlerini◊ peÿda bolmagyna alyp bardy. Kentukkini◊ Appalaçi sebitlerinde we Tennesi
de bu galkynyΔ me to dist we bap tist sek ta laryny güÿç len dir di, Δeÿle hem, di ni yba daty◊
düΔel ge ÿer le rin de ama la aΔyrylyΔy ÿaly täze bir gör nüΔi ni◊ dö re me gi ne sebäp boldy.
1730-njy ÿyl lar da ÿü ze çy kan Beÿik galkynyΔdan ta pawutlylyk da Gün do gar daky
bu galkynyΔ he re ket le ri ne Δowhun-gowga we iç ki hy juwyny aç-a çan beÿan et mek
ÿaly häsiÿetnamalar mahsus däldi. Gaÿtam, ynanmaÿanlar ynanÿanlary◊ „sarpaly
dymyΔlygyn dan” to ba gelÿär di ler.
Täze Ang liÿa daky pro tes tantçylyk akymy di ni wagyz edÿän le ri◊ umumy gör nüΔli
jemgyÿet le ri ni◊ dö re me gi ne alyp bardy. ≈ol jemgyÿet le ri◊ mak sady pro tes tantçylygy
g ü n b a t a r a ÿaÿ r at m a kd y. B u j e m g y ÿe t l e r i ◊ a g z a l a r y d i ◊ e b i r d i n e u ÿ ÿa n l a r hö k mü n d e
däl-de, eÿsem a◊-bilim ÿaÿradyjylar, raÿat jemgyÿetçiligini◊ ÿolbaΔçylary hökmünde we
gündogar Δäher medeniÿetini◊ nusgalary hökmünde-de hereket edÿärdiler. Çap etmek
we bi lim ÿaÿrat mak bi len meΔgul lanÿan jemgyÿet ler hris ti an di ni ni wagyz et mek iΔle ri ne
ÿar dam berÿär di; olary◊ arasyn da, esa san-da, Ame ri kany◊ 1816-njy ÿyl da dö re di len In jil
Jemgyÿeti has meΔhurdy. GalkynyΔy◊ döreden durmuΔ iΔewürligi abolision toparlary◊ we
aramlygy wagyz edi ji jemgyÿe ti◊ dö re me gi ne, Δeÿle-de, tür me le ri üÿt ge dip gur mak hem
beden we akyl taÿdan Δikesli adamlary◊ aladasyny etmek ÿaly tagallalary◊ artmagyna
ge tir di.
Nÿu-Ÿork Δtatyny◊ gün ba taryn da galkynyΔ köp ba bat da Nÿu-Ÿork Δtatyny◊ Adams
Δäherinden bolan ÿurist Çarlz Grädison Finnä borçludyr. Ontario kölünden Adirondak
dag lary na çen li bo lan ÿer geç miΔde en çe me galkynyΔy baΔyn dan ge çi rip dir we hut Δo nu◊
üçin bu et rap „Ÿa nan ÿer” ady bi len ta nalÿar. 1821-n ji ÿyl da Fin ni Hu daÿ ta rapyn bir gudrat
görÿär we Δol pur sat dan baΔlap, gün ba tar Nÿu-Ÿork da in ji li wagyz edip baΔlaÿar. Onu◊
di ni galkynyΔ he re ket le ri ne jik me-jik meÿil na ma laΔdyr mak, özü ne üns çek me gi baΔarmak
we rek la ma et mek us satlygy mah susdy. 1835-n ji ÿyl da Ogaÿo gö çüp gidÿänçä, Fin ni
„Ÿa nan ÿer de” bü tin 1820-n ji ÿyl lary◊ dowamyn da we 1830-njy ÿyl lary◊ baΔlaryn da di ni
wagyz ÿö redÿär. 1835-n ji ÿyl da ol Ober lin kol le jin de ylahyÿet ka fed rasyny◊ mü dir lik we zipe
sin de iΔle mek üçin, Ogaÿo gö çüp barÿar. So◊ra ol Ober li ni◊ Pre zi den ti boldy.
Amerikada ÿörgünli güÿçli dini sektalary◊ beÿleki ikisi bolan mormon we ÿedinji
günü◊ adwen tist le ri öz baΔlangyjyny „Ÿa nan ÿer den” aldy lar.

4-JI BAP: MIL LI HÖ KÜ ME TI÷ DÖ RE DIL ME GI
Ap pa la çi se bit le rin de ÿü ze çy kan galkynyΔ ge çen asyry◊ Beÿik galkynyΔyny◊ döreÿΔi
ne me◊zeΔ boldy. Ÿö ne, mun da kem ping ler galkynyΔ mer kez le ri bo lup hyz mat et di.
Bu merkezler öÿlerinden uzakda ÿedi günläp dini ybadatlar amala aΔyrylÿan adamlar
to pary na pe na bolÿardy. ≈eÿle kem ping ler de ge çi rilÿän di ni ÿyg nak lar ilaty az bo lan serhetÿaka
ÿerlerden gatnaΔÿan adamlar üçin adaty ÿal◊yzlykdan gaçybatalga bolup hyzmat
edÿär di. Ÿüz ler çe, bel kem mü◊ler çe adam bi len bir ha tar da di ni galkynyΔa gat naΔÿandyklaryn
dan göwnü hoΔ adam lar Δu lar ÿaly ÿyg nak lar da tans edÿär di ler, wagt laryny Δa gala◊da
ge çirÿär di ler.
Kem ping ÿyg nak laryny◊ il kin ji si 1800-n ji ÿyly◊ iÿulyn da Ken tuk ki ni◊ gü nor ta-günba
taryn daky Gas per derÿasyny◊ ke naryn da ÿer leΔÿän but ha na da bo lup geç di. Mun dan
has ulu rak ÿyg nak bol sa 1801-n ji ÿyly◊ awgustyn da Ken tuk ki Δtatyny◊ Keÿn Rij Δäherin
de ge çi ril di. O◊a 10 mü◊den 25 mü◊e çen li adam hem-de preswi te ri an, bap tist we
me do tist din le ri ni◊ ru hany lary gat naΔdy lar. Hut Δol ÿyg nanyΔyk me to dist we bap tist
mez hep le ri ni◊ but ha na laryny◊ ÿaÿra magyn da gu ra maçylykly galkynyΔy◊ äh miÿet li täre
öwrül me gi ne uly iter gi boldy.
Beÿik galkynyΔ Ken tuk ki, Ten ne si ÿaly Δtat lar da we Ogaÿo Δtatyny◊ gü nor ta bö leginde
çalt ÿaÿraÿardy. Mundan gelÿän maddy girdejilerden ilkinji nobatda metodistler
we bap tist ler peÿda lanyp bilÿär di. Her bir di ni◊ öz maddy se riΔde si bardy. Se riΔde den
dini◊ serhet ÿakalaryna ÿaÿradylmagynda peÿdalanyp bolÿardy. Metodistleri◊ „emläge
aÿl a n ÿa n l a r ” a d y b i l e n t an a l ÿa n r u h a n y l a r a g a r a Δl y ö r ä n n e t i j e l i i Δ a l y p b a r ÿa n g u r a-
masy bardy. ≈ol ru hany lar uzak ser het etek le rindäki ÿer ler den adam lary gözläp tapÿardylar.
„Emläge aÿlanÿan lar” sa da adam lary◊ ha taryn dan çy kan lardy, olar öz di ni ne çek mek
umydy bi len ser het ÿa ka laryn daky maΔga la lar bi len gat naΔygy ÿo la goÿma ga kö mek
edÿär di.
Bap tist le ri◊ res mi taÿdan but ha na gu ra masy ÿokdy. Olary◊ daÿhan-ru hany lary, Hudaÿy◊
„çagyryΔyny” alan, in ji li öwre nen we so◊ra öz le ri ni din dar lar diÿip, yg lan eden
buthanany esaslandyran adamlardy. Ruhanylyga dalaΔ edÿän beÿleki adamlar Δol butha
na dan ge lip çy kan adam lar we hut Δo lar but ha nany◊ öz leΔdi ril me dik uzak ÿer le re ornaΔdyryl
magy na kö mek eden adam lar boldy. ≈eÿle tär le ri ulan mak bi len bap tist ler Δtat lar
bi len araçäk deΔ ÿer ler de we gü nor ta ÿer le ri◊ ag la basyn da agalyk et me gi baΔardy lar.
Ikin ji beÿik galkynyΔ Ame ri kany◊ taryhy na um masyz uly täsi ri ni ÿe tir di. Bap tist leri◊
we me to dist le ri◊ san taÿdan bo lan kuwwaty ko lo ni al döwür de agalyk eden din sekt
a l a r y n a , ÿa g n y a n g l i k a n , pr e s w i t e r i a n ÿa- d a kon g r e g a si on a l i s t s e k t a l a r y n a d e g i Δl i l i k d e
artdy. Dur muΔda duΔ gel nen kynçylyk lary çöz mek de Δu ag za lan sek ta lary◊ arasyn da
hris ti an tagly matyny◊ peÿda lanyl magy XIX asyry◊ ahyryn da in ji le ÿykgyn edil jek di gi ni
a◊ladÿardy. XIX asyry◊ baΔlaryn dan or ta lary na çen li aralyk da Ame ri ka ilatyny◊ dü züm
taÿdan dür lü li gi bi len ta nalÿan ÿur da öwrü lip baΔlady, Ame ri kany◊ pro tes tant but hanasyny◊
için de bar ha kö pelÿän täze ugur lar bol sa Δu nu◊ ÿaly dür lü lik den ha bar ber mek
bi len bir ha tar da o◊a goΔant boldy. 8

1829–1837-n ji ÿyl lar da AB≈-ny◊ Pre zi den ti Änd ru Jäk sony◊
su raty. Hy juwly, gu jur-gaÿratly we janyp keΔ Jäk son de mok ratik
par tiÿany◊ gün ba tarly lar, mülk dar lar we iΔçi ler bi len ne ti je li
bir leΔi gi ni ga zanyp bil di.
ŸURDY
ÖZ GER DEN LER
ÖZ GER DI JI LE RI÷ KE≈P LE RI SU RAT LAR DA
Bir leΔen ≈tat lar XIX asyry◊ ahyr laryn da we XX asyry◊ baΔlaryn da köpta
rap laÿyn öz ger di. Ösen oba ho jalykly ag rar ÿurt bol magyn dan, ol uly
se na gatly döwle te öwrül di we onu◊ esasyny düzÿän zat lar bol sa po lat,
kömür, demir we bug energiÿasydy. IlkibaΔda Missisipi derÿasy bilen
gal la nan ÿaΔ döwlet bü tin De mir gazyk Ame ri ka yklymy na we um man
aralyk lary na çen li gi◊e di. Bu gul çulyk me se le si boÿun ça yla laΔy ga gelme
dik we Raÿatlyk urΔuny◊ ga zaply sy nagyn dan ge çen ÿurt dünÿäde i◊
kuwwatly döwle te öwrül di. Il kin ji ge zek onu◊ täsi ri Bi rin ji Ja han urΔy
döwrün de dünÿä mil let le ri ni◊ yk balyny◊ çö zül me gin de anyk duÿuldy.

Ken tu ki den Gen ri
Kleÿ (ÿo kar da), ol hiç
ha çan ÿur du◊ Pre ziden
ti bol madyk-da
bol sa, XIX asyry◊ bi rin ji
ÿarymyn da i◊ täsir li
ame ri kan syÿa satçylaryny◊
bi ri bo lupdy.
Kleÿi◊ ta gal lasy bi len
1820-n ji ÿyl da bag laΔylan
Mi zu ri yla laΔygyny◊
we 1850-n ji ÿyl daky
yla laΔygy◊ ka bul edilme
gi ÿa ranlygy sak lamak
da ba hasy na ÿe tip
bol ma jak i◊◊än wajyp
äh miÿe te eÿe boldy.
Iki ka nuny per man,
wagt laÿyn-da bol sa,
gul çulyk ba batyn daky
je de li çöz di.
Sag da, XIX asyr da ze nanlary◊
hu kugy ug run da
beÿik gö reΔi ji ler Eli za bet
Keÿdi Sten ton (otu ran
ze nan) we Sÿu zan Än toni.
Sten ton Nÿu-Ÿork
Δtatyny◊ Se ne ka-Folls
diÿen ÿer ja gazyn da 1848-
n ji ÿyl da Aÿal lary◊ I gu rultaÿyny
ge çirmäge kö mek
et di. So◊ra ol Än to ni bi len
bi rik di we olar aÿal lary◊
hu kugy ug run daky gö reΔ
boÿun ça Mil li Bir leΔi gi
esas landyrdy lar. Sten ton
öz ar kalyΔyk laryny: „Men
ÿyldyrymy tap ladym, ol
bol sa ol ÿyldyrymy çakdy”
diÿip häsiÿet len dir di.

GarΔy daky sahy pa da, aΔak da: i◊
gör nük li gö reΔi ji ler we gul çulygy
ÿok et me gi◊ ta rap dar laryny◊ iki si
Wilÿam Lloÿd Gar ri son we Fre derik
Dug las (çep de).
≈eÿle-de, Dug las Raÿatlyk urΔy
döwrün de ga raÿagyz es ger le ri
Bi le leΔi gi◊ goΔun lary na çek me gi◊
ta rap dary bo lup çykyΔ et di.
Gar riÿet Tub men, ö◊ki ta la ban, ÿüz ler çe guly
ÿe rasty de mirÿol bi len ge çi rip ha las et di.

1863-n ji ÿyly◊ maÿyn da Çan sel lorswill kam pa niÿasy döwrün de we pat
bo lan gu ra ma lar bir leΔme si ne gat naΔyjy lar daΔ diwary◊ ete gin de ÿatyr lar.
Bu kam pa niÿa da üs tün çy kan gü nor taly lar de mir gazy ga, Pen silwa niÿa Δtatyna
ta rap süÿΔdü ler, ÿö ne Get tes burgy◊ ete gin de bo lan üç gün lük söweΔde

olar ÿe◊il di ler. Bu söweΔ Raÿatlyk urΔun da öwrü liΔik pur saty hem-de De mirgazyk
Ame ri kany◊ taryhyn da i◊ uly söweΔ boldy. Ame ri kany◊ taryhyn da bü tin
Raÿatlyk urΔuny◊ dowamyn da (1861–65) we pat bo lan ame ri kalyny◊ sany i◊
ÿo kary de re je de di.

Nÿu-Ÿork dan ge len ÿa ranlyk goΔun laryny◊
Wir ji niÿa Δtatyny◊ Alek sand riÿa Δähe rindäki edil
Po to mak derÿasyny◊ ga badyn daky la ge ri.

Raÿatlyk urΔuny◊ beÿik ser ker de le ri –
ÿa ranlyk ge ne raly Ulis siz Grant (ÿo kar da)
we bü tewi li gi◊ ta rap dar laryny◊ ge ne raly
Ro bert Li. Olary◊ Wiks burg, Çan se lorswill
we Waÿl der ness ÿaly söweΔler de saÿlap
alan tär le ri harby taryhçy lar ta rapyn dan Δu
wag ta çen li öwre nilÿär.

Gra¤danlyk urΔuny◊ yzy sü re baΔla nan di kel diΔ döwrün de AB≈-ny◊ Kong re si ne
ag zaly ga saÿla nan il kin ji af ro-a me ri kaly lar. Çep den çet de: Mis si si pi li se na tor
Rewels otyr. Ga lan lar – Ala ba ma, Flo ri da, Gü nor ta Ka ro li na we Jor jiÿa Δtatlaryn
dan we kil ler pa la tasyny◊ ag za lary.
Emi li Di kin son (1830–
1886) öz öm rün de hakykat
da ta nal madyk bol sada,
häzir Ame ri ka da Δu
wag ta çen li ÿü ze çy kan i◊
ajaÿyp we hakyky Δahyrlary◊
bi ri ha sap lanÿar.

Änd ru Kar ne gi – uly yn san perwer te le ke çi. Ol ≈ot lan diÿa da ene den doglan.
Kar ne gi ga ra me tal lur giÿa we po lat se na gatyny◊ ÿurt da i◊ uly kor po rasiÿasyny
esas landyryp, uly üs tün lik ga zandy. So◊ra ol AB≈-ny◊ äh li ÿe rin de
köp çü lik ki tap ha na laryny açdy.
Mark Twen la kamy bi len
has gowu rak ta nalÿan
Sa mu el Lan gorn Klemenz
(1835–1910) i◊ köp
okalÿan we lez zet alynÿan
ame ri kan ÿazyjysy we
ÿo makçysy bol sa ge rek.
„Gekl ber ri Fin ni◊ baΔdan
ge çi ren le ri” diÿen we
beÿle ki eser le rin de Twen
kuwwatly, hakyky, ame rikan
gep leΔik di li ne esas lanan
sti li ös dür di.

Si ting Bul – siu taÿpasyn dan bo lan in deÿle ri◊ serdary.
Ol säh ra in deÿle ri ni◊ AB≈-ny◊ goΔuny bi len
bo lan i◊ so◊ky uly söweΔin de baΔtu tanlyk et di
we 1876-njy ÿyl da Litl Big horny◊ ete gin de bo lan
söweΔde ge ne ral Jorj Kas te ri◊ ser ker de li gindäki
harby güÿç le ri der bi-dagyn et di.
Kas te ri◊ goΔuny Litl Big hor na
ta rap ÿol da.

Ÿo kar da: 1889-njy ÿyl, Ok la ho ma Δähe ri, Ok la ho many◊
meÿdany gö çüp gelÿän ler üçin açy lan dan dört hep de so◊ra.
Gö çüp ge len ler öz mel lek le ri ni◊ daΔy na sim aÿlady lar, çadyrlar
dik di ler, tiz den-tiz gün ba tar daky beÿle ki gö çüp ge len le re
gö rel de bo lup, agaç jaÿlary gur ma ga baΔlady lar.
Ge çen sahy pa da, çep de: 1914-n ji ÿyl da açy lan ÿap-ÿa◊y ja
gur lup gu tary lan Pa na ma ka naly na il kin ji gi ren gämi le ri◊ bi ri.
AB≈ 1903-n ji ÿyl da ka naly gur ma ga hu kuk aldy. Ol hu kuk edil
Δol wagt goz ga la◊ tur zup, Ko lum biÿa dan bö lü nen Pa na ma
bi len Δert na masyn da ber ki dil di. 1978-n ji ÿyly◊ Δert na masyna
laÿyklyk da ka nal 2000-n ji ÿyl da Pa na many◊ ygtyÿary na
geçÿär.

GarΔy daky sahy pany◊ çe pin de: Nÿu-Ÿork Δähe rindäki AB≈ny◊
XIX asyry◊ ahyryn da, XX asyry◊ baΔyn da baΔ derwe zesi
bo lan Eli-Aÿlen de ge len göç men ler. 1890–1921-n ji ÿyl lar
aralygyn da Bir leΔen ≈tat la ra 19 mil li ona go laÿ adam gö çüp
gel di.
AΔak da: 1908-n ji ÿyl da In di ana Δtatyny◊ aÿna zawodyn da
iΔleÿän ça ga lar. Ça ga lar zäh me ti ba ra daky ka nun lary◊ ka bul
edil me gi Δol döwrü◊ prog res çi ler he re ke ti ni◊ düÿp mak sady
bo lupdy.

In di ki sahy pa lar da: Nÿu-Ÿork da XX asyry◊
baΔlaryn da „Ki çi jik Ita liÿa” hök mün de
ta nalÿan Map be ri kö çe si. Täze gelÿän
im mig rant lary◊ maΔga la lary, esa san,
Gün do gar we Gü nor ta Ÿewro pa dan
gelÿän ler, Δähe ri◊ gür ilatly we beÿle ki
Δtat lar bi len ser het leΔÿän ÿer le rin de
ÿer leΔÿär di ler. Olary◊ ça ga lary we
agtyk lary wagty◊ geç me gi bi len
beÿle ki Δäher le re we ÿur du◊
beÿle ki ÿer le ri ne dar gap git di ler.

To mas Edi son Jorj Ist men bi len (ÿo kar da) bi le lik de oÿlap
ta pan ki no len ta laryny ki nop roÿek tor da ulany lan dan so◊
göz den ge çirÿär ler. Edi sony◊ oÿlap tap ma laryny◊ ÿüz ler çesi
ni◊ için de i◊ ajaÿyby elekt rik çy rasy boldy.

Wi bur we Orwill Raÿt, 1903-n ji ÿyl da De mir gazyk Ka ro li na
Δtatyny◊ Kit ti Ho uk diÿen ÿe rin de bi rin ji bo lup ae rop lany gu ran
we on da uçan adam lary◊ su raty. Bu su rat da olar 1909-njy ÿylda
i◊ so◊ky gur lan uçary◊ nus gasyny gör kezÿär ler.
Alek sandr Gre hem Bell 1892-n ji ÿyl da Nÿu Ÿork Si ti den Çi kago
te le fon ar kaly il kin ji ge zek ja◊ edÿär. Bos to na ge lip or naΔan
Δot lan diÿaly im mig rant Bell Δon dan 16 ÿyl ö◊ 1876-njy ÿyl da
te le fony oÿlap tapypdy.

1918-n ji ÿyl da Bi rin ji Ja han urΔy döwrün de 37 mil li metr ÿa ragy ula nan ame ri kan
es ger le ri ni◊ ne mes le ri◊ ÿer leΔÿän ÿer le ri ne ymykly ara laΔÿan pur sat lary.
1919-njy ÿyl daky Bi rin ji Ja han urΔuny◊ gu ta randygyny ala mat landy ran Pa ri¤
pa ra hatçylyk kon fe ren siÿasy wagtyn da „Uly dört lük”. Çep den sa ga: Ita liÿany◊
premÿer-mi nist ri Wit to rio Or lan do, Beÿik Bri ta niÿany◊ premÿer-mi nist ri Deÿwid
Lloÿd Jorj, Fran siÿany◊ premÿe ri Jorj Kle menkÿu we AB≈-ny◊ Pre zi den ti Wudrow
Wil son. Näçe jan et se-de, Wil son AB≈-ny◊ Se natyny uruΔdan so◊ dö re di len
täze Mil let ler bir leΔi gi ne girmäge yryp bil me di.

Bi lim li-sowatly we barly ame ri kaly lar üçin 20-n ji ÿyl lar Er nest He min gu eÿ ÿaly ÿazyjylary◊
su rat landyryΔy ÿaly „ÿi ti ri len ne sil” eÿÿamy boldy. Ol AB≈-ny taΔlap, Pa ri¤e
meÿle tin sür gü ne git di. Bu, Δeÿle-de, „bu lam-bu jarlyk eÿÿamy” bo lup, ÿaΔlar ÿaΔuly
nes li◊ äh li ber ka rar eden däp-des sur laryny ret et di ler.
Ÿo karky su rat: 1920-n ji ÿyl daky gi je ki meÿlis wagty. AΔak da: Gen ri Ford we onu◊
ogly i◊ il kin ji awto mo bil we Ford Mo del-T mar kasyn dan bo lan 10 mil li onynjy awtomaΔyn
lary bi len. Onu◊ elÿe ter ba hasy um masyz köp ada ma ol maΔyny edinmäge
müm kin çi lik be rip di.

CHAPTER
5- N JI
BAP
GÜN BA TA RA
TA RAP
ŸAŸRA MAK
WE SE BI TA RA
TA PAWUT LAR
At la ra goΔu lan kom baÿn lar
bi len Or ta Gün ba tar da XIX
asyr da bug daÿ or luΔy.

5-N JI BAP: GÜN BA TA RA TA RAP ŸAŸRA MAK WE SE BI TA RA TA PAWUT LAR
„Ÿi git, gün ba ta ra git hem ÿurt
bilen bilelikde ös!”
Jon So ul, 1851-n ji ÿyl
1812-n ji ÿyly◊ urΔy bir ta rap dan oktÿabr
ug run daky ikin ji uruΔ boldy, çün ki Δol
wag ta çen li Bir leΔen ≈tat la ra beÿle ki
ÿurt lary◊ maΔga lasyn da de◊hu kuklylyk
be rilmän di. ŸaΔ res pub li kany◊ rewolÿusiÿa
dan bäri baΔyn dan ge çi ren agyr
kynçylyk laryny◊ kö pü si-de Δol urΔu◊
gu tar magy bi len ÿok bo lup git di. Konsti
tu siÿany◊ çar çuwasyn da ga zany lan
mil li bü tewi lik azatlyk bi len düz gün-terti
bi◊ de◊ag ram laΔmagy na ge tir di. Döwlet
ber gi si ni◊ azlygy, öz leΔdi riΔ iΔle ri ne
sabyrsyzlyk bi len ga raΔyp ÿa tan mes
top rakly tarp ÿer li kon ti nent de halky◊
aba dançylygy na, gülläp ös me gi ne we
dur muΔ taÿdan üs tün lik le re gi◊ mümkin
çi lik bardy.
MILLI BÜTEWILIGI
GAZANMAK
Söwdany◊ ös me gi mil le ti je bisleΔdirÿär
di. UruΔ ze rarly mätäç lik çe kenle
ri◊ kö pü sin de Ame ri kany◊ önüm ön düri
ji le ri ni tä olar daΔary ÿurt bäs deΔli gin de
üs tün cyk ma ga ukyply bolÿan ça lar go ramagy◊
örän wajypdygy na ynam dö re di.
Olary◊ kö pü si ykdy sady ga raΔsyzlygy◊
äh miÿe ti ni◊ syÿasy ga raΔsyzlygy◊kydan
pes däl di gi ni nyg tady lar. Ÿur du◊
öz-ö zü ni üp jün et mek ukybyny has çalt
ga zan magy na zar da tu tan Kong re si◊
ÿol baΔçy lary ken tuk ki li Hen ri Kleÿ we
gü nor ta ka ro li naly Jon Si Kol ha un protek
si onizm syÿa saty na eÿer me gi ta lap
et di ler. ≈ol syÿa sa ta laÿyklyk da ÿur da
ge ti rilÿän haryt la ra çäk len dir me ler giriz
me li di, Δeÿdip hem, Ame ri kany◊ sena
gatyny◊ ösüΔi ni ga zan malydy. ≈ol
wagt güm rük salgydyny◊ möc be ri ni
galdyr ma ga amatly wagt boldy. Wermont
we Ogaÿo Δtat laryny◊ ço pan lary
hem öz le ri ni◊ i◊lis ler den gelÿän ÿü◊ü◊
ÿe tirÿän ze le lin den go ral magyny is ledi
ler. ≈ot lan diÿany◊ hal talyk ma ta öndürÿän
gülläp ösen se na gaty Ken tuk ki
Δtatyn daky täze önüm çi li ge, ÿagny ÿerli
ke nep den hal talyk ma tany◊ taÿÿarlan
magy na uly bäs deΔ bo lup durÿardy.
Pen silwa niÿa da ösüp barÿan iri de mir
eredÿän mer kez bo lan Pitts burgy◊ demir
çi le ri i◊lis le ri◊ we Δwed le ri◊ demir
üp jün edi ji le ri bi len bäs leΔmäge
taÿÿardy lar. 1816-njy ÿyl da güÿje gi ren
tö leg ler ba ra daky ka nu na laÿyklyk da
bel le nen uly möç ber li paç lar ÿer li ön düri
ji ler üçin hakyky go rag bo lup hyz mat
et di. ≈eÿle hem, gün ba tarly lar Gün batary
Gün do gary◊ Δäher le ri hem gämi dural
ga lary bi len bi rik di rip bil jek ÿol lardyr

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
ka nal lary◊ döwlet ul gamyny, Δeÿle hem,
ser hetÿa ka ÿer le re gö çüp bar mak üçin
Δert dö ret me gi◊ wajypdygyny nyg tadylar.
Em ma ÿur du◊ içer ki ÿag daÿyny düzet
mek ug run da olary◊ eden ta gal la lary
Δowsuzly ga uç rady, çün ki Täze Ang liÿa
we ÿur du◊ gü nor tasy ola ra uly garΔylyk
gör kez di. ≈eÿle lik de, tä 1916-njy ÿyl da
döwlet de re je sin de ga raÿol lar ba rasyn da
fe de ral ka nun ka bul edilÿänçä, ÿol lar we
ka nal lar me se le si aÿry-aÿry Δtat lary◊ öz
me se le si bo lup galdy.
≈ol wagt fe de ral hö kü me ti◊ tutÿan
orny Ÿo kary kazyÿe ti◊ çy ka ran birnäçe
ka rar lary esasyn da has artdy. 1801-nji
ÿyl da tüÿs fe de ralçy wir ji niÿaly Jon
MarΔal baΔ kazy we zi pe si ne bel lenÿär
we tä 1835-n ji ÿyl da ara dan çykÿan ça,
Δol we zi pe de iΔleÿär. MarΔal Ÿo kary
kazyÿe ti◊ baΔlygy we zi pe si ne geçÿänçä,
gowΔak bo lan kazyÿet ada laty◊ kuwwatly
eda rasy na öwrül di we tutÿan
orny taÿdan Kong res hem Pre zi dent bilen
de◊ ha tar da boldy. Taryhy äh miÿe te
eÿe bo lan birnäçe ka rar lary ka bul edende,
MarΔal hiç wagt esasy ÿö rel ge si ni,
ÿagny Kons ti tu siÿany◊ ga raΔsyzlygyny
be lent sak la mak ÿö rel ge si ni üÿt get me di.
MarΔal çy ka ran ka rar lary bi len
Kons ti tu si yany many-maz muny we
ulanylyΔ taÿdan kämil leΔdir mek de Ÿokary
kazyÿe ti◊ köp sanly kazy laryny◊
arasyn da il kin ji boldy. Onu◊ bu we zipe
de uzak möh let iΔlän döwrün de ga ralan
iΔle ri◊ 50-ä go laÿy hut Kons ti tu siÿa
de giΔli iΔler di. 1803-njy ÿyl da ga ra lan
Mar be ri ni◊ Mädi so nu◊ garΔysy na gozgan
iΔi boÿun ça MarΔaly◊ beÿan eden
pi ki ri has uly meΔhurly ga eÿe boldy.
Son da MarΔal AB≈-ny◊ Ÿo kary kazyÿeti
ni◊ Kong re si◊ ÿa-da Δtat lary◊ ka nun
çy karyjy eda rasyny◊ cy ka ran her bir
ka nunyny◊ Kons ti tu siÿa laÿyklygyny
bar la ma ga hak-hu kugyny◊ bardygyny
go rap aÿgytly çykyΔ et di. „Mk Kal lok
Me rilän di◊ garΔysy na” diÿlen Kons ti tusiÿany◊
hö kü me te be ren ygtyÿarlyk lary
bi len bagly kö ne me seläni goz gaÿan bir
iΔi◊ ga ral magyn da, ol Alek sandr Gamil
tony◊ tagly matyny◊ ta rapyn da berk
dur magy baΔardy. Ga mil tony◊ pi ki ri çe,
Kons ti tu siÿa fe de ral hö kü me te Kons titu
siÿany◊ özün de anyk ÿazy lan hu kuklar
dan baΔga-da ygtyÿarlyk lar berÿär.
GULÇULYGY÷ ŸAŸRAMAGY
≈u wag ta çen li ame ri kaly lary◊ ün süni
kän bir çek me dik gul çulyk me se le si
mil li me se le hök mün de bar ha uly ähmiÿe
te eÿe bo lup baΔlady. Res pub likany◊
il kin ji ÿyl laryn da, de mir gazyk
Δtat lar gul lary◊ des si ne ÿa-da kem-kemden
azat edi lip baΔlan magyny◊ aladasyny
edip ug ran ma halyn da syÿasy
ÿol baΔçy lary◊ kö pü si gul çulygy◊ ÿok
bo lup git jek di gi ne ynandy lar. 1786-njy
ÿyl da Jorj WaΔing ton „gul çulygy◊ kemkem
den, ÿuwaΔ-ÿuwaΔdan gyΔarnyksyz
ÿok edil me gi ni◊” bir tas la masyny◊ kabul
edil me gi ni tüÿs ÿü rek den is leÿän digi
ba rasyn da ÿazdy. Döwlet gul lugyn da
bo lan wir ji niÿaly Jeferson, Mädi son,
Mon ro ÿaly gör nük li Δahs lar we gü nortaly
lary◊ birnäçe si hut Δu lar ÿaly beÿanat
lar bi len çykyΔ et di ler. 1787-n ji ÿyly◊
De mir gazyk-gün ba tar per many ÿur du◊
de mir gazyk-gün ba taryn da gul çulygy
ga da gan et di. 1808-n ji ÿyl da hal ka ra dere
je sin de gul söwdasy ga da gan edi len de,
gul çulyk ÿatyry lar diÿip pi kir eden günor
taly köp boldy. Em ma bu çak la malar
nädogry bo lup çykdy, çün ki Gü nor ta
gel jek ki ÿyl lary◊ dowamyn da gul çulyk
düz gü ni ni örän berk gol dap çykyΔ et di.
Täze ykdy sady gör ke zi ji le re görä, gulçulyk
1790-njy ÿyl dan ö◊ki döwür den
has düΔewünt li ha sap edil di.
Ÿur du◊ gü nor tasyn da pag ta aras salaÿjy
se na gaty◊ peÿda bol magy we depgin
li ös me gi Δol gör ke zi ji le ri◊ i◊ esasysy
boldy. Mu◊a bol sa gowa çany◊ täze

5-N JI BAP: GÜN BA TA RA TA RAP ŸAŸRA MAK WE SE BI TA RA TA PAWUT LAR
gör nüΔle ri ni◊ tapyl magy we Eli Wit ni
ta rapyn dan pag tany çi gi din den aras salaÿan
bir en jamy◊ oÿlanyp tapyl magy
ÿar dam et di. ≈ol bir wagt da se na gat
rewolÿu siÿasy ne ti je sin de egir me-dokma
önüm çi li gi ni◊ uly dep gin ler bi len
ös me gi çig mal hök mün de pag ta bo lan
is le gi◊ has hem art magy na alyp bardy.
1812-n ji ÿyl dan so◊ gowa ça meÿdanyny
has gi◊elt mek mak sady bi len ÿur du◊
gün ba taryn da täze ÿer ler hem öz leΔdiril
di. Gowa ça eki ni At lan ti kany◊ ke narlaryn
dan ÿur du◊ aΔaky gü nor ta bö le gi ni◊
üs ti bi len Mis si si pi derÿasyny◊ aÿagy na
ta rap gi◊ meÿda na we on dan a◊ryk Teha
sa çen li aralyk da çalt ÿaÿrady.
Köp zäh met ta lap edÿän Δe ker çi◊◊irik
AB≈-ny◊ gü nor tasyn da gul çulygy◊
gi◊den ÿaÿra magy na ze rurlyk dö ret di.
Lu izi ana Δtatyny◊ mes top rakly we yssy
howaly gü nor ta-gün do gar bö le gi Δe kerçi◊◊i
ri gi düΔewünt li ös dü rip ÿe tiΔdirmek
de amatlydy. 1830-njy ÿyl lar da bu
ÿer den ÿurt da harç edilÿän Δe ke ri◊ de◊
ÿarysy na go laÿy ön dü rilÿär di. Temmäki
ön dü ri ji ler hem gul çulygy◊ ÿaÿra magyna
öz bo luΔly goΔant et di ler. Olar täze
plan ta siÿa lary aç mak mak sady bi len
ÿur du◊ gün ba tary na ta rap baryp, öz ÿanlary
bi len gul çulygy alyp gel di ler.
De mir gazygy◊ azat-er kin jemgyÿe tini◊,
gü nor tany◊ bol sa gul çulyk jemgyÿeti
ni◊ gün ba ta ra ta rap ÿaÿra magy ÿur du◊
gün ba taryn da peÿda bo lan täze Δtatlary◊
de◊hu kuklylygyny üp jün et me gi
syÿasy nuk daÿ na zar dan wajyp bir meselä
öwür di. 1818-n ji ÿyl da Ili noÿy azat
Δtat hök mün de ka bul edi len de, Δtat lary◊
10-usy gul çuly ga rug sat be ren bol sa,
olary◊ 11-i gul çulygy ga da gan edÿär di.
Em ma Ala ba ma Δtatyny◊ gul eÿe çi likli
Δtat hök mün de ka bul edil me gi bi len
de◊ag ramlylyk sak landy. De mir gazykda
ilat sany çalt rak artÿardy, bu bol sa
de mir gazykly la ra we kil ler pa la tasyn da
artyk maçly ga eÿe bol makly ga müm kinçi
lik berÿär di. ≈eÿle-de bol sa, Se nat dere
je sin de De mir gazyk bi len Gü nor tany◊
arasyn da de◊lik sak landy.
1819-njy ÿyl da 10 mü◊ guly bo lan
Mi zu ri özü ni◊ ÿa ranly ga ka bul edil megi
ni haÿyΔ et di. De mir gazykly lar Mizu
ri Δtatyny◊ azat Δtat hu kugy bi len ÿaranly
ga ka bul edil me gi ni ta lap et di ler
we ÿurdy nägi le lik ler tol kuny gap lady.
Kong res az salymlyk çykgynsyz ÿagdaÿa
düΔdi. Ÿö ne Gen ri Kleÿe Mi zu ri
yla laΔygyny gur na mak baΔartdy. ≈on da
Mi zu ri gul eÿe çi lik Δtaty hök mün de ÿaranly
ga ka bul edil di we Δol bir wagty◊
özün de Meÿn Δtaty er kin Δtat hök mün de
ÿa ranly ga goΔuldy. ≈eÿle-de, Kong res
Lu izi ana Söwdasy esasyn da satyn al nan
Mi zu ri ni◊ gün ba tar ser he di ni◊ de mirgazyk
ta rapyn daky ÿer le ri◊ çägin de gul
eÿe çi li gi ga da gan edÿän ka rar ka bul et di.
≈ol wagt da bu ka rar gü nor ta Δtat lar üçin
uly ÿe◊iΔ bo lup gö rün di, sebäbi, on dan
ö◊ Δol „Beÿik ame ri kan çöl lü gi” ha çanda
bol sa bir ma hal oturymly ÿe re öwrüler
diÿen umyt ÿokdy. Bu dawa wagtlaÿyn
çö zü lip di, ÿö ne To mas Jeferson
öz dos tu na ÿa zan hatyn da: „Bu wajyp
me se le ÿangyn ba rasyn da gijäni◊ içinde
ge len Δum ha bar ki min me ni uku dan
gor kuzyp tu ruzdy. Men des si ne muny
„ÿa ranlygy◊ so◊uny a◊ladÿan” bir ha bar
diÿip ha sap lapdym” diÿip ÿazypdyr.
LATYN AMERIKASY WE
MONRO DOKTRINASY
XIX asyry◊ il kin ji onÿyllyk larynda
is pan im pe riÿasyny◊ dü zü mi ne gi ren
Mer ke zi we Gü nor ta Ame ri ka re volÿusiÿa
ÿüz urdy. Ang liÿany◊ de mir gazyk
ame ri kan ko lo niÿa lary ga raΔsyzlygyny
ga za nany bäri, azatlyk ba ra daky oÿ-pikir
latyn ame ri kaly lary◊ a◊y na dynçlyk
ber meÿär di. 1808-n ji ÿyl da Na po le ony◊
Is pa niÿa basy balyjylykly ço zuΔy latyn
ame ri kaly la ra „aÿa ga gal maly” diÿlen

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
yΔa rat ki min hyz mat et di. 1822-n ji ÿyly◊
baΔlaryn da Si mon Bo liwary◊, Fran sis ko
Mi randy◊, Ho se de San-Mar ti ni◊ we Migel
Gi dal gony◊ baΔar ja◊ ÿol baΔçylygy
astyn da äh li Is pan Ame ri kasy – gü norta
da Ar gen ti na dan Çilä, de mir gazykda
bol sa Mek si ka we Ka li for niÿa çen li
aralyk da – ga raΔsyzly ga eÿe boldy.
AB≈-ny◊ halky olary◊ gö reΔi ne
çu◊◊ur gyzyk lan ma bil dirÿär di, sebäbi
ol ÿewro pa döwlet le ri ni◊ gol astyndan
öz le ri ni◊ azatly ga çykyΔlaryny ÿatladÿardy.
Latyn Ame ri kasyny◊ oktÿabr
ug run daky gö reΔi onu◊ öz-ö zü◊i dolandyr
mak ÿö rel ge si ba ra daky ynamy na
laÿyk gelÿär di. 1822-n ji ÿyl da AB≈-ny◊
Pre zi den ti Jeÿms Mon ro jemgyÿet çi lik
pi ki ri ni◊ gysyΔy astyn da Latyn Ameri
kasyny◊ täze döwlet le ri ni, Δol san da
ö◊ki por tu gal ko lo niÿasy bo lan Bra ziliÿany-da
res mi taÿdan yk rar etmäge
ygtyÿar aldy we tiz wagt dan gat naΔyklary
ÿo la goÿdy, il çi ler alΔyldy. Bu ÿagdaÿ
met ro po liÿa dan ga raΔsyz, ÿagny
Ÿewro pa bi len ö◊ki gat naΔygyny ke sen
täze döwlet ler hök mün de olary◊ hak-hukugyny
berk leΔdir di.
Edil Δol wagt da Orusÿet, Prus siÿa
we Awst riÿa rewolÿu siÿa dan go ranmak
mak sady bi len Mu kad des ÿa ranlyk
diÿlip at landyry lan bir bi le leΔi gi dö retdi
ler. Mo nar hiÿany ag dar mak howpuny
salÿan he re ket ler ÿol alan ÿurt lary◊ iΔine
baΔ goΔmak bi len Mu kad des ÿa ranlyk
(käwagt o◊a Fran siÿa-da goΔulÿardy) öz
ga ra magyn daky ÿer le re rewolÿu siÿany◊
ÿaÿra magyny◊ ö◊ü ni alaryn diÿip ta ma
edÿär di. Bu syÿa sat bol sa Ame ri kany◊
öz-ö zü◊i do landyr maklyk ÿö rel ge si ne
gö nü den-gö ni ters gelÿär di.
Mu kad des Ÿa ranlyk, alyp barÿan
iΔle ri bi len Kö ne dünÿäni◊, yagny
Ÿewro pany◊ çäk le rin den çyk man ÿörkä,
AB≈-da ul la kan bir ala da dö ret me di.
Ÿö ne, ha çan-da ol Is pa niÿa ö◊ki ko loniÿa
laryny gaÿtaryp ber mek ba rasyndaky
is le gi ni aÿan eden de, ame ri kaly lar
howsa la düΔdü ler. Bri ta niÿa hem Is paniÿany◊
öz im pe riÿasyny di kelt me gi ne
päs gel ber mek ka rary na gel di, sebäbi,
bri tan söwda-satyk bäh bit le ri üçin
Latyn Ame ri kasy bi len hyz mat daΔlyk
örän mö hüm di. Lon don i◊lis-a me ri kan
gat naΔyk lary ba batyn daky ke pil na malary◊
Latyn Ame ri kasyny hem öz içi ne
al magyny ta lap et di, em ma döwlet sekre
tary Jon Kwin si Mon rony bir ta raplaÿyn
he re ket et mek li ge çagyr mak bilen,
„Eger-de biz Orusÿet we Fran siÿa
ba ra daky öz ÿö rel ge le ri mi zi anyk yg lan
et sek, has dogry we de ger li bo lar” diÿip
ynandyrdy. 1823-n ji ÿyly◊ de kabryn da
bri tan harby gämi le ri ni◊ Latyn Ame rikasyny
Mu kad des ÿa ranlyk dan we Fransiÿa
dan go ra jakdygy na göz ÿe ti ren Prezi
dent Mon ro, Kong re si◊ ö◊ün de adat ça
ÿyl da bir ge zek edÿä◊ çykyΔlaryny◊
no bat dakysyn dan peÿda lanyp, so◊ra
Mon ro dokt ri nasy ady bi len ta nal jak
çykyΔyny et di. ≈ol dokt ri na ame ri kan
kon ti nen tin de ÿewro pa döwlet le ri ni◊
öz täsi ri ni ÿaÿba◊landyr magy na çy dap
otur mak dan el çek mek lik dog rusyn daky
jar na madyr:
Ame ri ka kon ti nen ti ne mun dan
beÿläk hiç bir ÿewro pa döwle ti ge le jekki
ko lo niÿa laΔdyryΔ ÿe ri hök mün de gara
maly däl dir.
Ÿer to ga lagyny◊ Δu ÿe ri ne öz
[syÿasy] ul gamyny ÿaÿrat mak mak sady
bi len olar ta rapyn dan edi len is len dik synanyΔy
ga biz pa ra hatçylygymy za we
howp suzlygymy za salynÿan howp hökmün
de ga ra jakdyrys.
Biz ÿewro pa döwlet le ri ni◊ bar bolan
ko lo niÿa laryny◊ we ga raΔly ÿerle
ri ni◊ hiç bi ri si ni◊ iΔi ne gatyΔmadyk
we gel jek de hem gatyΔmarys.. Ÿö ne öz
ga raΔsyzlygyny yg lan eden, ony saklaÿan
döwlet ler bi len we biz ta rapdan
ga raΔsyzlygy yk rar edi len döwletler
ba rasyn da aÿdy lan da bol sa ... on da

5-N JI BAP: GÜN BA TA RA TA RAP ŸAŸRA MAK WE SE BI TA RA TA PAWUT LAR
haÿsydyr bir ÿewro pa döwle ti ni◊ olary
özü ne tabyn et mek ÿa-da baΔga bir hi li
ÿol lar bi len olary◊ yk bal laryny çöz mek
mak sady na gul luk edÿän he re ket le ri ne
biz Bir leΔen ≈tat lar ba batyn da di◊e dostlukly
bol madyk gat naΔyk lary◊ ÿü ze çykmagy
hök mün de ga ra maly bo larys.
Mon ro dokt ri nasy Latyn Ame rikasyny◊
ga raΔsyzlygyny ÿa◊y alan respublikalary
bilen raÿdaΔlyk ruhuny beÿan
etdi. ≈ol respublikalar bolsa öz gezeginde
Konstitusiÿalary üçin Demirgazyk Ameri
ka nus gasyny esas edip aldy lar, Δeÿlelikde,
syÿasy meselelere gezek gelende,
umumylyklary◊ bardygyny ykrar etdiler.
FRAKSIŸALYLYK WE
SYŸASY PARTIŸALAR
Bir leΔen ≈tat lary◊ için de Jeÿms Monrony◊
pre zi dent lik eden döwri (1817–
1825) „HoΔ duÿgu lar eÿÿamy” diÿlip
at landyryldy. Bir ta rap dan bu adal ga
to pa ra ra we se bi ta ra o◊uΔuksyzlygy◊
eÿÿamyny a◊lat sa, ikin ji ta rap dan bu
adal ga res pub li kaçy par tiÿasyny◊ fede
ralçy lar par tiÿasyn dan üs tün cykanlygyny
a◊ladÿardy. Umu man, fe deralçy
lar par tiÿasy mil li güÿç hök mün de
öz äh miÿe ti ni doly ÿi ti rip di.
Fe de ralçy lary◊ ÿe◊il me gi pre zident
saÿla mak ul gamyny◊ gowΔa magyna
ge tir di. ≈ol döwür de Δtat lary◊ ka nun
çy karyjy eda ra lary öz kan di dat laryny
belläp bilÿär di ler. 1824-n ji ÿyl da Ten nesi
we Pen silwa niÿa Δtat lary Ändrÿu Jäksony
saÿlady lar, Gü nor ta Ka ro li nany◊
gu ber na tory Jon Kol ha un bol sa onu◊
bi len bir wagt da wi se-p re zi dent lik we zipe
si ne da laΔ et di. Ken tuk ki öz kan di daty
hök mün de we kil ler pa la tasyny◊ baΔlygy
Gen ri Kleÿi saÿlady; Mas sa çu sets döwlet
sek re tary Jon Ku in si Adamsy, Kongre
si◊ ÿapyk mas la haty bol sa ma liÿe minist
ri Wilÿam Kra ufordy kan di dat edip
hö dür le di.
Hö dür le nen kan di dat lary◊ Δahsy
aÿratynlyk lary we to par lary na bo lan wepa
darlyk lary saÿlawy◊ ne ti je si ni kes gitle
mek de mö hüm äh miÿe te eÿe boldy.
Adams Täze Ang liÿa da saÿlawçy lary◊
doly gol dawy na my nasyp boldy we Nÿu-
Ÿork Δtatyny◊ saÿlawçy laryny◊ ag la ba
kö pü si o◊a ses ber di; Kleÿ bol sa Kentuk
ki de, Ogaÿo da we Mi zu ri de ÿe◊iΔ gazandy;
Jäk son gü nor ta-gün do gar da, Il linoÿda,
In di ana da, Ka ro li na Δtat laryn da,
Pen silwa niÿa da, Me riländ de we Nÿu-
Jer si de üs tün lik ga zandy; Kra uford Wirji
niÿa da, Jor jiÿa da we De lawer de ÿe◊iΔ
ga zandy. Hö dür le nen kan di dat lary◊ hiç
bi ri si-de saÿlawçy lar kol le giÿasyn da
(bir leΔme sin de) ÿe ter lik se se my nasyp
bol mady, Δeÿle lik de, Kons ti tu siÿany◊
düz gün le ri ne laÿyklyk da, saÿlawlar wekil
ler pa la tasy na ge çi ril di, ol ÿer de bolsa
Kleÿi◊ sö zi geçÿär di. Ne ti je de, onu◊
gol dap çykyΔ et me gi bi len Adams pre zident
li ge saÿlandy.
Ÿurt Adams ta rapyn dan do landyrylan
wagt da täze par tiÿa bi le leΔik le ri
peÿda boldy. Adamsy◊ ÿo luny dowam
edi ji ler öz le ri ne „mil li res pub li kaçylar”
adyny dakdy lar, so◊ra ola ra „wigz”
(ame ri kan ko lo nist le ri) ady be ril di.
Ÿurdy ada latly we ne ti je li do landyrsa-da,
Adams halky◊ diÿen pre zi denti
bol mady, ÿagny Pre zi dent hök münde
uly meΔhurly ga eÿe bol mady, onu◊
hö kü me ti köp Δowsuzlyk la ra uç rady.
Adam sa ÿol lary◊ we aka ba lary◊ bir bütewi
ul gamyny dö ret mek baΔart mady.
Onu◊ ÿurdy do landy ran ÿyl lary täze den
saÿlan mak ug run daky gö reΔi◊ bir uzyn
möwsü mi ne öwrül di, onu◊ sowuk-sa la
häsiÿe ti bol sa o◊a täze dost edin mekde
zyÿan ber di. On dan ta pawutlylykda
Jäk son i◊◊än uly meΔhurly ga eÿedi,
aÿratyn-da, täze de mok ra tik par tiÿa
ady ber len res pub li kaçy par tiÿasyny◊
ha taryn daky öz Δägirt le ri ni◊ arasyn da.
Bu par tiÿa göz baΔyny Jeferson, Mädi-

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
son we Mon ro ÿaly pre zi dent ler den alyp
gaÿdÿar. 1828-n ji ÿyl da ge çi ri len prezi
dent saÿlawlaryn da Jäk son saÿlawçylary◊
ag la ba kö pü si ni◊ gol dawy na mynasyp
bo lup, Adams dan üs tün çykdy.
In deÿle ri◊ hu kuk lary ug run da göreΔi
ji we 1812-n ji ÿyl da Täze Or le an
söweΔi ni◊ gahry many, ten nes li syÿasatçy
Jäk son Gün ba tary◊ uΔak mülkdar
laryny◊ we Gün do gary◊ iΔçi le ri ni◊,
dür li el hünär us sa laryny◊ we ownuk
söwdagär le ri◊ güÿç li gol dawyny gazandy.
Olar öz ses le ri ni se na gat öwrüliΔi
gi ni◊ ala mat lary bo lan bar ha ösüp
barÿan täjir çi li ge we önüm çi li ge nägi lelik
le ri ni beÿan et mek de ulandy lar.
1828-nji ÿylda geçirilen saÿlawlar ses
berÿän le ri◊ has gi◊iΔleÿin gat naΔmagynda
uly äh miÿe te eÿe boldy. Wer mont
Δtaty ÿa ranly ga goΔul mak bi len ilaty◊
er kek gö bek li si ni◊ äh lu mumy ses bermek
hukugyny gazandy; Tennesi Δtatynda
salgyt töleÿjileri◊-de köpüsi saÿlamak
hukugyndan peÿdalanÿardylar. Nÿu-Jersi,
Me riländ we Gü nor ta Ka ro li na Δtatlaryny◊
hem me si 1807–1810-njy ÿyl lar
aralygyn daky emläk we salgyt ta laplaryny
ÿatyrdy lar. 1815-n ji ÿyl dan so◊
ÿaranlygy◊ hataryna giren Δtatlarda ähli
akÿagyz erkek adamlary◊ saÿlamaga ählu
mumy hu kugy bardy ÿa-da ol ÿer ler de
i◊ pes salgyt talaplary bellenipdi. 1815–
1821-nji ÿyllar aralygynda Konnektikut,
Mas sa çu sets we Nÿu-Ÿork Δtat laryn da
hem äh li emläk ta lap lary ÿatyryldy. 1824-
nji ÿylda saÿlawçylar kollegiÿasyny◊ agza
lary he niz hem Δtat lary◊ alty ka nun çykaryjy
eda rasy ta rapyn dan saÿlanÿardy.
1828-nji ÿyla golaÿlanda bolsa Delawer
we Günorta Karolina Δtatlaryndan baΔga
äh li Δtat lar da pre zi dent saÿlawçy lary
gö nü mel ses ber mek ar kaly saÿlandy.
Hem me le ri◊ ün sü ni özü ne çe ken Ändru
Jäk sony◊ saÿla nan saÿlawlary Δol demokrat
duÿgularyny◊ ussatlyk bilen sahnalaΔdyrylmagyna
öwrüldi.
KA NUNY÷
ŸATYRYLMAGYNA DEGI≈LI
ÇYKGYNSYZ ŸAG DAŸ
Pre zi dent li gi ni◊ bi rin ji möh le ti ni◊
ahyryn da Jäk son ÿe◊il lik li paç me se lesi
boÿun ça Gü nor ta Ka ro li na Δtaty babatyn
da çäre gör me li boldy. Bu Δtaty◊
söwda we daÿhançylyk bi len meΔgullanÿan
te le ke çi le ri uzak wagt lap eden
umyt laryny◊ Jäk sony◊ pre zi dent lik
edÿän döwrün de haky ka ta öwrül me gi ne
ga raΔdy lar, ÿagny olar ta rapyn dan köp
ÿyl lary◊ dowamyn da nägi le lik bil di rilen
paç lar ba ra daky ka nun lary◊ olary◊
peÿdasy na üÿt ge dil jek di gi ne ynanÿardylar.
Olary◊ pi ki ri çe paç lar ba batyn da ähli
ÿe◊il lik ler den peÿda lanÿan di◊e demir
gazykly ön dü ri ji ler di, Δo nu◊ üçin-de,
bü tin ÿur du◊ baÿap barÿan ma halyn da,
uly möç ber li paç tö le me li bolÿan Gü norta
Ka ro li na garyp laΔÿardy.
1832-n ji ÿyl da Kong res ta rapyn dan
ka bul edi lip, Pre zi dent ta rapyn dan kanun
hök mün de güÿje gi ri zi len Paç alyΔ
düz gün na masy 1828-n ji ÿyl daky degiΔli
ka nu na ga ran da gowΔag rakdy, emma
mu◊a ga ra maz dan, ol bu Δtat da halk
köp çü li gi ni◊ ga har-ga za ba mün me gi ne
alyp bardy. Mu◊a jo gap edip, Gü norta
Ka ro li nany◊ ilaty Δtat lary◊ „ka nuny
ÿatyr mak” ba ra daky ÿö rel ge si ni tek lip
et di. Bu pi kir 1832-n ji ÿy la çen li Jäksony◊
Pre zi den ti◊ orun ba sary we zi pe sini
ÿe ri ne ÿe ti ren Jon Kol ha un ta rapyndan
„Gu nor ta Ka ro li nany◊ nägi le lik
bil dir me si” atly çykyΔyn da (1828 ÿ.)
beÿan edil di. Nägi le lik di◊e güÿç len di.
Gü nor ta Ka ro li na „Paç la ra de giΔli kanuny◊
ÿatyryl magy” atly ÿö ri te bir karar
çy kardy. ≈ol ka rar Δtat lary◊ paç la ra
de giΔli 1828-n ji we 1832-n ji ÿyl lar da
ka bul edi len ka nun lary◊ iki si ni◊ hem
ÿatyrylÿandygyny jar et di. ≈eÿle hem,
harby üp jün çi li gi, Δol san da harby güÿçle
ri ber kitmäge we ÿa rag lan ma ga ge rek

5-N JI BAP: GÜN BA TA RA TA RAP ŸAŸRA MAK WE SE BI TA RA TA PAWUT LAR
bo lan maddy se riΔde le ri artdyr mak barasyn
daky ka nun lar ka bul edil di.
Ka nuny ÿatyr mak ba ra daky ka rar
fe de ral hö kü me ti◊ ygtyÿarlyk laryny◊
garΔysy na Δtat lar ta rapyn dan edi len köpsanly
päs gel çi lik le ri◊ so◊kusy boldy.
≈tat lar bi len fe de ral hö kü me ti◊ arasynda
häki miÿet ug run da we raÿat lary◊
ynamyny ga zan mak ug run da res pub likany◊
dörän gü nün den baΔlap diÿen ÿaly
elmy da ma öz bo luΔly çe ke leΔik bo lup
geç di. 1798-n ji ÿyl daky Ken tukkä we
Wir ji niÿa de giΔli 1798-n ji ÿyl da ka bul
edi len ka rar lar, my sal üçin, daΔary ÿurtlu
la ra we hö kü me te garΔy wagyz et mek
ba ra daky ka nun lary kes git lemäge esas
boldy, Hart ford kon fe ren siÿasyn da bolsa
Täze Ang liÿa Pre zi dent Mädi sony◊
we Ang liÿany◊ garΔysy na urΔa nägi lelik
le ri ni beÿan et di.
Günorta Karolinany◊ salÿan howpuna
jo gap edip, Jäk son 1832-n ji ÿyly◊
noÿabryn da Çarls to na bir harby we 7 sany
ki çi gämi ni ug ratdy. De kabry◊ 10-yn da
ol kanuny ÿatyryjylara garΔy jarnama çykardy.
Günorta Karolina „galagoplugy◊
we haÿynlygy◊ çägin de” dur diÿip, Prezident
bellemek bilen, Δtaty◊ raÿatlaryny
ata-babalaryny◊ tagalla baryny edip gazanan
ÿaranlygyna wepalydygyny subut
etmeklige çagyrdy.
Paç me se le si ÿe ne-de Kong re si◊
ö◊ünde ör-boÿuna galan mahalynda, Δol
ba bat da bir aram çäräni◊ Kong res tarapyndan
kabul edilmegini gazanyp biljek
ÿe ke-täk bir adamy◊ bardygy na, onu◊-da
olary◊ goragyny◊ tarapdary bolup çykyΔ
edi ji (we Jäk sony◊ syÿasy garΔy daΔy) sena
tor Gen ri Kleÿdi gi anyk boldy. 1833-
n ji ÿyl da çalt ka bul edi len Kleÿi◊ paç lar
ba ra daky ka nuny na laÿyklyk da ÿur da
ge ti rilÿän haryt lary◊ gym matyn dan 20
gö te rim ÿo kary bo lan äh li güm rük paçlary
az-az dan alyn maly, ne ti je de 1842-
nji ÿy la çen li 1816-njy ÿyly◊ aram mukdardaky
pajyna de◊leΔmelidi.
Ka nun ÿatyryjy lary◊ Gü nor ta Karo
li na daky ÿol baΔçy lary Gü nor ta Δtatlary◊
beÿle ki le rin den hem gol dawa garaΔdy
lar, em ma olary◊ äh li si uç dan tut ma
Gü nor ta Ka ro li nany◊ tu tan tu tumyny
oÿlanyΔyksyz we Kons ti tu siÿa çap raz
diÿip ha sap lady. Ahyryn da Gü nor ta Karo
li na öz eden he re ke tin den el çek me li
boldy. Em ma mu◊a ga ra maz dan, tarap
lary◊ iki si hem özü ni ÿe◊i ji saÿdy:
Jäk son fe de ral hö kü met de ÿa ranlygy◊
artyk maçlyk ÿö rel ge si ni gi riz di. ≈eÿlede
bol sa, garΔylygyny bil dir mek bi len,
Gü nor ta Ka ro li na ö◊e sü ren ta lap laryny◊
kö pü si ni◊ ber jaÿ edil me gi ni ga zandy we
Δeÿle et mek bi len hat da ÿe ke Δtaty◊-da
Kong res den ta lap et mek ar kaly is le gi ne
ÿe tip bilÿän di gi ni aÿdy◊ gör kez di.
BANK UG RUN DAKY GÖ RE≈
Hat da, ka nun ÿatyr mak me se le si entek
çö zülmänkä, Pre zi dent Jäk son üçin
ÿe ne bir sy nag bo lan baΔga bir je del li
me se le ÿü ze çykdy. Ol Bir leΔen ≈tatlary◊
ikin ji bankyny◊ ygtyÿarlylygyny
uzalt ma ga de giΔli me se le di. Bi rin ji
bank Ga mil tony◊ gör kez me si boÿun ça
1791-n ji ÿyl da 20 ÿyllyk möh let bi len
dö re di lip di. Dog rusy, maÿany◊ bir böle
gi fe de ral hö kü me te de giΔli-de bol sa,
ol hakyky döwlet banky däl di, gaÿtam
ter si ne, ol gir de ji si paÿdar la ra düΔÿän
bir hu susy kor po ra siÿa bo lup durÿardy.
Aslyn da, Δol bank gyzyl pu lu◊ gymmatyny
dur nuk laΔdyr mak we söwdany
höwes len dir mek mak sady bi len dö redi
lip di; em ma ol gün ba tarly lary◊ kö püsin
de we mi zu ri li se na tor To mas Ben ton
bi len bir ha tar da zäh met keΔler de nägile
lik dö ret di. Olary◊ pi ki ri çe, Δol bank
uly ygtyÿarlyk la ra eÿe bo lan adam lary◊
bar mak basyp, sa naÿmalysy na aÿratyn
ÿe◊il lik ler berÿän bir „wagΔydy”. 1811-
n ji ÿyl da ygtyÿarlyk lary ta mam la nan dan
so◊, Δol bank öz iΔi ni bes et di.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
So◊ky birnäçe ÿyl lary◊ dowamynda
bank iΔle ri ni döwlet ta rapyn dan
ygtyÿarly bo lan bank lar ama la aΔyrdy..
Olar bol sa kagyz puly ge re gin den artykmaç
muk dar da çy kardy lar. Bu bi düzgün
çi lik le re we pu lu◊ hüm me ti ni◊ gaçmagy
na alyp bardy. Bu ÿag daÿ bol sa
döwlet bankyny◊ ÿurdy bir bi tewi pul
bir li gi bi len üp jün edip bil me je gi ni aÿan
et di. ≈o nu◊ üçin-de, 1816-njy ÿyl da
Bir leΔen ≈tat lary◊ ikin ji banky na ÿene-de
20 ÿyl möh let bi len do landyryΔ
ygtyÿarlygy be ril di. Ol hem bi rin ji banka
me◊zeΔ bankdy.
Tu ruwbaΔdan Δol ikin ji banky◊ täzeräk
dörän Δtat lary◊ we ÿer le ri◊ arasynda
bi ab raÿlyk dan gö zi açyl mady, onu◊
müΔde ri le ri bol sa ilaty◊ uly baÿlaryndan
däl di. Onu◊ garΔy daΔlary: „Bank
karz ber mek me se le sin de we pul dolanyΔygyn
da agalyk edi ji bolÿar hem
ilaty◊ baÿ gat lak laryny◊ az sanly adamlaryny◊
bäh bi di ne hyz mat edÿär” diÿip
nyg taÿÿardy lar. Umu man alany◊da,
bank gowy do landyrylÿardy we gowy
hyz mat lary üp jün edÿär di. Mu◊a ga ramaz
dan, halk ta rapyn dan ban ka garΔy
çykyΔ edÿän le ri◊ arasyn da meΔhur ÿe◊i ji
hök mün de saÿla nan Jäk son, banky◊ ikinji
möh le te ygtyÿarlygyny uzalt mak ba radaky
ka nuny güÿjü ni ÿi ti ren diÿip yg lan
et di. Kong re si◊ ö◊ün de eden çykyΔyn da
ol banky◊ agalygyny we ÿö ri te ÿe◊il likle
ri ni ÿaz gardy hem on da: „Bi zi◊ baÿ
adam larymyz äh li goÿumçy lary◊ bähbit
le ri ni◊ bir me◊zeΔ de◊ go ral magy we
hem me ler üçin de◊ bäh bit li bol magy bilen
ka na gat lan mady lar, gaÿta Kong re si◊
çy ka ran ka nunyn dan peÿda lanyp, has
baÿlaΔma ga bi zi◊ kö mek ber me gi mi zi
haÿyΔ et di ler” diÿip gör kez di. Gi ri zi len
ga da ganlygy ÿatyr mak ug run da olary◊
eden ta gal la lary hiç ne ti je ber me di.
Mun dan so◊ baΔla nan saÿlaw möwsümin
de bank ba ra daky me se le jemgyÿeti◊
için de bö lü niΔi gi◊ peÿda bol magy na
sebäp boldy. Olary◊ bir bö le gi (umuman,
bar bo lan pu luny tygΔytly ulanyp,
köpräk peÿda gör me gi◊ ta rap dar lary)
täjir ler, ön dü ri ji ler we ma liÿe çi ler bolsa,
beÿle ki si köpräk pul kö me gi ni◊ we
az rak gö te ri mi◊ ta rap dar lary bo lan, köplenç
ha lat da bank la ra ber gi dar iΔçi ler we
daÿhan lardy. Bu bol sa „Jäk so nizm” ylalaΔygyny◊
peÿda bol magy bi len gu tardy.
Jäk son 1832-n ji ÿyl da özü ni◊ täze den
saÿlan magy na banky◊ gu tarnykly derbi-dagyn
edil me gi ne alyp bar jak bir
ygtyÿar na ma hök mün de ga rady. Banky◊
jemgyÿet çi lik maÿa goÿum laryny aÿyrmakly
ga ÿol açÿan ygtyÿar na masyny
bol sa ol bu iΔi ama la aΔyr mak da tüÿs
ge rek bo lan taÿÿar ÿa rag ha sap laÿardy.
1833-n ji ÿyly◊ sentÿabryn da ol „bank da
mun dan beÿläk hö kü met pul goÿup bilmeÿär
we Δo◊a çen li goÿlan pul lar döwlet
ha jat lary na ge rek bo lan ma halyn da
ter tip boÿun ça ÿuwaΔ-ÿuwaΔdan alynmaly”
diÿlen per man çy kardy. Mer kezi
banky◊ or nu na yh las bi len saÿlanyp
al nan we ygtyÿarlyk lary berk den-berk
çäk len di ri len döwlet bank lary geldi.
AB≈-ny◊ in di ki nes li ol diÿen sazlaΔykly
bol madyk bank ul gamyn dan
peÿda landy. Bu ar zan karz pul lar ar kaly
gün ba tar eks pan siÿasyny◊ ÿaÿra magyna
ÿar dam et se-de, ilaty häli-Δin di ÿü ze
çykÿan howsa la lar sebäp li biyn jalyk etdi.
Tä Raÿatlyk urΔy tu taΔÿan ça, AB≈-da
hö kü met ta rapyn dan de giΔli ygtyÿarlyk
ber len döwlet bank ul gamy bol mady.
WIGLER (LIBERALLAR),
DEMOKRATLAR WE
„ZAT BIL MEŸÄN LER”
Gap ma-garΔylykly mak sat lar dan el
çek me se ler, as la üs tün lik ga zanyp bil mejek
di gi ne göz ÿe ti ren Jäk sony◊ syÿasy
bäs deΔle ri nägi le adam lary◊ hem me sini
„Wigz” atly bir umumy par tiÿany◊
ha tary na je bis leΔdirmäge sy nanyΔdy-

5-N JI BAP: GÜN BA TA RA TA RAP ŸAŸRA MAK WE SE BI TA RA TA PAWUT LAR
lar. Olar 1832-n ji ÿyly◊ saÿlawlaryny◊
yzy sü re bir leΔmäge baΔlan-da bol salar,
ag za lalyk lary saz la mak hem bir
bü tewi syÿasy binÿady iΔläp düz mek
üçin, ola ra 10 ÿyl dan-da köp wagt gerek
boldy. Wigz le ri◊ arasyn da i◊ ajaÿyp
döwlet iΔgär le ri Gen ri Kleÿi◊ we Da niel
Webs te ri◊ ta gal lasy bi len bu par tiÿa
öz ha tar laryny ber kit di. Ÿö ne, 1836-
njy ÿyly◊ saÿlawlaryn da öz le ri ni◊ bir
ÿol baΔçysyny saÿlap alar dan ÿa-da bir
bü tewi syÿasy binÿady dö ret mek den
wigz ler en tek hem ju da dagynykdy lar.
Ge çi ri len saÿlawlar da Jäk sony◊ orun basary
bo lan nÿu-ÿorkly Mar tin Wan Buren
ÿe◊iΔ ga zandy.
≈ol döwür de ÿurdy bas mar lan ykdysady
çök gün lik we ÿurdy Wan Bu renden
ö◊ do landy ran pre zi den ti◊ pel se pe
my saly Δahsyÿe ti, onu◊ özü ne my nasyp
bo lan artyk maçlyk laryny◊ gö rünmän
gal magy na sebäp boldy. Hö kü met we kili
hök mün de Wan Bu re ni◊ jemgyÿet de
eden he re ket le ri ilaty◊ göwnün den turmady,
sebäbi on da mil li ÿol baΔçyny◊
ta la be di ji lik ukyby-da, Jäk sony◊ky
ÿaly her bir he re ke ti ni ge liΔdi rip du ran
aktÿorlyk ukyby-da ÿokdy. Döwrün de
ka bul edi len ka nun lar adam lary◊ arasynda
hiç bir Δowhun-Δöh ra ta eÿe bol mady,
1840-njy ÿyl daky saÿlawlar ÿur du◊
kyn gün le ri baΔyn dan ge çirÿän, iΔ haklaryny◊
pe se ga çan döwrü ne ga bat gel di,
Δo nu◊ üçin-de, de mok rat lar go ran ma ga
mej bur bol du lar.
Ogaÿoly Wilÿam Gen ri Gar ri son
wig le ri◊ pre zi dent li ge kan di daty boldy.
Ol ÿer li in deÿler bi len ÿü ze çy kan
çaknyΔyk lary◊, Δeÿle-de, 1812-n ji ÿyldaky
urΔu◊ gahry many hök mün de gi◊den
ta nalÿardy. Ol Jäk son ÿaly de mok ra tik
Gün ba tary◊ we ki li ha sap lanÿardy. Ge çiri
len saÿlawlar da onu◊ wi se-p re zi dentli
gi ne da laΔ eden wir ji niÿaly Jon Taÿler
boldy. Ol Δtat lary◊ hak-hu kuk lary we
pes paç lar dog rusyn da beÿan eden oÿpi
kir le ri bi len gün ba tary◊ uly hor maty na
we gol dawy na my nasyp boldy. Ne ti je de,
Gar ri son uly ÿe◊iΔ ga zandy.
Em ma we zi pe si ne gi riΔe ni ne bir aÿ
bo lup-bol man ka, 68 ÿaΔly Gar ri sony◊
ara dan çyk magy bi len Taÿler Pre zident
boldy. Taÿle ri◊ ga raÿyΔlarydyr
ynanç lary ÿur du◊ en tek hem i◊ täsirli
syÿa satçy lary bo lup du ran Kleÿi◊ we
Webs te ri◊ ga raÿyΔlaryn dan düÿp li tapawut
lanÿardy. ≈ol sebäp li-de, Taÿleri◊
pre zi dent lik möh le ti ta mam lanÿan ça,
bar bo lan Δol çap razlyk lar Pre zi dent bilen
ony saÿlan par tiÿany◊ arasyny◊ aça
çan bo zul magy na alyp bardy.
Eÿsem-de bol sa, ame ri kaly lary◊
düΔen dagynyk ÿag daÿy wig ler bi len demok
rat lary◊ arasyn da peÿda bo lan ag zalalyk
dan hem has çylΔyrymlydy. My sal
üçin, Ame ri ka gö çüp ba ran ka to lik le ri◊
uly to pary, hu su san-da, asly ir lan diÿaly
we ger ma niÿaly ka to lik ler, XIX asyry◊
bi rin ji ÿarymyn da Ame ri ka da dog lup,
önüp-ö sen pro tes tant la ra o◊yn bol madyk
täsir le ri ni ÿe tir di ler.
Gö çüp ba ran lar ame ri kan ke nar ÿaka
lary na öz le ri bi len täsin lik de öte ge çen
däp-des sur lary we di ni ga raÿyΔlardyryba
dat lary alyp bardy lar. Gün do gar kenar
ÿa kasyn da ÿer leΔÿän Δäher ler de olar
iΔ orun laryny tap mak da ÿer li ilat bi len
uly bäs deΔlik edÿär di ler. Onu◊ üs te sine-de,
1820-n ji we 1830-njy ÿyl lary◊
syÿasy öz ge riΔlik le ri gö çüp ba ran lary◊
täsi ri ni◊ bar ha art magy na ÿar dam et di.
≈ol iki on ÿyllygy◊ dowamyn da Δtat lary◊
kons ti tu siÿa lary na täze den ga ralypdy.
Mu nu◊ mak sady ilaty◊ akÿagyz er kek leri
ni äh lu mumy ses ber mek hu kugy bi len
üp jün et mek di. Bu ÿag daÿ ÿur du◊ ilaty◊
ÿo kary gat lagyny◊ syÿasy we kil le ri tarapyn
dan do landyryl magyny◊ so◊u na
çykdy. Olar öz le ri ni◊ hö kü met den çetleΔdi
ril me gi ni◊ sebäpkäri hut gö çüp gelen
ler diÿip ha sap et di ler. Ahyr so◊unda-da,
al ko gol iç gi le rin den el çek me gi

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
wagyz edÿän he re ke ti◊ ka to lik but hanasy
ta rapyn dan gol dan manlygy: „Rim
AB≈-ny al ko golly iç gi ler bi len dar gatmakçy
bolÿar” diÿlen aÿyp la ma lary◊
peÿda bol magy na ge tir di.
1849-njy ÿyl da esas landyry lan
„Ÿyldyzly fewral” atly giz lin jemgyÿet
Δol döwür de ke ma la ge len ÿer li gu rama
lary◊ i◊ mö hü mi boldy. Ha çan-da,
onu◊ ag za lary öz le ri ni ta nat mak dan
ÿüz öwren le rin de, ola ra des si ne „zat
bil meÿän ler” adyny dakdy lar. 1853-n ji
ÿyl da „zat bil meÿän ler” Nÿu-Ÿork Δäherin
de Uly ge◊eΔ gu rady lar. ≈ol ge◊eΔ
täze Kons ti tu siÿany◊ döwlet gu ra malary
na gö zeg çi lik et mek ygtyÿaryny◊
bol magyny wesÿet et di.
„Zat bil meÿän le ri◊” esasy mak satlaryny◊
arasyn da täze Δert le re uÿgunlaΔma
ga ge rek bo lan möh le ti 5 ÿyl dan
21 ÿy la çen li uzalt mak, Δeÿle-de, daΔary
ÿurt lu lary we ka to lik le ri döwlet we zi pele
rin den daΔlaΔdyr mak ÿaly mak sat lar
bardy. 1855-n ji ÿyl da bu gu ra ma Nÿu-
Ÿork daky we Mas sa çu setsdäki ka nun
çy karyjy eda ra lary öz gö zeg çi li gi ne
ge çir me gi baΔardy; 1855-n ji ÿy la çenli
AB≈-ny◊ 90-a go laÿ kong res me ni bu
par tiÿa bi len ara gat naΔyk dady.
Gul çulyk me se le si boÿun ça yla laΔyga
ge lip bil mez lik bu par tiÿany◊ mil li
syÿa sat da my nasyp orun tut magy na päsgel
ber di. Gü nor tany◊ „zat bil meÿänle
ri” gul çulygy gol dap çykyΔ et se ler,
de mir gazykly lar gul çuly ga garΔydy lar.
1856-njy ÿyl da pre zi dent li ge we wi sep
re zi dent li ge kan di dat lary bel lemäge
bagyΔlanyp ge çi ri len konwen siÿa da Mizu
ri yla laΔygyny gol da mak ba ra daky
tek lip inkär edi len li gi sebäp li, De mirgazygy◊
42 de le gaty mej lis ler otagyny
terk edip git di, Δon dan so◊ Δol par tiÿa
syÿasy güÿç hök mün de syndy.
RE FOR MA LARY÷
HAŸDADYL MAGY
Jäk sony◊ saÿlan magy de mok ra tik
öz ge riΔi◊ janly beÿany bol mak bi len
ame ri kaly lary◊ raÿat hu kuk laryny we
müm kin çi lik le ri ni bar ha artdyr mak ugrun
daky uzak göz leg ler ÿo luny◊ di◊e bir
ujypsyz ja tapgyrydyr. 1835-n ji ÿyl da Fila
del fiÿa Δtatyny◊ Pen silwa niÿa Δähe rini◊
iΔçi le ri kö ne den gelÿän „da◊ atan dan
gün ÿaΔa ra çen li” dowam eden iΔ gü nüni◊
10 sa ga da çen li gys galdyl magyny
ga zandy lar. Hut Δu lar ÿaly üÿt ge dip
gur ma lar Nÿu-GempΔir, Rod-Aÿlend,
Ogaÿo Δtat laryn da we ÿa ranly ga 1850-
n ji ÿyl da ka bul edi len täze Ka li for niÿa
Δtatyn da hem ge çi ril di.
Ses ber mek we saÿla mak hu kugyny◊
bar ha ÿaÿra magy a◊-bi li me täze çe gara
ma ga alyp bardy. In di ÿur du◊ hemme
ÿe rin de ÿi ti düΔün je si bo lan döwlet
iΔgär le ri bi lim-sowady bol madyk
saÿlawçy lary◊ äh lu mumy ses be riΔli ge
ne ne◊si howp bo lup durÿandygy na göz
ÿe tir di ler. ≈eÿle adam lar, ÿagny Nÿu-
Ÿork dan De Witt Klin ton, Ili noÿdan Abra
ham Lin koln, Mas sa çu sets den Go ras
Man in di kär deΔler ar ka laΔygy ta rapyndan
uly gol dawa my nasyp bol du lar.
Olary◊ ÿol baΔçy lary salgyt tö leÿji le ri◊
se riΔde le ri ne esas lanyp, äh li ça ga lar üçin
mugt mek dep le ri◊ açyl magyny ta lap etdi
ler. Kem-kem den äh li Δtat lar da tö legsiz
mek dep ler bi len üp jün etmäge rug sat
berÿän de giΔli ka nun lar ka bul edil di. Neti
je de, ÿur du◊ de mir gazygyn da döwlet
mek dep ul gamy adaty hady sa öwrül di.
Ÿur du◊ beÿle ki ÿer le rin de bol sa Δeÿle
döwlet mek dep ul gamyny or naΔdyr mak
ug run daky ta gal la lar ÿe ne-de köp ÿyl lar
dowam et di.
≈ol döwür de ÿü ze çy kan gör nük li
jemgyÿet çi lik he re ket le ri ni◊ ÿe ne bi ride
al ko gol iç gi le ri sat ma ga we içmäge
de giΔli beÿan edi len garΔylyk boldy.

5-N JI BAP: GÜN BA TA RA TA RAP ŸAŸRA MAK WE SE BI TA RA TA PAWUT LAR
Bu he re ke ti◊ peÿda bol magy na dürli-dür
li ala da lar we ähe◊ler – dür li di ni
ynanç lar, al ko goly◊ iΔ ÿer le ri ne ÿe tirÿän
zyÿany we al ko goly aΔa köp içÿän le ri◊
ga ra magyn daky aÿal lary◊ we ça ga lary◊
baΔyn dan ge çirÿän hor luk larydyr, sütem-zor
lugy sebäp boldy. 1826-njy ÿylda
Bos tony◊ ru hany lary al ko gol iç gi lerin
den sak lan magy düz gün leΔdirÿän bir
jemgyÿe ti dö ret di ler. ≈on dan ÿe di ÿyl
ge çen den so◊, Fi la del fiÿa da bu jemgyÿet
döwlet de re je sin de bir gu rul taÿ ge çir di.
≈on da Al ko gol dan sak lan mak me se lesi
boÿun ça ame ri kan bir leΔi gi dö re dildi.
Bir leΔik al ko gol iç gi le ri ni ret etmäge
çagyrdy hem-de döwlet ka nun çy karyjy
eda ra laryn dan al ko gol ön dür me gi we
sat magy ga da gan edÿän ka nun lary çykar
magy ta lap et di. 1855-n ji ÿy la çen li
Δtat lary◊ on üç sanysy hut Δeÿle hem, etdi,
em ma wagty◊ geç me gi bi len bu lary◊
çy ka ran ka nun lary kazyÿet de re je sin de
päs gel çi lik le re du çar boldy. Olar di◊e
Täze Ang liÿany◊ de mir gazyk bö le gin de
bol malysy ÿaly güÿje gir di, ÿö ne 1830–
1860-njy ÿyl lar aralygyn daky döwür de
al ko goly ret et mek he re ke ti ni◊ ne ti je sinde
AB≈-da al ko golly iç gi le ri◊ jan baΔyna
içi liΔi azaldy.
Üÿt ge dip gu rujy lary◊ beÿle ki le ri
tür me ler we ruhy ke sel li adam la ra ideg
ber mek me se le le ri ni üns mer ke zin de
goÿdu lar. Ta gal la lar je naÿaty◊ je zasyny
çekÿän li gi◊i garΔy ÿat ladyp du ran türme
le ri tem mi be riΔ eda ra lar dan, tus sag
edi len le ri täze den adaty dur muΔa uÿgunlaΔdyrÿan
dü ze diΔ-zäh met eda ra lary na
öwürmäge gö nük di ri lip di. Mas sa çu setsde
Do ro ti Diks azatlyk dan mah rum edilip,
halys gu ta ran ideg et me jaÿlar da we
tür me ler de sak lanÿan ruhy ke sel li adamlary◊
sak lanyΔ Δert le ri ni gowu laΔdyrmak
ug run da gö reΔdi. Mas sa çu sets de
öz ta gal la laryny üs tün lik li ta mam lan dan
so◊, Do ro ti Diks bu ugur daky he re ke ti ni
dowam edip, Gü nor ta ta rap ÿo la düΔdi.
1845 we 1852-n ji ÿyl lar aralygyn daky
döwür de Gü nor tany◊ 9 Δtatyn da ruhy kesel
li adam lar üçin has sa ha na lar açyldy.
AŸALLARY÷
HAK-HU KUK LARY
≈eÿle üÿt ge dip gur ma lar aÿal-gyzlary◊
jemgyÿet de öz le ri ne de◊ ga ralmaÿanlygy
na göz ÿe tir me gi ne alyp
bardy. Ko lo ni al döwür den baΔlap, durmuΔa
çyk madyk aÿal-gyz lar er kek ler
bi len bir ha tar da Δol bir hak-hu kuk lardan
peÿda lanyp gel se ler-de, däp-des sura
laÿyklyk da olar dur muΔa ir çyk maly
bolÿardy lar. Dur muΔ gur mak bi len bol sa
ka nuny◊ ö◊ün de aÿal lar öz baΔdaklygyny
ÿi tirÿär di ler. Aÿal lary◊ ses bermäge hukugy
ÿokdy. XVI I-X VI II asyr lar da
olary◊ bi li mi, esa san, oka mak, ÿaz mak,
sa za düΔün mek we ti kin-çatyny baΔarmak
bi len çäk lenÿär di.
Aÿal maΔga la lary◊ a◊-düΔün je si ni◊
oÿan magy ≈ot lan diÿa dan lek tor hem
¤ur na list ze nan Fren sis Raÿty◊ Ameri
ka gel me gi bi len baΔlandy. 1820-n ji
ÿyl lar da ol AB≈-ny◊ çäk le rin de aÿalgyz
lary◊ hu kuk laryny◊ ber jaÿ edil me gi
ug run da aç-a çan iΔ alyp bardy. Her gezek,
ha çan da jemgyÿet çi lik ÿer le rin de
aÿal-gyz la ra söz söz le mek ga da gan edilen
de, Raÿt di◊e çykyΔ et mek bi len çäklenmän,
eÿsem aÿal-gyz lary◊ maΔga la
meÿil na ma laΔdyryl magy na, ça ga do gurmakly
ga we ni kany boz makly ga de giΔli
mag lu mat lary bilmäge de giΔli hu kuklaryny
wagyz edip, öz ga raÿyΔlaryny
beÿan et mek bi len, di◊leÿji le ri haÿran
galdyrÿady.
1840-njy ÿyl lar da aÿal-gyz lary◊
hak-hu kuk lary ug run daky il kin ji he reke
ti ö◊e ta rap ÿö re dip bil jek ame ri kan
aÿal-gyz laryny◊ bir to pary peÿda boldy.
Eli za bet Keÿdi Sten ton olary◊ arasyn da
i◊ gör nük li le ri ni◊ bi ri di. 1848-n ji ÿyl da
Keÿdi Sten ton we aÿal-gyz lary◊ hak-

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
hu kuk lary ug run da ÿe ne-de bir gö reΔi ji
Luk riΔia Mott, Nÿu-Ÿork Δtatyny◊ Sene
ka Follz diÿlen ÿe rin de aÿal-gyz lary◊
hak-hu kuk lary boÿun ça taryh da il kinji
ÿö ri te gu rul taÿ ge çir di ler. O◊a gatnaΔyjy
lar bir jar na ma iΔläp düz dü ler. Ol
aÿal-gyz la ra ka nun ö◊ün de, ses ber mekde,
bi lim al mak da we iΔe ÿer leΔmek de
er kek ler bi len de◊ hak-hu kuk lary◊ we
müm kin çi lik le ri◊ be ril me gi ni ta lap et di.
≈ol ÿyly◊ için de PolΔa dan göçüp
ge len Er nes ti na Ro uz Nÿu-Ÿork
Δtatyn da dur muΔa çy kan aÿal lary◊ öz
mal-emlägi ni at lary na ge çirmäge mümkin
çi lik berÿän ka nuny◊ ka bul edil megin
de i◊◊än uly rol oÿnady. Ÿur du◊
ka nun laryny◊ il kin ji le ri ni◊ arasyn da
„dur muΔa çy kan aÿal lary◊ emlägi barasyn
daky” ka nun beÿle ki Δtat lar da hem
Δu◊a me◊zeΔ ka nun lary◊ ka bul edil megi
ne iter gi boldy.
1869-njy ÿyl da Ro uz Eli za bet Keÿdi
Sten to na we aÿal-gyz lary◊ hak-hu kuklary
ug run da iΔje◊ gö reΔi ji Sÿu zan Änto
ni atly beÿle ki aÿa la Aÿal-gyz lary◊
ses ber mek hu kugy boÿun ça mil li bile
leΔi gi◊ düÿbü ni tut ma ga kö mek et di.
Bu bi le leΔik aÿal-gyz lary◊ ses ber mek
hu kugy ba ra daky dü ze diΔi Kons ti tusiÿa
gi riz mek boÿun ça iΔ alyp bardy. Bu
aÿal lary◊ iki si aÿal lar he re ke ti ni◊ aÿalgyz
lar hak-hu kuk lary ug run da gö reΔi jile
ri◊ i◊ iΔe◊◊i ri boldy. So◊ra öza ra hyzmat
daΔlyk ba rasyn da söz açan da, Keÿdi
Sten ton: „Men de mir us sa ha nasyn da
ÿyldyrym dö redÿän ok lary taÿÿar ladym,
ol bol sa olary atdy” diÿip aÿtdy.
GÜNBATARA TARAP
Ame ri kan dur muΔyny bel li bir keΔbe
ge tir mek de ser he di◊ tutÿan orny uly
boldy. AB≈-ny◊ gün ba taryn da oturymly
ÿer le ri◊ ser he di ni◊ üÿtgäp dur magy tutuΔ
ame ri kan jemgyÿe ti ne uly täsi ri ni
ÿe tir di. Bü tin At lan tik ke nar ÿa kasyny◊
ÿaΔaÿyΔ Δer ti ilaty◊ täze, has az oturymly
ÿer le ri ne gö çüp git me gi ne ÿar dam et di.
Top ragyn dan bug daÿy◊ bol hasylyny
alyp bol maÿan Täze Ang liÿa dan er kekler
we aÿal lar yzyny üzmän, to par-to par
bo lup göçÿär di ler. Olar ke narÿa ka daky
ekin ÿer le ri ni we oba laryny taΔlap, bagt
göz le gin de ke nar dan daΔda bo lan baÿ
ÿe re ta rap süÿΔÿär di ler. Wir ji niÿa we
Ka ro li na Δtat laryny◊ etek le rindäki ekerançylyk
ÿer le ri◊ ilaty hem ke narÿa ka
ba zar la ra taÿÿar önüm le ri ni ÿe tir mek
üçin ge rek bo lan ÿol dur-a ka ba lary◊ ÿetmez
çi li gi sebäp li we Taÿdwo ter planta
tor laryny◊ syÿasy agalyk et me gin den
kynçylyk çek mek den halys bo lup, Günba
ta ra ta rap ug rady lar. 1800-n ji ÿy la
çen li Mis si si pi we Ogaÿo derÿa laryny◊
ÿa ka lary beÿik ser hetÿa ka se bi ti ne
öwrül di. Mü◊ler çe gö çüp barÿan lary◊
agzyn dan: „Biz gidÿäris uza ga, haÿ-o,
bi zi alyp barÿar derÿa Ogaÿo-o” söz le ri
olar üçin aÿdy ma öwrül di.
XIX asyry◊ baΔlaryn da ilaty◊ Günba
ta ra ta rap süÿΔme gi kö ne ÿer le ri◊
bö lün me gi ne we täze ser het le ri◊ geçi
ril me gi ne ge tir di. Täze Δtat lary◊ ÿaranly
ga ka bul edil me gi bi len, ÿur du◊
syÿasy çäk le ri Mis si si pi derÿasyn dan
gün do gar da baryp ÿet di. 1816-njy ÿyldan
1821-n ji ÿy la çen li alty sany täze
Δtat – In di ana, Ili noÿ we Men (bu lar
azat Δtat lar) we Mis si si pi, Ala ba ma we
Mi zu ri (gul eÿe çi lik Δtat lary) dö re dil di.
Bi rin ji ser het Ÿewro pa gaty go laÿdady,
ikin ji ser het bol sa at lan ti kany◊ ke narÿaka
laryn daky oturymly ÿer le re go laÿdy,
Mis si si pi jül ge si we li ga raΔsyzdy, onu◊
adam lary bol sa gün do ga ra däl-de, günba
ta ra ta rap ymtylÿardy lar.
Ser hetÿa ka jemgyÿet çi li gi bir me◊zeΔ
däl di. Bir i◊lis syÿa satçysy olary Δeÿle
su rat landyrypdy: „Bu garyp kül be ler de
ÿaΔaÿan adam lary◊ ti re si mert we çydamly,
dur muΔda tap la nan adam lar dan
bol maly... Olar keΔp taÿdan gör me geÿ

5-N JI BAP: GÜN BA TA RA TA RAP ŸAŸRA MAK WE SE BI TA RA TA PAWUT LAR
bol ma sa lar hem, adamçylyk lary gowy,
myh man söÿer, baΔga ÿurt dan ge len le re
my la katly, dog ruçyl we ynam dar adamlar.
Olar pes boÿly in deÿ mek ge jöwe nini,
kädi ni◊ dür li gör nüΔle ri ni ekÿär ler,
do◊uz, käma hal bir-i ki sygyr-da saklaÿar
lar. Ÿö ne tü pe◊ we li, ÿaΔaÿyΔ üçin
olary◊ i◊ esasy gu ralydyr. Pal tany ez berlik
bi len ulanyp, ga pan gur magy◊ we balyk
tut magy◊ höt de sin den gelÿän adamlar.
Olar to kaÿlar da ÿol açan adam lar,
il kin ji agaç kül be le ri gu ran lar we ÿer leri
ne gö çüp ba ran dan so◊, in deÿler bi len
ÿüz be-ÿüz bo lup, o◊Δup otur magy baΔaran
adam lar. ”
Öz leΔdi ril me dik tarp ÿer le re gö çüp
gelÿän le ri◊ sany kö pel di gi çe, olary◊
kö pü si di◊e eke rançylyk bi len däl-de,
eÿsem, awçylyk bi len hem meΔgul lanmaly
boldy. In di ö◊ki kül be le ri◊ ÿe ri ne
aÿna pen ji re li, o◊aÿly otagly, tüs seçykarly
o◊at peç li agaç jaÿlar gu ruldy.
Suwy bol sa olar in di çeΔme den däl-de,
guÿulardan alÿardylar. Zähmetsöÿer ilat
ba ran ÿer le ri ni des si ne agaç lar dan arassalaÿardy,
kesilen agaçlary potaΔ (kömürturΔy
ka liÿ) al mak üçin ot laÿardy, tö◊◊ele
ri bol sa çüÿre mek üçin galdyrÿardy.
Olar gal la, gök önüm we miwe ös dü rip
ÿetiΔdirÿärdiler, sugunlary, ÿabany hind
towuk lary awlaÿardy lar, to kaÿdan bal
ÿyg naÿardy lar, ÿakyn daky çeΔme lerden
balyk tutÿardy lar, do◊uzdyr beÿle ki
mal lary bakÿardy lar. Ÿe ri◊ söwdasyny
na zar da tu tan lar uly dan-uly mel lek ÿerle
ri ni ar zan ja satyn alÿardy lar we ÿe ri◊
ba hasy ga lan da, ho jalyk laryny täze göçüp
ge len le re satyp, öz ge le re ÿol açyp,
günbatara tarap has a◊ry gidÿärdiler.
Mülk dar lary◊ yzy bi len luk man lar,
hu kuk hünär men le ri, dü kançy lar, ga zet
neΔir çi le ri, ru hany lar, hünär men ler, iΔçiler,
syÿa satçy lar gel di ler. Ÿö ne we lin,
mülk dar lar agdyklyk edÿär di ler. Olar
ça ga laryny◊-da Δol ÿer de zäh met çekme
gi ni◊ umydy bi len, il ki gö çüp ge len
ÿer le rin de gal ma ga meÿil li di ler. ≈o nu◊
üçin de uly-uly am mar lar we berk ker piçdir
çap ma agaç dan jaÿlar bi na edÿär di ler.
Olar öz le ri bi len to hum mal lary ge tirÿärdi
ler, ÿer le ri ni yh las bi len be jerÿär diler
hem i◊ gowy to hum lary ekÿär di ler.
Käbir le ri de gir men, byçgy ha na, çakyr
des gasyny, gowy ÿol lary gurÿardy lar,
mek dep dir but ha na lar açÿardy lar. Gysga
wagty◊ için de täze ÿer ler de uly öz geriΔlik
ler bo lup geç di. My sal üçin, 1830-
njy ÿyl da Ili noÿ Δtatyny◊ Çi ka go Δähe ri
hiç bir ge le je gi bol madyk söwda edilÿän
oturymly ÿer di. O ÿer de di◊e bir ga la
bardy, ÿö ne o◊a il kin ji gö çüp ge len leri◊
birnäçe si he niz aÿat da di rikä, ol ÿer
AB≈-ny◊ i◊ uly we i◊ baÿ Δäher le ri ni◊
bi ri ne öwrül di.
Fer ma edin mek kyn däl di. 1820-n ji
ÿyl dan so◊ döwle ti◊ ÿe ri ni◊ ÿarym gektaryny
1,25 dol la ra satyn alyp bolÿardy,
1862-n ji ÿyl da Emläk ba ra daky ka nun
ka bul edi len den so◊ bol sa, ÿe re gö çüp
baryp, ony ide dip, hasyllylygyny gowulandyr
magy baΔardygy◊, ÿe ri◊ eÿe si bolup
bolÿardy. On so◊am, ÿer de iΔle mek
üçin ge rek bo lan gu ral lar elÿe ter li di. ≈ol
döwür ¤ur na list Go ras Gri li◊ ÿazyjy Jon
So lu◊ aÿdany na esas lanyp, ÿör gün li ulanan
sö zü ne görä, ÿaΔlar üçin „Gün ba ta ra
gi dip, ÿur du◊ özi bi len bir lik de ösmäge”
pur sat dörän döwür boldy.
Amerikalylary◊ Tehasa aralaΔmagyny
ha sa ba al many◊da, oba ho jalyk oturymly
ÿer le ri ni◊ ser he di AB≈-ny◊ çäk le rin den
daΔy na, Mi zu ri den gün ba ta ra ta rap di◊e
1840-njy ÿyl dan so◊ ÿaÿrady. 1819-njy
ÿyl da AB≈ öz raÿat laryny◊ Is pa niÿa bildirÿän
5 mln. dol lar muk daryn daky talabyny
özi ka na gat landyr magy boÿnu na
alyp, o◊a de rek Is pa niÿa dan äh li Flo ridany◊
we Uzak Gün ba tar daky Ori gony◊
ÿer le ri ne eÿe çi lik hu kugyny ber me gini
ga zandy. Sü tük li de ri söwdagär le ri
bu ÿer de öz iΔle ri ni ÿaÿba◊landyrdy lar,
ÿö ne olary◊ bu edÿän iΔle ri ni◊ de ri ni◊

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
ba hasyn dan has gym matly äh miÿe ti
bardy. Fran suz lary◊ Mis si si pi jül ge sine
il ki baΔda ara laΔmagyn da bolΔy ÿaly,
hut söwdagär ler gö çüp gelÿän ler üçin
ÿol-ÿo da lary gözläp tapÿardy lar. Uly
derÿa lar da we olary◊ goΔant laryn da gözleg
ge çirÿän, Δeÿle hem, Ro ki we Si er ra
dag laryn dan geçÿän äh li ÿol-ÿo da lary
tapÿan asly fran siÿaly we ir land-Δot landiÿaly
ga pan goÿujy awçy lar 1840-njy
ÿyl lar da gury ÿer üs ti bi len gö çüp barmagy
na we so◊ra ilaty◊ ke nar dan daΔda
bo lan ÿer le re tu tuΔ ÿaÿra magy na mümkin
çi lik dö re dip di.
Umu man, ilaty◊ ösüΔi örän artdy:
ol 1812-n ji ÿyl da 7,25 mil li on adam
bo lanlygyn dan 1850-n ji ÿyl da 23 milli
on adam dan aΔdy. Bu döwrü◊ için de
ilaty or naΔdyr mak üçin ÿa ramly ÿerle
ri◊ meÿdany Ÿewro pa kon ti nen ti ni◊
meÿdany na ba ra bar, ÿagny, 4,4 mln
ine dör dül km den 7,8 mln ine dör dül
kme çen li gi◊e di. Ÿö ne, kö ki se bi ta ra
ta pawut la ra or naΔyp gidÿän esasy ag zalalyk
lar he ni ze çen li çö zülmän galÿardy.
1860-njy ÿyl lar da bu ag za lalyk lar
raÿatlyk urΔu na ge çip di. Gö çüp gelÿänle
ri◊ gün ba ta ra süÿΔmek le ri-de ol ÿerler
de ata-ba ba otu rumly bo lan in deÿler
bi len çaknyΔyk la ra ge tir di.
XIX asyry◊ bi rin ji ÿarymyn da Δol
ÿü ze çy kan çaknyΔyk la ra dahyly bo lan,
Δol döwrü◊ gör nük li adam laryny◊ bi ri
Änd ru Jäk sondy. Ol Ak Ta ma düΔen ilkin
ji „gün ba tarly” boldy. 1812-n ji ÿyly◊
urΔuny◊ or ta laryn da Δol wagt en tek Tenne
si Δtatyny◊ meÿle tin çi le ri ni◊ baΔtutany
bo lan Jäk son Gü nor ta Ala ba ma
ug radyldy we ol ÿer de ol Krik taÿpasyndan
bo lan in deÿle ri◊ goz ga la◊yny gazap
bi len basyp ÿatyrdy. Krik ler Δon dan
so◊ tiz den-tiz öz ÿer le ri ni◊ üç den iki sini
Bir leΔen ≈tat la ra ber di ler. So◊ra Jäkson
se mi nol taÿpasyn dan bo lan in deÿleri
is pan lary◊ eÿe çi li gindäki Flo ri da daky
gaçy ba tal ga laryn dan gysyp çy kardy.
1820-n ji ÿyl lar da Pre zi dent Mon ro
Jo nu◊ harby mi nist ri Jon Kol ha un günor
ta-gün ba tar daky kö ne taÿpa lary◊ galan-ga
çan laryny Mis si si pi ni◊ a◊yrsyndaky
ÿer le re gö çür mek syÿa satyny
ÿö ret di. Ÿur du◊ pre zi dent lik we zi pe si ne
ge çe nin den so◊, Jäk son hem Δol syÿasaty
dowam et dir di.
1830-njy ÿyl da Kong res in deÿle ri
gö çür mek ba ra da ka nun ka bul et di we
gün do gar taÿpa lary Mis si si pi ni◊ a◊yrsyna
gö çür mek üçin, ma liÿe se riΔde le ri ni
goÿber di. 1834-n ji ÿyl da häzir ki Ok laho
ma diÿilÿän ÿer de ÿö ri te in deÿ ÿer le ri
dö re dil di. Jäk sony◊ pre zi dent lik eden iki
möh le ti ni◊ dowamyn da taÿpa lar umuman
94 Δert na ma gol çek di ler, Δo la ra
laÿyklyk da olar fe de ral hö kü me te milli
on lar ça gek tar ÿer ber di ler we on lar ça
taÿpa lary mü di mi otu ran ÿurt laryn dan
ola ra ata-ba ba laryn dan mi ras ga lan ÿerle
re gö çür di ler.
Ähtimal, bu wakalarda 1791-nji ÿyly◊
Δertnamasy bilen olary◊ Demirgazyk Karolinadaky
we Jorjiÿadaky ÿerlerini◊ eldegrilmesizdigini
kepillendirmek çeroki
taÿpasyndan bolan indeÿleri◊ baΔdan geçiren
wakalary has pajygaly bolan bolsa
ge rek. 1829-njy ÿyl da Gün do gar taÿpalary◊
arasyn da i◊ ö◊de baryjy düΔü◊jeli
si bo lan in deÿle ri◊ çe ro ki taÿpasyny◊
ÿe rin de altyn tapy lan da, olary◊ yk balyna
gara çekildi. Hatda, Ÿokary kazyÿeti◊
olar babatynda çykaran adalatly kanunyda
ola ra kö mek edip bil me di. Jäk sony◊
hö kü me ti ni◊ razylygy bi len çe ro ki
taÿpasy 1835-n ji ÿyl da uzak ÿoly sö küp,
köp-köp hup bat-sü tem ler çe kip, Ok laho
ma göçmäge mej bur boldy lar. Olary◊
kö pü si ke sel çi lik den, hor luk lar dan we
mätäç lik den „göz ÿaΔlary◊ yzy” adyny
alan bu uzak ÿol da ara dan çykdy. 9

5-N JI BAP: GÜN BA TA RA TA RAP ŸAŸRA MAK WE SE BI TA RA TA PAWUT LAR
SENEKA FOLZ
Feministleri◊ ilkinjilerini◊ biri bolan zenan Elizabet Keÿdi Stenton barypÿatan abolisi
onist ze nany bo lan Luk re siÿa Mott bi len ÿa ran boldy. Bu lary◊ iki si 1840-njy ÿyl da gul
eÿe çi li gi ne garΔy gö reΔe bagyΔlanyp, Lon don da ge çi ri len kon fe ren siÿa da duΔuΔdy lar. Konferensiÿa
baΔlan dessine bular konferensiÿada delegat aÿallary o diÿen halamaÿandyklaryna
düΔündiler. Konferensiÿada çykyΔ etmek we söz almak mümkinçiliginden kesilen
Keÿdi Sten ton we Mott nägi le lik bil di rip, öz le ri bi len beÿle ki aÿal de le gat lary-da alyp, mejlis
ler otagyn dan çykyp git di ler. Hut Δon da-da, Keÿdi Sten ton Mot ta aÿal-gyz lary◊ dur muΔ,
r aÿat l yk we d i n i hu k u k l a r y m e s e l e l e r i n e g a r a m a k mü m k i n ç i l i g i n i d ö r e d i p b i l j e k aÿa l - g yzlary◊
hukuklary baradaky meseleler boÿunça konferensiÿa çagyrmagy teklip etdi. ≈ol
kon fe ren siÿany çagyr mak di◊e se kiz ÿyl dan so◊ müm kin boldy, Δon da, ÿagny, 1848-n ji
ÿylda iki feminist Nÿu-Ÿork Δtatyny◊ Seneka-Folz diÿen ÿerjagazynda aÿal-gyzlary◊ huk
u g y b o ÿ u n ç a b i r i n j i g u r u l t aÿ y g u r a d y l a r.
Gurultaÿda Keÿdi Stenton GaraΔsyzlyk Jarnamasyna esaslanan „Pikirler jarnamasyny”
beÿan etdi. Ol jarnamada erkekler tarapyndan aÿallary◊ gysylÿandygy babatda
18 Δi kaÿat sa nalyp ge çilÿär. Olary◊ arasyn da är li aÿal äri ta rapyn dan azar be rilÿän
ha latyn da öÿü ni taΔlap git mek çi bo lan da ÿa-da aÿrylyΔmakçy bo lan da, öz ça ga laryny alma
ga hu kugy bol madyk ÿag daÿ ba ra daky Δi kaÿat-da bardy. Eger-de aÿal aÿrylyΔan bol sa,
onu◊ hünär ba zaryn da ÿaz mak ÿa-da okat mak dan baΔga hiç hi li iΔ bi len meΔgul bol ma ga
haky ÿokdy. Aÿaly◊ kazyÿet de öz adamsyny◊ garΔysy na gör kez me bermäge haky ÿokdy.
Fab rik ler de iΔleÿän är li aÿal lar iΔ ga zanjyny özün de galdyr man, äh li ga zanjyny är le ri ne
ber me li di ler. Aÿal maΔga la dur muΔa çy kan da, onu◊ dur muΔa çyk mazyn dan ö◊ bar bo lan
zat laryny◊ äh li si tu tuΔlygy na adamsyny◊ eli ne gür rü◊siz geçÿär di. Eÿe çi li gi bo lan ÿeke
ba ra aÿal lar öz emlägin den er kek ler bi len de◊ de re je de salgyt tö leÿär di ler, ÿö ne Δol bir
wagt da salgyt bi len meΔgul lanÿan ka nun çy karyjy lar saÿla nan da, ses ber mek hu kugyndan
mah rumdy lar. Hut Δu ÿag daÿda-da ame ri kan ko lo niÿa laryny◊ Beÿik Bri ta niÿa dan
b ö l ü n i p aÿ r yl m a g y n y ◊ s e b äp l e r i n i ◊ b i r i d i .
Aÿallar gurultaÿyna gatnaΔyjylar aÿal-gyzlary◊ saÿlaw hukugyna degiΔli bir kararyn
dan baΔga äh li si ni bi ragyz dan ka bul et di ler. Di◊e ga raÿagyz abo li si onist Fe de rik
Dug las aÿal-gyz lary◊ hu kugyny go rap, çyn la kaÿ çykyΔ eden den so◊, ol ka rar-da ka bul
edildi. ≈eÿle-de bolsa, gurultaÿa gatnaΔyjylary◊ köpüsi erkekleri◊ki ÿaly aÿallary◊-da
saÿlaw hu kugyny◊ bol jakdygy ba ra daky pi kir bi len öwre niΔip bil meÿär di ler.
S e n e k a- Fol z d a Ke ÿd i S t e n t on aÿa l l a r y ◊ hu k u g y u g r u n d a k y gö r e Δ i j i we s ö z e ç e p e r
ÿazyjy hök mün de meΔhurlyk ga zandy. Köp ÿyl lar ge çen den so◊, ses bermäge hu kugy
bol madyk aÿal maΔga lany◊ hiç ha çan er kek adam lar bi len de◊ ha ta ra çyk ma jagy na düΔünen
di gi ni aÿdÿar. Abo li si onist-re for ma tor Wilÿam Lloÿd Gar ri sony özü ne nus ga edi nip, ol
is len dik iΔde ÿe◊iΔ ga zan mak üçin, haÿsydyr bir par tiÿany◊ he re ke ti däl-de, jemgyÿet çi lik
p i k i r i n i ◊ ü ÿ t g e m e g i n i ◊ g e r e k d i g i n e d ü Δ ü n ÿä r. Aÿa l - g yz l a r y ◊ i Δl e ÿä n Δ e r t l e r i n d e e d i l ÿä n
a d a l at s yz l yk l a r a ol a r y ◊ gö z ü n i a ç y p, S e n e k a- Fol z d a k y g u r u l t aÿ g e l e j e k k i ö z g e r i Δl i k l e r i ◊
hamyr maÿasy na öwrül di. On dan so◊ aÿal lary◊ hu kugy ug run da baΔga gu rul taÿlar ge çiril
di, beÿle ki aÿal lar-da er kek ler bi len aÿal-gyz lary◊ syÿasy hem dur muΔ de◊li gi ug rundaky
gö reΔ meÿdany na çykdy lar. 8

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
Bir leΔen ≈tat lar ta rapyn dan ter ri to riÿa lary◊ köp eÿe len me gi we Δtat lary◊
ka bul edil me gi ni◊ se ne le ri
Ame ri kany◊ Bir leΔen ≈tat laryny◊ kar tasy. On da 1803–1898-n ji ÿyl lar aralygyn da ilaty◊ ÿaÿraÿΔy gör ke zilÿär.

CHAPTER
6- NJY
BAP
GA RAŸY≈LARY÷
GAP MA-
GAR≈YLYGY
Pre zi dent Ab ra ham Lin koln
(or ta da) 1862-n ji ÿyly◊
oktÿabryn da An ti etamy◊
ete gindäki söweΔden so◊
ÿa ranlyk goΔun laryny◊ la ge rin de.

6-NJY BAP: GA RAŸY≈LARY÷ GAP MA-GAR≈YLYGY
„Ikä bö lü nen jaÿ du rup bil mez.
Bi zi◊ döwle ti mi zi◊ ÿarym
gul çulyk, ÿarym azat bo lup,
hemiΔe ÿaΔap bilmejegine men
ynanÿaryn.”
Ab ra ham Lin koln, 1858-n ji ÿyl
XIX asyry◊ or ta laryn da Bir leΔen ≈tat lar
daΔary ÿurt lu lary◊ yzy gi der li ge lip-gi dip
du ran ÿur du na öwrül di. Bu ba bat da bir
taryhçy Δeÿle ÿazypdy: „Geç miΔde kolo
ni al eziΔi◊ Δaÿady bo lan, dek düÿnü◊
özün de hiç hi li gyzyk lan ma bil di rilmeÿän,
käwagt bol sa ma ha bat landyry lan
bu ÿer göz açyp-ÿu masy salym da jik mejik
öwre nil me gi ta lap edÿän bir ÿe re we
ba ha be ril me gi ta lap edÿän syÿasy we
ah lak tej ribä öwrül di”.
IKI AME RI KA
Bir leΔen ≈tat la ra çet ÿurt lar dan syÿahat
eden ler den fran suz ÿazyjysy we
syÿasy pel se pe çi si Alek sis de Tokwilden
baΔga hiç bi ri si ol ÿurt ba ra da we
o◊a syÿa hat ba ra da Δeÿle köp ÿazgy
galdyryp gi den däl dir. Onu◊ il kin ji ge zek
1835-n ji ÿyl da çap edi len „Ame ri ka daky
de mok ra tiÿa” atly ki taby Δu gü ne çen li
AB≈-ny◊ dur muΔ we syÿasy tej ri be si
ba rasyn da i◊ anyk we çu◊◊ur sel je riΔi
berÿän iΔle ri◊ bi ri bo lup galÿar. Synçy
hök mün de aΔa ÿi ti na zarÿe te eÿe bo lan
Tokwil ame ri kan haky katyny tankytla
man du rup bil mez di, em ma onu◊ ÿazan
lary o◊yn häsiÿe te eÿe di. Ol: „Demok
ra tik gur luΔly häki miÿet ler syÿasy
hak-hu kuk lar dog rusyn daky düΔünjäni,
hat da, i◊ sa da raÿat la ra-da ÿe tirÿär. Bu
hut baÿlygy◊ paÿlan magy bi len eÿeçi
lik ba ra daky düΔünjäni◊ jemgyÿe ti◊
äh li ag za lary na ÿe ti ri liΔi ÿalydyr” diÿip
ÿazdy. ≈eÿle-de bol sa: „≈eÿle uly de◊lik
jemgyÿet se na gat iΔçi si hem täze te leke
çi ler synpy na bö lü nen Δert le rin de-de
sak la narmy ka” diÿen so rag di◊e bir
Tokwi li oÿlandyr mandyr.
Beÿleki syÿasatçylary „ähli ÿerde oba
ho jalygyny◊, söwdany◊ we jemgyÿet çilik
iΔle ri ni◊ gülläp ösüΔi ni◊ we çalt ö◊e
gi diΔi ni◊ hakyky su but na masyny görmek
müm kin bo lan” ÿur du◊ ok gunly
ösüΔi we dur muΔy◊ um masyz uly güÿji
haÿran edipdir. Ÿöne amerikan tejribesi
ba ra daky Δeÿle o◊yn ga raÿyΔlar hem mele
re mah sus däl di. Il kin ji ge zek AB≈-a
1841–42-n ji ÿyl lar da syÿa hat eden i◊lis
ÿazyjysy Çarlz Dik kens hem Δeÿle o◊yn
bol madyk pi kir le re eÿerÿän adam lary◊
hataryndady. Ol hatlaryny◊ birinde: „Bu
me ni◊ görmäge howlu gan res pub li kam
däl. Bu me ni◊ hyÿal larym da göz ö◊ü ne
getiren respublikam däl... Onu◊ ÿaΔlygy
we kuwwaty ba rasyn da näçe köp pi kir etdi
gim çe, Δon ça-da ol me ni◊ göz ö◊üm de,
haÿsy tarapdan seretsem-de, gowΔak we
nalajedeÿin bolup görünÿär. Onu◊ maha-

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
bat landyrÿan her bir zadyny, Δol san da,
onu◊ halky na niÿetlän bi li mi ni we garyplary◊
çagalary baradaky aladasyny hasaba
alany◊da-da ol me ni◊ be ren ba hamdan
gaty pes, ölçäp bol ma jak de re jedäki
pes ba ha my nasyp” diÿip ÿazypdy.
Beÿle ba ha ber mek de Dik kens ÿeke
däl di. Bü tin taryhyny◊ dowamyn da
bolΔy ÿaly, XIX asyr da Ame ri ka adamlar
da onu◊ has çylΔyrymly we dünÿewi
haky katy na laÿyk gel meÿän umyt lary
we duÿgu lary dö ret di. Ÿur du◊ ululygy
we dür li-dür lü li gi umumylyk lary inkär
et dirÿär di we gap ma-garΔylyk la ra ÿol
berÿär di: Ame ri ka azatlyk-er kin li gi
söÿü ji, Δol bir wagt da-da gul eÿe çi lik li
jemgyÿet di ol um masyz uzyn we geçme
gi a◊sat araçägi bo lan ÿurtdy.
TAMA DÖREDŸÄN TOPRAK
1850-n ji ÿyl lar da Ame ri kany◊
çägi gi◊äp, to kaÿlary◊, gi◊ säh ra lary◊
we dag lary◊ üs tün den aΔyp geç di. ≈ol
äpet ÿer le re ÿaÿran bu gi◊iΔlik de 31
Δtat dan dörän ÿa ranlygÿ◊ çägin de 23
mil li on adam ÿaΔaÿardy. Gün do gar da
se na gat pa jar lap ösÿär di. Or ta Gün batar
da we Gü nor ta da oba ho jalyk ösÿär di.
De mirÿol lar ÿur du◊ gür ilatly ÿer le ri ni
mäkäm bir leΔdi rip di, 1849-njy ÿyl dan
so◊ bol sa Ka li for niÿany◊ kän le rin den
al nan altyn söwda ÿol laryny◊ ös me gi ne
goΔant bo lan bir altyn çeΔmä öwrül di.
Täze Ang liÿa we or ta at lan tik Δtat lar
se na gaty◊, söwdany◊ we ma liÿe se riΔdele
ri ni◊ esasy mer kez le ri boldy. Ol ÿer de
ma ta do kalÿardy, geÿim, agaç önüm leri,
maΔyn we me ha nizm ler, gön we ÿü◊
önüm le ri ön dü rilÿär di. ≈ol bir wagty◊
özün de gämi gat nawy ÿo kary de re je de
gülläp ös di, ame ri kan baÿdagyny◊ astynda
gämi ler-de äh li ÿurt lary◊ haryt laryny
um many◊ üs ti bi len daΔaÿardy lar.
At lan tik ke nar ÿa kasyn dan Mis sisipä
çen li we on dan a◊ry köp ÿer tutmaÿan,
syÿasy taÿdan has o◊aÿly Günor
tany◊ esa san oba ho jaly ga esas la nan
ykdy sadyÿe ti bardy. Wir ji niÿany◊, Merilän
di◊ we De mir gazyk Ka ro li nany◊
ykdy sadyÿe ti üçin temmäki ni◊ äh miÿeti
uludy. Gü nor ta Ka ro li nany◊ ÿer le ri
bol Δaly hasylyny berÿär di, Lu izi anany◊
howasydyr top ragy bol sa Δe ker çi◊rik
ekmäge müm kin çi lik berÿär di. Ÿö ne,
ahyry gowa ça uly sar pa goÿulÿan ekine
öwrül di we tu tuΔ Gü nor ta Δol eki ne
ÿykgyn et di. 1850-n ji ÿy la çen li Ameri
kany◊ Gü nor tasy dünÿäde ön dü rilÿän
pag tany◊ 80 gö te ri mi ni ber di. Bu eki ni
ös dü rip-ÿe tiΔdir mek de gul lary◊ zäh metin
den peÿda lanyldy.
A◊yrsy na-bär si ne göz ÿet meÿän düzle
ri we çalt ösÿän ilaty bo lan Or ta Günba
tar-da amatly ÿag daÿdady. Ol ÿer de
ön dü rilÿän et we bug daÿ Ÿewro pa da we
AB≈-ny◊ ir ki oturym laΔan et rap larynda
ÿo kary is leg den peÿda lanÿardy. Gol
zäh me ti ni◊ maΔyn laΔdyryl magy, esa sanda,
Mak kor mik ki◊ orak iΔin de maΔyny◊
gi ri zil me gi oba ho jalygyny◊ gör lüp-eΔidil
me dik ÿag daÿda ös me gi ne Δert dö retdi.
Ÿurt da umumy ÿyg nalÿan bug daÿ
1850-n ji ÿyl da 35 mil li on gek to litr bolanlygyn
dan 1860-njy ÿyl da 61 mil li ona
ÿet di, Δol dänäni◊ ÿarsyn dan kö pü si ni
bol sa Or ta Gün ba tar ber di.
Ulag se riΔde le ri ni◊ has kämil leΔdiril
me gi Gün ba tary◊ gülläp ös me gi üçin
iter gi boldy. 1850–1857-n ji ÿyl lar da Orta
Gün ba tary Gün do gar bi len bir leΔdiren
bäΔ de mirÿol ma gist raly Ap pa la çi
dag laryny◊ gaÿa laryny ke sip geç di. Bu
ÿol lar 1861–1865-n ji ÿyl lary◊ arasyndaky
döwür de ÿa ranlygy◊ syÿasy birleΔme
sin de jem le nen ykdy sady bäh bitle
ri◊ esasyny düz di. Il ki baΔda Gü nor ta
de mirÿol ba batyn da yza galÿardy, di◊e
1850-n ji ÿyl lary◊ ahyryn da de mirÿol
dag lar dan ge çip, aΔaky Mis si si pi ni Gü-

6-NJY BAP: GA RAŸY≈LARY÷ GAP MA-GAR≈YLYGY
nor ta At lan ti kany◊ ke nar ÿa kasy bi len
bag lanyΔdyrdy.
GULÇULYK WE TOPARLARA
BÖLÜNI≈IK
Bir me se le De mir gazyk bi len Gü nortany◊
arasyn daky se bi ta ra we ykdy sady
ta pawut lary has çu◊laΔdyrÿardy, ol-da
gul çulyk me se le si di. De mir gazykly te leke
çi le ri◊ pag tasyny sat mak dan ulu danuly
gir de ji görÿän li gin den nägi le gü nortaly
lar öz se bit le ri ni◊ yza ga laklygyny
De mir gazygy◊ has ÿaÿrap, aΔa köp
ÿer le re eÿe bo lanlygy bi len düΔün dir diler.
De mir gazykly lar bol sa öz ÿanyn dan
Gün ba tary, öz ykdy sadyÿe ti ni◊ ös me gi
üçin aÿratyn bir eda rany◊, ÿagny gulçulygy◊
olary◊ yza ga laklygy na sebäp
bolÿandygyny nyg tady lar.
Baryp, XIX asyry◊ 30-njy ÿyl larynda
gul çulyk me se le si ba batyn da iki topary◊
arasyn daky dartgynlyk bar ha
güÿç le nip barÿardy. Ga raÿyΔlary◊ bölü
niΔi gi olary◊ bi rin de gul çulygy◊ bolandygy
üçin, güÿç lenmäge baΔlady.
De mir gazyk da gul çulygy ÿatyr magy◊
ta rap dary bo lan he re ket ösÿär di. Olary
Gün do gar daky gul çulygy en tek Δtat
hök mün de yk rar edil me dik täze ÿer le re
ÿaÿrat magy◊ garΔysy na aÿgytly çykyΔ
edÿän „fri-soÿl” he re ke ti gol daÿardy.
1850-n ji ÿyl lar da gü nor taly lar üçin
gul çulyk olary◊ jo gapkär çi li gin de bolmadyk
bir dur muΔy ÿag daydy. Olary◊
nyg ta magy na görä, gul çulyk me se le sine
i◊lis dil de gep leÿiΔle ri ne ÿa-da olary◊
we kil çi lik edÿän eda ra lary ba bat da bildi
rilÿän ala da dan hem az ala da bil dirilÿär
di. 1850-n ji ÿy la çen li Gü nor tany◊
ke narÿa ka et rap laryny◊ käbi rin de gulçulygy◊
dur muΔa or naΔmagy na 200 ÿyldan-da
köp bo lupdy we ol se bi ti◊ ykdysadyÿe
ti ni◊ düÿp li pu dak laryny◊ esasy
bö le gi bo lup durÿardy.
Di◊e ak gü nor taly lary◊ az sanlysy gul
sak laÿardy. 1860-njy ÿyl da gul çulygy
bo lan Δtat lary◊ äh li sin de, umu man,
46274 plan ta tor bardy, özi-de i◊ azyndan
20 guly bo lan is len dik adam planta
tor ha sap lanÿardy. Gul lary◊ ÿarsyn dan
kö pü si plan ta siÿa lar da iΔleÿär di. Käbir
mülk dar-ÿo men le ri◊ (öz baΔdak ho jalyk
alyp barÿan daÿhan lary◊) um masyz
sanly guly bardy, ÿö ne mülk dar lary◊
kö pü si ni◊ as la guly ÿokdy. ≈ol daÿhanlary◊
ÿüz den 70 bö le gi ni◊ 40 gek tar dan
az bo lan ÿer le ri bardy. „Garyp akÿagyzlar”
gü nor ta jemgyÿe ti◊ aΔaky bas gançak
laryn da ÿaΔaÿardy lar we olary◊ as la
guly ÿokdy. Plan ta tor lary◊ gul çulyk dan
görÿän bäh bi di ne düΔün mek kyn däl –
olar gul lary◊ kö pü si ne eÿe di. Ÿö ne, ÿomen
ler we garyp akÿagyz lar hem gulçulygy◊
bol magyny gol daÿardy lar. Olar
ga raÿagyz lar azat ediläÿse ler, ÿer al mak
hu kugy ug run da öz le ri bi len bäs leΔerler
öÿdüp gorkÿardy lar. ≈eÿle-de, ÿe ne
bir mö hüm ÿag daÿ bardy, gul çulygy◊
dowam et me gi ÿo men le ri◊ we garyp
akÿagyz lary◊ dur muΔ bas gan çagyn daky
ÿag daÿyny ber kitmäge ÿar dam et di; olar
Δol ÿe ten de re je si ni el den gi der mek isle
meÿär di.
De mir gazykly lary◊ ga raÿΔy na
gaÿtawul ber mek ugryn da ta gal la edip
barΔy na, Gü nor tany◊ syÿasy ÿol baΔçylary,
hünär men synp lary we din darlaryny◊
kö pü si in di gul çulyk ba bat da
to ba gel meÿär di ler-de, ter si ne jan-tenden
onu◊ ta rap dary hök mün de çykyΔ
edÿär di ler. Gü nor ta Δtat lary◊ ¤ur na list leri:
„De mir gazygy◊ iΔçi ni haky na tut mak
ul gamy bi len de◊eΔdi re ni◊de, gul çulykda
zäh met bi len ka pi taly◊ arasyn daky
gat naΔyk has yn san perwer dir” diÿip
ÿazÿardy lar.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
XIX asyry◊ 30-njy ÿyl lary na çenli
döwre ö◊ki, pat ri ar hal usul da dolandyrylÿan
plan ta siÿa lar ul gamy, ÿagny
gul lary◊ öz ho jaÿyn lary ta rapyn dan eÿeçi
lik edil me gi mah susdy. ≈eÿle-de bolsa,
ÿuwaΔ-ÿuwaΔdan aΔaky Gü nor ta da
uly göwrüm li pag taçylyk önüm çi li gi
dö re di lip baΔlan da, plan ta tor lar gul la ra
hut öz le ri gö zeg çi lik et mek den el çekdi
ler we bu iΔi uzak ÿurt lar dan ge ti ri len
hünär men le re tabΔyrdy lar. Olary◊ iΔde
gal magy bol sa gul lary ne ti je li iΔle dip
bil mek le ri ne bagly boldy.
Aslyn da, gul çulyk zor luk we zulum
ul gamy bol mak bi len ten tem mi si,
Δeÿle hem, gul lary◊ satyl magy ze rarly,
maΔga lany bi ri-bi rin den aÿyr mak ÿaly
ÿag daÿlar adatydy. Em ma mu◊a ga ramaz
dan, ahyr so◊un da aÿry-aÿry gul
eÿe le ri ni◊dir ho jaÿyn lary◊ we çet ÿurtlar
dan ge ti ri len ök de hünär men le ri◊
gul la ra de giΔli lik de öz le ri ni alyp barΔy
ÿaz garyl mady-da, gul çulygy◊ her bir
yn sany◊ azat-er kin li ge bo lan hak-hukugyny
güÿç li ÿoÿanlygy uly ÿaz gar mala
ra se zewar edil di.
GULÇULYGY ŸATYRMAGY÷
TARAPDARLARY
Mil li syÿa sat da gü nor taly lar, esa san,
pag taçylykly-gul çulyk ul gamynyny◊
bäh bit le ri ni has artdyr mak we go ra mak
ÿol laryny göz leÿär di ler. Eki ni◊ di◊e bir
gör nüΔi ni, ÿagny pag tany, ös dü rip ÿetiΔdir
mek bir ta rap dan is rip çi lik di, çun ki
bu ÿer le ri◊ çalt hor lan magy na, hasyllylygyny
ÿi tir me gi ne alyp barÿardy, ne ti jede,
täze mes ÿer le ri◊ açyl magy na mätäçlik
dö reÿär di. ≈o nu◊ üçin, täze-täze
ÿer le ri◊ açyl magy wajyp ha sap lanÿardy.
Mun dan öt ri, gü nor taly lar goΔma ça gul
eÿe çi lik Δtat lary aç mak üçin, täze ÿer le ri
aç mak mö hüm, beÿle ki ta rap dan, Δeÿle
et mek bi len ÿa ranly ga täze azat Δtat lary◊
goΔul magy na päs gel çi lik dö re der diÿip
ha sap lady lar. De mir gazykly lar Gü nortany◊
beÿle nuk daÿna zary na gul eÿe leri
ni◊ bü tin ÿurt da agalygyny ber ka rar etmek
mak sady bi len gur na lan dil düwüΔik
hök mün de ba ha ber di ler we 1830-njy
ÿyl lar da olary◊ garΔylygy güÿç len di.
Ame ri ka rewolÿu siÿasyny◊ bir pudagy
ha sap la nan ir wagt da ÿü ze çy kan
gul çuly ga garΔy he re ket 1808-n ji ÿyl da
i◊ so◊ky ÿe◊Δi ni ga zandy, Δon da Kongres
Af ri ka bi len gul söwdasyny et megi
ga da gan et di. ≈on dan so◊ gul çuly ga
garΔy çäre, esa san, kwa ker ler ta rapyn dan
ge çi ril di. Em ma olary◊ bu he re ke ti aram
geç se-de, ne ti je ber me di, çün ki pag ta
aras sa laÿjy zawody◊ iΔe gi ri zil me gi we
Mis si si pi derÿasyny◊ de◊ze guÿÿan ÿerle
ri ne ta rap ÿaÿba◊lan mak he re ke ti gulla
ra bo lan ta laby◊ dö re me gi ne we artmagy
na ge tir di.
1830-njy ÿyl lary◊ baΔlaryn da peÿda
bo lan gul çulygy ÿatyr mak ug run daky
he re ket özü ni◊ gaÿduwsyzlygy bi len
ta pawut landy. Ol he re ke te gat naΔyjylar
haÿal etmän, gul çulygy ÿatyr magy
ta lap et di ler. Bu çe me leΔik öz ÿolbaΔçysy
hök mün de mas sa çu sets li ÿaΔ
ÿi git Wilÿam Lloÿd Gar ri sony saÿlap
aldy. Ol öz Δahsyÿe tin de ejir çe ke ni◊
mert li gi ni de ma gogy◊ gyz malygy bi len
ut gaΔdyr magy baΔardy. 1831-n ji ÿyly◊
1-n ji ÿanwar da Gar ri son özü ni◊ „Libe
reÿtor” atly ga ze ti ni◊ bi rin ji sanyny
çap et di we on da ol: „Men äh li güÿjümi
bi zi◊ gul larymyzy◊ haÿal etmän, azat
edil me gi ne sarp ede rin... Men bu ba ra da
aram ähe◊de ne pi kir et me gi, ne gep leme
gi, ne-de ÿaz magy baΔarÿaryn... Men
çynymy aÿdÿaryn – mu◊a ge zek ge lende,
men iki lik et me rin – hiç ki me ge çirim
li lik et me rin, men ÿarym ädim-de
yza tes me rin we me ni hök man eΔi der ler”
diÿip ÿazdy.

6-NJY BAP: GA RAŸY≈LARY÷ GAP MA-GAR≈YLYGY
Gar ri son Δeÿle täsin galdyryjy çeme
leΔme le ri bi len, köp ler ta rapyn dan
uzak wagt lap üÿt gewsiz ha sap lanyp
gel nen gul çulygy◊ bet bagtçylykdygyna
de mir gazykly lary◊ ün sü ni çek di. Ol
gul çulygy◊ äh li eÿmenç ta rap laryny jema
gaty◊ ö◊ün de jik me-jik paΔ et megi
we gul eÿe le ri ni sü temkär ler hem-de
di ri adam lary◊ söwdagär le ri hök münde
ÿaz gar maklygy özü ne we zi pe edip
goÿupdy. Gar ri son gul eÿe le ri ni◊ gul la ra
bo lan hu kuk laryny◊ hiç bi ri ni yk rar etmeÿär
di, hiç hi li eg liΔi ge git meÿär di, hiç
hi li haÿal-ÿa gally ga çy dam et meÿär di.
Gul çulygy ÿatyr magy◊ ta rap dar laryny◊
ÿe ne-de birnäçe si onu◊ ka nu na çap raz
gelÿän tär le ri ni gol da mak is le meÿär diler
we re for ma lary◊ ka nu na laÿyklyk da,
asu dalyk ÿag daÿyn da ge çi ril me gi ni◊ tarap
darydy lar. Gar ri sony◊ ta gal la lary na
Fre de rik Dug las atly ÿe ne-de bir täsir li
adam goΔuldy. Onu◊ özi birwagt lar gul
eÿe çi lik düz gü nin den gaçyp, Mas sa çusets
Δtatyny◊ gul çuly ga garΔy jemgyÿeti
ni◊ we ki li, güÿç li ora tor hök mün de
de mir gazykly lary◊ ün sü ni özü ne çek di,
Δeÿle-de, so◊ra ol özü ni abo li si onis tik
„Nor zern star” hep de lik ga ze ti ni◊ neΔirin
de çe per dil li re dak tor hök mün de tanatdy.
Gul çuly ga garΔy gö reΔi◊ bas gan çaklaryny◊
bi ri gul la ra de mir gazyk daky
gaçy ba tal ga la ra ÿa-da ser het den ge çip,
Ka na da gaçyp gitmäge ÿar dam bermek
li ge bagyΔlanypdy. 1830-njy ÿyllar
da De mir gazygy◊ hem me ÿer le rin de
„ÿe rasty de mirÿol” diÿlip at landyry lan
giz lin ÿol lary◊ oÿlanyΔykly ge çi ri len
ul gamy dö re di lip di. Esa san-da, de mirgazyk-gün
ba tar daky ÿol lar da has üstün
lik li iΔler alnyp baryldy. ≈ol ÿol lary◊
üs ti bi len 1830–1860-njy ÿyl lar da di◊e
Ogaÿo Δtatyn da gaç gak gul lary◊ 40 mü◊
çe me si ne azatly ga çyk ma ga kö mek beril
di. Ÿer ler de gul çuly ga garΔy gö reΔ
alyp barÿan jemgyÿet le ri◊ sany Δeÿle
çalt ösÿär di we 1840-njy ÿy la çen li ÿurtda
ha taryn da 200 mü◊ çe me si adam duran
2 mü◊e go laÿ gul çulygy ÿatyr mak
ug run da gö reΔÿän jemgyÿet bardy.
Gul çulyk me se le si ni wy¤dan me sele
si ne öwür mek ug run da iΔewür aboli
si onist le ri◊ eden ta gal la lary na ga ramaz
dan, de mir gazykly lary◊ kö pü si
bu he re ket den daΔda durÿardy ÿa-da
iΔewür lik bi len o◊a garΔylyk bil dirÿärdi
ler. 1837-n ji ÿyl da, my sal üçin, Ili noÿ
Δtatyn da, El ton da adam lary◊ bir to pary
gul eÿe çi li gi ne garΔy gö reΔ alyp barÿan
re dak tor Eli jah Lawjoÿy◊ üs tü ne hü jüm
edip, ony öl dür di ler. Ÿö ne, gü nor talylary◊
eden käbir he re ket le ri abo li si onistle
re gul çulyk me se le si ni akÿagyz ilaty◊
azat-er kin lik hak-hu kugy me se le si bilen
bag lanyΔdyr ma ga müm kin çi lik berdi.
1835-n ji ÿyl da Gü nor ta Ka ro li na da,
Çarls tony◊ poç ta bö lü min de ga har-gaza
ba mü nen märe ke abo li si onis tik edebiÿaty
ÿok et di. Ha çan-da, poç ta eÿe si
abo li si onis tik ede biÿaty gör ke zi len salgy
boÿun ça el tip ber mek iΔi ne rug sat ber mejek
di gi ni aÿdan da, bu me se le ba batyn da
Kong res de güÿç li je del ler tu taΔdy. Üste
si ne-de, abo li si onist ler Kong re si◊ üstü
ni Ko lum biÿa ok rugyn da gul çulygy
ga da gan etmäge çagyrÿan haÿyΔna ma lar
bi len göm me gi wa da et di ler. 1836-njy
ÿyl da we kil ler pa la tasy Δeÿle haÿyΔnama
lary ÿü zug ra ret etmäge, ÿagny biruç
dan dyngysyz ÿok et mek li gi gol dap,
ses ber di. 1830-njy ÿyl da we kil ler pa latasy
na saÿla nan ö◊ki Pre zi dent Jon Kuin
si Adams „Agyz bag la mak syÿa saty”
adyny alan bu düz gü ne garΔylyk bil dirdi
we o◊a Kons ti tu siÿany◊ bi rin ji dü zediΔi
ni◊ bo zul magy hök mün de ga rady.
We kil ler pa la tasy 1844-n ji ÿyl da „Agyz
bag la mak syÿa satyny” ÿatyrdy.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
MEKSIKA BILEN URU≈
WE TE HAS
20-n ji ÿyl lary◊ için de Te hasy◊
(Mek si kany◊ we laÿaty) gi◊ ÿer le rin de
ame ri kaly lar mes gen tut du lar, köp lenç
ha lat lar da mek si ka hö kü me ti ta rapyndan
ola ra ÿol ge çirmäge ÿa-da ekerançylyk
bi len meΔgul la nar ÿaly ÿer ler
be rilÿär di. Olar ol ÿe re Δeÿle bir köp
gö çüp barÿardy lar we lin, hat da, hö kümet
ÿol baΔçy laryn da uly ala da dö re di
we ahyryn da 1830-njy ÿyl da olar Te hasa
baΔga ÿurt dan gö çüp bar magy ga dagan
et di ler. 1834-n ji ÿyl da ge ne ral Anto
nio Lo pes de Sen ta An na Mek si ka da
dik ta torçylyk düz gü ni ni ber ka rar et di,
Δon dan so◊ky ÿyl da bol sa Te has da gozga
la◊ turdy. 1836-njy ÿyly◊ baΔlarynda
Sen ta An na Ala mony◊ alkymyn da
ame ri kan pit ne çi le ri ni der bi-dagyn etdi,
ÿö ne bir aÿdan so◊ te hasly lar Säm
Hÿus tony◊ ÿol baΔçylygy astyn da San-
Ha sin tony◊ ete gin de bo lan söweΔde
mek si ka goΔunyny çym-pyt rak et di hem
Sen ta An nany ÿe sir aldy. Bu ÿe◊iΔ Tehasy◊
ga raΔsyzlygyny◊ ke pi li boldy.
≈on dan so◊ Te has takmy nan on ÿyly◊
dowamyn da ga raΔsyz res pub li ka bo lup
galdy, 1845-n ji ÿyl da bol sa 28-n ji Δtat
hök mün de AB≈-ny◊ dü zü mi ne ka bul
edil di.
Te hasy◊ Δtat hök mün de hu kuk de reje
si ni kes git le mek de Mek si ka AB≈ bi len
ara gat naΔygyny ke sen-de bol sa, bu täze
Δtaty◊ ser het le ri ba ra daky me se le i◊ jedel
li me se le boldy: eger te hasly lar onu◊
Ri o-G ran da derÿasy boÿun ça geç me gi ni
ta lap eden bol sa lar, mek si ka hö kü me ti
onu◊ de mir gazy ga ta rap has daΔda Nueses
derÿasyny◊ ug run dadygyny nygtady
lar. Ser het me se le si boÿun ça je del ler
gi dip dur ka, Nÿu-Mek si kany◊ we Kali
for niÿany◊ çägi ne gö çüp gelÿän le ri◊
yzy üzülmän dowam edip durdy. Bu-da
ame ri kaly lary◊ kö pü si ni◊ AB≈-ny◊ öz
ÿer le ri ni ŸuwaΔ um many na çen li günba
ta ra ta rap gi◊elt me gi „onu◊ ma◊laÿyna
anyk ÿazy lan” diÿip nyg taÿan wagty
bi len ga bat ge lip di.
Nÿu-Mek si kany we Ka li for niÿany
satyn al mak ba ra daky AB≈-ny◊ ta gal lalary
Δowsuz boldy. 1846-njy ÿyl da Rio-
G ran da derÿasyn da bo lan çaknyΔykdan
so◊ AB≈ Mek si ka uruΔ yg lan et di.
Ame ri kan goΔun lary Nÿu -Mek si kany
basyp aldy lar, so◊ra bol sa Ka li for niÿa
gö çüp ba ran lary◊ pit ne si ni gol dadylar.
AB≈-ny◊ goΔuny ge ne ral Za ha riÿ
Teÿlory◊ ser ker de li gin de Mek si ka gir di
we Mon te reÿ hem Bu ena-Wis tany◊ etegin
de ÿe◊iΔ ga zandy, em ma Mek si kany
yla laΔyk lar sto luny◊ baΔy na ge tir mek
we lin ola ra baΔart mady. 1847-n ji ÿyly◊
martyn da Win fild Sko tu◊ ser ker de ligindäki
ame ri kan harby güÿç le ri Mek sikany◊
gün do gar ke nar ÿa kasyn da, We ra
Krus Δähe ri ni◊ go laÿyn da düΔle di ler we
agyr söweΔler den so◊ ÿur du◊ paÿtagty
Me hi ko Δähe ri ne baryp gir di ler. Ÿö ne
di◊e Sen ta An nany◊ hö kü me ti çe ki lenden
so◊, AB≈ Mek si ka bi len Gu ada lupe-I
dal go da Δert na ma bag laΔdy. ≈ol Δertna
ma laÿyklyk da Mek si ka 15 mil li on
dol la ra öz ÿer le ri ni◊ gü nor ta-gün ba tar
bö le gi ne hem Ka li for niÿa eÿe bol mak
hu kugyn yAB≈-a ber di.
Mek si ka bi len uruΔ so◊ra Raÿatlyk
urΔuny◊ söweΔ meÿdan laryn da bi ri-bi rini◊
garΔysy na uruΔmaly bo lan ame ri kan
es ger le ri we ser ker de le ri üçin uly türgen
leΔik meÿdany boldy. Ol uruΔ syÿasy
nuk daÿ na zar dan bö lü niΔi ge-de alyp baran
uruΔ boldy: gul çuly ga garΔy bo lan
wig ler (Ili noÿ Δtatyn dan bo lan ak lawçy
Ab ra ham Lin koln-da Δo la ra de giΔlidi)
Jeÿms Po uki◊ de mok rat eda rasyny
ÿaÿba◊lan magy◊ ta rap dary bol mak da
ÿaz gardy lar.

6-NJY BAP: GA RAŸY≈LARY÷ GAP MA-GAR≈YLYGY
Mek si ka urΔuny◊ ta mam lan magy bilen
AB≈ 1,36 mln. ine dör dül kme bara
bar bo lan, häzir ki Ari zo na, Newa da,
Ka li for niÿa, Ÿu ta Δtat laryny◊ äh li ÿerle
ri ni we Nÿu-Mek si ka, Ko lo ra do we
Waÿo ming Δtat laryny◊ käbir bö lek le ri ni
öz içi ne alÿan um masyz gi◊ ÿer le re eÿe
boldy. Ÿö ne, bu söwda biyn jalygy döre
den söwda boldy, çün ki ol ame ri kan
syÿa satyny◊ Δol döwrü ne mah sus i◊ wajyp
so ragyny◊, ÿagny „Täze ÿer ler azat
bo larmy ka ÿa-da gul çulykly” diÿlen
so ragy◊ täze den ör-boÿu na gal magy na
esas boldy.
1850-N JI ŸYLY÷ YLA LA≈YGY
Gul eÿe çi li gi 1845-n ji ÿy la çen li
di◊e bar bo lan ÿer le ri ni◊ çägin de galyp,
onu◊ daΔy na ÿaÿra ma jak ÿaly bolup
gö rünÿär di. 1820-n ji ÿyly◊ Mi zu ri
yla laΔygy na laÿyklyk daky gul eÿe çi ligi
ni◊ çäk le ri kes git len di we onu◊ daΔyna
ÿaÿra ma ga hiç hi li müm kin çi li gi
ÿokdy. Em ma täze ÿer le ri◊ alyn magy
bi len gul eÿe çi li gi ni◊ täze den ÿaÿramagy
na gowy müm kin çi lik tapy lan
ÿaly bo lup gö rün di.
De mir gazykly lary◊ kö pü si gul eÿeçi
li gi◊ ÿaÿra magy na müm kin çi lik be rilme
se, on da onu◊ çäk le ri örän ke me lip,
ahyryn da ÿok bo lup gi der diÿip ha sap
edÿär di ler. Täze ÿer le ri◊ goΔulyp, gulçulyk
Δtat laryny◊ sanyny◊ art magy na
bil dirÿän garΔylygyny de lil len dir mek
üçin, olar WaΔing tony◊ we Jefersony◊
aÿdan lary na, Δeÿle hem, gul çulygy◊ demir
gazyk-gün ba ta ra ta rap ÿaÿba◊lanmagyny
ga da gan edÿän 1787-n ji ÿyly◊
ka rary na salgy landy lar. Gul çuly ga rugsat
be ren Te has ÿa ranly ga, el bet de, gulçulykly
Δtat hök mün de ka bul edil di.
Ÿö ne Ka li for niÿa da, Nÿu-Mek si ka da
we Ÿu ta da gul çulyk ÿokdy, Δo nu◊ üçinde
bu ÿer le ri 1846-njy ÿyl da AB≈ öz
ygtyÿary na ge çir mek çi bo lan wagtynda
bu lary◊ yk baly ba batyn da gap magarΔylykly
tek lip ler edi lip di.
Gü nor ta Δtat lary◊ aΔa berk çäre leri◊
ta rap dary bo lan ekst re mist le ri Meksi
ka dan al nan äh li ÿer le ri gul eÿe le ri◊
eli ne tabΔyr magy ta lap edÿär di ler. Olar
ÿur du◊ baΔyn dan aÿagy na äh li Δtat lar da
gul sak la mak bo lar diÿip ha sap laÿardylar.
De mir gazykly lar bol sa täze ÿer leri◊
hem me si ni◊ gul eÿe çi lik üçin ÿapyk
bol magyny ta lap et di ler. Aram pi ki re
eÿerÿän syÿa satçy lary◊ bir to pary bol sa
gul çulyk ba batyn da Mi zu ri yla laΔygynda
kes git le nen çäk le ri◊ ŸuwaΔ um manyna
çen li ÿaÿba◊landyryl magyny we
onu◊ de mir gazyk ta rapyn daky Δtat lary
„er kin”, gü nor ta ta rapyn daky Δtat lary
bol sa „gul çulyk Δtat lary” diÿip yg lan
et me gi tek lip et di. To par lary◊ ÿe ne-de
bi ri bol sa bu me seläni „halky◊ ÿo kary
häki miÿet eda rasyny◊” ga ra magy na
goÿmagy, ÿagny hö kü met ta rapyn dan
Δol täze ÿer le re gö çüp bar jak adam la ra
bu me seläni öz baΔdak çözmäge – is le seler,
er kin lik de, is le me se ler, gul çulyk da
ÿaΔa ma ga – ygtyÿar ber me gi tek lip etdi.
Bu to pary◊ pi ki ri çe, bu ÿer le ri◊ Δtat
hu kuk de re je si ni kes git le mek wagty gelen
de, bu me seläni çözmäge adam lary◊
özü ne ygtyÿar ber mek ge rek.
Gün do garly lar ÿer le ri◊ hem me si ni◊
gul çulygy res mi esas da ma kul la ma ga
haky bardyr diÿen pi ki ri beÿan et di ler.
1848-n ji ÿyl da 300 mü◊e go laÿ adam
Fri-Soÿl (er kin top rak) par tiÿasyny◊ kandi
dat laryny gol dap ses ber di. Bu par tiÿa
„gul çulygy çäk len dir me li, onu◊ ÿaÿramagy
na ÿol ber me li däl, gol da maly däl”
diÿlen syÿa saty i◊ gowy syÿa sat diÿip
jar et di. Bu me selä ba batyn da ÿur du◊
gün ba taryny◊ mer ke zi we ser hetÿa ka
se bit le ri◊ ÿer le ri – Me riländ, Ken tuk ki,
Mi zu ri – bir-bi rin den düÿbün den tapawut
lanÿan pi ki re eÿerÿär di ler. ≈eÿlede
bol sa, olary◊ adam laryny◊ arasyn da
bu me seläni◊ „halky◊ ÿo kary häki miÿet

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
eda rasy” ta rapyn dan ga ral magy na meÿil
bil dirÿän ler köp di.
1848-n ji ÿyly◊ ÿanwaryn da Ka lifor
niÿa da altyn kän le ri ni◊ açyl magy ol
ÿe re di◊e bir 1849-njy ÿyly◊ için de aÿagaldygy
na gö çüp barÿan lary◊ sanyny◊
80 mü◊e ÿet me gi ne alyp bardy. Ka lifor
niÿa örän wajyp me selä öwrül di. Indi
bol sa Kong re si◊ eg lenmän, ol ÿer de
gu ra maçylykly hö kü met dö re dilmänkä,
Δol Δtaty◊ hu kuk de re je si ni kes git le megi◊
örän wajypdygy aç-a çandy. Bu mese
le de ÿurt äh li umydyny se na tor Gen ri
Kleÿe bag lady. Ol mun dan ö◊ hem iki
ge zek çykgynsyz ÿag daÿa düΔü len de,
yla laΔykly çöz gü de gel mek de ta gal la
eden adamdy. Bu ge zek hem o◊a ÿene-de
özü ni◊ iΔläp dü zen çylΔyrymly
we saz laΔykly meÿil na masy bi len Demir
gazyk hem Gü nor tany◊ arasyn da
tu taΔjak bo lup du ran dawa-jen je li◊ ö◊üni
alyp, ÿurdy howp dan ha las et mek
baΔartdy.
Onu◊ so◊ra Kong res ta rapyn dan käbir
dü ze diΔler gi ri zi len meÿil na masynda
mö hüm mad da lary◊ birnäçe si bardy:
Ka li for niÿa ÿa ranly ga er kin ÿer li li gi
ma kul bilÿän, (ÿagny gul çulygy ga dagan
edÿän) Kons ti tu siÿasy bar bo lan Δtat
hök mün de ka bul edi ler; eÿe bol nan ÿerle
ri◊ ga lany bol sa iki bö le ge – Nÿu-Meksi
ka we Ÿu ta bö lün me li we ola ra Δtat
hu kuk de re je si, gul çulyk ba ra da hiç dil
ÿar maz dan ber ler; Nÿu-Mek si kany◊ bir
bö le gi ne eÿe bol mak ba ra daky Te hasy◊
ta laby di◊e öwe zi ne 10 mil li on dol lar
tö le nen ÿag daÿyn da ka na gat landyry lar;
Gaç gak gul lary tut mak we olary eÿe leri
ne gaÿtaryp ber mek üçin has ne ti jeli
bol jak hö kü met eda ra lary dö re di ler;
Ko lum biÿa fe de ral ok rugyn da bol sa gul
söwdasy (gul çulyk däl) ga da gan edi ler.
„1850-n ji ÿyly◊ yla laΔygy” ady bi len
tary ha gi ren Δu çäre ler ma kul bi lin di we
Δon dan so◊ ÿurt ra hat landy.
Üç ÿyly◊ dowamyn da bu yla laΔyk
äh li ag za lalyk lary iΔ ÿü zün de çözäÿjek
ÿaly bo lup gö rün di. Ÿö ne, kem-kem den
dartgynlylyk ös me gi ni dowam et dir di.
Gaç gak gul lar ba ra daky täze ka nun köp
de mir gazykly lary◊ göwnü ne deg di we
olar gaç gak lary tut ma ga gat naΔmak dan
doly boÿun gaçyrdy lar. Gaÿtam ter sine,
olar gaç gak la ra kö mek ber me le ri ni
dowam et di ler we „ÿe rasty de mirÿol ulgamyny◊”
ö◊kü den-de ne ti je li iΔle me gi
ug run da has köp ta gal la et di ler.
ŸUR DU÷ BÖ LÜ NI≈I GI NI÷
BA≈LANMAGY
Syÿasy nuk daÿ na zar dan 1850-n ji ÿyllary
Δowsuzlygy◊ onÿyllygy diÿip atlandyr
mak bo lar. ≈ol döwür de AB≈-ny◊
hö kü me ti ag za lalygy◊ düÿp sebäbi bolup
du ran gul çulyk ba ra daky me seläni◊
ne-hä çöz gü di ni tapyp bil di, ne-de ony
mil le te zyÿan ber mek den sak lap bildi.
My sal üçin, 1852-n ji ÿyl da Gar riÿet
Bi çer Stou „Tom agany◊ kül be si” atly
ro manyny neΔir et dir di. Bu ro many◊
dünÿä in me gi ne „Gaç gak gul lar barasyn
daky ka nuny◊” ka bul edil me gi
iter gi boldy we ol eser de mir gazyk Δtatlaryny◊
jemgyÿet çi lik pi ki ri ne güÿç li
täsir et di. Ha num Stou bu ki tabyny ÿazma
ga baΔlan da, ol ony bir ki çe◊räk oçerk
hök mün de göz ö◊ü ne ge tirÿär di, ÿö ne
bu iΔi◊ iler le me gi bi len, onu◊ göwrümi
gi◊e di. Ki tap çap dan çy kan des si ne
uly täsi ri ni ÿe tir di. Di◊e bir ÿyly◊ için de
onu◊ 300 mü◊ sanysy satyldy, o◊a bo lan
is le gi ka na gat landyr mak üçin, çap ha nalar
dur man gi je-gün diz iΔle di ler.

6-NJY BAP: GA RAŸY≈LARY÷ GAP MA-GAR≈YLYGY
Okyjy lary◊ duÿgu laryny oÿar ma ga
niÿet le nen li gi ne we bir me◊zeΔ adaty gatnaΔyk
lardyr gahry man lar dan do lulygyna
ga ra maz dan, „Tom agany◊ kül be si”
gul eÿe çi li gi ni◊ ÿowuz sü te mi ni, Δeÿle
hem, azat we gul çulyk jemgyÿet le ri ni◊
arasyn daky gap ma-garΔylygy inkär edip
bol ma jak ök de lik bi len su rat landyrÿar.
Bu ki tap de mir gazykly saÿlawçy lary◊
ÿaΔ nes lin de gaty uly gyzyk lan ma döret
di. Ol gul eÿe çi li ge garΔy gi◊den
ÿaÿran he re ket üçin ruh landyryjy boldy.
Bu ki tap yn san duÿgu lary na täsir edÿärdi,
ada latsyzlyk dan nägi le le ri◊ göwnü ni
tapÿardy we re him siz ezi ji lik düz gü ni
ze rarly agyr gü ne düΔen pu ka ra adamla
ra duÿgu daΔlyk bil di rip, olary◊ gulçuly
ga garΔy ga har-ga zabyny joΔdurdy.
Ki tap bo lan ada latsyzly ga ga har-ga zap
we ol adam la ra re him darlyk duÿgusyny
oÿardy.
1854-n ji ÿyl da gul çulyk ba ra daky
kö ne me se le ÿer ler de ÿe ne ör-boÿu na
galdy we ag za lalyk has hem güÿje di.
Häzir ki Kan zas we Neb ras ka Δtat laryny
öz içi ne alÿan se bit de gö çüp barÿan lar
ta rapyn dan gu rulÿan otu rumly oba lary◊
sany gaty çalt kö pelÿär di, bu bol sa se bitleÿin
we döwlet hö kü met le ri ni◊ dö re dilme
gi ni ta lap edÿär di.
1820-n ji ÿyly◊ Mi zu ri yla laΔygy na
laÿyklyk da bu se bi ti◊ äh li ÿer le ri gulçulyk
üçin ÿapykdy. Em ma 1850-n ji
ÿyl daky Yla laΔyk bu me seläni tötänleÿin
täze den goz gady. Mi zu ri ni◊ agalyk
edi ji gul eÿe le ri go◊Δy Kan zasy◊
gul çulyk dan azat bir ÿer diÿlip yg lan
edil me gi bi len yla laΔmady lar, çün ki
Δeÿle bo lan da, gul çulyk dan azat üç sany
Δtat (Ili noÿ, Aÿowa we Kan zas) olar bilen
go◊Δuçylyk da bol maly bolÿardy. Bu
ÿag daÿda, olar öz Δtat laryny◊ hem gulçulyk
dan azat Δta ta öwrül me gi ne gö nükdi
ri len gysyΔla ra se zewar bol magyn dan
he der edÿär di ler. Mi zu ri li ler gü nor talylary◊
gol da magyn da Kong re si◊ Kan zas
ba ra daky me seläni çözmäge eden äh li
sy nanyΔyk laryny pu ja çy kardy.
≈ol wagt Ili noÿ Δtatyn dan uly demok
rat se na tor Ste fen Dug las Kan zas-
Neb ras ka ka nunyny◊ tas la masyny tek lip
et mek bi len uly nägi le lik dö ret di. Bu tasla
ma gul çulyk dan azat ÿer le ri◊ ta rap darlaryny◊
äh li si ni ga har-ga za ba mün dür di.
Dug las bol sa ÿu taly la ra we nÿu-mek sikaly
la ra gul çulyk me se le si ni öz baΔdak
çözmäge ygtyÿar be ren 1850-n ji ÿyly◊
yla laΔygyny◊ Mi zu ri yla laΔygyn dan üstün
durÿandygyny tek rar lady. Onu◊ tasla
masy iki ÿe re Kan za sa we Neb ras ka
gö çüp gel mek li ge de giΔli di we ol ÿerler
de mes gen tit jak la ra ÿany bi len gul
ge tirmäge-de rug sat et me gi na zar da
tutÿardy. Ÿa ranly ga gul çulyk dan azat
Δtat ÿa-da gul çulykly Δtat hök mün de girjek
di gi ba rasyn daky ka ra ra Δol ÿer le ri◊
ilatyny◊ özi gel me li di.
De mir gazykly lar Dug lasy 1856-njy
ÿyl daky pre zi dent saÿlawlaryn da goldawyny
al jak bo lup gü nor taly la ra ÿaran
ja◊lyk et mek de aÿyp lady lar. Ga hargazaply
geçirilen çekeleΔikler Δol kanun
taslamasyny◊ üstünlige eÿe bolanlygyny◊
nyΔanydy. Gul çulyk dan azat ÿer le ri◊
ta rap dar laryny◊ met bu gaty ony güÿçli
ÿaz garyp, çykyΔ et di. De mir gazygy◊
ruhanylary ony näletlediler. Mundan ö◊
günortalylar bilen dostluk gatnaΔykda bolan
telekeçiler indi olardan ÿüz öwürdiler.
≈eÿle-de bol sa, 1854-n ji ÿyly◊ maÿyn da
günortalylary◊ ruhybelent höwesje◊leri◊
Δatlyk-Δagala◊ gurap, top atmagy Kanzas-
Neb ras ka ka nunyny◊ Se nat ta rapyn dan
kabul edilendigini ÿa◊zytdy. ≈ondan köp
wagt geçmänkä, Dug las özü ni ak la mak
üçin, Çikago gelende, gämi duralgasyndaky
gämi le ri◊ fewral lary adaty be lentliginden
aΔak goÿberilipdi, buthanalary◊
ja◊y di◊män, bir sa gat lap kakylyp durdy,
10 mü◊ adam dan yba rat mähel le, sykylyk,
galmagal turuzdy welin, asla onu◊
sesi hiç kime ÿetmedi.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
Dug lasy◊ ge çi ren Δol ma◊laÿy gara
çäre si ni◊ des si ne be ren ne ti je le ri aΔa
uly äh miÿe te eÿe boldy. ≈eÿle Δowsuz
gö rel de si haÿal etmän öz ne ti je si ni berip
baΔlady. Gul çulygy◊ ÿaÿradyl magy
ba bat da iki ÿüz li syÿa saty ÿö re den wigle
ri◊ par tiÿasyny◊ jan da mary üzül di,
onu◊ de re gi ne bol sa täze gu ra ma peÿda
boldy. Ol tu ruwbaΔdan äh li ÿer de gulçulygy
ÿatyr magy ta lap eden Res publi
kaçy par tiÿasydy. 1856-njy ÿyl da Δol
par tiÿa Jon Fri monty pre zi dent li ge dalaΔgär
li ge hö dür le di. Fri mont Uzak
Gün ba tar da ge çi ren der◊ew eks pe disiÿasy
bi len meΔhurly ga eÿe bo lupdy.
Par tiÿa saÿlawlaryn da ÿe◊liΔe uç randa
bol sa, ol de mir gazykly lary◊ ag la ba
kö pü si ni◊ gol dawy na my nasyp boldy.
Azat top rakly lary◊ Säl mon Çeÿz we
Wil li am Sÿu ard ÿaly ÿol baΔçy lary hiç
wagt gör lüp-eΔi dil me dik ab raÿ ga zanmady
lar. Syÿasy sah na olar bi len bir hatar
da Ili noÿdan bo lan uzyn, hor ak lawçy
Ab ra ham Lin koln-da çykdy.
Kan za sa gü nor taly gul eÿe le ri ni◊,
Δeÿle hem, gul çulyk dan nägi le maΔga lalary◊
dyngysyz gö çüp bar magy, olary◊
arasyn da ÿa ragly çaknyΔygy◊ baΔlanmagy
na ge tir di we tiz wagt dan ol ÿe re
„Ga nap du ran Kan zas” adyny ber diler.
Ÿe ne-de birnäçe wa ka, hu su san-da,
1857-n ji ÿyl da Ÿo kary kazyÿe ti◊ Dred
Skot ba batyn da çy ka ran ka rary, ÿurdy
syÿasy ag darylyΔygy◊ bo sa gasy na alyp
bardy.
Sko tu◊ özi mi zu ri li gul bo lup, 20 ÿyl
ö◊ ony eÿe si Ili noÿy◊ we Wis kon si ni◊
çäk le rin de ÿaΔa ma ga alyp gaÿdypdyr.
Ol ÿer ler de bol sa De mir gazyk-gün ba tar
per many na laÿyklyk da gul çulyk ga dagan
edi lip di. Mi zurä do lanyp ba ran dan
so◊, Skot özü ni◊ Δol ÿerdäki ÿaΔaÿΔyndan
nägi le bolÿar we ol azat top rakda
ÿaΔaÿandygyny de lil ge tir mek bilen,
özü ni◊ azat edil me gi ni ta lap edip
kazyÿe te ÿüz tutÿar. ≈on ça ÿaΔanyny
tu taryk edi nip, kazyÿe ti◊ üs ti bi len azat
bol magy◊ ug ru na çykÿar. Ag la ba köpü
si gü nor taly bo lan AB≈-ny◊ Ÿo kary
kazyÿe ti Skoty◊ Δol ÿe ri◊ raÿaty däl digi
sebäp li, onu◊ iΔi ne ga rap bil meÿändi
gi ba ra da ka rar çy karÿar. Kazyÿe ti◊
düΔün di riΔi ne görä, gul çulyk dan azat
Δtaty◊ (Ili noÿy◊) ça gin de ÿö reÿän kanun
lary◊ onu◊ ÿag daÿy na hiç hi li täsi ri
ÿok, çün ki ol gul çulyk Δtatyny◊ (Mi zuri
ni◊) raÿaty, mun dan öt ri hem, gul eÿele
ri ni◊ AB≈-ny◊ çäk le rin de is len dik ÿere
öz „emlägi ni” alyp gi dip bi ler ler we
Kong res gul çulygy◊ ÿaÿra magyny çäklen
di rip bil mez. ≈eÿle lik bi len, Ÿo kary
kazyÿe ti◊ çy ka ran bu ka rary en çe me
ÿyly◊ dowamyn da gul çulyk me se le si ni
çöz mek de ulanyp ge len yla laΔyk çärele
ri ni◊ bir to paryny ka nuny güÿjün den
mah rum et di.
Dred Skoty◊ iΔi ba ra da çy karylan
ka rar bü tin De mir gazygy◊ çägin de
güÿç li nägi le lik le ri◊ ÿü ze çyk magy na
alyp bardy. Ÿur du◊ Ÿo kary kazyÿeti
Δon dan ö◊ hiç ha çan beÿle ÿaz garylmadyr
nälet le re se zewar bol mandy.
Ÿö ne gü nor taly de mok rat lar üçin bolsa
bu ägirt uly ÿe◊iΔdi, sebäbi bu ka rar
gul çulygy◊ ag za lan ÿer le re ÿaÿra magy
dog rusyn da olary◊ ge ti ren de lil le ri ni
ka nun laΔdyrdy.
LIN KOLN, DUG LAS
WE BRA UN
Ab ra ham Lin koln ö◊den bäri gulçulygy
uly bet bagtçylyk ha sap lap
gelÿär di. 1854-n ji ÿyl da Ili noÿ Δtatynda
Pi ori de çykyΔ edip, ol ÿur du◊ äh li
ka nun laryny◊ gul çulygy çäk len dir mek
we ahyr so◊un da ÿok et mek ÿö rel ge si ne
esas lan malydygyny nyg tady. ≈eÿle hem,
ol bu me se le de halky◊ ÿo kary häki miÿet
eda rasyny◊ ÿö rel ge si ni◊ nädogrydygyny
bel le mek bi len: „Çün ki gün ba tar
se bit le rindäki gul çulyk di◊e ÿer li ilaty◊

6-NJY BAP: GA RAŸY≈LARY÷ GAP MA-GAR≈YLYGY
ala dasy bo lup dur man, eÿsem bü tin BirleΔen
≈tat lary◊ hem ala dasydyr” diÿdi.
Bu çykyΔ onu◊ adyny bü tin Gün ba tar da
meΔhur et di.
1858-n ji ÿyl da Lin koln AB≈-ny◊ Senaty
na ge çi ri len saÿlawlar da Ili noÿdan
Ste fen Dug lasy◊ da laΔgäri boldy.
Iÿuny◊ 17-sin de bu saÿlaw möwsü mini
aç mak üçin eden çykyΔyny◊ bi rin ji
ben din de, Lin koln ame ri kan taryhyny◊
so◊ky ÿe di ÿyly ba ra da Δeÿle bir möhüm
pi kir beÿan et di:
Ikä bö lü nen jaÿ du rup bil mez
diÿen söz bar. Bi zi◊ döwle ti mi zi◊
ÿarym gul çulyk, ÿarym azat bolup,
he miΔe ÿaΔap bil me je gi ne men
ynanÿaryn. Men bi zi◊ bir leΔi gi mizi◊
dar ga magy na ga raΔmaÿaryn.
Men jaÿy◊ hem ÿykyl magy na hem
ga raΔmaÿaryn, em ma onu◊ ikä bö lünen
ÿag daÿda dowam et me gi ni bes
et jek di gi ne anyk göz ÿe tirÿärin.
Lin koln we Dug las 1858-n ji ÿyly◊
so◊ky aÿlaryn da ÿe di sany köp çü likleÿin
çe kiΔme gu rady lar. Guÿlan ke nek
ÿaly kel te, ÿagny, boÿy bäΔ fut, „ki çi jikmäh
net” la kamyny alan se na tor Dug las
di lewarlyk bi len edÿän çykyΔlary bi len
de◊siz-taÿsyz Δöh rat ga zandy. Ol Linkolny
özü ne my nasyp bäs deΔ ha sap lady.
Lin koln halky◊ ÿo kary häki miÿet edarasy
ba rasyn daky Dug lasy◊ we onu◊ ÿaran
laryny◊ be ren kes git le me si ne de giΔli
ÿi ti den-ÿi ti söz ler aytdy. Ne ti je de, Duglas
sähel çe ses artyk maçlygy bi len Se nata
ge çi ri len saÿlawlar da ÿe◊iΔ ga zandy,
Lin koln bol sa ÿur du◊ gör nük li Δahsyÿe ti
hök mün de halky◊ gö zü ni◊ ö◊ün de ösüp
ke ma la gel di.
De mir gazyk bi len Gü nor tany◊
arasyn daky gö res git di gi çe mowç
alÿardy. 1859-njy ÿyly◊ oktÿabr aÿyny◊
16-sy na ge çi len gi je si gul çulygy ÿek
ÿig renÿän we üç ÿyl ö◊ Kan zas da gulçulygy◊
ta rap dary bo lan bäΔ adamy tutup,
so◊ra öl dü ren Jon Bra un pi kir deΔlerin
den dü zü len bir to par bi len häzir ki
Gün ba tar Wir ji niÿa Δtatyn daky Har pers-
Fer ri Δähe rin de ÿer leΔen fe de ral ÿa rag lar
gor ha nasy na hü jüm et di. Iki gün atyΔykdan
so◊ Bra un we onu◊ di ri ga lan adamlary
pol kownik Ro bert Li ni◊ ser ker de ligindäki
de◊iz pyÿa da goΔuny ta rapyn dan
ÿe sir alyndy lar.
Ÿurt howsa laly ÿag daÿa düΔdi, çünki
Bra uny◊ eden bu he re ke ti gü nor talylary◊
gor kusy na gorky goΔdy. Beÿle ki
ta rap dan bol sa, gul çulygy◊ jany ÿanyp
du ran duΔman lary, Jon Bra uny mu kaddes
iΔ ug run da je pa çekÿän adam hökmün
de Δöh rat landyrdy lar. Onu◊ eden
iΔi ni ka nundyr ter tip-düz gü ni äs ger mezlik
diÿip, de mir gazykly lary◊ kö pü si ony
nälet le di. Bra uny dil düwΔük de, döwle te
dö nük lik de we adam öl dür mek de aÿyplap,
1859-njy ÿyly◊ 2-n ji de kabryn da
dar dan asdy lar. Ol i◊ so◊ky de mi ne çenli
özü ni◊ Haky◊ buÿrugyny ÿe ri ne ÿe tiren
di gi ne ynandy.
DÖWLE TI÷ DÜ ZÜ MIN DEN
ÇYK MAK WE
RAŸATLYK UR≈Y
1860-njy ÿyl daky pre zi dent
saÿlawlarynda Abraham Linkoln respubli
kaçy par tiÿa dan da laΔgär boldy. „Gulçulyk
mun dan beÿläk ÿaÿrap bil mez”
diÿip, syÿasy ÿol baΔçy lary◊ çykyΔ etme
gi bu par tiÿany◊ ru huny bar ha be lende
galdyrdy. Bu par tiÿa ÿer li se na gaty◊
ösüΔini gorar ÿaly, ÿörite paçlar girizmegi
we Gün ba tary◊ açyl magy na ÿar dam
etjeklere mugtuna ÿer bermegi wada etdi.
De mok ra tik par tiÿa je bis däl di. Gü nor-

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
taly lar bu par tiÿany terk edip, Ken tuk ki li
wise-prezident Jon Brekenriji prezidentli
ge hö dür le di ler. Ste fen Dug las bol sa
de mir gazykly de mok rat lary◊ hö dürlän
wekili boldy. Konstitusion BirleΔik partiÿasyny
dö re den ser hetÿa ka Δtat lary◊
„ma◊laÿy daΔdan” bo lan gaÿduwsyz
wig le ri Ten ne si den Jon Bel li pre zi dentlige
öz kandidaty edip bellediler.
Lin koln we Dug las de mir gazyk da,
Bre ken rij bi len Bil bol sa gü nor ta da bäsleΔdi
ler. Lin koln saÿlawçy lary◊ ÿüz den
di◊e 39 gö te ri mi ni ga zan sa-da, saÿlaÿjylary◊
ses be riΔli gin de 180 se se my nasyp
bo lup, azat 18 Δtaty◊ äh li sin de doly
gol daw ga zandy. Bell Ten ne si de, Kentuk
ki de we Wir ji niÿa da üs tün çykdy;
Bre ken rij – Mi zu ri den baΔga gul çulyk
Δtat laryny◊ hem me sin de, Mi zu ri de bolsa
Dug las ÿe◊iΔ ga zandy. Saÿlawçy lary◊
ses be riΔli gin de uly üs tün lik ga zan masa-da,
ses be ri ji le ri◊ gol dawy na ge zek
ge len de, Dug las di◊e Lin koln dan yza
galdy.
Lin kolny◊ saÿlan magy Gü nor ta Karo
li nany◊ ÿa ranlyk dan çyk magy na getir
di we Δeÿle ka ra ra olary◊ bi reÿÿäm
ge len di gi ni su but et di. Bu Δtat gü nortaly
lary◊ gul çuly ga garΔy güÿç ler bilen
gö reΔde je bis leΔme gi ne iter gi boljak
bir pur sa ta köp den bäri ga raΔÿardy.
Saÿlawlary◊ ne ti je le ri anyk la nan des sine,
Gü nor ta Ka ro li na da ÿö ri te gu rul taÿ
ge çi ril di we Δon da: „Häzir ki wagt Günor
ta Ka ro li na bi len beÿle ki Δtat lary◊
arasyn da Ame ri kany◊ Bir leΔen ≈tat lary
diÿlip at landyrylÿan ÿa ranlyk in di Δu nu◊
bi len ÿok diÿlip yg lan edilÿär” diÿip jar
et di. 1861-n ji ÿyly◊ fewral aÿyny◊ 1-ine
çen li gü nor ta Δtat lary◊ ÿe ne-de altysy
ÿa ranlygy◊ ha taryn dan çykdy. Fewraly◊
7-sin de bö lü nip aÿry lan ÿe di Δtat Ameri
kan ≈tat laryny◊ Kon fe de ra siÿasyny◊
wagt laÿyn Kons ti tu siÿasyny ka bul etdi.
Gü nor ta Δtat lary◊ ga lany bol sa en tek
hem ÿa ranlygy◊ ha taryn da galdy.
Bir aÿ ge çip-geçmänkä, 1861-nji
ÿyly◊ mart aÿyny◊ 4-ün de Ab ra ham
Lin koln Bir leΔen ≈tat lary◊ Pre zi den ti
we zi pe si ne ka bul ediΔlik ka samyny iç di.
We zipä geç me zi ni◊ ö◊ÿany eden res mi
çykyΔyn da ol gü nor ta Δtat lary◊ bö lünme
gi ni „hu kuk taÿdan güÿç süz” diÿip,
ony yk rar et me gi ret et di. Ol öz sö zü ni
ÿa ranlygy di keltmäge wa da ber mek bilen
ta mam lady. Ÿö ne, gü nor taly lar bu
beÿan na ma üns ber me di ler we 1861-
nji ÿyly◊ 12-n ji ap re lin de Çarls ton daky
(Gü nor ta Ka ro li na) Sam ter ga lasyn daky
fe de ral goΔun lary◊ ga lan harby güÿç leri
ni top oku na tut du lar. Bu Ame ri kany◊
taryhyn da i◊ gan dö küΔik li urΔu◊ tutaΔmagy
na alyp bardy.
Gü nor tany◊ ÿa ranlyk dan çy kan ÿedi
Δtatyny◊ ilaty Ame ri kan ≈tat laryny◊
Kon fe de ra siÿasyny◊ täze Pre zi denti
Jeferson Dewi si◊ Gü nor ta Ka ro linany◊
ÿüz len me si ne eÿer mek ba ra daky
çagyryΔy na çalt ses len di. In di ta raplary◊
iki si-de ÿa ranly ga so◊ky wag ta
çen li we paly bo lup ge len gul çulyk Δtatlaryny◊
özü ni nähi li alyp bar jakdyklaryny
dartgynlylyk bi len syn laÿardy.
Sam ter ga lasyny◊ top oku na tu tul magyna
jo gap edip, 17-n ji ap rel de Wir ji niÿa,
onu◊ yzy sü re bol sa Ar kan zas, Ten nesi
we De mir gazyk Ka ro li na yzly-yzyna
ÿa ranlyk dan çykdy. ≈tat lary◊ bi ri-de
Wir ji niÿa ÿaly ÿa ranlyk dan göwün siz
çyk mady. Bu Δtaty◊ gör nük li döwlet
iΔgär le ri rewolÿu siÿany◊ ÿe◊iΔ ga zanmagyn
da we Kons ti tu siÿany◊ iΔle nip
dü zül me gin de ÿol baΔçy hök mün de uly
or na eÿe bol du lar, ge pi◊ ger diΔi ne görä
aÿt sak, ÿur du◊ pre zi dent le ri ni◊ bäΔi si
Δu Δtat dandy. Wir ji niÿany◊ ÿa ranlykdan
çyk magy pol kownik Ro bert Li ni◊
ame ri kan goΔu nuny◊ ser ker de lik wezi
pe sin den git me gi ne alyp bardy, çünki
ol öz Δtaty na we paly bo lup gal magy
is le di. Çägi ni gi◊el den Kon fe de ra siÿa
bi len gul çulyk dan azat De mir gazygy◊

6-NJY BAP: GA RAŸY≈LARY÷ GAP MA-GAR≈YLYGY
arasyn da ser hetÿa ka De lawer, Me riländ
we Ken tuk ki Δtat lary ÿer leΔÿär di. Olar
gü nor taly la ra duÿgu daΔlyk eden dik le rine
ga ra maz dan, ÿa ranly ga we paly bo lup
galdy lar.
Tu taΔan urΔa baΔ goΔan ta rap lary◊
iki si hem der hal ÿe◊iΔ ga za naryn diÿip
ta ma edÿär di. Maddy üp jün çi lik taÿdan
De mir gazygy◊ uly artyk maçlygy
bardy. 22 mil li on adamy bo lan 23 Δtat,
9 mil li on ilatly 11 sany gü nor ta Δtaty◊
garΔysy na çykypdy. De mir gazygy◊
se na gat ön dü ri ji lik müm kin çi li gi ni◊
äh miÿe ti bol sa, hat da, onu◊ ilat artykmaçlygyn
dan hem mö hüm di, çün ki bu
ÿa rag, ok-däri, egin-eΔik we baΔga-da
ze rur zat lar bi len üp jün etmäge mümkin
çi lik berÿär di. ≈eÿle hem, de mirgazygy◊
de mirÿol lar ul gamy fe de ral
harby kuwwatyny artdyrÿardy.
Gü nor tany◊ hem öz artyk maçlyklary
bardy. Olar dan esasy laryny◊ biri
onu◊ ge og ra fi ki ÿer leΔiΔ ÿag daÿydy;
Gü nor ta öz ÿe rin de go ranyΔ urΔuny alyp
barÿardy. Gü nor ta berk harby däp le ri bilen
ta pawut lanÿardy, Δo nu◊ üçin-de, ol
baΔdan özü ni◊ has tej ri be li harby ser kerde
le ri ne buÿsanÿardy.
GÜ N BA TA RY ÷ H Ü J Ü M I ,
GÜNDOGARY÷ PETIGE
DIREMEGI
UrΔu◊ il kin ji uly söweΔi (ol Bi rinji
Ma nas sas ady bi len hem ta nalÿar)
WaΔing tony◊ go laÿyn daky Wir ji niÿa
Δtatyny◊ Bul Ran diÿilÿän ÿe rin de bolup
geç di. Bu söweΔ ÿe◊Δi◊ çalt we a◊sat
bol jakdygy ba ra daky äh li hyÿal-umytlary
dar gatdy. ≈ol söweΔ, hiç bol man da,
AB≈-ny◊ gün do gar bö le gin de gü nortaly
lary◊ ganly ÿe◊iΔle re my nasyp bolandygy
ba rasyn da gür rü◊le ri◊ ÿaÿramagy
na alyp bardy, em ma ne ti je de, Δol
ÿe◊iΔler hiç wagt aÿgytly harby artykmaçlyk
ber me di, çün ki bi rin ji ÿyl lar da
Gü nor ta köp lenç söweΔde ÿe◊iΔ ga zandy
em ma uruΔdan ÿe◊i ji bo lup çyk mady.
Gün do gar da harby ÿe◊liΔle re uçranlygy
na ga ra maz dan, ÿa ranlygy◊
güÿç le ri söweΔ meÿdan laryn da ÿe◊iΔ
ga zandy, de◊iz de we Gün ba tar da haÿalda
bol sa, st ra te gi ki üs tün lik le re ÿet di ler.
UruΔ tu ran da, harby-de◊iz güÿç le ri ni◊
köp bö le gi ÿa ranlygy◊ ygtyÿaryn da galypdy,
ÿö ne olar dar gan hem me jalsyz
ÿag daÿdady. Harby-de◊iz de par ta menti
ni◊ baΔlygy Gi de on Wel les olary berkit
mek üçin, gys sagly çäre le ri ge çir di.
≈on dan so◊ Lin koln gü nor ta ke nar lary◊
ga bawa al nandygyny jar et di. Il ki baΔda
onu◊ ne ti je si uly bol ma sa-da, 1863-n ji
ÿy la çen li mu nu◊ ne ti je sin de Ÿewro pa
pag tany◊ alyp gi dil me gi ni◊ we Gü nortany◊
uly mätäç lik çekÿän ok-däri sini◊
egin-eΔi gi ni◊ we däri-der manyny◊
ÿur da ge ti ril me gi ni◊ ö◊ü ni al mak doly
diÿen ÿaly baΔartdy.
≈ol wagt da Dewid Far ra gut atly
akylly ser ker de iki ge zek ÿat dan çyk majak
ajaÿyp harby he re ke ti ama la aΔyrdy.
Olary◊ bi rin de ol es kad rony Mis si si pi
derÿasyny◊ aΔaky akymy na saldy we
ol ÿer de Gü nor tany◊ i◊ uly Δähe ri bo lan
Lu izi ana Δtatyny◊ Täze Or le an Δähe ri ni
boÿun eg dir di. Ikin ji sin de bol sa Alaba
ma Δtatyny◊ Mo bil aÿlagyny◊ ber kidi
len gi rel ge sin den ge çip, kon fe de ratlary◊
ok geç meÿän gämi si ni ele saldy
we porty ga bady.
Mis si si pi derÿasyny◊ jül ge le rinde
de mir gazykly lar ÿe◊iΔ yzy na ÿe◊iΔ
ga zandy lar. Olar bu ÿe◊iΔle ri Ten ne si
Δtatyn da kon fe de ra siÿany◊ uzyn söweΔ
ha taryny böwsüp geç mek bi len baΔladylar.
Bu bol sa ola ra bu Δtaty◊ äh li gün batar
ta rapyny diÿen ÿaly eÿe lemäge mümkin
çi lik dö ret di. Mem fisdäki mö hüm
Mis si si pi derÿasyny◊ porty al nan da,
ÿa ranlygy◊ güÿç le ri kon fe de ra siÿany◊
or tasy na ta rap 320†. Tu tanÿer li Ge neral
Ÿu lis siz Granty◊ ser ker de li gin de ÿa-

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
ranlygy◊ güÿç le ri Ten ne si derÿasyny◊
ÿa kasyn daky be lent lik de ÿer leΔen
≈aÿlou Δähe rin de kon fe de rant lary◊
duÿdansyz hü jü mi ni ser pik dir me gi
baΔardy lar. Olar tä kö mek gelÿänçä, yza
çe kilmän, du ran ÿer le rin den but na man
mert ler çe go randy lar. ≈ol söweΔde tarap
lary◊ her si ni◊ ÿit gi si 10 mü◊ adamdan
geç di. Ame ri ka beÿle pi da lary hiç
ha çan görmän di, ÿö ne bu eÿmenç gyrgynçylygy◊
di◊e baΔlangyjydy.
Wirjiniÿada, mundan tapawutlylykda
federal goΔunlar yzly-yzyna Δowsuzlyga
uç raÿardy. Kon fe de ra siÿany◊ paÿtagty
Riç mond Δähe ri ni eÿe le mek ug rundaky
en çe me gan dö küΔik li söweΔden
so◊ olar her ge zek yza çe kilmäge mejbur
bolÿardy lar. Bu ÿer de kon fe de rantlary◊
iki sany uly artyk maçlygy bardy:
WaΔington bilen Riçmondy◊ arasyndaky
ÿoly ke sip geçÿän köp sanly derÿa lar dan
peÿda lanÿan güÿç li go ranyΔ çäk le ri we
ukyplylygy boÿun ça ÿa ranlygy◊ ir ki serkerdelerinden
has ökde baΔarja◊ generallary
Ro bert Li we „daΔ diwar” la kamly
Jäk son bardy. 1862-n ji ÿyl da ÿa ranlygy◊
serkerdesi Jorj Maklellan Riçmond Δaheri
ni basyp al mak ug run da haÿal we aΔa
seresaply synanyΔygyny etdi. Ÿöne „ÿedi
gü ne çe ken söweΔden” so◊ (1862-n ji
ÿyly◊ iÿun aÿyny◊ 25-i bi len iÿul aÿyny◊
1-i aralygy) fe de ral goΔun lar uly hü jü me
se zewar bol du lar. Ta rap lary◊ iki si-de
ummasyz ÿitgi çekdi.
Kon fe de rant lar Bul-Rany◊ ÿanynda
ÿü ze çy kan ikin ji söweΔde (ol Ikin ji
Ma nas sas ady bi len hem ta nalÿar) ÿe◊iΔ
ga za nan dan so◊, ge ne ral Li Po to mak
derÿasyn dan ge çip, Me rilän de ara laΔdy.
GoΔunyny◊ Li ta rap dan dar gady landygy
we es ger sanyny◊ ep-es li aza landygy
ba ra daky ha bary eΔi den Mak lel lan ÿe nede
bir sy nag ge çirÿän ÿaly he re ket et di.
1862-n ji ÿyly◊ 17-n ji sentÿabryn da ÿaranlygy◊
we kon fe de ra siÿany◊ goΔun lary
≈arps ber gi◊ Δähe ri ni◊ (Me riländ Δtaty)
go laÿyn daky An taÿtämi◊ alkymyn da
çaknyΔdy lar. Bu i◊ gan dö küΔik li urΔu◊
ÿe ke je gü nün de ta rap lary◊ her sin den 4
mü◊den gowrak es ger we pat bo lup, 18
mü◊i-de ÿa ra landy. San taÿdan artykmaçlygy
na ga ra maz dan, Makk lel lan
ne-hä Li ni◊ söweΔ ha tar laryny böwsüp
geç di ne-de hü jü mi ni güÿç len dir me gi
baΔardy. Li goΔuny bi len zyÿan çek mezden,
Po to mak derÿasyny◊ a◊yrsy na geçip,
yza çe kilmäge ÿe tiΔdi. Bu Mak lellany◊
Lin koln ta rapyn dan we zi pe sin den
boΔadyl magy na alyp bardy.
An taÿtämi◊ ete gindäki söweΔ urΔu◊
gu tar magyny ÿakyn laΔdyr ma sa-da, onu◊
mö hüm ne ti je si boldy. Bir leΔen ≈tatlary◊
Kon fe de ra siÿasyny yk rar et me gi◊
edil sep gi di ne ÿe ten Beÿik Bri ta niÿa we
Fran siÿa döwlet le ri ni◊ iki si hem bu babat
da ka rar ka bul et me gi goÿbol sun etdi
ler, ne ti je de, Gü nor ta eden ta gal la laryna
ga ra maz dan, Ÿewro pa ta rapyn dan
dip lo ma tik taÿdan yk rar edil me gi ne we
onu◊ ykdy sady kö me gi ne hiç wagt ÿetip
bil me di.
An taÿtämi◊ ete gindäki söweΔ, Δeÿlede,
Pre zi dent Lin koln üçin „Gul lary◊
azat edil me gi ba rasyn daky jar na many◊”
tas la masyny çy kar ma ga iter gi boldy.
≈ol jar na ma: „Gü nor ta Δtat lary◊ kon fede
ra siÿasyn daky hem me gul lar 1863-nji
ÿyly◊ 1-n ji ÿanwaryn da azatly ga çykarylÿar
lar” diÿip jar et di. IΔ ÿü zün de
Jar na ma des si ne ne ti je ber me di, çün ki ol
di◊e Kon fe de ra siÿany◊ çägindäki gullary
azat et di, em ma ser hetÿa ka laryndaky
Δtat lary◊ gul çulygy na täsi ri ni ÿe tirme
di. Ÿö ne syÿasy ta rap dan bu jar na ma
ÿa ranlygy◊ uruΔdaky ta gal la laryny◊ ÿaranlygy
abat sak la mak bi len bir ha tar da,
gul çulygy ÿatyr mak mak sady na gö nükdi
ri len di gi ni a◊ladÿardy.

6-NJY BAP: GA RAŸY≈LARY÷ GAP MA-GAR≈YLYGY
1863-n ji ÿyly◊ 1-n ji ÿanwaryn da
çap dan çy kan „Gul lary◊ azat edil me gi
ba rasyn daky Jar na many◊” gu tarnykly
gör nüΔi ga raÿagyz lary◊ hem ÿa ranlygy◊
goΔuny na harby gul lu ga çagyryl magyna
ygtyÿar ber di. Bu ba ra da abo li sionist
le ri◊ Fre de rik Dug las ÿaly syÿasy
ÿol baΔçy lary Raÿatlyk urΔy baΔla naly
bäri, aÿdyp gelÿär di ler. Haky kat da, ÿaranlygy◊
güÿç le ri gaç gak gul lary „harby
kont ra ban da” hök mün de ele salyp, olara
pe na be rip baΔlapdy lar, em ma jarna
ma çy kan dan so◊ we lin, ÿa ranlygy◊
goΔuny ga raÿagyz ÿi git le ri goΔun hatary
na çagyryp, ola ra tälim be rip
baΔlady lar. Olar Wir ji niÿa dan Mis si sipä
çen li aralyk lar da bo lan äh li söweΔlerde
ta pawut landy lar. Asly af ri kaly ameri
kaly lary◊ 178 mü◊e go laÿy AB≈-ny◊
ga raÿagyz lar goΔunyn da gul luk eden
bol sa, ga raÿagyz lary◊ ÿe ne-de 29500-i
ÿa ranlygy◊ harby-de◊iz flo tun da gul lukda
boldy.
„Gul lary◊ azat edil me gi ba rasyndaky
jar na many◊” syÿasy äh miÿe ti ne
ga ra maz dan, De mir gazygy◊ Gün dogar
daky harby ÿag daÿy öwer lik li däl di,
sebäbi Li ni◊ De mir gazyk Wir ji niÿa daky
goΔuny ÿa ranlygy◊ Po to mak derÿasyndaky
goΔunyny il ki 1862-n ji ÿyly◊ dekabryn
da Wir ji niÿa Δtatyny◊ Fre de riksbörg
diÿlen ÿe rin de, so◊ra-da 1863-n ji
ÿyly◊ maÿyn da Çan se lorswil li◊ ete gin de
der bi-dagyn edip di. Ÿö ne, Çan se lorswill
Li ni◊ ga za nan i◊ ajaÿyp ÿe◊iΔle ri ni◊ biri
bol sa-da, äh ti mal, i◊ gym mat düΔen
ÿe◊iΔ bo lan bol sa ge rek: Δon da onu◊ i◊
ÿo kary ba ha be rilÿän ge ne ral leÿte nantlaryny◊
bi ri bo lan Jäk son-DaΔ Diwar
ÿal◊yΔlyk bi len öz adam lary ta rapyn dan
atylyp öl dü rilÿär.
GETIZBÖRGDEN
A P PO M ATOKSA ÇEN LI
≈eÿle lik de, Gü nor tany◊ ga za nan
ÿe◊iΔle ri ni◊ hiç bi ri si-de urΔu◊ gür rü◊siz
ta mam lan magy na alyp bar mady. Her gezek
Δowsuzly ga uç ranyn dan so◊, fe de ral
hö kü met täze güÿç le ri ÿyg naÿardy we
ÿe ne hü jü me geçÿär di. Çan se lorswil li◊
alkymyn daky de mir gazykly lary◊ ÿe◊liΔi
o◊a in di ki üs tün li ge müm kin çi lik dö reder
diÿen umydy bi len Li de mir gazy ga
ta rap ö◊e süÿΔdi we 1863-n ji ÿyly◊ iÿul
aÿyn da Pen silwa niÿany◊ paÿtagty Gärris
bör ge go laÿlady. Ÿa ranlygy◊ kuwwatly
bir goΔuny Ge tiz bör gi◊ ÿanyn da Li ni◊
pyÿa da goΔunyny ele sal magy baΔardy.
≈on da üç günläp dowam eden aΔa
aÿgytly hü jüm de – aslyn da ol Raÿatlyk
urΔuny◊ hü jüm le ri ni◊ i◊ ulusy bo lupdy
– kon fe de rant lar ÿa ranlygy◊ söweΔ hataryny
böwsüp geç mek ugryn da gahrymançylykly
gö reΔdi ler. Ÿö ne olar üs tün
çykyp bil me di ler we uly ÿit gi ler çe kip,
Po to ma ga ta rap yza çe kil di ler.
Ge tiz börg söweΔin de ÿa ranlygy◊ 3
mü◊den-de köp es ge ri, kon fe de rant lary◊
4 mü◊e go laÿ es ge ri we pat boldy, her
ta rapy◊ ÿa ra la nan laryny◊ we de rek siz
ÿi ten le ri ni◊ sany 20 mü◊den geç di. Getiz
börg de täze açy lan mil li go namçylykda
1863-n ji ÿyly◊ 19-njy noÿabryn da
Lin kolny◊ eden ÿüz len me si, me ge rem,
Ame ri kany◊ taryhyn da pre zi dent le ri◊
eden ÿüz len me le ri ni◊ i◊ meΔhurydyr. Ol
bu ÿüz len me si ni Δeÿle söz ler bi len tamam
lady:
... bu ÿe re jem le nip, biz bu adamlary◊
haÿp ÿe re we pat bol mandyklaryny,
Haky◊ saÿasyn daky bu
halky◊ azatlygy◊ täze den dünyä
in me gi ni gör jek di gi ni we halk tarapyn
dan halk üçin do landyrylÿan
halk häki miÿe ti ni◊ ÿer ÿü zün den
ÿi tip git me jek di gi ni aÿgytlylyk bi len
jar edÿäris!

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
Mis si si pi derÿasyn da ÿa ranlygy◊
edÿän gö zeg çi li gi ne Wiks börg Δähe ri ni◊
ete gin de päs gel be ril di. Ol ÿer de kon fede
rant lar be lent gaÿa lary◊ üs tü ne çykyp,
öz harby ÿag daÿyny gaty ber ki dip di ler,
ola ra suwdan hü jüm et mek müm kin çili
gi-de ÿokdy. 1863-n ji ÿyly◊ baΔyn da
Grant derÿa dan aΔaklygy na we Wiksbör
gi◊ daΔyn da he re ket edip baΔlady.
≈eÿle et mek bi len, ol duΔmany 6 hepde
lik ga bawa saldy, iÿul aÿyny◊ 4-ün de
bol sa Δähe ri kon fe de rant lary◊ gün ba tar
goΔun laryny◊ esasy güÿç le ri bi len birlik
de eÿe le di. In di derÿa durΔu na diÿen
ÿaly ÿa ranlygy◊ elin de di. Kon fe de rasiÿa
bol sa ikä bö lün di we Te has dan hem
Ar kan zas dan kö me gi◊ gel me gi in di as la
müm kin däl diÿen ÿalydy.
Gan dö küΔli gi◊ ÿe ne-de ÿyl ÿarym
dowam eden di gi ne ga ra maz dan, 1863-
n ji ÿyly◊ iÿul aÿyn da de mir gazykly lary◊
Wiks börg de we Ge tiz börg de ga za nan
ÿe◊iΔle ri bu uruΔda düÿp li öwrü liΔi gi
a◊ladÿardy.
Lin koln Granty gün do ga ra ge çi rip,
ony ÿa ranlygy◊ goΔun laryny◊ BaΔ serker
de baΔysy edip bel le di. 1864-n ji ÿyly◊
maÿyn da Grant Wir ji niÿa gir di we sümme
to kaÿlyk ÿer de Li ni◊ kon fe de rant lar
goΔuny bi len ÿüz be-ÿüz bo lup üç günläp
ga zaply söweΔ alyp bardy. Iki ta rap-da
um masyz ÿit gi çek di, ÿö ne, ÿa ranlygy◊
beÿle ki ser ker de le rin den ta pawutlylykda,
Grant sars man durdy. Gaÿtam tersi
ne, kon fe de rant lary◊ goΔun laryny
ÿaÿba◊landyryp, ar til le riÿasy we pyÿada
goΔun lary bi len hü jü me ge çip, Lini◊
goΔunyny◊ daΔyny ga ba ma ga synanyΔdy.
Gün do gar da bo lup ge çen bir
ÿyllyk söweΔi häsiÿet len dirÿän Spotsilwa
niÿa diÿen ÿer de bäΔ gü ne çe ken
gan dö küΔik lik wagtyn da Grant: „Men,
hat da, bi ze Δu ÿer de tu tuΔ to mus döwnäp
dur maly-da bol sa, iΔi hut Δu ÿer de so◊una
ÿe tir me gi tek lip edÿärin” diÿdi.
1863-n ji ÿyly◊ güÿzün de ÿa ranlygy◊
güÿç le ri gün ba tar söweΔ meÿdanyn da
Ten nesä gö zeg çi li gi ni di kelt di. Mu◊a
Ça ta nu ga Δähe ri ni◊ ÿanyn da we o◊a golaÿ
Lu ka ut Ma un tin dagyny◊ ete gin de
ga zany lan ÿe◊iΔle ri◊ ne ti je sin de ÿe tildi.
Bu bol sa ge ne ral Wilÿam ≈er many◊
goΔuny na Jor jiÿany basyp al ma ga
müm kin çi lik dö ret di. ≈er man kon fe derant
güÿç le ri◊ birnäçe ki çe◊räk goΔunlaryny
al dawa salyp, At lan ta Δtatyny◊
paÿtagtyny eÿe le di we so◊ra At lan tik
um manyny◊ ke nary na ta rap süÿΔdi. Bu
ÿö riΔ ma halyn da ol ÿo lun da du çar bo lan
äh li de mirÿol lary, zawod-fab rik le ri, ammar
lary we öz ge des ga lary re him siz lik
bi len weÿran et di. Onu◊ adaty üp jün çilik
ul gamyn dan uza ga düΔen es ger le ri
iÿmäge zat gözläp, oba lary ta laÿardylar.
Ke narÿa ka dan ≈er man de mir gazy ga
ta rap ug rady we 1865-n ji ÿyly◊ fewral
aÿy na çen li Gü nor ta Ka ro li na Δtatyny◊
Çarls ton Δähe ri ni eÿe le di. Bu Δäher de
Raÿatlyk urΔuny◊ il kin ji tü pe◊ ok lary
atylypdy. Gü nor taly lary ruh dan düΔürme
gi◊, garΔyly ga bo lan er ki ni bas magy◊
äh miÿet taÿdan olary◊ goΔunyny dar gatmak
dan pes de dur maÿandygy na ≈er man
harby ser ker de le ri◊ beÿle ki le rin den has
gowy düΔünÿär di.
≈ol wagt da Granty◊ es ger le ri Pi tersber
gi (Wir ji niÿa) ga bawa aldy lar. ≈äheri◊
ga baw ÿag daÿy, tä 1865-n ji ÿyly◊
mart aÿyn da gü nor ta ta ra pa çe kil mek
mak sady bi len Li Pits burgy we kon fede
rant lary◊ paÿtagt Δähe ri Riç mondy
terk edip gidÿänçäler, 9 aÿlap dowam
et di. Em ma olar gaty gijä galypdy lar
we 1865-n ji ÿyly◊ 2-n ji ap re lin de ÿaranlygy◊
ägirt uly goΔuny ta rapyn dan
ga bawa düΔen Li Ap po ma toks Δäheri
ni◊ kazyÿe ti ni◊ jaÿyn da Gran ta ÿesir
düΔdi. ≈on dan so◊, ÿe ne-de birnäçe
aÿy◊ dowamyn da on da-mun da aÿryaÿry
söweΔler dowam et se-de, Raÿatlyk
urΔy ta mam lanypdy.

6-NJY BAP: GA RAŸY≈LARY÷ GAP MA-GAR≈YLYGY
Ap po ma toks da ÿe◊len ta rapy◊ boÿun
eg mek Δert le ri aΔa re him li boldy we Li
bi len duΔuΔygyn dan gaÿdyp gelÿärkä,
goh-gal ma gal bi len ö◊ün den çy kan ÿöriΔçi
le ri Grant: „Pit ne çi ler ÿe ne-de bi zi◊
wa tan daΔlarymyzdyr“ diÿen söz ler bi len
köΔeΔdir di. Oktÿabr ug run daky Gü nortany◊
urΔy „baΔa bar madyk tu tumlygyna”
galdy. Bu urΔu◊ gahry many Ro bert
Li bol sa akylly ser ker de li gi we ÿe◊liΔde
özü ni artyk maç alyp barΔy bi len uly Δöhra
ta my nasyp boldy.
HIÇ KIM DEN ÖŸKE-KI NE
ETMÄN
Bu uruΔ De mir gazyk üçin has-da
ajaÿyp bir Δahsy – Ab ra ham Lin kolny
ÿü ze çy kady. Bu adam – ÿa ranlygy täzeden
di kelt mek iΔi ni äh li we zi pe den ö◊
ha tar da goÿmagy mak sat edi nip, ony
güÿç we zor luk bi len däl-de, eÿsem mylaÿymlyk
we yn san perwer lik bi len amala
aΔyr ma ga taÿÿardy. 1864-n ji ÿyl da
Lin kolny pre zi dent lik we zi pe si ne ikin ji
möh le te saÿlady lar. ≈eÿle lik de, ol özüni◊
de mok rat lar dan ho dür le nen bäs deΔi
Jorj Mak lel lan dan üs tün çykdy. Ol Antaÿtämi◊
ete gindäki söweΔde Δowsuzlyga
uç rap, we zi pe sin den boΔady lan ge neraldy.
Lin koln pre zi dent lik we zi pe si ni◊
ikin ji möwsü mi ne geç me zin den ö◊, geçi
ri len ka sam et mek da ba rasyn da sözlän
sö zü ni Δeÿle ta mam lady:
... Hiç kim den öÿke-ki ne etmän,
hem me le re haÿyr-sa hawat edip,
Hu daÿy◊ bi ze dogry ÿoly gör ke ziΔi
ÿaly, ada laty◊ ta rapyn da berk
du rup, baΔlan iΔi mi zi ta mam la ma ga
güÿç-kuwwat diläp, ÿur du◊
ÿa ra laryny be je re li◊, söweΔle re
gat naΔjak lary◊ ala dasyny edeli◊,
we pat bo lan lary◊ yzyn da
galan aÿal laryny◊ we ÿe tim ça galaryny◊
ala dasyny ede li◊..., ÿagny
öz aramyz da we bü tin dünÿäni◊
halk lary bi len dowamly we adalatly
pa ra hatçylygy ga zan mak hem
sak la mak üçin eli miz den ge le ni ni
aÿa maly◊.
≈un dan üç hep de, Li ni◊ bol sa boÿun
ege nin den iki gün den so◊, Pre zi dent Linkoln
halky na i◊ so◊ky ÿüz len me si bi len
çykyΔ et di. ≈on da ol Gü nor tany◊ üÿt gedip
gur ma st ra te giÿasyny beÿan et di.
Ap rel aÿyny◊ 14-ün de Pre zi dent
Lin koln ka bi ne ti ni◊ mej li si ni ge çir di.
Bu onu◊ ge çi ren i◊ so◊ky mej li si boldy.
≈ol agΔam ol aÿaly hem olar da myhmançylyk
da bo lan ÿaΔ çatyn ja lar bi len
For du◊ te atry na oÿun görmäge git di.
≈on da ol te atry◊ Pre zi dent üçin niÿetle
nen ÿe rin de otyr ka, onu◊ jany na kast
edil di. Lin kol na ölüm ÿa rasyny sa lan,
Gü nor tany◊ ÿe◊liΔi sebäp li jany ÿanyp
du ran, wir ji niÿaly te atr oÿunçysy Jon
Wilk Busdy. Birnäçe gün den so◊ onu◊
özü ni hem Wir ji niÿany◊ oba ÿer le ri ni◊
bi rindäki mal ÿa tagyn da atyp öl dür di ler.
Bu su◊ ÿa ran laryny-da tut du lar we dardan
asdy lar.
Ap rel aÿyny◊ 15-in de ir bi len Fordu◊
te atryny◊ garΔysyn daky jaÿy◊ aΔaky
gatyn da ÿer leΔÿän ÿatylÿan otag da Linkoln
ara dan çykdy. ≈ahyr Jeÿms Ras sel
Lo uwell bu has ratly wa ka ba ra da Δeÿle
ÿazdy:
Ap rel aÿyny◊ Δol aÿyl ganç er ti rinden
ö◊ hiç wagt adam lary◊ Δeÿle köp
mukdary asla tanamadyk adamy üçin
Δeÿle gözÿaΔ dö ken däl dir; ha ma na
diÿer si◊, onu◊ dünÿäden öt me gi bilen
bir hoΔniÿet li ÿakyn adam olary◊
arasyndan sogrulyp gidip, olara
do◊ÿüreklilik we tümlük aralaΔdyran
ÿalydy. Mun dan ö◊ hiç wagt oka lan
jy na za Δol gün ÿa sa ge len ÿat adamlary◊,
biri-birine gözi düΔende, sessiz
paÿlaΔÿan gy nanç duÿgusy bi len
saz laΔykly bo lan däl dir. Olary◊ mert
ilaty hos saryny aldyrdy ahyry.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
In di ÿe◊iΔ ga za nan De mir gazygy◊ ilkin
ji de re je li mö hüm we zi pe si 1861-n ji
ÿyl da ÿa ranlyk dan çy kan Δtat lary◊ hukuk
de re je si ni kes git le mek di. Bu iΔ indi
De mir gazy ga ÿol baΔçylyk edÿän, ÿaranly
ga we paly bo lup ga lan gü nor taly,
Lin kolny◊ orun ba sary Änd ru Jon sony◊
paÿy na düΔdi. Pre zi dent Lin koln eÿÿäm
mu◊a ta rap ga dam basypdy. Onu◊ piki
ri çe, gü nor ta Δtat lar ÿa ranlyk dan hiç
wagt ka nuny taÿdan çyk mandy lar, olar
nähi li-de bol sa, weÿrançylykly raÿatlar
ta rapyn dan al dawa salnyp, fe de ral
döwle ti◊ der bi-dagyn edil me gi ne baΔ
goΔan adam lardy. UrΔu◊ hem aÿry-aÿry
Δahs lar ta rapyn dan tu ruzy lanlygy sebäpli,
fe de ral hö kü met hem Δtat lar bi len
däl-de, eÿsem aÿry-aÿry Δahs lar bi len
iΔ salyΔmaly bo lar. Ÿog sa-da, 1863-n ji
ÿyl da yg lan eden jar na masyn da Lin koln
eger haÿsydyr bir Δtat 1860-njy ÿyl daky
sa naw boÿun ça saÿlawçy lary◊ ÿüz den
10 gö te ri mi AB≈-ny◊ Kons ti tu siÿasyny
yk rar edÿän we Kong re si◊ ka nun laryna
we Pre zi den ti◊ per man lary na boÿun
bolÿan hö kü met düz se, on da onu◊ Prezi
dent ta rapyn dan, ÿagny özi ta rapyn dan
Δol Δtaty◊ ka nuny hö kü me ti hök mün de
yk rar edil jek di gi ni res mi beÿan edip di.
≈on da Kong res bu meÿil na many
ret et mek bi len Lin kolny◊ Kong re se
sa la sal man, beÿle me seläni çözmäge
ygtyÿaryny◊ ÿok dugyny beÿan edipdi.
Kong re si◊ käbir ag za lary ÿa ranlykdan
çy kan Δtat lary◊ hem me si ne tem mi
ber me gi gol dap, çykyΔ edip di ler. Ÿö ne
mu◊a ga ra maz dan, en tek uruΔ doly gutart
man ka, Wir ji niÿa da, Ten ne si de, Arkan
zas da we Lu izi ana da täze häki miÿetler
dö re di lip di.
Ö◊ki gul lary◊ Δert le ri bi len baglanyΔykly
ala daly me se le si ni çöz mek
üçin Kong res 1865-n ji ÿyly◊ martyn da
Gul çulyk dan boΔady lan lary◊ eda rasyny
dö ret di. Bu eda rany◊ we zi pe si asly af rikaly
ame ri kan raÿat laryny◊ he maÿatkärle
ri hök mün de he re ket et mek we ola ra
öz-ö zü ni üp jün et mek de gol daw ber mek
bo lup durÿardy. ≈ol ÿyly◊ de kabrynda
Kong res AB≈-ny◊ Kons ti tu siÿasy na
gul çulygy ÿatyrÿan 13-n ji dü ze diΔi makul
lady.
1865-n ji ÿyly◊ tom sun da Pre zi dent
Jon son Gü nor tany üÿt ge dip gur mak
boÿun ça Lin kolny◊ meÿil na masyny
dur muΔa ge çir mek bi len meΔgul landy.
Ol o◊a az-kem dü ze diΔler gi ri zip di. Ö◊
bö lü nip aÿry lan kon fe de rant Δtat lary◊
äh li si ne ol häkim le ri bel le di, Pre zi denti◊
günä ge çiΔ ba ra daky per man laryn dan
peÿda lanyp, ol Gü nor tany◊ raÿat laryny◊
kö pü si ni◊ syÿasy hu kuk laryny di kelt di.
Kon fe de ra siÿany◊ ö◊ki Δtat laryny◊
her sin de bel le nen wagt da ÿyg nak lar
ge çi ril di we olar ÿa ranlyk dan çyk maga
de giΔli per man lary ÿatyr mak, harby
ber gi le ri tö le mek den boÿun gaçyr mak
we täze Δtat lary◊ kons ti tu siÿa laryny
iΔläp düz mek ba ra daky ka rar lary ka bul
et di ler. Ne ti je de, ÿa ranlygy◊ ha taryndaky
de giΔli Δtat lary◊ her bi rin de ÿer li
ilaty◊ we ki li häkim boldy. Ola ra we paly
saÿlawçy lary◊ ÿyg nagyny ge çirmäge
ygtyÿar be ril di. Jon son ÿyg nak lary◊
her si ni ÿa ranlyk dan çyk magy bi ka nun
diÿip ha sap la ma ga, gul çulygy ÿatyr maga
Kon fe de ra siÿany ge rek bo lan zat lar
bi len üp jün et mek ug run da edi len ber giler
den geçmäge we Kons ti tu siÿa edi len
13-n ji dü ze diΔi ma kul la ma ga çagyrdy.
1865-n ji ÿyly◊ aÿagy na çen li bu iΔler
doly diÿen ÿaly ber jaÿ edil di.

6-NJY BAP: GA RAŸY≈LARY÷ GAP MA-GAR≈YLYGY
DÜŸPLI ÜŸTGEDIP GURMAK
Lin koln we Jon son Kong re si◊ günor
taly ka nun çy karyjy eda ra lary na
Bir leΔen ≈tat lary◊ Se natyn da ÿa-da
We kil ler Pa la tasyn da orun ber me jekdi
gi ne ö◊den gö rü ji lik bi len a◊ÿardy lar.
Bu Kons ti tu siÿany◊ aΔak da ge ti rilÿän
ben din den mälim di: „her pa la ta... öz agza
laryny◊ iΔe ge rek bi lim dir-ukyby na
özi ba ha be rer.” Bu bent ra di kal res publi
kaçy lar diÿlip at landyrylÿan kong resmen
le ri◊ bir to pary na Ta de uΔ Stiwen son
baΔtu tanlyk eden de ma kul landy. ≈on da
olar Gü nor tany◊ saÿlan se na tor lary na
we we kil le ri ne tem mi ber mek mak sady
bi len ola ra Kong res den orun ber mekden
ÿüz öwür di ler. So◊ra birnäçe aÿy◊
dowamyn da Kong res Gü nor tany üÿt gedip
gur mak boÿun ça Lin kolny◊ baΔlan
we Jon sony◊ dowam eden meÿil namasyn
dan düÿp li ta pawut lanÿan meÿilna
many iΔläp düzmäge gi riΔdi.
Wagty◊ geç me gi bi len, ga raÿagyzla
ra doly raÿat hu kuk laryny◊ be ril me gi
ze rur diÿip ha sap laÿan kong res men ler
jemgyÿe ti◊ uly gol dawy na my nasyp boldu
lar. 1866-njy ÿyly◊ iÿul aÿy na çen li
Kong res raÿat hu kuk lary ba ra daky ka nun
tas la masyny ka bul et di we Gul çulyk dan
boΔady lan lary◊ eda rasyny täze den döret
di. Bu çäre le ri◊ iki si-de gü nor ta Δtatlary◊
ka nun laryny◊ jyns taÿdan kem sitme
le ri◊ ö◊ü ni al magy na niÿet le nip di.
So◊ra Kong res Kons ti tu siÿa 14-ün ji düze
diΔi ka bul et di. On da: „Bir leΔen ≈tatlar
da dog lan ÿa-da onu◊ raÿatlygyny
alan we onu◊ ka nun lary na boÿun bolÿan
adam lary◊ hem me si Bir leΔen ≈tat lary◊,
Δeÿle hem, olary◊ ÿaΔaÿan Δtat laryny◊
raÿat larydyr” diÿilÿär.
Gü nor ta Δtat lary◊ Ten ne si Δtatyn dan
baΔgasyny◊ kanun çykaryjy edaralary bu
düzediΔi makullamakdan boÿun gaçyrdylar,
olary◊ käbir le ri bol sa o◊a bi ragyz dan
garΔylyk bildirdi. Üstesine-de, urΔu◊ ÿetiren
täsiri bilen günorta Δtatlary◊ kanun
çy karyjy eda ra lary azat bo lan gul lary
täze den gul çuly ga tabΔyr magy mak sat
edinÿän al dawa sal ma ga gö nük di ri len
„Gara kanunlary” kabul etdiler.
≈ol mad da lar dür li Δtat da dür li-dür lüdi
ler, ÿö ne, olary◊ käbir le rin de me◊zeΔlik
bardy. ≈ol ka nun la ra laÿyklyk da garaÿagyz
lar her ÿyl zäh met Δert na masyny
bag laΔmalydy lar, ol Δert na ma lar bo zu lan
ha latyn da tem mi be ril me gi göz ö◊ün de
tu tulÿardy; ene-a tasyny◊ ga ra magyn da
bo lan ça ga lar öz ho jaÿyn laryn da ÿö rite
iΔ täli mi ni al malydy lar, özem olary◊
ho jaÿyn lary ta rapyn dan ten tem mi si ni◊
be ril me gi ne-de rug sat edilÿär di; yk manda
lar bol sa eger-de olary◊ ÿowuz je rime
le ri tö lemäge gurby çat ma sa, hu susy
adam la ra satylyp bi linÿär di.
De mir gazykly lar mu◊a jo gap edip,
„ga raÿagyz lary◊ hu kugyny go ra maga
ge zek ge len de, goΔu luΔmaly” diÿen
pi ki ri beÿan edip baΔlady lar. 1867-n ji
ÿyly◊ martyn da Kong res Gü nor tany üÿtge
dip gur mak ba ra da akt ka bul et di we
gü nor ta Δtat lar da dö re di len hö kü met le ri
ret edip, ol ÿer le ri harby lar ta rapyn dan
do landyrylÿan bäΔ ok ru ga böl di. Di◊e
we pa darlyk ka samyny ka bul etmäge,
14-ün ji dü ze diΔi tassyk la ma ga we garaÿagyz
la ra ses ber mek hu kugyny bermäge
razy bo lan Δtat lar mun dan çykyp
bilÿär di ler.
Bu dü ze diΔ 1868-n ji ÿyl da ma kullandy.
So◊ky ÿyl Kong res ta rapyn dan
15-n ji dü ze diΔ ma kul lanyp, 1870-n ji
ÿyl da Δtat lary◊ ka nun çy karyjy eda ralary
ta rapyn dan ka bul edil di. Onu◊ Δerti
Δeÿle di: „AB≈-ny◊ raÿat laryny◊ ses
ber mek hu kugy AB≈-ny◊ hö kü me ti
ÿa-da haÿsydyr bir Δtaty◊ häki miÿet le-

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
ri ta rapyn dan onu◊ jynsy na, ten re◊ki ne
ÿa-da ö◊ki ÿag daÿy na de giΔli lik de ret
edil me li däl dir ÿa-da ÿoÿul maly däl dir.”
Pre zi dent Jon sony◊ azatlygyny täze
alan ga raÿagyz lary go raÿan we we zipe
baΔy na geç mek hu kugyn dan mahrum
et mek ar kaly ö◊ki kon fe de rant la ra
tem mi berÿän ka nun la ra we to goÿmagy
Kong resdäki ra di kal res pub li kaçy lary
ga har-ga za ba mün dür di. Kong re si◊ o◊a
bo lan ÿig ren ji Δeÿle bir artdy we li, Ameri
kany◊ taryhyn da il kin ji ge zek Δon da
Pre zi den te ynamsyzlyk bil dir mek – impiç
ment çäre le ri gi ri zil di.
Jon sony◊ nägi le lik dö redÿän esasy
ÿal◊yΔy Kong re si◊ je za landyryjy çärele
ri ne garΔylyk bil dir me gi we olary
berk ÿaz gar magy boldy. Ony aÿyp laÿan
duΔman laryny◊ ÿö◊käp biläÿjek i◊ uly
günäsi „we zi pe de gal mak ba ra daky”
ka nuny◊ (ol bol sa Se nat ta rapyn dan ö◊
we zipä bel le nen her bir iΔgäri iΔin den
aÿyr mak üçin, ÿe ne-de Se naty◊ ma kulla
magyny ta lap edÿär) bardygy na ga ramaz
dan, Kong re se we paly harby mi nistri
we zi pe sin den boΔat mak bi len onu◊
we zi pe li adam lary◊ gul luk möh let le ri
ba ra daky ka nuny boz magy boldy. Impiç
ment ba ra daky iΔe Se nat da ga ra landa,
Ka bi net ag zasyny iΔden aÿran da,
Jon sony◊ ka nun taÿdan öz ygtyÿarlyklaryny◊
çägin den çyk mandygy anyklandy.
Has mö hümrägi-de, Pre zi dent
bi len Kong res köp çü li gi ni◊ arasyn daky
ag za lalygy◊ dö re me gi sebäp li, Pre ziden
ti◊ çet leΔdi ril me gi ni◊ howply ÿagdaÿla
ra ge ti rip bil jek di gi anyk boldy.
Im piç ment baΔa bar mady we Jon son
ygtyÿarlyk möh le ti gu tarÿan ça, öz we zipe
sin de galdy.
1868-n ji ÿyly◊ iÿun aÿy na çenli
Kong res „Harby üÿt ge dip gur ma barasyn
daky” ka nun boÿun ça Ar kan zasy,
De mir gazyk we Gü nor ta Ka ro li na Δtatlaryny,
Lu izi anany, Jor jiÿany, Ala bamany
we Flo ri dany täze den ÿa ranlyga
ka bul et di. Üÿt ge dip gur lan bu ÿe di
Δtaty◊ kö pü sin de häkim le ri◊, we kil le ri◊
we se na tor lary◊ ag la ba kö pü si ÿur du◊
gü nor tasyn da de ger li täsi re we baÿly ga
eÿe bo lup, jan edÿän „hor junçy lardy”.
Raÿatlyk urΔun dan so◊ olar, bagtyny
täze azatlyk alan asly af ri kaly ame rikaly
lar bi len bir lik de syÿa sat da sy na mak
mak sady bi len Gü nor ta ge lip di ler. Lu i-
zi anany◊ we Gü nor ta Ka ro li nany◊ kanun
çy karyjy laryn da asly af ri kaly ameri
kaly lar orun lary◊ kö pü si ne my nasyp
bol du lar. Gü nor ta Δtat lary◊ gul çulyk dan
azat edi len so◊ky üçü si – Mis si si pi, Tehas
we Wir ji niÿa – ahyr so◊un da Kongre
si◊ Δert le ri ni ka bul et di we 1870-n ji
ÿyl da ÿe ne-de ÿa ranlygy◊ ha tary na kabul
edil di.
Gü nor tany◊ akÿagyz laryny◊ kö pü si,
syÿasy we dur muΔ pu dagyn da ga za nan
artyk maçlyk lary na howp aban mak dan
he der edip, ga raÿagyz lary◊ de◊lik gazan
mak ug run da et jek ta gal la laryny◊
ö◊ü ni al mak üçin, ka nu na ters gelÿän
ÿol lar dan peÿda landy lar. 1870-n ji ÿylda
bar ha artyp barÿan bi düz gün çi lik ler
Kong res ta rapyn dan „mej bur et mek barasyn
daky” ka nuny◊ ka bul edil me gi ne
alyp bardy. ≈ol ka nu na laÿyklyk da gulçulyk
dan azat edi len ga raÿagyz lary raÿat
hu kuk laryn dan mah rum et mek li ge synanyΔan
adam lar güÿç li je za landyrylyp
bil ner.
ÜŸTGEDIP GURMAGY÷
TA MAM LAN MAGY
Wagty◊ geç me gi bi len Gü nor tany◊
me se le le ri ni◊ ö◊ki kon fe de rant lary◊
garΔysy na berk den-berk ka rar lary◊ çykaryl
magy we duΔmançylygy◊ dowam
et me gi bi len çö zül me jek di gi has aÿdy◊
bolÿardy. 1872-n ji ÿyly◊ maÿyn da
Kong res kon fe de ra siÿany◊ ta rap darlaryny◊
takmy nan 500-ün den ga lanlaryny◊
syÿasy hu kuk laryny di keldÿän

6-NJY BAP: GA RAŸY≈LARY÷ GAP MA-GAR≈YLYGY
umumy „günäge çiΔlik” ka nunyny makul
lady.
ŸuwaΔ-ÿuwaΔdan Gü nor ta Δtat lar
ÿol baΔçy we zi pe le re de mok ra tik partiÿany◊
we kil le ri ni saÿlap baΔlady lar,
Δeÿle lik bi len „hor junçy lar dan” dü zülen
hö kü met ler gysylyp çy karyldy, garaÿagyz
lary bol sa ses ber mek den, ÿa-da
hö kü met de we zi pe eÿe le mek den sakla
nar ÿaly gor kuzdy lar. 1876-njy ÿy la
go laÿlan da, gü nor ta Δtat lary◊ di◊e üçüsin
de res pub li kaçy lar sak lanyp bil di ler.
≈ol ÿyl da çe ke leΔik li ge çen saÿlawlary◊
Ru ter ford Heÿzi◊ peÿdasy na ta mamlan
magy na goΔant bo lan söwda laΔygy◊
bir bö le gi hök mün de, res pub li kaçylar
düÿp li üÿt ge dip gur magy ta mamla
jakdygy na we gü nor tany◊ ÿer le rini◊
kö pü si ni de mok rat lar par tiÿasyny◊
elin de galdyr jakdyk lary na söz ber di ler.
Ö◊kü ler den ta pawutlylyk da, bu ÿyly◊
saÿlaw möwsü min de AB≈-ny◊ Pre ziden
ti ÿur du◊ taryhyn da il kin ji ge zek
saÿlawçy lary◊ se si ni◊ i◊◊än ujypsyz
artyk maçlygy bi len saÿlan maly boldy
– pre zi dent li ge res pub li kaçy saÿlandy.
1877-n ji ÿyl da Heÿz fe de ral goΔunlaryny◊
ga lanyny Gü nor tany◊ çägin den
çy kardy, Δeÿle lik bi len, olar ga raÿagyzlary◊
raÿat hu kuk laryny güÿje gi riz mek
jo gapkär çi li gin den el le ri ni çek di ler.
Gü nor ta he niz hem weÿran edi ji lik li
uruΔdan aÿ◊alyp bil meÿän nädogry dolandyrylyΔ
sebäp li bergä ba tan we jynspa
razlyk esasyn da dörän o◊Δuksyzlygy◊
on ÿyl lap dowam et me gi ze rarly ruh dan
düΔen bir se bit li gi ne galÿardy. Haÿp ÿeri,
jyns pa razlyk me se le sin de mil li syÿasaty◊
peÿkamy bir çet den beÿle ki bir
çe te yra◊ atÿardy. Çün ki res mi taÿdan
ol gü nor tany◊ akÿagyz ÿol baΔçy lary na
garΔy agyr je za landyr ma lary◊ ta rap dary
bo lan bol sa, in di ol ga raÿagyz lary◊ adamçylyk
mer te be si ni pe seldÿän her hi li
kem sit me le ri◊ ta rap darydy. XIX asyry◊
so◊ky çärÿe gi gü nor ta Δtat lar da „Jim
Kro u◊ ka nun laryny◊” agalyk eden döwri
boldy. Olar ga raÿagyz lary◊ akÿagyz lar
bi len bi le oka magyny ga da gan edip, olar
üçin aÿratyn mek dep le ri◊ gu rul magyny
tek lip et di, ola ra jemgyÿet çi lik ÿer le rine
– seÿil bag lary na, res to ran la ra, myhman
ha na la ra we Δ.m. bar magy ga da gan
et di ÿa-da çäk len dir di, Δeÿle hem, ses
bermäge gat naΔjak ga raÿagyz lar üçin
ÿö ri te salgyt lar we sowadyny bar laÿan
test ler gi ri zip, ga raÿagyz lary ses ber mek
hu kugyn dan mah rum et di.
Raÿatlyk urΔuny◊ ÿowuz hup bat lary
we ruhy päk li gin den ta pawutlylyk da,
taryhçy lar üÿt ge dip gur ma ga ba ha bermäge
ÿowuz çe me leΔdi ler. Olary◊ pi kiri
çe, Δol döwür syÿasy çaknyΔyk lary◊,
pa ra horlygy◊ we ykdy sadyÿe ti◊ yza galmagyny◊
gus saly döwri boldy. Gul lar
azatly ga çyk sa lar-da, de◊ hu kuk ga zanmady
lar. De mir gazyk azatly ga çy kan
gul lary◊ ykdy sady ta lap laryny ka na gatlandyr
magy baΔar mady. Gul çulyk dan
boΔady lan lary◊ eda rasy hem adam lary
syÿasy we ykdy sady müm kin çi lik ler bilen
üp jün edip bil jek ÿa-da olary sü temzor
luk dan we haÿbat-howp dan go rap
bil jek eda ra la ra bo lan uly mätäç li gi ni
ka na gat landyr magy baΔar mady. Hakykat
ÿü zün de, Gul çulyk dan boΔady lanlary◊
eda rasyny◊ iΔgär le ri ni◊ öz le ri köplenç
jyns pa razdy. Ga raÿagyz lar akÿagyz
gü nor taly lar dan go ran mak üçin, demir
gazykly akÿagyz la ra ÿüz tut maly
bolÿardy lar, olar bol sa Ku-K luks-K lan
ÿaly gu ra ma la ra bir leΔip, ga raÿagyzlary
gor kuzÿardy lar we ola ra öz hu kuklaryn
dan peÿda lan ma ga müm kin çi lik
ber meÿär di ler. Önüm çi lik se riΔde le ri
bol madyk ga raÿagyz lar ö◊ki ho jaÿynlaryn
dan kären de si ne ÿer al ma ga mejbur
bolÿardy lar we hat da, XX asyr da-da
garypçylyk da gü ze ran gör me li bol du lar.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
Üÿt ge dip gur mak döwrü ni◊ hö kü metle
ri uruΔ sebäp li weÿran bo lan gü nor ta
Δtat lary täze den di kelt mek de, jemgyÿet
köp çü li gi ne niÿet le nen hyz mat lary
artdyr mak da, hu su san-da, ga raÿagyzlar
we akÿagyz lar üçin salgyt tö leÿji leri◊
ha saby na mugt mek dep ler aç mak da
köp iΔ bi tir di ler. Ÿö ne boÿnuÿogyn günor
taly lar ÿü ze çy kan pa ra horçylyk ÿagdaÿlaryny
tu taryk edi nip (gü nor tany◊ Δu
ÿer le ri ne gaty ÿat bir ÿag day), ra di kal
re¤im le ri ÿyk mak da ulandy lar. Üÿt ge dip
gur magy◊ Δowsuzly ga uç ra magy asly
af ri kaly ame ri kaly lary◊ de◊hu kuklylyk
we azatlyk ug run da alyp ba ran gö reΔi ni◊
tä XX asyr da bu gö reΔ di◊e gü nor tany◊
me se le si däl-de, eÿsem äh lu mumy mil li
me selä öwrülÿänçä, ne ti je bermän li gi ni
a◊latdy. 9

6-NJY BAP: GA RAŸY≈LARY÷ GAP MA-GAR≈YLYGY
BARLY≈DYRYJY-DEMOKRATLAR,
GÜNORTALYLARY÷ GIZLIN TARAPDARLARY-
DEMIRGAZYKLYLAR WE GO≈UN GULLUGYNA
HÖK MANY ÇAGYRY≈A GAR≈Y GOZ GA LA÷
Ab ra ham Lin koln pre zi dent lik eden döwrü ni◊ bü tin dowamyn da ÿö redÿän syÿa saty na
güÿç li op po zi siÿa bi len çaknyΔmaly boldy. Hat da, de mir gazyk daky Δtat lar da-da o◊a garΔydaΔ
az däl di. Dog rusy, Raÿatlyk urΔy um masyz köp adamy◊ öm rü ni ke sip di we ha ra jat
ÿuwdupdy, beÿle ÿag daÿda bu garΔylyk bo laÿmalydy. Lin kolny◊ op po zi siÿasy, el bet de,
De mok ra tik par tiÿany◊ ha tar laryny je bis leΔdir di. Ol par tiÿany◊ kan di daty Ste fan Dug las
1860-njy ÿyl daky gö nü mel saÿlawlar da „azat” Δtat lary◊ se si ni◊ 44 gö te ri mi ni alypdy.
O p p o z i si ÿa n y ◊ g ü ÿ j i d e m i r g a z yk l y l a r y ◊ g e ç i r ÿä n s ö we Δ h e r e ke t l e r i n i ◊ n e t i j e si n e
b a g l yl yk d a b i r ö s ÿä r d i , b i r - d e p e s el ÿä r d i , ÿö n e u r Δ u ◊ n e t i j e l e r i n d e n n ä g i l e l i g i we L i n -
kolny◊ ygtyÿarlyk möhletini◊ uzaldylmagyndan nägileligi ilkinji bolup, demokratlar
däl-de, eÿsem Kong res bil dir di. Kong res 1861-n ji ÿyl da ÿa ranlyk goΔun laryny◊ Bul-Ran da
we Bolls-B luf da ÿe◊il mek le ri ni◊ sebäp le ri ni der◊e mek üçin, uruΔ alyp bar mak boÿun ça
Bilelikdäki komiteti döretdi. Respublikaçylary◊ agdyklyk edÿän Bilelikdäki komiteti Linkolny◊
hökümetini◊ urΔy alyp barmakda has agressiw bolmagynda, Δeÿle hem, gullary
gul çulyk dan boΔat makly ga baΔ goΔmagy na iter gi boldy.
„Umumy öz baΔdaklyk” par tiÿasyn dan ga raΔylyΔy ÿaly, käbir de mok rat lar ÿa ranlygy
di kelt mek üçin, gi◊ göwrüm li uruΔ ge çir mek li gi ada latsyzlyk ha sap laÿardy lar. Bu par tiÿa
içe ri to par barlyΔdyryjy-de mok rat lar hök mün de bel li boldy. To pary◊ has zandyÿa man agza
laryny ÿig renç bi len „gü nor taly lary◊ giz lin ta rap dar lary” diÿip at landyryp baΔlady lar.
Öz le ri ni◊ „harby” ÿa-da „pa ra hatçylykly” ga raÿyΔlary na ga ra maz dan, de mok rat lary◊
i◊◊än az sanlysy gul lary◊ azat edil me gi ugryn da de mir gazykly lary◊ gan dök me gi ne
degÿän iΔdi gi ne ynanÿardy. Ÿog sa-da, gul lary gul çulyk dan azat et mek li ge bo lan garΔylyk
ö◊räk den bäri par tiÿany◊ syÿa saty bo lup gelÿär di. My sal üçin, 1862-n ji ÿyl da, aslyÿe tinde
Kong res de bo lan de mok rat lary◊ her si Ko lum biÿa ok rugyn da gul çulygy ÿok et mek li ge
we beÿle ki ÿer ler de gul çulygy ga da gan et mek li ge garΔy ses ber di. Esa san, bu op po zi siÿa
g a r y p i Δ ç i l e r, hu su s a n - d a G ü nor t a d a a z at b o l a n g u l l a r y ◊ D e m i r g a z y g a gö ç m e k l e r i n d e n
gorkÿan irlandlar we nemes katolik-göçmenler girÿärdi. ≈u pikirler bilen öjügip, olar 1862-
n ji ÿyl da De mir gazygy◊ en çe me Δähe rin de jyns pa razçylykly pitnäni ama la aΔyrdy lar.
1863-n ji ÿyly◊ ÿanwaryn da Azat ediΔ jar na masyny ka bul et mek bi len Lin koln onu◊
ge çirÿän urΔuny◊ mak sat laryny◊ bi ri ni◊ gul çulygy ÿok et mek di gi ni anyk gör kez di. Bu
urΔy De mir gazyk da köp ler ma kul la mak dan daΔda durÿardy. My sal üçin, In di ana we Ilino
ÿ Δ t at l a r y n y ◊ k a nu n ç y k a r y j y e d a r a l a r y kon fe d e r a si ÿa b i l e n ÿa r a Δ y g a we L i n kol n y ◊
„ga zaply, paÿhassyz we wyj dansyz” jar na masyny ret etmäge çagyrÿan ka nun lary ka bul
et di ler.
UrΔu◊ alnyp baryl magy bi len De mir gazyk da dörän gap ma-garΔylyk Lin kolny◊ adamlary
su da ge tir mek ba rasyn daky buÿrugyny wagt laÿyn ça ÿatyr magy na alyp bardy we
goΔuna çagyrmaklyga garΔylyk görkezilen hem-de gozgala◊ turzanlara kömek we goldaw
berlen ÿerlerde komendant sagadyny girizmäge ony mejbur etdi. Dartgynly döwürde
Konstitusiÿa aklaÿan-da bolsa, raÿat kanunlaryny◊ Δunu◊ ÿaly bozulmagy Linkolny
tankyt la ma ga de mok rat la ra ÿe ne bir müm kin çi lik ber di. Harby mi nistr Edwin Sten ton gazap
bi len ko men dant sa gat laryny gi rizÿär di, Δeÿle hem, köp mü◊ adam, esa san-da,
gü nor taly la ra raÿdaΔ bo lan lar tus sag edil di.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
Ÿa ranlygy◊ iΔçi güÿjü ne ÿi ti mätäç lik çek me gi AB≈-ny◊ taryhyn da il kin ji ge zek hökmany
goΔun gul lugy na çagyr makly ga ge tir di. GoΔun da gul luk et jek le ri◊ ka daly gel me gi ni
„gol da mak” mak sady bi len 1863-n ji ÿyl da ama la aΔyry lan bu hök many çakylyk i◊◊än köpler
de hö kü me te garΔy nägi le lik dö ret di. Aÿratyn-da, Pen silwa niÿa da, Ogaÿo da, In di ana da
we Wiskonsinde oppozisiÿa güÿçlüdi, hatda, bu çagyrylyΔy güÿç bilen amala aΔyrmak üçin
ol ÿer le re fe de ral goΔun laryny-da ug rat maly boldy.
Bir zady aÿt maly, çagyrylÿan özü ni hünär siz iΔçi ni◊ bir ÿyllyk gir de ji si töwe re gi
bo lan 300 dol la ra „satyn alyp-da” bilÿär di. Bu ÿag daÿ bu urΔu◊ „baÿlary◊ urΔy we garyplary◊
gö reΔi” boldy diÿen umumy pi kir kon fe de ra siÿany◊ käbir to par laryn da-da düÿp li
p i k i r i ◊ d ö r e m e g i n e ÿa r d a m e t d i .
1863-n ji ÿyly◊ tom sun da Nÿu-Ÿork da çagyryΔa i◊◊än güÿç li garΔylyk gör ke zil di. ≈ol
ÿyl De mok ra tik par tiÿany◊ bolÿan Δähe ri Nÿu-Ÿork da, gul lu ga çagyr mak bi len meΔgul lanan
iΔgärleri◊ ençemesi öldürildi. Iÿul aÿynda polisiÿany◊ goragy astynda iΔ taΔlaÿyΔlara
gat naΔÿan ir land iΔçi le ri ni◊ ÿe ri ne iΔlet mek üçin bir to par ga raÿagyz Δähe re ge ti ril di. ≈ol
bir wagt da gowy ha sap lan maÿan çagyryΔa ilaty çek mek mak sady bi len häki miÿet ler loto
reÿa ge çir di ler. Bu iki wa kany◊ bir wagt da bo lup geç me gi pitnä◊ tur magy na ge tir di, ol
pit ne wagtyn da ga raÿagyz lary◊ ÿaΔaÿan birnäçe ÿer le ri, çagyryΔ no kat lary we pro tes tant
but ha na lary ÿok edil di, Δeÿle-de, azyn dan 105 adam öl dü ril di. Di◊e Ge tiz börg den ÿaranlygy◊
polk laryny◊ birnäçe bö lüm le ri ge len den so◊, Δäher de ÿe ne ter tip-düz gün
di kel dil di.
≈eÿle-de, Δol Raÿatlyk urΔuny◊ i◊ bel li wa kasy bo lup geç di. Ol Ogaÿo Δtatyn da gu berna
torlyk we zi pe si ne de mok rat lar dan kan di dat Kle ment Wal lan di gamy◊ iΔi di. Äh ti mal, ol
öz kandidaturasyna köp goldaw almak isländir, Wallandigam ÿerli möçberde haÿsydyr bir
harby to par lanyΔygy düz mek li gi◊ ga da gandygy na ga ra maz dan, Lin kolny◊ syÿa satyny
ÿi ti tankyt et di, onu◊ öz at landyryΔy ÿaly „ga raÿagyz lary azat et mek we akÿagyz lary gul
et mek ug run daky urΔy” gu tar mak üçin, gep leΔik le re baΔla ma ga çagyrdy. Ÿa ranlyk goΔunlary
onu◊ öÿü ne kürsäp gir di ler we to pa la◊çyny tus sag et di ler. De mok rat lar, Δeÿle-de,
birnäçe res pub li kaçy Δol wagty◊ özün de Wal lan di gamy◊ tus sag edil me gi ni◊ ka nunydygy
ÿa-da däldigi baradaky meseläni gozgady. Linkoln o◊a jogap edip, Wallandigamy◊ gubern
a t orl yk we z i p e si n e hö d ü r l e n e n ÿe r i b o l a n kon fe d e r a nt l a r d a n go r a g h a t a r y n y ÿol l a d y.
Ka na da barÿan ÿo lun da ol öz saÿlaw ö◊ündäki kam pa niÿasy bi len meΔgul landy, ÿö ne ol,
bary bir, bu saÿlawda ÿe◊iΔ ga zanyp bil me di.
Ÿa ranlyk goΔun laryny◊ 1863-n ji ÿyl da Wiks berg de we Get tis berg de ga za nan ÿe◊iΔle rine
ga ra maz dan, de mok ra tik par tiÿa dan kan di dat-y la laΔdyryjy lar ÿur du◊ bet bagtçylygyndan
we halky◊ jynsparazlyk duÿgularyndan peÿdalanjak bolup, jan etmeklerini dowam
edÿär di ler. Dog ru dan-da, De mir gazyk da ga raÿyΔ gowy däl di, Lin koln 1864-n ji ÿyly◊
noÿabryn da özü ni◊ ikin ji möh le te saÿlan jagy na ynan maÿardy. ≈ol ÿyl de mok rat lar dan
iki ÿyl mun dan ozal Lin kolny◊ goΔuny◊ se ker de li gin den aÿran ge ne raly Jorj Mak kel lan
prezidentlige kandidat görkezilipdi. Makkellany◊ orunbasarlygyna kandidat Wallandigany◊
ÿakyn ÿa ranydy. Ÿö ne, de mok rat lary◊ eden umyt lary na ga ra maz dan, Mak kel lan
par tiÿany◊ mak sadyny◊ urΔy ta mam la mak ug run daky gep leΔik ler di gi ni yg lan et mek den
boÿun gaçyrdy. Her ni çik-de bol sa, 1864-n ji ÿyly◊ noÿabr aÿyn da Lin koln Mak kel lany
aslyÿe tin de Nÿu-Jer si we De lawer den baΔga äh li Δtat da a◊satlyk bi len ÿe◊di. 8

7- N JI
BAP
ÖSÜ≈ WE
ÖWRÜ LI≈IK
Trans kon ti nen tal
de mirÿo lu◊ gur luΔygy,
1868-n ji ÿyl.

7-N JI BAP: ÖSÜ≈ WE ÖWRÜ LI≈IK
„Siwilizasiÿa emläk
mukaddesligine daÿanÿar”
Änd ru Kar ne gi, 1889-njy ÿyl
Ame ri kany◊ Bir leΔen ≈tat lary iki urΔu◊
– Raÿatlyk urΔuny◊ we Bi rin ji Ja han
urΔuny◊ aralygyn da kämil leΔdi. Ÿarym
asyr dan-da az wagt aralygyn da ol oba
ÿer li res pub li ka dan uly-uly Δäher li ÿurda
öwrül di. Oba lary◊ araçägi ÿi tip git di.
Äpet fab rik ler dir po lat ere di ji zawod lar,
trans kon ti nen tal de mirÿol lary, baÿ Δäherler,
iri fer ma lar Ame ri kany◊ ala mat laryna
öwrül di. Ÿö ne, bu zat lary◊ hem me si
de giΔli kynçylyk lary◊ hem peÿda bolmagy
na alyp bardy. Äh li ÿur du◊ çäginde
ÿe ke-ÿe ke lik de ÿa-da bi ri-bir le ri bilen
bi le leΔip do landyrylÿan te le ke çi lik
se na gat da agalyk edip baΔlady. IΔ Δert leri
öwer lik däl di. ≈äher ler bol sa Δeÿle çalt
ösÿär di we lin, hat da, san taÿdan artyp
barÿan ilatyny jaÿ bi len üp jün et mek den
we do landyr mak dan ejiz gelÿär di.
TEHNOLOGIŸA WE
ÖZ GE R I≈LI K LER
Bir ÿazyjy: „Raÿatlyk urΔy ÿur du◊
taryhyn da bit me jek ÿa rany◊ yzy ÿaly
yz galdyrdy. Ol ÿe ke je he re ke ti bi len
20–30 ÿyl ozal baΔla nan öz ge riΔlik le ri
sah na laΔdyrdy...” diÿip ÿazÿar. Harby
is leg önüm çi li gi◊ dep gi ni ni çalt laΔdyrdy
we po lady◊, bu gu◊ we elekt ri gi◊ ulanylmagy
na esas la nan pu dak lary◊ ykdysady
ösüΔi ni tiz leΔdir di. Ylym we oÿlap
tapyjy lary◊ pu dagy-da ö◊e täze ädim
ät di. 1860-njy ÿy la çen li oÿlap tapyjy lara
36 mü◊ü ne dip lom be ril di, so◊ky 30
ÿyl da açyΔlary◊ 440 mü◊ü ne, XX asyry◊
bi rin ji çärÿe gin de bol sa ÿarym mil li on
çe me si ne dip lom be ril di.
Baryp-ha, 1844-n ji ÿyl da Sa mu el
Morz elekt rik te leg rafyny kämil leΔdirdi
we tiz wagt dan ÿur du◊ uzak çet le ri
te leg raf sü tün le ri ni◊ we sim le ri ni◊ gür
top lumy bi len ör tül di. 1876-njy ÿylda
Alek sandr Gre hem Bell te le fon desgasyny
köp çü li gi◊ hyz matyn da goÿdy
we ÿarym asyry◊ için de te le fon en jamlaryny◊
16 mil li on sanysy ÿur du◊ so si al
we ykdy sady dur muΔyny çalt laΔdyrdy.
1867-n ji ÿyl da hat ÿazÿan maΔyny◊,
1888-n ji ÿyl da arif mo met ri◊ we 1897-
n ji ÿyl da kas sa en jamyny◊ oÿlanyp
tapyl magy te le ke çi li gi◊ has çalt ös megi
ne ÿar dam et di. 1886-njy ÿyl da ÿa salan
li no tip des gasyny◊, so◊ra towlanyp
iΔleÿän çap en jamyny◊, kagyz sa raÿan
des gany◊ oÿlanyp tapyl magy bir sa gat da
8 sahy paly ga ze ti◊ 240 mü◊ nus gasyny
çap etmäge müm kin çi lik ber di. To mas
Alwa Edi sony◊ elekt rik çy rasy mil lion
lar ça jaÿa ÿagtylyk ber di. Edi son fo-

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
nog rafy „gep leÿän maΔyny” hem oÿlap
tapdy. So◊ra ol Jorj Ist me ne ki no film
dö retmäge ÿar dam et di. Ylmy açyΔlary◊
Δu ag za lan laryny◊ we bir to par ulanylmagy
hem me pu dak lar da diÿen ÿaly
zäh met ön dü ri ji li gi ni◊ de re je si ni ÿo karlandyrdy.
≈ol bir wagt da mil li se na gaty◊ esasy
bo lan ga ra me tal lur giÿa-da ös di. Onu◊
ös me gi ne ÿo kary ÿe◊il lik li paç tö le gi
ÿar dam et di. BaΔda gün do gar Δtat larynda
jem le nen de mir se na gaty ge ologlar
ta rapyn dan täze mag dan kän le ri ni◊,
hu su san-da Sÿu pi ri or kö lü◊ go laÿyn da
Me sa bi atly täze de mir kän ler to paryny◊
açyl magy bi len gün ba ta ra ta rap süÿΔdi.
Bu de mir se na gaty so◊ra dünÿäni◊ i◊
iri ön dü ri ji le ri ni◊ bi ri ne öwrül di. De mir
mag dan lary ÿe ri◊ ÿü zü ne çykyp ÿatyrdy
we ony açyk usul bi len aly ber me li di.
Dü zü min de hi mi ki garyndy lar ujypsyz
bo lan ÿer li de mir mag danyn dan ö◊küler
den on es se az çyk dajy et mek bi len
ÿo kary hil li po lat al mak bolÿardy.
KARNEGI WE POLAT ASYRY
Ändru Karnegi, esasan, AB≈-ny◊ polat
önümçiligini◊ uly depgin bilen ösmegine
jogapkär bolan adam. ≈otlandiÿadan 12
ÿaΔly çagaka, Amerika gelen Karnegi öz
zäh met ÿo luny nah-ma ta fab ri gin de saraÿjylyk
dan baΔlap, so◊ra te leg rafçy, so◊
Pen silwa niÿa de mirÿo lun da gul lukçy
bo lup iΔle di. Kar ne gi 30 ÿaΔy dolÿança,
tygΔytlylyk bi len pu luny ÿyg na magy
baΔaryp, so◊ra ÿyg nan pu luny 1865-n ji
ÿylda demir önümçiligine maÿa goÿÿar.
Bir küç ÿyly◊ için de ol de mir köp rü leri,
de mir sep le me le ri we lo ko mo tiwleri
ön dürÿän öz baΔdak kom pa niÿa lary◊
düÿbü ni tutÿar ÿa-da baΔga kom pa niÿalary◊
paÿlary na eÿe bolÿar. 10 ÿyl dan
so◊ bolsa Pensilwaniÿada, Monongahila
derÿasyny◊ ÿa kasyn da AB≈-da i◊ iri polat
ere di ji zawody gurÿar.
Kar negä, Δeÿle-de, koks önüm çi li gi,
Ÿo karky kö lü◊ ÿa kasyn dan kö mür we
de mir mag danyny çy kar maklyk, Beÿik
köl lerdäki gämi ler we Eri kö lü ni◊ ÿakasyn
daky de mirÿol çe ki len gämi du ralgasy
de giΔli dir. Beÿle ki on lar ça kär hana
lar bi len bir leΔip, ol de mirÿol laryny◊
we suw ÿol laryny◊ eÿe le ri ne öz Δer ti ni
ÿö re dip bilÿär di. Onu◊ maÿa-baÿlygy
önüm çi li gi gi◊eltmäge we köp sanly
iΔçi le ri haky na tut ma ga müm kin çi lik
berÿär di. ≈on dan ö◊ Ame ri ka se na gaty◊
Δeÿle ösüΔü ni hiç görmän di.
Kar ne gi ni◊ fir masy po lat se na gatynda
uzak agalyk eden-de bol sa, ol hiç
ha çan mag dan we kö mür çy kar makda,
ulag lar da we po lat eret mek de absolÿut
agaly ga eÿe bo lup bilmän di. XIX
asyry◊ 90-njy ÿyl laryn da onu◊ has kuwwatly
fir ma dö ret mek howpuny dö re den
täze bäs deΔ-kär ha na lar ony bäs deΔli ge
çagyrdy lar. Kar ne gi has-da kuwwatly
kär ha na dö retmäge söz be rip di. Ÿö ne
in di eÿÿäm gar taΔan we gu jur dan ga lan
Kar ne gi öz kär ha na laryny wagty◊ geçme
gi bi len ÿur du◊ mö hüm de mir we
po lat baÿlyk laryny◊ kö pü si ni özün de
jem le jek we iΔlet jek gu ra ma bi len birleΔdirmäge
mej bur boldy.
KOR PO R ASI ŸAL A R W E
ŀHERLER
1901-n ji ÿyl da ag zalyp geçi
len bir leΔik ze rarly dörän „Bir leΔen
≈tat lary◊ po lat kor po ra siÿasy” 30 ÿyly◊
dowamyn da ama la aΔyrylÿan iΔi, ÿagny
öz baΔdak se na gat kär ha na laryny◊ döwlet
de re je sindäki fe de ral ÿa da mer kez leΔen
kom pa niÿa la ra bir leΔme gi ni Δe kil lendir
di. Raÿatlyk urΔy döwrün de baΔla nan
bu iΔ 1870-n ji ÿyl lar da te le ke çi ler de aΔa
ön dü rü ji lik sebäp li, nyrh lary◊ pe sel megi
ni◊ müm kin li gi ba rasyn da howsa la lar
peÿda bo lan da baΔlandy. Olar: „Egerde
ön dü ri ji lik we ba zar lar gö zeg çi lik de

7-N JI BAP: ÖSÜ≈ WE ÖWRÜ LI≈IK
sak lan sa, on da bi ri-bi ri bi len bäs leΔÿän
kär ha na lary bir kom pa niÿany◊ çäginde
bir leΔdir mek baΔar dar” diÿip anyk
düΔün di ler.
Um masyz maÿany elin de jemläp, iΔi
he miΔe lik esas da ug rukdyryp we söwdasatygy◊
ol ÿa-da bu pu dagyn da agalyk
edip, kor po ra siÿa lar goÿum goÿujy lary
ba taÿan ha lat laryn da çäk li jo gapkär çi ligi
bi len we ÿo kary düΔewünt li li gi bi len
özü ne çekÿär di ler. Trest ler öz gaz nalaryny
umumy ÿol baΔçyly ga yna nan ençe
me kor po ra siÿa lary bir leΔdirÿär di ler.
Olar uly möç berdäki ge leΔik le ri amala
aΔyryp, iΔi mer kez leΔdi ri len usul da
ÿö re dip, oÿlap tapyΔ pa tent le ri ni satyn
alyp bilÿär di ler. Uly ma liÿe müm kinçi
lik le ri ola ra iΔ çäk le ri ni gi◊eltmäge,
daΔary ÿurt bäs deΔle ri bi len gö reΔmäge,
iΔçi le ri◊ boÿnu na öz sü tem li Δert le rini
(iΔçi ler he re ke ti güÿç alyp baΔlapdy)
dak ma ga müm kin çi lik berÿär di. Trestler
de mirÿol lar dan öz ÿük le ri ni daΔa mak
üçin, ar zan nyrh-tö leg le ri bel let me gi gazanÿardy
lar. Olar ÿur du◊ syÿa saty na-da
öz täsir le ri ni ÿe tirÿär di.
Jon Rok fel ler ta rapyn dan dö re di len
AB≈-da i◊ ir ki we i◊ uly kor po ra siÿalary◊
bi ri bo lan „Stan dard oÿl kom paniÿany◊”
yzy sü re çi git ÿagy, gurΔun,
Δe ker, temmäki, re zin önüm çi li gi boÿunça
Δo◊a me◊zeΔ bir leΔme ler dö re di lip
baΔlandy. Ti za ra ga za ba mü nen ÿe keba
ra te le ke çi ler se na gat da „öz ÿer le ri ni◊
daΔyny ker tik le me li” bol du lar. I◊ esasylary
Fi lip Ar mor we Gus taw Swift bo lan
i◊ esasy et ön dü ri ji le ri◊ dör dü si et tresti
ni dö ret di. Saÿrus Mak kor mi ki◊ firmasy
orak maΔyn laryny◊ önüm çi li gin de
agalyk edÿär di. 1904-n ji ÿyl da ge çi ri len
bar lag ö◊ öz baΔdak he re ket eden 5 mü◊
sany se na gat fir masyny◊ 300 tres te birleΔen
dik le ri ni gör kez di.
Bir leΔmek meÿli baΔga pu dak larda-da,
hu su san, ulag we ara gat naΔyk
kär ha na laryn da-da ÿü ze çykdy. Ÿurt da
ara gat naΔyk eda ra laryny◊ iri bir leΔmele
ri ni◊ il kin ji si bo lan „Wes tern ÿu nion”
te leg raf-te le fon kom pa niÿasyny◊
yzy sü re „Bell te le fon sis tem” fir masy,
so◊ra-da „Ame ri kan te le fon änd te legraf
kam pa ni” bir leΔme le ri dö re dil di. Tele
ke çi Kor ne li us Wan der bil de mirÿollary◊
ge çi riΔ ukybyny ÿo kar landyr mak
üçin, olary öza ra bir leΔdir me li di gi ni
bil di. Ol 13 sany aÿry-aÿry de mirÿoly
uzynlygy 380† bir bü tewi Nÿu-Ÿork –
Buf fa lo esasy ÿo la bir leΔdir di. 1870-n ji
ÿyl lar da ol Çi ka go we Deÿt roÿta barÿan
ÿol lary satyn aldy we „Nÿu-Ÿork sentral
reÿl ro ud sis te mi” dö ret di. ≈u lar ÿaly
bir leΔme ler AB≈-ny◊ beÿle ki de mirÿollaryn
da-da peÿda boldy we tiz wagt dan
olary◊ i◊ esasy ÿol lary na we „ul gamlary
na” öwrül di hem-de ola ra az sanly
adam eÿe çi lik et di.
≈äher ler täze se na gat be de ni◊ nerw
mer ke zi ne öwrül di. Ol bü tin ÿur du◊
ykdy sady güÿç le ri ni: çalt ösÿän maÿalary◊
top lumyny, iΔewür we ma liÿe edara
laryny, de mirÿol top lum laryny, bu rugsaÿan
tur baly fab rik le ri, um masyz iΔçi
we gul lukçy to par laryny özün de jem le di.
Göz açyp-ÿu masy salym da daΔary ÿurtlu
lary we Δähe ri◊ çet le rindäki adam lary
ben di edÿän obajyk lar ösüp, Δäher çe le re,
Δäher çe ler bol sa uly Δäher le re öwrülÿärdi
ler. Eger 1830-njy ÿyl da 8 mü◊ adam
ilatly Δäher ler de her on bäΔ adam dan biri
ÿaΔaÿan bol sa, on da 1860-njy ÿyl da
alty adam dan bi ri, 1890-njy ÿyl da bolsa
Δäher we oba ilatyny◊ gat naΔygy 1 :
3,3 ÿet di. 1860-njy ÿyl da AB≈-da en tek
ilaty bir mil li ona ÿe ten Δäher ÿokdy, 30
ÿyl dan so◊ bol sa Nÿu-Ÿork da 1,5 mil lion,
Çi ka go bi len Fi la del fiÿa da bir mil lion
adam ÿaΔaÿardy. ≈u otuz ÿyly◊ içinde
Fi la del fiÿany◊ we Bal ti mory◊ ilaty
iki es se, Kan zas-Si ti ni◊ we Det roÿty◊ky

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
dört es se, Kliwlen di◊ki 6 es se, Çi kagony◊ky
10 es se artdy. Min ne apo li si◊,
Oma hany◊, Neb ras kany◊ we Raÿatlyk
urΔy baΔla nan wagty çak la◊ Δäher çe ler
bo lan köp Δäher le ri◊ ilaty 50 we on danda
köp es se artdy.
DEMIRŸOLLAR,
GÖR KEZ ME LER WE
NYRH-TÖLEGLER
De mirÿol lar gi◊eÿän ÿur du◊ i◊◊än
mö hüm bö le gi ne öwrül di, ÿö ne Δo nu◊
bi len bir lik de bu ul gam da düz gün bozma
lar artdy. Uly ÿük daΔaÿan lar az töleg
tö leÿär di ler, çün ki olary◊ tö legle
ri ni◊ möç be ri ni◊ bir bö le gi az ÿük
daΔaÿan lary◊ tö leg nyrhy na goΔu lupdy.
Bu bol sa Δeÿle-de ge çilÿän aralygy◊
uzak-ÿakynlygy na ga ra maz dan, demirÿol
lary◊ käbir le rin de ÿük daΔaÿanlary◊
käbir le rin den, beÿle ki le re ga ran da,
köpräk tö leg alnypdyr, Δeÿdip, tö leg lere
ge zek ge len de, ada latsyzlyk lar ÿü ze
çykypdyr we kom pa niÿa lary◊ he re keti
ne nägi le lik bil di ri lip dir. Üs te si ne-de,
bäs deΔlik ze rarly Δäher le ri◊ arasyn da
birnäçe kom pa niÿa la ra de giΔli bö lek le re
bö lü nen käbir de mirÿol lar da ÿük daΔamagy◊
nyrhy pes bol sa, di◊e bir li niÿa
ta rapyn dan hyz mat edilÿän de mirÿo lu◊
bel li aralygyn da ÿük daΔa mak nyrhy
um masyz ÿo kary bolÿardy.
Çi ka go dan 1280 km likdäki Nÿu-
Ÿor ka ÿük iber mek Çi ka go dan birnäçe
ÿüz km likdäki ÿe re ÿük ibe ren den has
ar zan düΔÿär di. ≈o nu◊ üçin-de, kompa
niÿa lar öz ara laryn daky bäs deΔli gi
ÿatyrÿan we ö◊ yla laΔy lan nyrh-tö leg den
alynÿan düΔewün di de◊ bö lüΔmek ba rada
yla laΔyk bag laΔma ga baΔlady lar.
Bu iΔ usuly na halky◊ nägi le li gi, tolgun
ma lary Δeÿle bir ÿo kary boldy we li,
Δtat lary◊ hö kü met le ri mu nu◊ garΔysy na
ad mi nist ra tiw çäre le ri görmäge mej bur
bol du lar. Olar käbir ne ti je ler be ren-de
bol sa, bu umumy halk me se le si di we
ol mu◊a Kong re si◊ goΔul magyny ta lap
edÿär di.
1887-n ji ÿyl da Pre zi dent Grower
Kliwlend Δtat lar da i◊◊än ÿo kary demirÿol
nyrh-tö leg le ri ni, pul lary, ÿe◊illik
le ri we gat naw nyrh laryny◊ dür li-dürli
bol maklygyny ga da gan edÿän, ÿagny
tö leg le ri aralygy◊ uzak-gys galygy na
baglylyk da ada latly al maklygy ta lap
edÿän „Söwda ba ra daky ka nu na” gol
çek di. Kong res ka nuny◊ ÿe ri ne ÿe ti ri liΔine
gö zeg çi lik et me gi hem nyrh-tö leg le ri
we de mirÿol düz gün-ter ti bi ni saz laΔdyrmaklygy
Δta ta ra bar lag söwda to paryna
tabΔyrdy. Em ma mu◊a ga ra maz dan,
bu me se le ler ba batyn da ka nuny◊ güÿje
gi ren il kin ji onÿyllyk lary◊ dowamynda
de mirÿol lar kon serwa tiw Ÿo kary
kazyÿe ti◊ ka rar laryn dan peÿda landy lar,
ne ti je de, olar Δta ta ra bar lag söwda toparyny◊
ta gal la laryny ÿoÿdy lar.
Kliwlend daΔary ÿurt dan gelÿän
haryt la ra ÿo kary nyrh-tö le ge garΔy göreΔe
iΔe◊◊ir gat naΔdy. Ÿo kary nyrhtö
le ge de giΔli bu çäre Raÿatlyk urΔy
wagtyn da örän ze rur çäre le ri◊ bi ri hökmün
de bu se bi ti◊ syÿa satyny ÿö ret mekde
Δol wagt agalyk eden res pub li kaçy
pre zi dent le ri◊ ga ra magyn daky syÿa sat
hök mün de ka bul edil di. De mok rat lardan
bo lan Pre zi dent Kliwlend bol sa ony
ÿurt da ÿaΔaÿΔy◊ gym mat la magyny◊ we
trest le ri◊ aΔa çaltlyk da ÿaÿra magyny◊
düÿp sebäbi ha sap laÿardy. Köp ÿyl geçip,
nyrh-tö leg me se le si syÿasy me se le
bol maklygyn dan daΔlaΔan da, 1880-n ji
ÿyl da de mok rat lar „paç lary◊ di◊e girdejä
salyn magyny” ta lap et di ler we
tiz den-tiz bü tin ÿurt da re for ma la ra
çagyryΔlar ÿa◊landy. ≈ol ala dany◊ çö-

7-N JI BAP: ÖSÜ≈ WE ÖWRÜ LI≈IK
zül me li di gi ba rasyn daky duÿduryΔla ra
ga ra maz dan, 1887-n ji ÿyl da Kliwlend
Kong re si◊ ö◊ün de eden ÿyllyk ÿüz lenme
si bi len halk da howsa la dö ret di, çünki
ÿüz len me sin de ÿur du◊ se na gatyny
daΔary ÿurtly bäs leΔik den go ra mak üçin
niÿet le nen ÿö relgäni öz içi ne alÿan berk
çäre le ri güÿç li ÿaz gardy.
Paç lar ba ra daky me se le 1888-n ji
ÿyl da ge çi ri len pre zi dent saÿlawlarynda
esasy me se le boldy we go ra magy◊
(pro tek si oniz mi◊) ta rap dary bo lan respub
li kaçy kan di dat Ben ja min Gär ri son
azajyk ses ta pawudy bi len üs tün çykdy.
Saÿlawçy lary na be ren wa dasyn da du rup,
Gär ri son 1890-njy ÿyl da Mk Kin li paç
ka nunyny◊ ma kul lan magyny ga zandy.
≈ol ka nun di◊e ösen se na gat pu dagyny
go ra magy däl-de, eÿsem in di „ÿör jenÿör
jen edip baΔlan” se na gat lary◊ ösüΔini
çalt landyr magy-da göz ö◊ün de tutdy.
Bel le nen täze paç lar ze rarly bö lek leÿin
sa tuwda haryt lary◊ ba hasyny◊ ÿo kar lanmagy
bol sa öz ge ze gin de köp çü lik leÿin
nägi le lik dö ret di.
≈ol döwür de jemgyÿet de trest le re
bo lan ÿig renç duÿgusy bar ha güÿç len di.
Gen ri Jorj we Edward Bel la mi ÿaly refor
maçy lar ta rapyn dan er bet ÿaz gar mala
ra se zewar bo lan äpet kor po ra siÿa lar
in di çe ke leΔik li syÿasy me selä öwrüldi.
≈ör man ta rapyn dan tek lip edi lip,
ma kul la nan Trest le ri◊ garΔysy na bolan
ka nun mo no po liÿa lary◊ dar gadylmagy
na gö nük di ri lip di we Δta ta ra er kin
söwdany çäk len dir me gi na zar da tut mak
bi len bi le leΔik le ri◊ äh li si ni ga da gan etdi,
ka nuny◊ ber jaÿ edil me gi ni üp jün
edÿän, birnäçe çäre ler top lumyny, Δol
san da, berk je za çäre le ri ni hem iΔläp
düz di. Gaty bir çürt-ke sik bol madyk
umumy laΔdyr ma lary beÿan eden Δol kanun
güÿje gi ren den so◊, kän bir ne ti je li
bol mady. Ÿö ne Δon dan on ÿyl ge çenden
so◊, Te odor Ruzwel ti◊ pre zi dent lik
eden döwrün de Δol ka nun dan üs tün lik li
peÿda lanyldy we Pre zi den ti◊ „Trest leri◊
baΔyny aÿlandyryjy” diÿen ada eÿe
bol magy na alyp bardy.
OBA HOJALYGYNDAKY
REWOLŸU SIŸA
Se na gat da uly üs tün lik ler ga zanylandygy
na ga ra maz dan, ÿur du◊ ilaty,
esa san eke rançylyk bi len meΔgul lanmagyny
dowam et dirÿär di. Raÿatlyk
urΔun dan so◊ önüm çi lik de ge çi ri len
rewolÿu siÿa bi len bir wagt da oba hojalygyn
da-da bo lup ge çen düÿp li öz geriΔlik
ler, hu su san, el bi len edilÿän iΔleri◊
maΔyn lar bi len edil me gi ne ge çil me gi
bi len bagly boldy we eger ö◊ler ekerançylyk
adam lary◊ esasy gün-gü ze ran
çeΔme si bo lan bol sa, in di ol oba ho jalyk
haryt laryny◊ söwdasy na öwrül di. 1860–
1910-njy ÿyl lar aralygyn da AB≈-da ferma
lary◊ sany üç es se artyp, 2 mil li on dan
6 mil li ona ÿet di, ekilÿän ÿer le ri◊ çägi
bol sa iki es se den hem gi׊p, 160 mil li on
gek tar dan 352 mil li on gek ta ra ÿet di.
1860–1890-njy ÿyl lar aralygyn da
bug daÿ, mek ge jöwen we pag ta ÿaly esasy
däne önüm le ri◊ ön dü ri liΔi ÿur du◊
ö◊ki gör ke zi ji le ri ni◊ äh li sin den ozup
geç di. ≈ol bir döwrü◊ için de ÿur du◊
ilaty hem iki es se den-de köp artdy, özide
esasy ösüΔ Δäher le ri◊ paÿy na düΔdi.
Ÿö ne, ame ri kaly daÿhan-mülk dar lar
Δun ça däne we pag ta ös dü rip ÿe tiΔdirdi
ler, Δun ça sygyr we do◊uz eti ni aldylar,
ÿü◊i Δeÿle köp ön dür di ler we lin, ol
di◊e bir ame ri kaly iΔçi le ri we olary◊
maΔga la laryny üp jün etmäge ÿet mek bilen
çäk lenmän, hat da he miΔe arty gam
galÿardy.
Adaty bol madyk Δeÿle ne tijä birnäçe
sebäp ÿar dam et di. ≈o lar dan bi ri günba
ta ra süÿΔmek, beÿle ki si bol sa oba
ho jalygy na me ha ni za siÿany◊ gi ri zil-
(dowamy 177 sahypada)

AΔak da Ame ri kany◊ Kons ti tu siÿasyny◊ düÿbü ni tu tan lary◊ we i◊ uly hor ma ta
my nasyp adam lary◊ bi ri bo lan To mas Jefersony◊ adyny ebe di leΔdir mek üçin
dö re di len ÿadygär lik top lumyn da goÿlan heÿke li◊ Δe ki li gö rünÿär. Heÿke li◊
daΔyn daky bi nany◊ iç ÿü zün de Δeÿle ÿazgy bar: „Men adam a◊yny◊ garΔysyna
bo lan sü te mi◊ hem me gör nüΔle ri ne elmy da ma garΔylyk gör kez jek di gi me
Hu daÿy◊ ö◊ün de ant et dim.”
ŸADYGÄR LIK LER WE
MEMORIALLAR
SU RAT LAR AR KALY TANY≈LYK
Amerikany◊ taryhy ÿadygärlikleri gi◊iΔlik taÿdan bütin kontinenti, wagt
taÿdan bol sa asyr lary Δe kil len dirÿär. Olar 13-n ji asyry◊ gadymy gaÿa öÿlerin
den baΔlap, häzir ki WaΔing ton daky (Ko lum biÿa ok rugy) döwre bap
memoriala çenli binalary öz içine alÿar.

Bos ton daky (Mas sa çu sets Δtaty) Ould Greÿne ri go namçylygy gar bi len ör tülen
wagtyn da. Bu ÿe ri dünÿäden öten beÿle ki adam lar bi len bir ha tar da Bos ton
gyrgynçylygyny◊ pi da laryny◊, Ga raΔsyzlyk Jar na masy na gol çe ken le ri◊ üçü si ni◊
we Mas sa çu set si◊ alty häki mi ni◊ jaÿla nan ÿe ri dir. Pu ri tan lar hök mün de ta na lan
Ang liÿany terk edip gitmäge mej bur bo lup gaçyp ge len din dar lar Mas sa çu sets

aÿlagyny◊ ko lo niÿasyny◊ düÿbü ni tu tupdy lar. Hu daÿhon, äh li jähet den sabyrta
katly, ter ki dünÿä pu ri tan lar we olar dan dörän, ola ra ga ran da, has dünÿewi
ÿan ki ler ÿa dawsyz iΔle me gi◊, te le ke çi li gi◊, kämil leΔme gi◊ we ylymly-bi lim li
bol magy◊ nus gasyny dö ret di ler we bu he miΔe lik Ame ri kany◊ taryhyny◊ içinden
eriΔ-ar gaç bo lup geçÿär.

Fi la del fiÿa da, 1787-n ji ÿyly◊ tom sun da we kil ler Δu taryhy kons ti tu siÿa otagyn da
Bir leΔen ≈tat lary◊ Kons ti tu siÿasyny◊ tas la masyny taÿÿar lady lar. ≈ol Kons ti tusiÿa
ÿur du◊ ÿo kary ka nunydyr. On da bir leΔen hö kü me ti◊ Δe ki li dir ygtyÿarlygy

kes git lenÿär we „Hu kuk lar hakyn daky ka nun” ar kaly ÿur du◊ raÿat laryny◊ esasy
azatlyk lary we hu kuk lary ke pil len di rilÿär.

Heÿkel ler AB≈-ny◊ i◊ ÿo kary kazyÿe ti – Ÿo kary kazyÿe ti ni◊ be lent yma ratyny◊
ö◊ ta rapyny go rag laÿar lar. Klassyk grek sü tün le ri ni◊ üs tündäki ger mewi◊
ÿü zü ne köwü lip ÿazy lan söz ler Ame ri kany◊ baΔ ÿö rel ge le ri ni◊ bi ri ni özün de
jem leÿär: „Ka nun hem me ler üçin de◊ adyllygy üp jin et me li dir.”

Bir leΔen ≈tat lary◊ i◊ köp söÿülÿän ÿadygär lik le ri ni◊ bi ri bo lan Azatlyk heÿke li Nÿu
Ÿork por tuny◊ gi rel ge sin de 151 fut (46 m) beÿik lik de dur. Fran siÿany◊ halkyndan
Bir leΔen ≈tat la ra dost luk sowgady bo lan bu heÿkel yn san azatlygyny◊ güÿç li
täsir edi ji nyΔany bol sun diÿen niÿet bi len di kel dil di. Bu, el bet de, XIX asyr da we XX
asyry◊ baΔlaryn da azatlyk hem-de gowu rak dur muΔ gözläp Bir leΔen ≈ta ta ra ge len
mil li on lar ça im mig rant lar üçin Δeÿle hem boldy.

Ogaÿo Δtatyny◊ Adamz graflygyn daky Uly ÿy lan ge riΔli gi ni◊ ÿe ri◊ ÿo karsyn da
howa da gör nüΔi. Bu äpet Δe kil de ug le rody◊ dü zü mi ni◊ bar lag lary beÿi ki li gi
1330-fut (1 fut=,48 sm) heÿke li dö re di ji le ri◊ Ÿer li-a me ri kan Fort gadymy sungatyny◊
(b.e.ö◊ 1000–1550-n ji ÿyl lar) ag za larydygyny ÿü ze çy kardy.

Häzir ki Bir leΔen ≈tat lary eme le ge ti ren ÿer le ri tapyp bar la mak da we öwren mek de Is paniÿany◊
esasy ro luny◊ Δany na di kel di len iki sany heÿkel. I◊ ÿo kar da Kon ti nen tal BirleΔen
≈tat la ra il kin ji gö çüp ge lip he miΔe lik ÿer leΔip ga lan ÿewro paly lary◊ Flo ri da daky
Mer he met li Ogas tin Δähe ri ni go ra mak üçin 1672–1695-n ji ÿyl lar da gur lan Kas til lo de
San-Mar kos mil li ÿadygär li gi dur. Ÿo kar da Ka li for niÿa daky suw çeΔme si ni◊ we San-
Huan-Ka pist ra no mis siÿasyny◊ galyndy laryny görÿär si◊iz. Ol 1770-n ji ÿyl lar da Freÿ
Ju ni pe ro Ser ra ta rapyn dan ÿol baΔçylyk edi len is pan-f ran sis kan (hris ti an di ni) mis si onerle
ri ta rapyn dan tapy lan do kuz mis siÿany◊ bi ri dir. Ser ra häzir ki wagt da Ka li for niÿa Δtaty
bo lan is pan ko lo ni za siÿasy na ÿol baΔçylyk et di.

1927-n ji ÿyl dan baΔlap i◊ köp haÿran galdyryjy ame ri kan
pre zi dent le ri ni◊ dör dü si ni◊ ÿüz keΔp le ri heÿkel ta raΔ Gut zon
Borg lum ta rapyn dan Gü nor ta Da ko ta daky Ma unt RaΔmor
gaÿasynyn Gü nor ta-Gün do gar ta rapy na köwü lip çe kil di. Olar
çep den sa ga: rewolÿu si on goΔuny◊ ser ker de baΔysy we ÿaΔ
mil le ti◊ il kin ji pre zi den ti Jorj WaΔing ton, Ga raΔsyzlyk Jar namasyny◊
awtory To mas Jeferson, ÿurdy prog res siw öz gertme
le re we güÿç li daΔary syÿa saty alyp bar ma ga el ten Te odor
Ruzwelt hem-de ÿurdy Raÿatlyk urΔun dan alyp çy kan we gullary
boΔa dan Ab ra ham Lin koln.
Jorj WaΔing tony◊ Wir ji niÿa Δtatyn daky Po to mak
Derÿasyny◊ ÿa kasyn da ÿer leΔÿän söÿgü li öÿi Ma unt
Wer non. Ol bu ÿer de 1799-njy ÿyly◊ 14-n ji de kabrynda
ara dan çykdy we öz aÿaly Mar tany◊ gap dalyn da
jaÿlandy. Il kin ji pre zi den ti◊ ol ÿer de gör ke zi len has hormat
laÿan gym matly zat laryny◊ arasyn da to maΔaçy lar
WaΔing to na Mar kiz de La faÿet te den ber len Bas ti liÿa
ga lasyny◊ açar laryny◊ bi ri ni gö rüp bi ler.

Alty ÿaΔly Me ri Ze◊ 2000-n ji ÿyly◊ 30-njy ap re lin de WaΔing ton da (Ko lum biÿa
ok rugy) Wÿet nam urΔuny◊ we te ran laryny◊ ÿadygär li gi ne goÿlan gü li gö neldip
goÿÿar. UruΔda we pat bo lan ÿa-da de rek siz ÿi ten 58000-den hem köpräk
harby gul lukçy lary◊ at lary Δu ÿer de su rat da gör ke zi len ÿadygär li gi◊ „diwar”

ö lü min de haΔam lanyp ÿazylypdyr. Ÿadygär li gi◊ Δu bö le gi Ÿeÿl Uniwer si te tini◊
Δol wagtky talyby Maÿa Lin ta rapyn dan be je ri lip dir.

Amer ti kany◊ i◊ uly we i◊ meΔhur mil li go namçylygy bo lan Wir ji niÿa daky Ar lington
ma zarys tanlygyny◊ güÿz paslyn daky gör nüΔi. Ar ling ton ma zarys tanlygyn da
äh li mil let uruΔlaryny◊ we te ran lary bi len bir lik de 260000-den hem köpräk adam
jaÿlandy.

Mü◊ÿyllygy◊ baÿramçylygy my nasy bet li feÿerwerk ler WaΔing ton daky (Ko lumbiÿa
ok rugy) iki uly heÿke li – çep de Lin kolny◊ ÿadygär li gi ni we or ta da obelisk
– daΔ sü tün gör nüΔli WaΔing tony◊ ÿadygär li gi ni yΔyk landyrÿar. Lin kolny◊
ÿadygär li gi ni◊ de mir gazyk we gü nor ta gap dal otag laryn da onu◊ pre zi dent lik
we zi pe si ne baΔlan da sözlän Ikin ji sö zü ni◊ we onu◊ Get tis berg ÿüz len me sini◊
çyzylyp ÿazy lan ÿazgy lary bar. Ÿur du◊ paÿtagtyn daky i◊ beÿik bi na bo lan
WaΔing tony◊ ÿadygär li gi 1885-n ji ÿyly◊ 21-n ji fewralyn da açyldy.

Pen silwa niÿa Δtatyny◊ Fi la del fiÿa Δähe rin da ki Azatlyk ja◊y – ame ri kan azatlygyny◊
ömür lik nyΔany. Il kin ji ge zek Ga raΔsyzlyk Jar na masyny◊ ka bul edilme
gi ni◊ baÿramçylygy my nasy bet li 1776-njy ÿyly◊ 8-n ji iÿulyn da onu◊ za◊y
ÿa◊landy. Ol 1836-njy ÿyl da AB≈-y◊ Ÿo kary kazyÿe ti ni◊ baΔ kazysy Jon
MarΔaly◊ jaÿlanÿan wagty çat açdy.
Bir gyz bi len onu◊ eje si ni◊ Döwlet ar hiwi ni◊ ser gi ler zalyn da res mi na ma lary
syn lap du ran pur saty. AB≈-y◊ Kons ti tu siÿasy, Ga raΔsyzlyk Jar na masy hemde
Hu kuk lar hakyn da ka nun WaΔing tony◊ (Ko lum biÿa ok rugy) Δu bi nasyn da
gör ke zi lip goÿlupdyr.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
me gi dir. 1880-n ji ÿyl daky mülk dar bir
gün de orak bi len bir gek tary◊ 20 gö terim
bug daÿyny orup bilÿär di. Otuz ÿyldan
so◊ bol sa maΔyn bi len ol bir gektar
dan 80 gö te ri mi ni◊ hasylyny ÿyg nap
bil di. 1840-njy ÿyl da Saÿres Mak kor mik
özü ni◊ 10 ÿyly◊ dowamyn da ÿa san orak
maΔyny bi len bir gü nü◊ dowamyn da
2-den 2,5 gek ta ra çen li bug daÿ or magy
baΔaryp, gud rat gör kez di. Öz maΔyny na
uly is leg bol jagyny a◊yp, ol säh ra daky
täze Δäher Çi ka go gö çüp bardy we ol
ÿer de öz fab ri gi ni◊ düÿbü ni tu tup, 1860-
njy ÿy la çen li çärÿek mil li on sany orak
maΔynyny satdy.
Yzly-yzy na oba ho jalyk maΔynlaryny◊
beÿle ki le ri-de: des se bogÿan,
döwek döwÿän we orujy-döwü ji maΔynlar,
ÿa-da kom baÿn lar peÿda boldy.
Me ha ni ki ekiΔ ge çi ri ji ler, ot ÿatyryjylar,
gabygyny aÿryjy lar we däne aras salaÿjy
lar, edil Δo nu◊ ÿaly-da, se pa ra torlar,
ders pyt radyjy lar, kar toΔka eki ji ler,
be de gu radyjy lar, in ku ba tor lar we ÿüzler
çe baΔga oÿlap tapy lan des ga lar peÿda
boldy.
Oba ho jalygyny◊ düÿp li öz ge riΔinde
ylym-da me ha ni za siÿa dan pes ähmiÿe
te eÿe däl di. 1862-n ji ÿyl da ka bul
edi len Mor ril li◊ ka nuny na laÿyklyk da
her bir Δta ta oba ho jalyk we se na gat ÿokary
mek dep le ri ni dö ret mek mak sady
bi len jemgyÿet çi lik ÿer le ri bö lü nip beril
di. Olar ÿo kary mek dep ler we ylmy
eke rançylyk üçin bi lim mer ke zi we
ylmy bar lag lary◊ mer ke zi bo lup hyzmat
et me li di. Kong res hem mu nu◊ bi len
baglylyk da bü tin ÿur du◊ için de sy nag
edilÿän oba ho jalyk ÿer le ri ni dö ret mek
üçin, Δeÿle-de Oba ho jalyk mi nistr ligi
ne ylmy bar lag lary alyp bar mak üçin
se riΔde goÿber di. Täze asyry◊ baΔlaryna
çen li Ame ri kany◊ äh li kün je gindäki
alym lar oba ho jalyk me se le le ri ni◊ gi◊
top lumyny◊ üs tün de iΔle di ler. Bir hi li
ge◊-de bol sa, ÿö ne mülk dar la ra hasyly
artdyr ma ga müm kin çi lik be ren fe deral
syÿa sat, ahyry alynÿan önü mi◊ ummasyz
artyk maçlygy na ge tir di, ol ÿagdaÿ
bol sa ba zar nyrh laryny pe se gaçyrdy
we mülk dar lary◊ lapyny keç et di.
≈ol alym lar dan bi ri bo lan ag ro nom
Mark Karl ton oba ho jalyk de par ta menti
ta rapyn dan Orusÿe te ug radyldy we
ol ÿer den häzir Bir leΔen ≈tat lar da ÿygnalÿan
dänäni◊ ÿarpy dan-da kö pü si ni
berÿän güÿz lük bug daÿy◊ top rak ze◊leme
si ne we gu rakçyly ga çy damly tohumyny
AB≈-a alyp gel di. Mal luk many
Ma ri on Dor set do◊uz mer gi si ne garΔy
gö reΔ se riΔde si ni tapdy, Jorj Mol ler bolsa
agsy la garΔy çäre tapdy. Alym lary◊
ÿe ne-de bi ri AB≈-a De mir gazyk Af ri kadan
kafr mek ge jöwe ni, baΔga bi ri bol sa
Tür küs tan dan sary gül li ÿo run ja ge tir di.
Alym Lu ter Börbä◊k Ka li for niÿa da gök
önüm le ri◊ we miwe le ri◊ köp sanly täze
gör nüΔle ri ni çy kardy. Wis kon sin Δtatynda
Stiwen Bab kok süÿdü◊ ÿaglylyk dere
je si ni kes git leÿän bar lag usulyny oÿlap
tapdy. Tas ki gi ins ti tutyn da (Ala ba ma
Δtaty) asly Af ri ka dan bo lan ame ri kaly
uly alym Jorj WaΔing ton Karwer ara hisi,
süÿji kar toΔkany we kö sük li soÿany
peÿda lan magy◊ täze ÿüz ler çe müm kinçi
li gi ni◊ üs tü ni açdy.
BÖLÜNEN GÜNORTA
XIX asyry◊ 80-n ji ÿyl laryn da Günor
ta se na gaty ö¤ü ne çek mek ugrynda
ta gal la baryny et di. Se na gaty◊ dür li
pu dak laryny: po lat eret me gi, gur luΔyk
önüm le ri ni ön dür me gi, temmäki önümle
ri ni we dok ma se na gatyny ös dür mek
üçin, maÿa goÿujy la ra gowy höwes lendi
ri ji tek lip ler edil di. ≈eÿle-de bol sa,
Gü nor tany◊ 1900-n ji ÿyl da mil li se naga
ta goΔÿan goΔandyny◊ möç be ri 1860-
njy ÿyl daky de re je sin de galypdy. Üs tesi
ne-de, edi len ta gal la lar örän gym ma ta
düΔdi: Gü nor tany◊ se na gatly Δäher le rin-

7-N JI BAP: ÖSÜ≈ WE ÖWRÜ LI≈IK
de ke sel agdyklyk edÿär di we ça ga zähme
ti gi◊den ulanylÿardy.
Raÿatlyk urΔun dan 30 ÿyl dan so◊
Gü nor ta he ni ze çen li ö◊ki garyplygy na,
ag rar hem ykdy sady taÿdan ga raΔlylygyna
galÿardy. Onu◊ jemgyÿe ti ak we garaÿagyz
la ra bö lip, jyns pa razlyk bi düzgün
lik le ri bi len häsiÿet lenÿär di.
Üÿt ge dip gur ma la ra garΔylyk gör kezen
akÿagyz günortalylar, WaΔingtondaky
mil li hö kü metdäki öz we zi pe le rin den
peÿdalanyp, Δtatlarda „akÿagyzlary◊” gözegçiligini
üpjün edÿän tärleri tapÿardylar.
AB≈-ny◊ Ÿo kary kazyÿe ti ni◊ köp
kararlaryny◊ birnäçeleri 1870-nji ÿyldan
baΔlap gü nor taly lary◊ bu ga raÿyΔlaryny
gol daÿardy lar, Δol ÿyl onu◊ mil li we
Δtat häkimiÿetlerini◊ arasyndaky de◊agramlylygy
ber jaÿ et me gi◊ ze rurdygy
ba ra daky ka raryny däbe öwrü len konserwatiw
garaÿyΔlar goldapdy.
1873-n ji ÿyl da Ÿo kary kazyÿet 14-
n ji dü ze diΔde (raÿat hu kuk laryny◊ çäklen
di ril mez li gi ba ra da) af ro-a me ri kalylary
Δtat häki miÿet le rin den go ra mak
üçin, hiç hi li täze ÿe◊il lik le ri◊ we goldawlary◊
göz ö◊ün de tu tul mandygyny
ÿü ze çy kardy. 1883-n ji ÿyl da kazyÿet:
„14-n ji dü ze diΔ aÿry-aÿry Δahs lar tarapyn
dan kem sit me ler bo lan ÿag daÿyny
göz ö◊ün de tut mandyr” diÿen ka rara
gel di. Fer gu sony◊ garΔysy na Plessi
ni◊ iΔin de (1896) kazyÿet: „Ÿo lagçy
ot lusydyr res to ran lar ÿaly „aÿra, ÿö ne
de◊” jemgyÿet çi lik ÿer ler af ro-a meri
kaly lary◊ hu kuk laryny boz mandyr”
diÿen ka rary çy kardy.
Basym jyns pa razlyk seg re ga siÿa ÿörel
ge le ri Gü nor tany◊ dur muΔyny◊ äh li
ÿe ri ne: de mirÿol la ra, res to ran la ra, myhman
ha na la ra, ke sel ha na la ra we mekdep
le re ara laΔdy. Üs te si ne-de, ka nun tarapyn
dan ni re de dir bir ÿer de seg re ga siÿa
ÿö rel ge si göz ö◊ün de tu tul madyk bol sa,
on da ol umumy ka bul edi len düz gün
boÿun ça ber jaÿ edilÿär di. Ga zaply kemsit
me le re du çar bo lan köp sanly af ro-ame
ri kaly lar XIX asyry◊ ahyryny◊ we
XX asyry◊ baΔlaryn da ga raÿagyz lary◊
i◊ ajaÿyp we ki li Bu ker WaΔing tony◊
meÿil na masyny gol dady. Ol meÿil nama
ola ra sa da ja ykdy sady mak sat lary
üns mer ke zin de goÿmagy we dur muΔ
taÿdan wagt laÿyn kem sit me ler bi len ylalaΔmagy
mas la hat berÿär. Af ro-a me ri kan
akyl dary W.E.B. Dÿu bua bol sa seg re gasiÿa
garΔy syÿasy he re ket ler ÿoly bi len
gö reΔmek is le di. Ÿö ne, iki syÿasy partiÿany◊
çylΔyrymly öza ra gat naΔyk lary
sebäp li, jyns pa razlygy ÿatyr ma ga bo lan
çagyryΔlar uly gol daw tap mady we olar
Gü nor ta da XX asyry◊ ikin ji ÿarymy na
çen li goz gal man galdyryldy.
I÷ SO÷KY SER HET
1865-n ji ÿyl da oturymly ÿerle
ri◊ ser het le ri, esa san Mis si si pi derÿasy
bi len ser het deΔ Δtat lary◊ gün ba tar araçäkle
rin den geçÿär di we Kan zas hem Nebras
ka Δtat laryny◊ gün do gar bö lek le ri ni
öz içi ne alÿan de re je de ÿaÿba◊lanÿardy.
En tek az adam ÿaΔaÿan bu il kin ji açylan
ekin ÿer le ri◊ a◊yrsyn da Ro ki daglaryny◊
ete gi ne çen li ÿazylyp ÿa tan
säh ra we boz ÿer ler, he niz eÿe len me dik
köp boΔ ÿer ler bardy. Onu◊ a◊yrsyn da
gözÿet mez säh ralyk lar ÿaÿylyp gidÿärdi,
ol säh ralyk, ot-çöp ba san Δorly çöllük
bi len ut gaΔÿardy, ol çöl lük Gaÿaly
dag la ra diräp gu tarÿardy. On dan a◊yr da
uzak da geç me si kyn bo lan dag ul gamlary
tas 1600 uzalyp gidÿär di ler. Bu dag-

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
lary◊ kö pü si kümΔe, alty na we beÿle ki
mag dan la ra baÿdy. Olary◊ bir gap dalynda
uzak da düz lük ler we çöl ler baΔlanyp,
ŸuwaΔ um many◊ ke naryn daky çäge söw
dag ge riΔle ri ne diräp gu tarÿardy. Ka lifor
niÿany◊ oturym laΔan bö le gin den we
adam sel çe◊ duΔ gelÿan ÿer le rin den tapawutlylyk
da, onu◊ ke narÿa ka dan daΔ
gi◊ ÿe rin de ÿer li ame ri kaly lar bo lan indeÿler
ÿaΔaÿardy. Olary◊ arasyn da köpsanly
säh ra ti re le ri – siu, ga ra in jik ler,
po ni le we Δaÿen in deÿle ri, Δeÿle-de öz
içi ne apa çi le ri, nawa ho lary we ho pi le ri
alÿan gü nor ta-gün ba tar ti re ler bardy.
Çärÿek asyr ge çip-geçmän, bu ÿurt
durΔu na diÿen ÿaly, Δtat la ra we se bit le re
bö lü nip di. Mag dançy lar daglyk ÿer le ri◊
hem me si ni diÿen ÿaly eÿe le di ler we topragy
gazyp çykdy lar. Olar Newa da da,
Mon ta na da we Ko lo ra do da çak la◊ oturymly
ÿer le ri dö redÿär di ler. Ga ra mal
eÿe le ri bol sa Te has bi len ÿo karky Mi zuri
derÿasyny◊ arasyn daky um masyz gi◊
çe men zarlyk lar da or naΔdy lar. Ownuk
mal eÿe le ri we goÿun ço pan lary jül ge lerde
we dag e◊◊it le rin de dowar bakÿardylar.
Mülk dar lar AB≈-ny◊ gün do gary bilen
gün ba tar çäk le ri ni◊ arasyn daky äh li
gi◊iΔlik le ri eke rançylykly ÿer le re öwürdi
ler we 1890-njy ÿy la çen li oturymly
ÿer le ri◊ çägi as la ÿi tip git di.
1862-n ji ÿyl da emläk ba ra daky kanuny◊
çyk magy bi len Gün ba tar da oturymly
ÿer le ri◊ sany çalt dep gin ler bi len
artdy. ≈ol ka nu na laÿyklyk da ÿer leri◊
hasyllylygyny gowu laΔdyryp bil jek
raÿat la ra 64 gek tar ÿe ri mugt bö lüp berdi
ler. 1880-n ji ÿy la çen li „mugt” ÿer leri◊
22,4 mil li on gek tary mal dar lary◊ eline
we de mirÿol gur luΔygy üçin be ril di.
1862-nji ÿylda Kongres „Ÿunion pasifik
reÿlroud” firmasyna Aÿowa Δtatyny◊
Ka un sil-B lafs Δähe rin den gün ba ta ra demirÿol
çekmäge rug sat ber di. Onu◊ gurluΔygynda
ö◊ki esgerleri◊ we Irlandiÿaly
im mig rant lary◊ iΔçi güÿji ulanyldy. ≈ol
bir wagt da baΔga bir fir ma – „Sent ral pasifik”
– Kaliforniÿa Δtatyny◊ Sakramento
Δäherinden gündogar tarapa demirÿol gurup
baΔlady. Mun da bol sa esa san Hy taÿ
immigrantlaryny◊ iΔçi güÿjünden peÿdalanyldy.
Bü tin ÿurt iki ÿo lu◊ nähi li golaÿlaΔÿandygyny
üns bi len syn laÿardy.
Ol ÿol lar ahyryn da Ÿu ta Δtatyny◊ Promontori-Poÿnt
diÿen ÿerjagazynda 1869-
njy ÿyly◊ maÿ aÿyny◊ 10-un da bir leΔdi.
Atlantik ummanyny◊ kenaryndan ŸuwaΔ
um many na ÿet mek üçin, ö◊ köp aÿlap
ge çilÿän agyr ÿoly in di alty gün de ge çip
bolÿardy. Transkontinental demirÿol ulgamy
üz nük siz ösÿär di we 1884-n ji ÿy la
çenli uly demirÿollary◊ dördüsi merkezi
Mis si si pi derÿasyny◊ jül ge si ni ŸuwaΔ
ummany◊ kenarlary bilen birleΔdirdi.
Gö çüp gidÿän le ri◊ bi rin ji uly toplumy
1884-n ji ÿyl da altyn tapy lan Uzak
Gün ba tary◊ – Ka li for niÿany◊ daglyk
et rap lary na e◊di, on ÿyl dan so◊ bol sa
Ko lo ra do we Newa da gö çüp bardy lar.
1860-njy ÿyl lar da Mon ta na we Waÿomin
ga ilat gö çüp bardy, in di ki onÿyllykda
bol sa Da ko ta daky Blek-Hils dag laryna
ilat gel di. Bu et rap lary dag-mag dan
se ne di bi len meΔgul lanÿan lar açdy lar
hem gö çüp gel di ler. Ilaty◊ bir bö le gi
dag-mag dan iΔi ni eke rançylyk we maldarçylyk
bi len ut gaΔdyrÿardy. Käbir
oturymly ÿer ler di◊e dag-mag dan iΔi bilen
diÿen ÿaly meΔgul la nan-da bol sa lar,
Ka li for niÿany◊, Mon ta nany◊, Ko lo radony◊,
Waÿo mi◊i◊ we Aÿda hony◊ esasy
baÿlygy öri meÿdan lary bi len sü rüm
ÿer le ri di.

7-N JI BAP: ÖSÜ≈ WE ÖWRÜ LI≈IK
Te has da ir döwür ler den bäri se nagaty◊
tutΔ bir ugury bo lan mal darçylyk
Raÿatlyk urΔun dan so◊ has-da ÿo kary
dep gin ler bi len ös di. Te le ke çi te haslylar
iri Δahly ga ra mal lary jemgyÿet çi lik
ÿer le ri ne geç mek üçin açy lan ÿol lardan
de mir gazy ga sür dü ler. Mal dar lar
öz maÿdaly na ÿöräp, ÿol ugryn da ot lap,
Kan zas de mirÿo luny◊ ÿük ÿük lenÿän
du ral gasy na ö◊kü sin den hem has semräp
ÿetÿär di ler. Tiz wagt dan bu „uzak ÿo la
sür mek lik” he miΔe lik iΔe öwrül di, Te hasdan
de mir gazy ga barÿan ÿol lar da ÿüz lerçe
kme alnyp barylÿan mal sü rü le ri ni aΔa
köp gör mek bolÿardy. Mal darçylyk in di
Mi zu ri derÿasyny◊ a◊yrsyn daky ÿer lerde-de
gi◊den ÿaÿrapdy – Ko lo ra do da,
Waÿo mi◊de, Kan zas da we Da ko ta da
uly çarwa daÿhan ho jalyk lar „ran ço lar”
peÿda bo lupdy. Mal lary soÿup, et le ri ni
bö lek le me gi◊ mer ke zi ne öwrü lip, Günba
tary◊ Δäher le ri gülläp ösÿär di.
Çarwa daÿhan ho jalyk lary ÿaΔamagy◊
aÿratyn bir gör nüΔi ni◊ nus gasyna,
kawboÿlar bol sa bu dur muΔy◊ üns
mer ke zindäki Δah sa öwrül di ler. Dogrusyny
aÿdany◊da, hakyky kawboÿy◊
az aÿlykly we agyr zäh met li gün-güze
ranyny◊ höwes eder den daΔda bolanlygy
na ga ra maz dan, ol 1870-n ji
ÿyl lary◊ „ar zan” ro man lary çap dan çykan
dan baΔlap, tä XX asyry◊ aÿagyn da
Jon Weÿni◊ we Klint Istwudy◊ dö re den
film le ri çykÿan ça, ame ri kaly lary◊ a◊düΔün
je si ne eden mi fo lo gi ki täsi ri ni◊
güÿjü ni ÿi tirmän gel di.
1866–1888-n ji ÿyl lar aralygyn da
je mi 6 mil li ona go laÿ baΔ mal Te hasdan
Ko lo ra do daky, Waÿo mingdäky we
Mon ta na daky öri meÿdan la ra gyΔla maga
sü rül di. Mal darçylyk Δowhuny 1885-
n ji ÿyl da i◊ ÿo kary de re je si ne ÿet di we
on dan so◊ pe se lip baΔlady. Örüdäki mallary◊
baΔ sanyny◊ aΔa kö pe len li gi sebäpli,
uzak ÿo lu◊ ug run da mal bak mak kynlaΔypdy,
Δeÿle hem, bar ha ösüp barÿan
de mirÿol ul gamy in di öri meÿdan lary◊
hem üs tün den geçÿär di. Çarwa daÿhany◊
jaÿyny◊ a◊yrsyn da Gün ba ta ra maΔga lalary,
iΔ ÿaby lary, sygyr lary we do◊uzlary
bi len gö çüp gelÿän le ri alyp barÿan
ÿapyk wa gon lary◊ ti gir ses le ri eΔi dilÿärdi.
Emläk ka nuny na laÿyklyk da olar ÿer
alyp, daΔy na täze oÿlanylyp tapy lan tiken
li sim le ri aÿlaÿardy lar. In di gö çüpgo
nup ÿö ren mal dar lary bi ka nun eÿelän
ÿer le rin den gysyp çy kar ma ga baΔladylar.
Tiz wagt dan täsin lik ler den doly „ÿabany
Gün ba tar” dur muΔy dowam et megi
ni bes et di.
INDEŸLERI÷ DÜ≈EN GÜNI
Edil Gün do gar da bolΔy ÿaly, säh ra
gi◊iΔlik le ri ne we mag danly dag la ra uly
mag dançy lary◊, çarwa daÿhan ho jalyklaryny◊
we täze ÿer den mes gen tutmak
mak sady bi len gö çüp gelÿän le ri◊
ÿaÿba◊lan masy gün ba tarly ÿer li in deÿler
bi len dartgynlylygy bar ha güÿç len dir di.
Asly ame ri kaly urug-ti re le ri◊ kö pü si –
Beÿik köl le ri◊ çäk le rin de ÿaΔaÿan ÿutlar
dan baΔlap, Aÿda hony◊ Nez Per kez leri
ne çen li – birwagt lar akÿagyz la ra garΔy
gö reΔip di ler. Ÿö ne de mir gazyk säh ralaryny◊
si ulary we gü nor ta-gün ba tary◊
apa çi le ri öz çäk le ri ne gö çüp gelÿän le ri◊
go laÿlaΔmagy na i◊ güÿç li garΔylyk görke
zen ler dir. Red Kla ud (Gyzyl bu lut) we
Kreÿzi Hors (Mes at) ÿaly ez ber ser kerde
le ri◊ ÿol baΔçylygyn da siu urugyn dan
bo lan in deÿler ÿyldyrym çaltlygyn da
söweΔ ge çir me gi◊ us sadydy lar. ≈ol ÿerle
re mah sus pre riÿa lary◊ we konÿon lary◊
Δer tin de us satlyk we hi le bi len söweΔÿän
apa çi ler hem olar dan gal maÿardy lar.
Säh ra in deÿle ri bi len çaknyΔyk lar
1862-n ji ÿyl da siu ti re sin den bo lan indeÿler
ta rapyn dan akÿagyz lary köp çü likleÿin
gyr mak dan baΔlandy we Raÿatlyk
urΔy döwrün de-de dowam et di. 1876-njy
ÿyl da Da ko tany◊ altyn lary üçin ba sa-

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
baslyk Ga ra gaÿa la ra ÿe ten pur sadyn da,
siu in deÿle ri ni◊ i◊ so◊ky uly urΔy tutaΔdy.
GoΔun si ulary◊ aw awlaÿan ÿerle
ri ne mag dançy lary◊ ara laΔmagyny◊
ö◊ü ni al malydy, em ma we lin, aslyÿetin
de in deÿle ri◊ ÿe ri ni go ra mak üçin,
uly zat edil me dik bo lup çykdy. ≈eÿlede
bol sa, Δert na ma boÿun ça öz hu kuklary
na laÿyklyk da öri meÿdan lar da aw
awlap ÿö ren siu in deÿle ri ni◊ garΔysyna
çäre gör me li diÿip buÿruk ber len de,
goΔun harby he re ket le ri ne örän ga zaply
gi riΔdi.
1876-njy ÿyl da ne ti je siz bo lan
birnäçe çaknyΔyk dan so◊ Litl Big Horn
derÿasyny◊ ÿa kasyn da ge ne ral Jorj Kaster
si ulary◊ we olary◊ ÿa ran laryny◊ esasy
bolÿan ÿer le ri ni◊ üs tün den bardy.
Esasy güÿç le rin den daΔda bo lan Kas ter
we onu◊ adam lary doly ÿok edi lip di.
So◊rak, 1890-njy ÿyl da, Gü nor ta Dako
tany◊ Wun did Ni (Ÿa raly dyz) diÿen
ÿe rin de de mir gazyk si ulary◊ däbe öwrülen
ruh tansyny◊ edil me gi pitnäni◊ ÿü ze
çyk magy na alyp bardy. Bu çaknyΔyklary◊
so◊kusy we i◊ gözgynysy boldy,
çün ki ol siu in deÿle ri ni◊ ÿüz ler çe aÿaler
kek le ri ni◊ we ça ga laryny◊ we pat bolmagy
bi len gu tardy.
Ÿö ne, bu wa ka dan hem has ö◊ säh ra
in deÿle ri ni◊ öz bo luΔly adaty dur muΔy na
gäwmiΔle ri◊ köp çü lik leÿin gyryl magy
bi len uly zar ba salnypdy. GäwmiΔler
1870-n ji ÿyly◊ yz ÿanyn daky onÿyllygy◊
için de aΔa awlan magy ze rarly doly diÿen
ÿaly gyrlyp gu tarypdy. ≈ol bir wagt da
gü nor ta-gün ba tar da apa çi ler bi len uruΔ
dowam edÿär di. Ol uruΔ 1885-n ji ÿylda
i◊ so◊ky ez ber ser ker de Je ro mi no ele
düΔÿänçä, dowam et di.
Mon rony◊ döwrün den baΔlap, hökü
met syÿa saty in deÿle ri oturymly ÿerle
ri◊ gün ba tar ser he din den has uza ga
gö çürmäge gö nük di ril di. ≈o nu◊ ne ti jesinde-de,
indeÿleri◊ gün-güzeran görÿän
ÿerleri göwrümi boÿunça barha kiçelÿärdi,
ilaty bol sa gü relÿär di, Δon dan so◊ köp
adam lar hö kü me ti◊ ÿer li ame ri kaly la ra
bo lan gat naΔygy na garΔy çykyΔ etmäge
baΔlady lar. My sal üçin, asly gün do garly,
Günbatarda ÿaΔaÿan Helen Hant Jäkson
atly ze nan „Äs ger mez lik asyry” (1881-
jni ÿyl) atly ki taby ÿazyp, on da in deÿleri◊
düΔen ÿag daÿyny beÿan et mek bi len
halky◊ wy¤dany na täsir et di. Re for matorlary◊
köpüsi indeÿ medeniÿeti agalyk
edi ji me de niÿet bi len garylyp-gatylmaly
diÿip ha sap edÿär di. Fe de ral hökümet,
hatda akÿagyzlary◊ gymmatlyklaryny
we ynam laryny in deÿ ÿaΔlary na
or naΔdyr mak mak sady bi len Pen silwaniÿa
Δtatyny◊ Kar lisl Δähe rin de mek debem
açdy. (Hut Δu mek dep de XX asyry◊
baΔlaryn da Ame ri kany◊ i◊ gowy tür geni
ha sap la nan ÿer li ame ri kaly Jim Torp
meΔhurlyk ga zanypdy.)
1887-n ji ÿyl da ka bul edi len Deÿwisi◊
ka nuny AB≈-ny◊ in deÿler ba bat daky
syÿa satyny üÿt get di. ≈ol ka nun Pre ziden
te urug-taÿpa lary◊ ÿer le ri ni bölmäge
we her maΔga la baΔy na 65 gek tar dan ÿer
bermäge rug sat et di. Bu ÿer ler 25 ÿyl lap
hö kü me ti◊ ga ra magyn da bol maly edildi.
Di◊e Δon dan so◊ ÿe ri◊ eÿe si raÿatlyk
alÿardy we ÿe ri◊ doly hu kukly eÿe si
bolÿardy. Paÿlan man ga lan ÿer ler satlyga
goÿuldy. Gowy niÿet ler bi len iΔle ni lip
dü zü len Δol syÿa saty◊ howply ta rapy-da
bol man dur mady, çün ki ol in deÿle ri◊
ÿe ri ni◊ ulu rak ta la◊a salyn magy na getir
di. Üs te si ne-de, bu ka nuny◊ urug-tire
le ri◊ ho jalyk laÿyn gu ra maçylygy na
ara laΔmagy ola ra mah sus däp-des surly
me de niÿe ti◊ bar ha ÿok edil me gi ne getir
di. 1934-n ji ÿyl da in deÿle ri◊ urug-tire
le ri ni üÿt ge dip gur mak ba ra daky ka-

7-N JI BAP: ÖSÜ≈ WE ÖWRÜ LI≈IK
nuny◊ çyk magy hö kü me ti◊ syÿa satyny
ÿe ne üÿt get di. Ol ka nuny◊ mak sady indeÿle
ri◊ urug-ti re we ho jalyk laÿyn durmuΔyny
go ra makdy.
GAP MA-GAR≈YLYKLY
IM PE RIŸA
XIX asyry◊ so◊ky çärÿe gi BirleΔen
≈tat lar üçin döwlet hök mün de
gi◊el me gi ne Δaÿatlyk eden döwür bolup,
Δon da ol At lan tik we ŸuwaΔ umman
laryny◊, Δeÿle-de Mer ke zi Ame rikany◊
çäk le ri ne bi ri-bi rin den uzak da
ÿer leΔen se bit le re öz täsi ri ni ÿe tir me gi
baΔardy. Ÿö ne, AB≈, öz ÿewro paly bäsdeΔle
rin den ta pawutlylyk da, düÿbünden
baΔga ÿö relgäni saÿlap aldy, sebäbi
onu◊ ÿewro paly im pe riÿa la ra garΔy göreΔ
taryhy we de◊i-taÿy bol madyk täsin
de mok ra tik ösüΔi bardy.
XIX asyry◊ ahyryn da ame ri kan ekspansionizimini◊
çeΔmeleri dürli-dürlüdi.
Hal ka ra nuk daÿ na zaryn dan bu im pe rialis
tik paÿhassyzlygy◊ döwri bo lupdy:
ÿewropa döwletleri Afrikadan öz paÿyny
al mak ug run da we in di täze bäs deΔ bo lan
Ÿa po niÿa bi len Aziÿa täsi ri ni ÿe tir mek
hem söwda gat naΔyk laryny ÿo la goÿmak
ugrunda özara güÿçli ÿaryΔa goΔulupdylar.
Amerikalylary◊ köpüsi, Δol sanda Teodor
Ruzwelt, Gen ri Keÿbot Loj we Eliu
Rut ÿaly täsir li Δahs lar AB≈ öz bäh bit le rini◊
howp suzlygyny üp jün et mek üçin, öz
ykdy sady täsir le ri ni hem çäk le ri ni kesgitlemelidigini
duÿÿardylar. Bu garaÿyΔ
harby-de◊iz güÿçlerini◊ uly ygtyÿarlary
we täsiri bolan adamlary tarapyndan hem
uly gol dawa my nasyp boldy. Olar ÿur du◊
ykdy sady we syÿasy howp suzlygyny◊
Δek siz Δer ti bo lan de◊iz gämi le ri ni◊ we
daΔary ÿurt gämi du ral ga laryny◊ sanyny
gi◊elt mek li ge çagyrÿardy lar. Umu man
aÿdany◊da, baΔda kontinentde amerikan
eks pan siÿasyny ak la mak üçin peÿdalany
lan „äΔgär yk bal” ÿö rel ge si in di
täze den galkyndyrylyp, AB≈-ny◊ günba
tar ÿarymΔar da we Ka rib howdanynda,
Δeÿle-de ŸuwaΔ um man se bi tin de
öz täsi ri ni we me de niÿe ti ni gi◊eltmäge
haklydygyny, hat da borç ludygyny hem
tassyklaÿar.
≈ol bir wagt da de mir gazyk de mokrat
laryny◊ dür li bir leΔme le rin den hem
re for ma lary göz leÿän res pub li kaçylary◊
im pe ri aliz me garΔylygy beÿan
edÿän se si-de güÿç lü li gi ne we talaplylygy
na galÿardy. Ne ti je de, ame rikan
im pe riÿasyny◊ ber ka rar edil me gi
ug run da tu tanÿer li lik ÿokdy we ol gapma-garΔylykly
häsiÿe te eÿe di, ko lo ni al
hö kü met le ri bol sa söwda we ykdy sady
me se le ler syÿasy ber ka rarlyk me se le sinden
köpräk gyzyk landyrÿardy.
1867-nji ÿylda Amerikany◊ Russiÿadan
es ki mos lary◊ (inu it le ri◊) we öz ge
ÿer li taÿpa lary◊ ÿaΔaÿan ÿe ri bo lan az
ilatly Alÿas kany satyn al magy onu◊ öz
guryÿer serhetlerini◊ daΔynda bitiren iΔlerini◊
ilkinjisi boldy. Amerikalylary◊ köpü
si ÿur du◊ Δol döwür ki döwlet sek re tary
Wilÿam Sÿuward ta rapyn dan edi len bu
geleΔige biparh garadylar we Alÿaskany
köp lenç „Sÿuwardy◊ se re sapsyzlygy”
ÿa-da „Sÿuwardy◊ buz gu tusy” diÿip
ki ne li at landyrÿardy lar. ≈eÿle-de bol sa,
30 ÿyl dan so◊, Alÿas kany◊ Klon daÿk
derÿasyndan altyn tapylanda, amerikalylary◊
mü◊ler çe si ol ÿe re e◊di we olar dan
kö pü si Δol ÿer de he miΔe lik ÿaΔa ma ga
galdy. 1959-njy ÿyl da Alÿas ka AB≈ny◊
49-njy Δtaty diÿlip yg lan edi lin de, ol
ululyk da Δo◊a çen li i◊ uly Δtat bo lup gelenTehasy◊
ornuny eÿeledi.
1898-n ji ÿyl da bo lup ge çen is pan-ame
ri kan urΔy AB≈-ny◊ taryhyn da öwrüliΔik
pur sady boldy. Ol uruΔ gu ta ran dan
so◊ky birnäçe ÿyly◊ için de AB≈ Ka rib
de◊zi ni◊ içindäki we ŸuwaΔ um manyny◊
or ta laryn daky Aziÿa ke nar lary na go laÿ
bo lan ada la ra doly gö zeg çi lik et me gi we
öz täsi ri ni ÿe tir me gi ga zandy.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
1890-njy ÿyl lary◊ baΔlary na çen li Ispa
niÿany◊ Täze dünÿädäki birwagt lar
äpet im pe riÿasyn dan di◊e Ku ba bi len
Pu er to-Ri ko galypdy, Fi lip pin ada lary
we lin, Is pa niÿany◊ ŸuwaΔ um man daky
kuwwatyny◊ öze ni bo lup galypdy. Ispa
niÿa bi len uruΔ üç sany esasy sebäbe
görä baΔlanypdy. Is pa niÿany◊ hok mürowanlyk
düz gü ni ne bo lan äh lu mumy
ÿig renç; AB≈-ny◊ oktÿabr ug run daky
gö reΔe duÿgu daΔlygy we bir ta rap dan,
öz halkyny◊ ga raΔsyzlygy ug run da göreΔÿän
(mil let çi), ÿa-da halky na duÿgudaΔlyk
bil dirÿän (sen sa si ona lis tik)
met bu gaty◊ ta gal lasy bi len AB≈-ny◊
halkyn da öz-ö zü◊e ynan mak ÿaly täze
bir ruhy duÿgyny◊ peÿda bol magy Δol üç
sebäp diÿip ha sap lanÿar.
1895-nji ÿylda Kubalylary◊ metropoliÿany◊
eden-et di li gi ne bo lan ga har-gazabyny◊
bar ha art magy oktÿabr ug rundaky
urΔa ÿazdy. Bir leΔen ≈tat lar urΔu◊
gi diΔi ni uly tol gun ma bi len syn laÿardy.
Amerikalary◊ köpüsi kubaly gozgala◊çylara
raÿdaΔlyk bildirÿärdi, ÿöne Prezident
Kliwlend bi ta raplygy sak la magy ma kul
bil di. Em ma, üç ÿyl dan so◊, Mak Kin lini◊
pre zi dent lik eden wagtyn da, AB≈ny◊
„Meÿn” harby gämi si Gawa na gämi
duralgasynda labyrda duran wagty häzire
çen li näbel li ÿag daÿda weÿran edil di.
≈on da 250-den köpräk adamy◊ öl dü rilmegi
we bu barada metbugatda ÿiti makalalary◊
peÿda bolmagy ÿurdu◊ içinde
nägi le li gi◊ ÿaÿra magy na ge tir di. Mak-
Kin li ÿurt da asu dalygy sak la jak bo lup
jan et se-de, birnäçe aÿy◊ için de mu nu◊
ahyryn da ne ti je siz bol jakdygy na gö zi
ÿe ten den so◊, ol ÿa ragly gatyΔmaklygy
teklip etdi.
Is pa niÿa bi len uruΔ gaÿra goÿulmasyz
we ne ti je li boldy. Dowam eden
dört aÿy◊ için de ame ri kaly lar ÿe ke gezek-de
yza çe kil me li bol mady lar. UruΔ
yg lan edi len den bir hep de so◊, ser ker de
Jorj Dÿui 6 gämi den yba rat bo lan gämi
to pary bi len Gon kong dan çykyp, Fi lippin
le re ta rap ug rady. Onu◊ buÿruk lary
esasyn da Δol ÿer de jem le nen is pan gämile
ri ni◊ ame ri kan suwlaryn da he re ket etme
gi ni◊ ö◊ü ni al malydy. Dÿui Δol ÿer de
labyr da du ran Is pan harby gämi le ri ni◊
hem me si ne gapyllyk da ço zup, ÿe ke je-de
ame ri kan es ge ri ni gur ban bermän, der bidagyn
et di.
≈ol bir wagt da Ame ri kany◊ goΔuny
Ku bany◊ Sentÿa go Δähe ri ni◊ go laÿynda
düΔle di we is pan lary birnäçe söweΔde
çalt der bi-dagyn edip, harby gämi leri◊
du ral gasyny oka tutdy. Sentÿa go
aÿlagyn dan ok geç meÿän is pan harby
gämi le ri ni◊ 4 sanysy haÿdap, açyk
de◊ze çykdy, ÿö ne birnäçe sa gat dan so◊
olar çym-pyt rak edil di.
Sentÿagony◊ ÿykylandygy baradaky
ha bar gowΔan dan so◊, bü tin ÿurt da –
Bos ton dan San-F ran sis ko çen li aralykda
jürlewükleri◊ gaty sesi eΔidilÿärdi we
fewrallar galgaÿardy. Gazetler Kuba we
Fi lip pin le re öz ha barçy laryny iber di ler,
olar täze milli gahrymanlar barada gürrü◊
berÿär di ler. Bu uruΔda, esa san, ta pawutla
nan ma ni laly Jorj Dÿui we harby-de◊iz
güÿç ler de par ta men ti ni◊ käti bi we zi pesin
den aÿrylyp, Ku ba gul luk et mek üçin,
meÿle tin çi „ez ber çapyk suwar lar” atly
polkuna serkerdelik eden Teodor Ruzwelt
boldy. Ispaniÿa tiz ÿaraΔyga gelmeklige
çagyrdy we 1898-n ji ÿyly◊ 10-njy dekabrynda
gol çekilen Δertnama laÿyklykda
ol ada da oktÿabr ber ka rar edilÿänçä,
Kuba wagtlaÿynça Amerikany◊ BirleΔen
≈tat lary na be ril di. Çe ken zyÿan laryny◊
öwe zi ne AB≈ Pu er to-Ri ko we Gu am
adalaryny aldy, Filippinler üçin bolsa Ispaniÿa
20 million dollar töledi.

7-N JI BAP: ÖSÜ≈ WE ÖWRÜ LI≈IK
De◊iz den a◊yrky ÿer le re eÿe bolmak
Bir leΔen ≈tat lar üçin täze bir tej ri be
boldy. Edil Δo nu◊ ÿaly täze ÿer ler hem
ö◊ hiç wagt gö rül me dik syÿasy ul ga ma,
ÿagny de mok ra tik do landyrylyΔa, ta rap
ymtylyΔa ruh landyryldy.
≈eÿle-de bol sa, AB≈ Fil li pi ni basyp
alan dan so◊ bi rin ji onÿyllygyn da
baΔla nan fi lip pin li le ri◊ oktÿabr ug rundaky
ÿa ragly gö reΔi ni basyp ÿaty ran da,
beÿle ko lo ni al eÿe çi lik we zi pe si ni◊ ö¤üne
tanyΔdygyny duÿdy. 1916-njy ÿyl da
Fi lip pin le ri◊ ilaty mil li ka nun çy karyjy
ÿyg nagyny◊ iki pa la tasyny hem saÿlamak
hu kugyny ga zandy, 1936-njy ÿyl da
bol sa özygtyÿarly Fil li pin Ar ka laΔygy
dö re dil di. Ikin ji Ja han urΔun dan so◊,
1946-njy ÿyl da Fi lip pin ada lary doly garaΔsyzlygyny
ga zandy.
Em ma ŸuwaΔ um many◊ çäk le rin de
AB≈-ny◊ ün sü ni çe ken di◊e Fi lip pin ler
bol mady. Is pan-a me ri kan urΔy bo lan ÿyl
Gawaÿy ada lary bi len täze ara gat naΔyklary◊
baΔla nan ÿyly boldy. Gawaÿy adalary
bi len ö◊ki gat naΔyk lar, esa san di ni
wagyzçy lar we saÿ-sebäp bi len ba ran
söwdagär ler ar kaly ama la aΔyrylÿardy.
1865-n ji ÿyl dan so◊ bol sa ame ri kan
raÿat lary ada lary◊ te bigy baÿlyk laryny,
hu su san Δe ker çi◊rik we ana nas öz leΔdirip
baΔlady lar. 1893-n ji ÿyl da Gawaÿy
ada laryny◊ ko rollyk hö kü me ti daΔary
ÿutr lu lary◊ täsi ri ni◊ so◊u na çyk mak
niÿe ti ni◊ bardygyny aç-a çan äΔgär edende,
ame ri kan te le ke çi le ri bi len ÿer li kethu
da lar agyz bi rik di rip, bi le lik de täze
hö kü me ti düz me gi◊ ug ru na çykdy lar,
so◊ra bol sa ol hö kü met ada lary◊ AB≈ny◊
ha tary na goΔul magy ba ra daky haÿyΔ
bi len ÿüz len di.
AB≈-da ame ri kan es ger le rin den
peÿda lan magy we ko lo ni al eÿe çi lik düzgü
ni ba rasyn daky pi ki ri ni◊ garΔysy na
uly möç ber li na gi le lik le ri◊ beÿan edilme
gi Pre zi dent Kliwlen di we Kong re si
il ki bi len Gawaÿy ada laryny ka bul etmek
den el çekmäge mej bur et di. Em ma
is pan-a me ri kan urΔy sebäp li, bu ÿer lerde
mil let çi lik gaÿyny◊ tur magy na jo gap
edip, 1898-n ji ÿyly◊ iÿulyn da ses le ri◊
ep-es li artyk maçlygyn da Kong res ol adalary◊
AB≈-ny◊ dü zü mi ne ka bul edil megi
ne ses ber di. Ne ti je de, AB≈ Gawaÿy
ada lary na st ra te gi ki mö hüm Perl-Har bor
harby-de◊iz ba zasyny gur ma ga mümkin
çi lik tapdy. 1959-njy ÿyl da, ÿagny 60
ÿyl öza ra bäh bit li gat naΔyk lar dan so◊,
Gawaÿy ada lary AB≈-ny◊ 50-n ji Δtaty
boldy.
1902-n ji ÿyl da ame ri kan goΔun lary
Ku ba dan çykyp gi den le rin den so◊, ol
kagyz ÿü zün de ga raΔsyz döwlet boldy.
Em ma AB≈ he re ket edÿän düz gü ne
howp aba nan pur sadyn da ol ÿe re goΔun
sal mak hu kugyny öz ta rapyn da sak lap
galdy. AB≈ bu hu kuk dan 1934-n ji ÿylda
el çekÿänçä, üç ge zek peÿda landy.
Ku ba doly ga raΔsyzlygy na eÿe bol sada,
1959-njy ÿyl da Fi del Kast ro ka nuny
hö kü me ti ag daryp, Sowet Soÿuzy bilen
mäkäm ara bag lanyΔykly mark sistik
düz gü ni ber ka rar edÿänçä, ol ÿer de
Ame ri kany◊ ykdy sady we syÿasy täsi ri
sak lanyp galypdy.
Ku ba dan gün do gar ta rap da ÿerleΔÿän,
ö◊ Is pa niÿa de giΔli bo lan Pu erto-Ri
ko adasy-da Ku ba bi len Fi lip pinle
ri◊ nus gasy na eÿer di. 1917-n ji ÿyl-da
AB≈-ny◊ Kong re si Pu er to-Ri ko öz kanun
çy karyjy laryny◊ hem me si ni saÿlama
ga hu kuk ber di, em ma Δol bir wagt da
ol AB≈-ny◊ ÿe ri ha sap lanÿardy we onu◊
ilatyna amerikan raÿatlygy berildi. 1950-
nji ÿylda AB≈ Puerto-Riko öz ykbalyny
çözmäge doly ygtyÿar ber di. 1952-n ji
ÿylda geçirilen ähliumumy sala salyΔyk-

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
da raÿat lar ÿa döwlet hu kugyn dan ÿa-da
oktÿabr dan el çe kip, o◊a de rek ar ka laΔyk
ag zasy hu kugyny al ma ga ses ber di ler.
Puerto Rikolylary◊ köpüsi erkin barmak
hu kugyn dan peÿda lanyp, Bir leΔen ≈tatla
ra gö çüp git di. Ol ÿer de ola ra AB≈-ny◊
her bir raÿatyny◊ peÿda lanÿan syÿasy
we raÿat hukuklary berildi.
PANAMA KANALY WE
AME RI KA
Is pa niÿa bi len uruΔ ame ri kaly lar da
ÿe ne-de Pa na ma bo gazyny◊ üs ti bi len
At lan ti ka we ŸuwaΔ um man lary birleΔdirÿän
ka naly gur makly ga gyzyk lanma
dö ret di. Dünÿäni◊ söwda edÿän uly
ÿurt lary Δeÿle ka naly◊ de◊iz söwdasy
üçin ze rurdygyny bi reÿÿäm den bäri
bilÿär di ler. El bet de, XIX asyry◊ aÿagynda
fran suz lar Δu lar ÿaly bir ka naly gazyp
baΔlapdy lar, em ma du çar bo lan käbir
kynçylyk lar sebäp li bu iΔi so◊u na çenli
edip bilmän di ler. Ka rib de◊zin de we
ŸuwaΔ um man da yk jam or naΔan AB≈
harby gämi le ri ni bir um man dan beÿleki
si ne çalt ge çir mek de Δeÿle ka naly◊
harby-st ra te gi ki äh miÿe te eÿe di gi ne
doly düΔün di.
XX asyry◊ bo sa gasyn da häzir ki Pana
ma döwle ti ni◊ ÿe rin de Ko lum biÿany◊
de mir gazyk we laÿaty ÿer leΔÿär di. 1903-
n ji ÿyl da Ko lum biÿany◊ Se naty AB≈-a
bu ka naly gur mak we do landyr mak hukugyny
ber mek ba ra daky Δert na many◊
tas la masyny ma kul la magy ret eden halatyn
da, AB≈-ny◊ de◊iz pyÿa da goΔuny
ta rapyn dan gol daw ta pan, sabyr käse leri
do lan pa na maly lar goz ga la◊ tu ruzdylar
we Pa na many◊ Ko lum biÿa dan garaΔsyzlygyny
yg lan et di ler. Bu bö lü nip
aÿry lan täze döwlet des si ne AB≈-ny◊
Pre zi den ti Te odor Ruzwelt ta rapyndan
yk rar edil di. ≈ol ÿyly◊ noÿabrynda
gol çe ki len Δert na many◊ Δert le ri ne
laÿyklyk da Pa na ma AB≈-a At lan tik we
ŸuwaΔ um man lary◊ iki si ni◊ arasyn da
uzap gi den ini 16† guryÿer zo lagyny
çäk siz möh let li kärendä 10 mil li on dolla
ra berÿär we ÿyl da 250 mü◊ dol lar ÿer
salgydyny tö le me li edÿär. So◊ra Ko lumbiÿa
AB≈-dan öwe zi ni◊ bir bö le gi hökmün
de 25 mil li on dol lar aldy. Pa na ma
bi len AB≈ arasyn da bag laΔy lan Δert nama
laÿyklyk da 75 ÿyl dan so◊, 2000-nji
ÿy la go laÿ bu ka nal täze den Pa na ma
döwle ti ni◊ doly ygtyÿary na geç me li dir.
1914-n ji ÿyl da ka naly◊ gur luΔygyny◊
ta mam lan magy pol kownik Jorj Getholsy◊
ÿol baΔçylyk et me gin de alnyp
bar lan in¤e ner lik sun gatyny◊ i◊◊än uly
üs tün li gi boldy. Gur luΔyk wagtyn da tropi
ki je◊◊el le ri◊ Δert le ri ne uÿgun laΔan
gyzzyr ma ke se li ne we tro pik gyzzyrmasy
na garΔy alnyp bar lan gö reΔ ke se li◊
ö◊ü ni alyjy luk mançylygy◊ uly üs tün ligi
ne öwrül di.
Latyn Ame ri kasyny◊ baΔga ÿer lerin
de AB≈ wag tal-wag tal has güÿjeÿän
basy balyjylykly ÿö relgä eÿer di. My sal
üçin, 1900 we 1920-n ji ÿyl lar arasyn da
Bir leΔen ≈tat lar gün ba tar ÿarym to galagyn
da ÿer leΔÿän alty döwle ti◊ içer ki
iΔle ri ne goΔulyΔdy we Ga iti de hem Domi
ni kan res pub li kasyn da öz howandarlygyny
ber ka rar et di; ma hal-ma hal
bol sa öz suwasty gämi le ri ni Ni ka ra guada
goÿdy. 1867-n ji ÿyl da AB≈ Mek sika
da im pe ra tor Mak si mil li any gol daÿan
goΔunyny çy kar magy üçin Fran siÿa
gysyΔ gör kez di. Ÿö ne ÿarym asyr dan
so◊, Mek si ka rewolÿu siÿasyny◊ gi diΔi ne
täsir etmäge gö nük di ren Δowsuzly ga uçran
ta gal la laryny◊ bir par çasy hök mün de
AB≈ Mek si kany◊ de mir gazygyn da ÿü ze
çy kan ha tarly goz ga la◊y basyp ÿatyrmak
we Fran sis ko „Pan çony” Wil lany
bi ka nun diÿip yg lan etmäge sy nanyΔyp,
11 mü◊ es ger iber di.

7-N JI BAP: ÖSÜ≈ WE ÖWRÜ LI≈IK
Is pan-A me ri kan urΔy hem Pa na ma
ka naly bi len bag lanyΔyklyk da harby here
ket ler bi len bir ha tar da AB≈ De mirgazyk
we Gü nor ta Ame ri kany◊ arasynda
hyz mat daΔlygy ÿo la goÿmak da ge rek
bo lan hö kü met binÿadyny dö ret mek de
uly orun tutÿar. 1889-njy ÿyl da AB≈ny◊
döwlet sek re tary Jeÿms Bleÿn jedel
le ri pa ra hatçylykly çöz mek we has
ysnyΔykly ykdy sady ara gat naΔyk lary
ÿo la goÿmak mak sady bi len Gün ba tar
ÿarym to ga lagy◊ 21 ga raΔsyz döwle tini
bir leΔdirÿän gu ra many dö ret mek li gi
tek lip et di. 1890-njy ÿyl da bo lan Bi rin ji
pa na me ri kan mas la hatyny◊ ne ti je sin de
he miΔe lik gu ra ma peÿda bo lup, ol dö redil
me gi ni◊ il kin ji ÿyl laryn da Pan-a me rikan
bi le leΔi gi diÿlip at landyryldy, häzir
bol sa Ame ri kan ÿurt laryny◊ gu ra masy
diÿlip ta nalÿar we onu◊ Δtab-kwar ti rasy
WaΔing ton da ÿer leΔÿär.
Üs te si ne-de, Ger bert Guwe ri◊ we
Frank lin Ruzwel ti◊ hö ki met le ri in di
AB≈-ny◊ Latyn Ame ri kasy ÿurt lary na
gatyΔmak hu ku gun dan el çek di ler. Husu
san-da, Ruzwelt ta rapyn dan 1930-njy
ÿyl lar da ÿö re den höΔniÿet li go◊Δuçylyk
syÿa saty, AB≈ bi len Latyn Ame rikasyny◊
arasyn daky dartgynlylygy◊
gu tar magy na ge ti ren-de bol sa, AB≈ny◊
ö◊ki olary◊ iç ki iΔle ri ne gatyΔan,
Δeÿle hem, onu◊ bir ta raply eden he reket
le ri ze rarly dörän duΔmançylykly garaÿyΔlary
ÿok etmäge ÿar dam et di.
AB≈ WE AZIŸA ŸURT LARY
Fi lip pin ler de we Gawaÿy ada larynda
has-da ymykly or naΔan AB≈ täze
asyry◊ bo sa gasyn da Hy taÿ bi len iΔe◊◊ir
söwda baΔla magy niÿet edinÿär di. Ÿöne,
Hy taÿ Ÿa po niÿa bi len bo lan uruΔda
(1894–1895) ÿe◊len den so◊, ÿewro pa
döwlet le ri onu◊ çägin de harby-de◊iz
ba za laryny gur du lar, ÿer le ri kären desi
ne aldy lar we öz täsir sfe rasyny berka
rar et di lir. Olar di◊e bir Hy taÿ bi len
söwda etmäge artyk maç hu kuk ga zanman,
eÿsem de mirÿol gur luΔygy na we
töwe rekdäki et rap lar daky peÿdaly magdan
lary gazyp al ma ga maÿa goÿma gada
ygtyÿar aldy lar.
Aziÿa bi len dip lo ma tik gat naΔyklaryny
täze baΔlan döwrün de ame rikan
hö kü me ti hem me döwlet le re de◊
söwda ÿe◊il lik le ri ni◊ be ril me gi ni ta lap
et di. ≈eÿle-de bol sa, Uzak Gün do garda
Ÿewro pany◊ im pe ri al döwlet le rinden
bäs leΔik de yza gal mazlyk is le gini◊
ju da uly bo lanlygy ze rarly, onu◊
daΔarky syÿa satyny bir kem siz bol makdan
daΔlaΔdyrÿardy. 1889-njy ÿyly◊
sentÿabryn da Döwlet sek re tary Jon Heÿ
gyzyk lanÿan ta rap lary◊ äh li si ne buÿruk
be ri ji no ta iber di. Bu bol sa „Açyk gapylar”
dokt ri nasyny◊ dö re me gi ne alyp
bardy. Bu Hy taÿ bi len iΔ salyΔjak hemme
döwlet ler üçin Hy taÿy◊ gapy laryny
açÿardy, ÿagny olary◊ gö zeg çi li gindäki
ÿer ler de bir me◊zeΔ söwda müm kin çi likle
ri ni (Δol san da, de◊ güm rük paç laryny
we de◊ gämi du ral ga lar ÿygym laryny
we de◊ de mirÿol nyrh-ba ha laryny)
a◊ladÿardy. Haky kat da, „açyk gapy lar”
bu ko lo niÿa da müm kin çi lik le re hiç hi li
päs gel çi lik siz ÿet mek de mö hüm bir diplo
ma tik çe me leΔmä öwrül di.
1900-n ji ÿyl da Hy taÿda ÿü ze çykan
„boksçy lary◊ goz ga la◊y” hy taÿlylary◊
daΔary ÿurt lu la ra garΔy hü jü mi ni
baΔlangyjy boldy. Iÿun aÿyn da goz gala◊çy
güÿç ler Pe ki ni eÿe le di ler we ol
ÿerdäki daΔary ÿurtly dip lo ma tik missiÿa
la ra hü jüm et di ler. Heÿ Δol ba da
ÿewro pa döwlet le ri ne we Ÿa po niÿa habar
be rip, Bir leΔen ≈tat lary◊ Hy taÿy◊
ter ri to ri al we do landyryΔ hu kuk laryny◊
we „açyk gapy lar” ÿö rel ge si ni◊ ÿoÿulmagy
na hiç ha çan ÿol ber me jek di gi ni
aÿtdy. Goz ga la◊ basylyp ÿatyry lan dan
so◊, ame ri kan meÿil na masyny ama la
aΔyr mak, Hy taÿy weÿran edi ji zyÿan-

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
dan go ra mak üçin, Heÿ äh li ukybyny
ulan maly, dip lo ma tik us satlygyny görkez
me li boldy. ≈ol ÿyly◊ oktÿabryn da
Beÿik Bri ta niÿa we Ger ma niÿa „açyk
gapy lar” syÿa saty na eÿerÿän dik le ri ni
we Hy taÿy◊ öz baΔdaklygyny sak la mak
üçin ta gal la et jek dik le ri ni ÿe ne-de bir
ge zek tassyk lady lar. Beÿle ki döwlet lerde
olary◊ gö rel de si ne eÿer di ler.
1907-n ji ÿyl da Pre zi dent Ruzwelt
daΔary ÿurt iΔçi le ri ta rapyn dan dö redilÿän
bäs deΔlik den biyn jalyk bo lan kärdeΔler
ag za lary na eg liΔik edip, AB≈-a
iΔçi güÿjü ni iber me gi wagt laÿyn ça togtat
mak ba ra da haÿyΔ bi len ÿa pon hökü
me ti ne ÿüz len di. Di◊e Δu ÿag daÿ bolaÿma
sa, aslyn da XIX asyry◊ ahyrky
ÿarym ÿyllygy we XX asyry◊ baΔlary
aralygyn da Ame ri ka Ÿa po niÿa bi len
höΔniÿet li ara gat naΔyk da boldy. GaraΔyl
madyk ÿer den ÿü ze çy kan bir zat
– Pre zi dent Ruzwel ti◊ Rus-Ÿa pon urΔy
döwrün de araçylyk et me gi boldy. ≈on da
ol Ger ma niÿa bi len Fran siÿany Orusÿeti◊
ta rapy na ge çip, Ÿa po niÿa garΔy urΔa
baΔ goΔmazly ga çagyrdy. Pa ra hatçylyk
yla laΔygy na gel mek de eden ta gal la lary
üçin, Ruzwelt 1906-njy ÿyl da No bel
baÿragy na my nasyp boldy. 9

CHAPTER
8- N JI
BAP
NÄGI LE LIK WE
ÜŸT GE DIP
GUR MAK
Pen silwa niÿa Δaÿo lun da
ses ber mek hu kugyny◊
be ril me gi ni◊ ta rap darlaryny◊
ÿö riΔi, WaΔing ton,
Ko lum biÿa ok rugy,
1913-n ji ÿyly◊ 3-n ji marty

8-N JI BAP: NÄGI LE LIK WE ÜŸT GE DIP GUR MAK
„Progressiw häsiÿetli
bolmasa, beÿik demokratiÿa
beÿik hem bol maz, on dan
demokratiÿa-da bolmaz.”
AB≈-ny◊ ö◊ki Pre zi den ti Te oder Ruzwelt, 1910-njy ÿyl
MÜLK DAR LARY÷
NÄRAZYLYKLARY WE
KÖPÇÜLIKLEŸIN
H E R E K E T I ÷ ŸO K A RY
G Ö T E R I L M E GI
Oba ho jalygyn daky haÿran galdyryjy
ösüΔe ga ra maz dan, ame ri kaly mülk darlar
üçin XIX asyr kyn döwür boldy. Bu
kynçylyk la ra ÿa ra maz ÿag daÿlar, ÿagny
er bet howa Δert le ri, top ragy◊ arryk lamagy,
esasy oba ho jalyk ekin le ri ni◊ aΔa
köp ön dü ril me gi, döwlet ta rapyn dan ÿeter
lik gol dawy◊ bol mazlygy, daΔarky
ykdy sady Δert le re mülk dar lary◊ baknaçylygyny◊
art magy sebäp bo lupdy.
Olary◊ i◊ wajyby önü mi◊ has aΔa artyk
ön dü ril me gi di.
Asyry◊ tu tuΔ II ÿarymyn da bir gektar
dan alynÿan hasyly artdyr ma ga
ÿar dam eden me ha nizm leΔdir me gi◊
kämil leΔme gi bi len bir ha tar da be je rilip
ekilÿän meÿdan lary◊ gek tar sany-da
ep-es li artdy, de mirÿol lary◊ çe kil me gi
we säh ra ÿer ler den ÿer li in deÿle ri◊ kemkem
den göç me gi ÿur du◊ gün ba taryn da
ÿaΔaÿyΔ üçin täze ÿer le ri aç ma ga Δert
dö ret di. Ka na da, Ar gen ti na we Awst raliÿa
ÿaly ÿurt lar da-da oba ho jalyk ÿerle
ri ni◊ Δu nu◊ ÿaly gi◊el me gi ame ri kan
oba ho jalyk önüm le ri ni◊ sal damly bö legi
satylÿan hal ka ra ba zar laryn daky kynçylygy
has-da artdyrdy.
Gö çeg çi ler gün ba ta ra süÿΔdük le riçe,
haryt laryny ba zar la ra ÿe tir mek üçin,
olary◊ de mirÿol la ra bo lan ze rurlyk lary
artdy. ≈ol wagt lar mülk dar lar se na gat
haryt laryny ÿo kary ba ha dan alÿardy lar.
Nyrh lary◊ ÿo kary bol magy bol sa Kongres
ta rapyn dan bel le nen we gün do gar
se na gatçy laryny◊ bäh bi di üçin gol danan
ba ha lary◊ ne ti je si di. Wagty◊ geçme
gi bi len or ta gün ba tar we gün do gar
mülk dar lary öz emläk le ri ni gi rew goÿan
bank lary na ber gi dar bo lup çykdy lar.
Gü nor ta da ho jalyk lary◊ bir leΔme gini◊
Δowsuzlyk lary oba ho jalygy na uly
öz ge riΔlik le ri ge tir di. Olary◊ i◊ ulusy
ÿar pasy na ber mek ul gamydyr. Bu ulgam
boÿun ça kären de çi ler ho jaÿyn laryna
to hum we önüm den öt ri ge rek bolan
çyk dajy lary üçin alÿan hasylyny◊
ÿarpysy na çen li ber me li di ler. Gü nortany◊
ga raÿagyz mülk dar laryny◊ 80
gö te ri mi ne çen li si we akÿagyz mülkdar
lary◊ 40 gö te ri mi Δol tap dan düΔüri
ji ul ga ma laÿyklyk da iΔleÿär di ler we
ÿaΔaÿardy lar.
Ÿar paçy lary◊ ag la basy he miΔe ber gidardy,
ber gi den çyk mak üçin bol sa di◊e

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
bir ÿol bardy, ol hem ekin meÿdan laryny
gi◊elt mek di. Bu ÿag daÿ pag tany◊ we
temmäki ni◊ artyk maç ön dü ril me gi ne,
Δo nu◊ ne ti je sin de-de önüm le ri◊ gymmatyny◊
pe se düΔme gi ne we top ragy◊
mun dan beÿläk-de arryk la magy na getirÿär
di.
Greÿnj ler he re ke ti ni dö ret mek bi len
umumy oba hojalyk meselelerini çözmek
ugrunda ilkinji guramaçylykly tagallalar
edil di. 1867-n ji ÿyl da AB≈-ny◊ Oba hojalyk
ministrligini◊ gullukçylary tarapyndan
esaslandyrylan „Greÿnj” hereketi ilki
baΔda ag la ba mülk dar ho jalyk laryny◊
ÿüz be-ÿüz bo lan üz◊e li gi ne garΔy göreΔmek
mak sady bi len jemgyÿet çi likköp
çü lik çäre le ri ni alyp bar ma ga köp
üns ber di ler. Beÿle çäre le re gat naΔÿan
aÿal-gyz lar maddy taÿdan höwes len dirilÿär
di. 1873-n ji ÿyly◊ dowlun dan so◊
„Greÿnjler” hereketini◊ 20000 sany köpcü
lik leÿin to pary dö re di lip, olary◊ bir
ÿarym milliona golaÿ agzasy bardy.
Greÿnj ler öz le ri ni◊ hu susy ba zar ulgamyny,
dü kan laryny, önü mi gaÿta dan
iΔleÿän uly bol madyk zawod-fab rik le rini
we ko ope ra tiwle ri ni dö ret di ler. Ondan
daΔary bu he re ket 1870-n ji ÿyl lar da
käbir syÿasy üs tün lik ler hem ga zandy.
En çe me Δtat de mirÿol hyz mat lary na
goÿlan ba ha lary we am bar nyrhyny çäklen
dirÿän Greÿnj le ri◊ ka nun laryny-da
ka bul et di ler.
1880-n ji ÿy la çen li bu he re ket
ÿatyΔyp baΔlady we onu◊ ÿe ri ne mülk dar
bir leΔik le ri dö re dil di. 1890-njy ÿyl da bu
bir leΔi gi◊ he re ke ti Nÿu-Ÿork dan baΔlap,
Ka li for niÿa çen li aralyk daky mülk darlary◊
1,5 mil li onyny özün de jem leÿär di.
≈o◊a me◊zeΔ bo lan af ro-a me ri kan gu ramasyny◊
ga raÿagyz mülk dar lary◊ mil li
bir leΔme si ni◊-de ha taryn da bir mil li ondan
geçÿän ag za bardy.
Il ki baΔda mülk dar lar bir leΔik le ri
anyk ykdy sady mak sat na maly syÿasy
gu ra mady lar. Mak sat na many◊ ir ki basgan
çagy na görä, onu◊ mak sady „olary
synpy ka nunçy karyjylyk dan we jem lenen
maÿa göz gyzdyr mak dan go ra mak
üçin, Ame ri kany◊ mülk dar laryny birleΔdir
mek den” yba ratdy. Olary◊ maksat
na masy düz gün leΔdirmäge, ÿagny
de mirÿol lary◊ doly mil li leΔdi ril me gi ne;
karz lary ÿe◊let mek üçin, pu lu◊ hüm meti
ni◊ gaçyryl magy na: ba ha lary◊ ar zanladyl
magy na, döwlet sak lawha na laryny
dö retmäge we karz pul dan alynÿan gö teri
mi azalt ma ga çagyrÿardy.
1880-n ji ÿyl lary◊ ahyr laryn da uza ga
çe ken gu rakçylyk gün ba tar da ÿer leΔÿän
beÿik säh ralygy büs-bü tin toz durdy.
Dört ÿyl gu rakçylyk wagtyn da gün batar
Kan zas öz ilatyny◊ ÿarsyny ÿi tir di.
1980-n ji ÿyl da ÿur du◊ taryhyn da i◊ ÿokary
ba ha lary◊ bi ri bo lan „Mak kin li ni◊
ba hasy” gi ri zi len den so◊, ÿag daÿ has-da
ÿa ra maz laΔdy.
1890-njy ÿy la çen li mülk dar lary◊
nägi le li gi i◊ ÿo kary de re je si ne baryp
ÿet di. Mülk dar bir leΔik le ri gü nor ta daky
öz le ri ne duÿgu daΔlyk bil dirÿän de mokrat
lar ÿa-da gün ba tar daky üçün ji çakla◊,
par tiÿa lar bi len hyz mat daΔlyk edip,
syÿasy häki miÿe ti eÿe lemäge-de synanyΔyk
et di ler. Hut Δol he re ket ler-de
täze üçün ji bir syÿasy par tiÿa – „po pulist
ler” atly par tiÿa ÿü ze çykdy. He ni ze
çen li ame ri kan syÿa satyn da bü tin sähra
lary we gowa ça meÿdan laryny gurΔap
alan beÿle ÿaÿba◊ dy za ma bol mandy.
1890-njy ÿyl da ka nun çy karyjy gu ra malar
da bo lan saÿlawlar da gü nor ta we günba
tar Δtat lary◊ häki miÿet le ri ni◊ 12-sin de
täze par tiÿa lar dö re dil di, on dan baΔga-da
ol par tiÿa Kong re se on lar ça po pu list sena
tor we we kil iber di.
„Po pu list ler” adyny alan par tiÿa özüni◊
bi rin ji gu rul taÿyny 1892-n ji ÿylda
ge çir di. On da mülk dar lary◊, iΔçi leri◊
we öz ger di ji gu ra ma lary◊ we kil le ri
Neb ras ka Δtatyn daky Oma ha Δähe rin de
duΔuΔdy lar. Olar AB≈-ny◊ syÿasy ul-

8-N JI BAP: NÄGI LE LIK WE ÜŸT GE DIP GUR MAK
gamyn daky se na gaty◊ we täjir çi li gi◊
kök alan, ta ma◊y üzäÿme li pa ra horlyk
bäh bit le ri ne ba ha ber mek li gi ka rar et diler.
Gu rul taÿy◊ mün be rin den Δeÿle sözler
aÿdyldy:
„Biz ruhy, syÿasy we maddy betbagtçyly
ga ge ti ri len ÿur du◊ mer ke zinde
duΔuΔÿarys. Kor rup siÿa saÿlawlary◊
ö◊üsy rasyn daky möwsüm ler de, ka nun
çy karyjy gu ra ma lar da, Kong res de we
hat da kazyÿet ler de-de agalyk edÿär& ≈ol
bir ada latsyz döwlet ul gamyn dan dörän
iki sany ägirt uly synp dan – yk man da lar
we millionerler ösüp ÿetiΔÿärler”.
Olary◊ iΔ meÿil na masyny◊ zi nele
ri ni◊ amaly paÿy ÿer le ri paÿla mak,
ara gat naΔyk we ma liÿe, kü müΔ pul lary
ir gin siz zik ge le mek ÿaly me se le le re gönük
di ri len di.
1892-n ji ÿyl daky pre zi dent
saÿlawlaryn da po pu list ler gün ba tar da
we gü nor ta da öz le ri ni◊ güÿjü ni gör kezdi
ler, olary◊ kan di daty bir mil li on danda
köp ses aldy. Ÿö ne pul me se le si, has
takygy, altyn pul ug run da gö reΔen le ri◊
ter si ne kü müΔ puly goÿber mek ug rundaky
gö reΔ me se le si tiz wagt dan beÿleki
ala da lary◊ üs tü ni dol durdy. Gün ba tar
we gü nor ta mülk darçylygyny◊ we kille
ri AB≈-ny◊ gün do garyn daky se na gat
mer kez le ri ni◊ iΔçi le ri ni◊ gol da magynda
kü müΔ puly möç ber siz çy kar ma ga
baΔla magy ta lap et di ler. Olar öz le ri ni◊
howsa la düΔme gi ni◊ sebäbi ÿurt da dolanyΔyk
da nagt pu lu◊ ÿok lugydyr diÿip
ha sap laÿardy lar. Eger-de pu lu◊ goÿberi
liΔi ni◊ möç be ri artdyryl sa, on da oba
ho jalyk önüm le ri ni◊ nyrhyny galdyr maga
we se na gat da iΔ hakyny artdyr ma ga,
Δeÿle hem, ola ra bo lan ber gi le ri hüm meti
ga çan pul bi len üzmäge müm kin çi lik
be rer diÿip ynandyrdy lar. Bu me se le lere
has bi perwaÿ se redÿän to par lanyΔyklar
we ma liÿe ul gamyny◊ gul lukçy lary
beÿle ki bir ta rap dan pu lu◊ hüm me ti ni◊
gaç magyny tog tadyp bol maz we döwlet
lüt ga lar diÿip ha sap lady lar. Olary◊ piki
ri çe bu ÿag daÿy di◊e altyn pu lu◊ durnuklylygy
üp jün edip bil jek di.
1893-n ji ÿyly◊ ma liÿe dowly bu çekiΔme
lerdäki dartgynlylygy güÿç len dirdi.
Gü nor ta daky we or ta gün ba tar daky
bank lar bir-bi ri ni◊ yzyn dan toz du lar;
iΔsiz lik ös di, oba ho jalyk önüm le ri ni◊
nyrhy gaty pe sel di. Bu ykdy sady çykgynsyz
ÿag daÿlar we Pre zi dent Grower
Kliwlen di◊ bu me se le le ri çözmäge
ukypsyz bo lup çyk magy tas de mok ra tik
par tiÿany◊ dar ga magy na ge ti rip di. 1896-
njy ÿyl daky pre zi dent saÿlawlaryny◊ golaÿlaΔmagyny◊
esasyn da kü müΔ pu lu◊
çy karyl magyny gol dap çykyΔ eden demok
rat lar bi len po pu list ler bir leΔdi ler.
De mok rat lary◊ Δol ÿyl da ge çi rilen
gu rul taÿy Ame ri kany◊ syÿa satyny◊
taryhyn da söz le nen söz le ri◊ i◊ meΔhurlaryny◊
bi ri ni◊ Δaÿady boldy. „Adamzady
altyn haç da hor la mazly ga” diÿen
çagyryΔ bi len gu rul taÿy çagy ran, Nebras
ka Δtatyn dan kü müΔ pu lu◊ ta rap dary
ÿaΔ Wilÿam Jen nings de mok rat lar dan
pre zi dent li ge kan di datly ga gör ke zil di.
Po pu list ler hem ony kan di dat görkez
di ler. Olary◊ öz le ri ni◊ mam ladygyny
gör kez me li pur sady ge lip di. Ka li for niÿadan
we Ori gon dan baΔga onu◊ üçin tu tuΔ
gü nor ta we gün ba tar se bit le ri, ses be rende
bol sa, Braÿan gür ilatly we se na gatly
de mir gazyk da we gün do gar da ÿe◊liΔe
se zewar boldy we res pub li kaçy Wilÿam
Mak kin li pre zi dent saÿlanyldy.
So◊ky ÿyl, aÿratyn-da Alÿas kada
we Ÿu kon da altyny◊ tapyl magy bilen
ÿur du◊ ma liÿe ÿag daÿy gowu laΔdy.
1898-n ji ÿyl daky Is pan-A me ri kan urΔy
po pu list me se le le rin den ÿur du◊ ün sü ni
sowdy. Hat da, he re ket Δowsuz ta mamla
nan da bol sa, onu◊ pi kir ÿö ret me le ri
ÿaΔa magyny dowam et di. ≈ol oÿ-pi kirle
ri◊ kö pü si so◊ky iki onÿyllyk da ka bul
edi len ka nun la ra gi ri zil di.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
I≈ÇI GÖ RE≈I
XIX asyry◊ se na gat iΔçi si ni◊
dur muΔy ÿe◊il bol mady. Hat da, gowy
diÿlen wagt lar da-da iΔ haky ujypsyzdy,
iΔ sa gat lary köp di we iΔ Δert le ri hatarlydy.
Mil le ti◊ ösüΔi bi len dörän bar ja
baÿlyk-da onu◊ iΔçi le ri ne sarp edilÿär di.
Esa san-da, se na gaty◊ käbir pu dak larynda
iΔçi güÿjü ni◊ uly bö le gi ni düzÿän
we köp lenç er kek adam la ra tö lenÿän iΔ
hakyny◊ ujypsyz bö le gi ni alÿan aÿalgyz
lary◊ we ça ga lary◊ ÿag daÿy gaty
er bet di. Aram-a ram bo lup durÿan ykdysady
çykgynsyzlyk lar se na gat iΔçi le ri ni◊
iΔ haky na we iΔsiz li gi◊ ÿo kary de re je li ligi
ne ÿa ra maz täsir edip, ÿur du◊ hal-ÿagdaÿyny
pe seldÿär di.
≈ol bir wagt da, teh no lo gi ki täze lik ler
zäh met ön dü ri ji li gi ni ÿo kar landyr ma ga
ÿar dam edip, hünär li iΔçi le re bo lan is legi◊
azal magy na ge tir di. IΔlemäge howes
bil di rip, daΔary ÿurt lar dan gö çüp ge lenle
ri◊ sanyny◊ um masyz de rejä ÿet megi
1880–1910-njy ÿyl lar aralygyn da 18
mil li ona go laÿ bo lup, hünär siz iΔçi le ri◊
sanyny◊ has-da art magy na ge tir di.
1874-n ji ÿy la çen li, ÿagny, Mas sa çusets
Δtatyn da aÿal lary◊ we ça ga lary◊ gije-gün
di zi◊ dowamyn da 10 sa gat iΔ günü
ni bellän bi rin ji ka nun ka bul edilÿänçä,
haky kat da, ÿurt da zäh met ba ra da hiç hi li
ka nun ÿokdy. Di◊e 1930-njy ÿyl dan so◊
fe de ral hö kü met Δu me seläni çözmäge
iΔe◊◊ir gat naΔyp baΔlady. ≈ol ÿy la çen li
„iΔ meÿdany” bü tin li gi ne iΔçi ler ba ra da
däl-de, se na gat eÿe le ri ni◊ ala da lary bilen
meΔgul lanÿan döwlet we ÿer li häkimiÿet
le ri◊ elin de galypdy.
XIX asyry◊ ikin ji ÿarymy na mah sus
bo lan we maÿany◊ um masyz muk daryny,
häkim li gi we hazy nany do lulygy na öz
elin de jemlän „goΔulyΔmazlyk” hilli
ka pi ta lizm, wag tal-wag tal ul gamy◊
garΔysy na çykyΔ edÿän le re gö nük di rilen
ka nun lary çy karÿan ka nuny ul gam
ta rapyn dan gol danÿardy. ≈un luk da, olar
Δol döwrü◊ pel se pe si ni◊ tagly mat laryna
eÿerÿär di ler. Jon Rok fel le ri◊ aÿdyΔy
ÿaly: „Uly kär ha na te le ke çi li gi ni◊ ösüΔi
Δo◊a ukyply bo lan lary◊ ÿaΔa mak me sele
si dir”. Bu „so si al darwi niz mi ni◊” tarap
dar lary köp boldy. Olar te le ke çi lik de
düz gün leΔdir mek üçin edi len her bir synanyΔyk
gör nüΔle ri◊ öz ge riΔi ni◊ te bigy
ÿag daÿy na garΔylyk gör ke ze ne ba rabardyr
diÿÿär di ler.
Ÿö ne ka pi ta liz mi◊ pi da lary na Δeÿle
bi perwaÿlygy◊ gym maty örän ÿo kary
boldy. Mil li on lar ça adamy◊ ÿaΔaÿyΔ
we iΔ Δert le ri örän er bet leΔip di, ömür lik
garyplyk dan dyn mak umydy we li gaty
ujypsyzdy. Has so◊rak 1900-njy ÿyl da
Bir leΔen ≈tat lar da iΔ bi len bag lanyΔykly
ölü mi◊ de re je si dünÿäni◊ beÿle ki ösen
se na gatly ÿurt lary◊ky dan has ÿo kary dere
je de di.
Se na gat iΔçi le ri ni◊ kö pü si ni◊ 10 sagatlyk
(polat senagatynda 12 sagatlyk) iΔ
gü ni dowam edÿär di, edÿän ga zanç lary
weli, adam Δekilli ÿaΔamaga zerur bolan
ha ra jat dan 20–40 gö te rim azdy. IΔleÿän
ça ga lary◊ ÿag daÿy has-da ÿa ra mazlaΔypdy.
1870–1900-njy ÿyl lar aralygynda
ça ga iΔçi le ri◊ sany iki es se artypdy.
Mil li de re je de iΔçi ler bir leΔme le rini
dö retmäge edi len il kin ji uly ta gal la
1869-njy ÿyl da Zäh met pälwan laryny◊
asylly gu ra masyny◊ dö re dil me gi bilen
bag lanyΔyklydyr. Pen silwa niÿa
Δtatyny◊ Fi la del fiÿa Δähe ri ni◊ geÿim
tikÿän fab ri gi ni◊ iΔçi le ri ta rapyn dan döre
di lip, ga raÿagyz lary, aÿal-gyz lary we
mülk dar lary özün de jem leÿan bu adaty
jemgyÿe ti◊ gapysy äh li iΔçi ler üçin
açykdy. Zäh met pälwan laryny◊ asylly
gu ra masy du ra-ba ra güÿç top lady we
ahyry 1885-n ji ÿyl daky iΔ taΔlaÿyΔda
de mirÿol han nasy Jeÿ Ga ul dan üs tün
çyk magy◊ höt de sin den gel di. Bir ÿyly◊
dowamyn da ol öz ha tar lary na 500000
iΔçi ni bir leΔdir di.

8-N JI BAP: NÄGI LE LIK WE ÜŸT GE DIP GUR MAK
Tiz wagt dan „Zäh met pälwan laryny◊
asylly gu ra masyny◊” iΔi pe se gaç maga
baΔlady we kem-kem den olary◊ dere
gi ne Ame ri kan zäh met fe de ra siÿasy
(AZF) dö re dil di. Bu gu ra ma il ki açy lan
döwrün de temmäki se na gatyny◊ kärdeΔler
ar ka laΔygy gu ra masyny◊ ö◊ki
baΔtu tan laryny◊ bi ri Se mu el Gom pers
ÿol baΔçylyk et di, özi-de ol üç dan tutma
hem me ler üçin bol man, di◊e hünärli
iΔçi ler üçin açy lan gu ra mady. Onu◊
mak sady sa dalyk we aÿdy◊lykdy, emma
ol syÿa sa ta çap raz gelÿär di, ÿagny
onu◊ mak sady iΔ hakyny galdyr mak dan,
iΔ gü nü ni gys galt mak dan we zäh met
Δert le ri ni gowu landyr mak dan yba ratdy.
IΔ ÿü zün de Gom pers iΔçi he re ke ti ni ö◊ki
zäh met baΔtu tan laryny◊ eÿe ren we goldan
so si alis tik pi kir le rin den sowma ga
ÿar dam et di.
IΔçi le ri◊ mak sady we maÿany◊ be reket
siz li gi ni◊ ne ti je si ÿur du◊ taryhyn da
i◊ gö dek iΔçi dawa-jen je li ni◊ dö re me gine
sebäp boldy. Olary◊ bi rin ji si 1877-nji
ÿyl da bo lup, on da zäh met hakyny◊ 10
gö te rim azaldyl magy na ga har edip, ÿurdu◊
äh li de mirÿol iΔçi le ri uly iΔ taΔlaÿΔa
çykdy. IΔ taΔlaÿyΔlary bes et dir mek üçin
edi len sy nanyΔyk lar birnäçe Δäher ler de:
Bal ti mor da (Me riländ Δtaty), Çi ka goda
(Ili noÿ Δtaty), Pits burg da (Pen silwaniÿa
Δtaty), Buf fa lo da (Nÿu-Ÿork Δtaty)
we San-F ran sis ko da (Ka li for niÿa Δtaty)
köp çü lik leÿin goz ga la◊la ra we bi düzgün
çi lik le re ge tir di. Hat da, iΔ taΔlaÿyΔ
bes edilÿän çe, birnäçe ÿe re fe de ral
goΔun laryny ug rat maly boldy.
Bu wa ka dan do kuz ÿyl ge çen den
so◊, Heÿmar ket St rit-de baΔga bir waka
bo lup geç di. Kim dir bi ri Çi ka go daky
Mak kor mik Harwes ter kom pa niÿasynda
Δol pur sat da geçÿän iΔ taΔlaÿΔyny ara
alyp mas la hat laΔma ga ÿyg na nan adamlary◊
arasy na bom ba taΔlapdyr. Ne ti jede,
so◊ky ba sa-baslyk da 9 adam ölüp,
60 adam ÿa ra lanypdyr.
In di ki iΔ taΔlaÿyΔ 1892-n ji ÿyl da
Pen silwa niÿa Δtatyny◊ Homs ted Δäherindäki
Kar ne gi ni◊ po lat kär ha nasyn da
bo lup geç di. Gyz ga la◊ly iΔ taΔlaÿyΔlary
bes et dir mek üçin, kom pa niÿa ta rapyndan
haky na tu tu lan 300 ga rakçy dan
yba rat bo lan to par po lat we ga ra me tallurgiÿa
senagaty birleΔigini◊ geçirÿän iΔ
taΔlaÿΔy na gat naΔÿan lary oka tutdy we
olary◊ 10-usyny öldürildi. Netijede, kärdeΔler
ar ka laΔygyny◊ ag zasy bol madyk
haky na tu tu lan iΔçi ler den dü zü len Mil li
gwar diÿa çagyryldy we iΔ taΔlaÿyΔ bes
edildi. 1937-nji ÿyla çenli kärdeΔler arkalaΔygy
guramasy zawoda goÿberilmedi.
Iki ÿyl dan so◊ Çi ka gony◊ go laÿyndaky
Pul men Pa las kom pa niÿasyn da iΔ
hakyny◊ azaldyl magy iΔ taΔlaÿyΔla ra getir
di. Bu iΔ taΔlaÿyΔ ame ri kan de mirÿolçu
laryny◊ kär deΔler ar ka laΔygyny◊
gol da magyn da ÿur du◊ de mirÿol toplumyny◊
köp bö le gin de he re ke ti togtatdy.
Ÿag daÿy◊ ÿa ra maz laΔÿandygy
üçin, ö◊ de mirÿol kom pa niÿasyn da hukuk
iΔgäri bo lan AB≈-ny◊ baΔ kazysy
Ri çard Ol ni ÿol lar da he re ke ti aç mak
mak sady bi len, 3000-den köp adamy◊
adyn dan sy nanyΔyk et di. So◊ra kärdeΔler
ar ka laΔyk laryny◊ ot lu lary◊ here
ke ti ne gatyΔmagyny ga da gan edÿän
fe de ral kazyÿe ti◊ ka rary çy karyldy. Bidüz
gün çi li gi◊ dowam eden li gi üçin, Prezi
dent Kliwlend ol ÿe re goΔun iber di we
ahyryn da iΔ taΔlaÿyΔ bes edil di.
Dünÿä hal ka ra iΔçi le ri ni◊ gu ra masy
i◊ barlyΔyksyz kär deΔler ar ka laΔygy birleΔme
le ri ni◊ bi ri boldy. Zäh met Δert leri
ni gowu landyr mak ug run da gö reΔmek
üçin, gün ba tary◊ mag dan iΔçi le ri ni◊
kär deΔler ar ka laΔygy ta rapyn dan döre
di len Dünÿä hal ka ra iΔçi le ri ni◊ gura
masy ÿa-da olary köp lenç „yr ga lar”
diÿip at landyryΔlary ÿaly, esa san-da
1903-n ji ÿyl da Ko lo ra do da dag-magdan
iΔçi le ri ni◊ iΔ taΔlaÿΔyn dan so◊ Δöhrat
landy we aÿratyn gö dek lik bi len ba-

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
sylyp ÿatyryldy. Synpy gö reΔe aç-a çan
çagyr mak bi len yr ga lar 1912-n ji ÿyl da
Mas sa çu sets Δtatyny◊ Lo rens dok ma
kär ha nasyn da kynlyk bi len ÿe◊iΔ ga zanan
laryn dan so◊, öz ta rapy na köp pi kirdeΔ
çek di ler. Ÿö ne, gu ra many◊ Bi rin ji
Ja han urΔuny◊ or ta laryn da iΔi tog tat maga
çagyryΔy onu◊ hö kü met ta rapyn dan
1917-n ji ÿyl da der bi-dagyn edil me gi ne
we ahyr ne ti je de ol gu ra many◊ ÿok edilme
gi ne ge tir di.
ÖZ GERT M E LE R I ÷
GÜŸJEMEGI
1900-n ji ÿyl da bo lan pre zi dent
saÿlawlary ame ri kaly la ra Mak kin li ni◊
do landyryjy laryny◊ iΔi ne, aÿratyn-da,
onu◊ daΔary syÿa saty na ba ha ber mekli
ge ÿol açdy. Fi la del fiÿa da (Pen silwaniÿa
Δtaty) res pub li kaçy lar Is pa niÿa
bi len urΔu◊ ÿe◊iΔli ta mam lan magy,
ykdy sadyÿet de iΔle ri◊ gowu laΔmagy
we „açyk gapy lar syÿa satyny◊” kö megi
bi len täze alyΔ-çalyΔ ba zar lary na ÿol
aç makly ga uly ta gal la lar edi len di gi mynasy
bet li da ba ra gur nady lar. Mak kin lini◊
täze den we zipä saÿlan mak me se le si
çö zül di. Ÿö ne öz ÿe◊Δi ni◊ hö zi ri ni görmek
o◊a uzak miÿes ser et me di. 1901-nji
ÿyly◊ sentÿabryn da, Mak kin li Buf fa lodaky
ser gi ni (Nÿu-Ÿork Δtaty) syn lap
ÿörkä, gan hory◊ elin den we pat boldy.
Ol Raÿatlyk urΔy gu ta ran döwrün den
bäri gan hory◊ elin den ölen AB≈-ny◊
üçün ji pre zi den ti di.
Pre zi den ti◊ kür sü si ni wi se-p re zi dent
Te odor Ruzwelt eÿe le di. Ruzwel ti◊ prezi
dent li gi içer ki iΔler de bolΔy ÿaly, halka
ra iΔle rin de-de ame ri kan syÿa satyny◊
täze eÿÿamyny ala mat landyrdy. Yklym
eÿÿäm ilat dan do lupdy, ser het ler açylypdy,
özü ni◊ ÿaΔa magy ug run da gö reΔen
çak la◊ja res pub li ka in di dünÿäde kuwwatly
döwle te öwrü lip di. Onu◊ syÿasy
öze ni daΔary we Raÿatlyk urΔuny◊, keçlik
le ri ni◊, aba dançylygy◊ akymyny◊ we
çök gün li li gi◊ sy nag lary na döz ge lip di.
Oba ho jalygy we se na gat ö◊e ägirt
uly ädim ler ät di. Hem me ÿer de döwlet
ta rapyn dan mugt bi lim gi ri zil di, met bugat
azatlygy üp jün edil di. Päk lik bi len
di ne uÿmak azatlygy gol dandy. Ÿö ne,
akylly we paÿhasly ame ri kaly lary öz leri
ni◊ jemgyÿet çi lik, ykdy sady we syÿasy
ÿag daÿlary ka na gat landyr maÿardy. Uly
te le ke çi lik ö◊ki döwürdäki ler den has
berk kök urupdy, ÿo ne ÿer li we Δäher
do landyryΔ eda ra lary pa ra hor syÿa satçylary◊
elin de di. Gor kuzyp al mak ruhy
jemgyÿe ti◊ äh li gat lagy na si◊ip di.
XIX asyr ka pi ta li zi mi ni◊ we syÿasy
kor rup siÿany◊ agdyklyk et me gi ne jo gap
edip, 1890-njy ÿyl lar dan Bi rin ji Ja han
urΔy aralygyn daky ame ri kan syÿa satyna
we syÿasy pi kir le re aÿratyn häsiÿet
be ren prog res siwi zim he re ke ti dö redi.
Prog res siwist ler öz iΔle ri ni Δähe ri◊
syÿasy baΔtu tan laryny◊ we zi pe le rinden
hyÿa natçylykly peÿda lan magy na
we kor rum pir le nen ta la◊çy ba ron lary◊
garΔysy na ÿö riΔ diÿip ha sap laÿardy lar.
Olary◊ mak sady has gi◊ ÿaÿran de mokra
tiÿany◊ we sosÿal adyllygy◊, hö küme
ti◊ dog ruçyl, te le ke çi lik ba batyn da
ka nuny düz gün leΔdir me le ri◊ has ne tije
li bol magyny we ho jalyk hyz maty na
uly üns be ril me gi di. Umu man, olar eger
hö kü me ti◊ alyp barÿan iΔle ri ni◊ möçbe
ri gi◊el dil se, ame ri kan jemgyÿe ti ni◊
ösüΔi ne we onu◊ raÿat laryny◊ hal-ÿagdaÿyny◊
gowu lan magy na uly ÿar dam
eder diÿip ynanÿardy lar. ≈ol döwrü◊
gör nük li adam laryny◊ äh li si diÿen ÿaly,
is le ol syÿa satçy, pel se pe çi, alym ÿa-da
ÿazyjy bol sun, olary◊ her bi ri bel li bir
de re je de öz gert me ler ug run daky he reket
ler bi len bag lanyΔyklydy.
1902–1908-n ji ÿyl lar öz ger di ji lik here
ket le ri ni◊ i◊ ösen döwri boldy, sebäbi
ÿazyjy lar we ¤ur na list ler XVI II asyry◊
ag rar res pub li kasyn dan mi ras ga lan we

8-N JI BAP: NÄGI LE LIK WE ÜŸT GE DIP GUR MAK
XX asyry◊ ösen döwle tin de ÿer lik siz
bo lan ÿö rel ge le re we amalyÿet le re garΔy
çykyΔ edÿär di ler. Baryp, 1873-n ji ÿylda
meΔhur ÿazyjy Mark Twen özü ni◊
„Altyn çaÿy lan asyr” atly çe per ese rin de
ame ri kan jemgyÿe ti ni◊ nog sanlyk laryny
paΔ edip di. Gün de lik ga zet ler de we
„Makklÿurs” we „Kolÿers” ÿaly köp çülik
leÿin çykÿan ¤ur nal lary◊ sahy pa larynda
trest ler, ÿo karky ma liÿe gat lak lary,
pes hil li önüm ler we de mirÿol kom paniÿa
laryny◊ eden-et di lik le ri ba ra daky
ÿi ti tankydy ma ka la lar peÿda bolÿardy.
Olary◊ awtor laryny, hu su san-da, „Standard
oÿl” ne bit tres ti ni◊ garΔysy na çykyΔ
edÿän ¤ur na list ka Ida Tern buly ha pany
ag taryp tapyjy lar (mak reÿker ler) diÿip
at landyrÿardy lar.
Ep ton Sink ler, çe per ede biÿat ¤anryny
ulanyp, „Je◊◊el” atly çe per ese ri
çap et dir di we on da ÿur du◊ i◊ uly kärha
na laryny◊ bi ri bo lan Çi ka go et gaplaÿyΔ
kom bi natyn daky aras saçylyk Δertle
ri ne ga bat gel meÿän ha paçylyk lary we
bu pu dagy◊ et tres ti ni◊ eden-et di lik le ri
beÿan edilÿär. Te odor Draÿzer „Ma liÿeçi”
we „Ti tan” atly çe per eser le rin de uly
te le ke çi li gi◊ pyssy-py jurlyk laryny bü tin
dünÿäni◊ ö◊ün de paΔ et di. Frenk No risi◊
„Gir dap” he kaÿasyn da mülk dar lary◊
nägi le lik le ri ni◊ köp ala mat lary açylyp
gör ke zil di. Lin koln Ste fen si◊ „≈äherle
ri◊ mas ga raçylygy” ese rin de syÿasat
daky pa ra horlyk lar paΔ edil di. Bu
paΔ edi ji ede biÿat adam la ra güÿç li täsir
edÿär di we olary galkyndyrÿardy.
Ÿowuz, barlyΔyksyz tankyt we
jemgyÿet çi lik iΔje◊li gi◊ ÿo kar lan magy
syÿasy iΔgär le ri anyk ädim le re iter di.
Birnäçe Δtat da dur muΔ we zäh met Δert le rini
gowulandyrmak barada kanunlar kabul
edildi. Mysal üçin, çagalar zähmeti barada
has berk ka nun ka bul edil di; ÿaΔ çägi
bel len di, iΔ gü ni ke mel dil di, agΔamky
iΔler çäklendirildi, mekdeplere hökmany
suratda gatnamak düzgüni girizildi.
RUZWEL TI÷
ÖZ GERTM ELER I
XX asyry◊ baΔlary na çen li uly
Δäher le ri◊ we Δtat lary◊ kö pü sin de döwlet
eda ra laryn da iΔleÿän ler üçin 8 sagatlyk
iΔ gü ni bel len di. IΔe alÿan lar
iΔçi le re ÿe ten önüm çi lik Δi kes le ri üçin
ka nuny jo gapkär çi lik çe kip, öwez puluny
tö lemäge borçly edÿän ka nun lary◊da
äh miÿe ti az bol mady. Täze gir de ji
salgydy ka nun laΔdyrylyp, döwle ti◊ çeken
zyÿanyny◊ öwe zi ni dol ma ga ukyply
bo lan lary◊ üs tü ne ÿük len di, Δol sebäp li
mi ras üçin salgyt, on dan daΔary-da korpo
ra siÿa lary◊ emläk le ri ne we gir de ji leri
ne salgyt lar gi ri zil di.
Köp ame ri kaly lar we aÿratyn-da Prezi
dent Ruzwel ti◊ özi we Kong resdäki
ö◊de baryjy pähim li we paÿhasly baΔtutan
lar wis kon sin li se na tor Ro bert La-
Fol let te ÿaly öz ger di ji ler re for ma mese
le le ri ni di◊e mil li de re je de çö züp
bol jakdygy na gaty gowy düΔünÿär diler.
Öz gert me le ri ge çir mek li ge uly yhlas
bi len çe me leΔip, Ruzwelt adam lary◊
haÿry na ada latly ösüΔ ÿo luny ÿö ret me gi
ÿü re gi ne düwdi we agalygy◊ garΔysy na
ka nun lary◊ ÿe ri ne ÿe ti ril me gi ne döwlet
gö zeg çi li gi ni bel le mek ba ra daky syÿasaty
bi len çykyΔ et di.
De mirÿol top lum laryny◊ üs tün den
gö zeg çi li gi◊ artdyryl magyny ÿakyn gele
jek de ka da laΔdyr mak ba ra da iki sany
mö hüm per many◊ ka bul edil me li di gini
gör kez di. Ol per man lary◊ bi ri halk
arasy na ÿaÿran ka nuny ül◊ä öwrül di we
ol per ma na görä, ÿük daΔaÿjy lar ar zanladyΔla
ra de mirÿol top lum lary bi len de◊
de re je de jo gapkär di ler.
Ruzwel ti◊ ge◊ galdyryjy häsiÿet le ri
we onu◊ ynandyryjy tu tumly he re ket leri
adaty Δahs lary◊ haky da laryny gap lap
alyp, onu◊ ö◊de baryjylykly çäre le ri ni
ma kul la magy bol sa onu◊ par tiÿasyny◊
ab raÿyny çürt-ke sik galdyrypdy. On dan

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
daΔary-da, Δol döwrü◊ bo le lin ykdy sady
ÿag daÿy adam lar da par tiÿany◊ syÿasatyn
dan ka na gat lan ma duÿgusyny döret
di. Bu zat lary◊ bary 1904-n ji ÿyl daky
saÿlawlar da Ruzwel ti◊ ÿe◊Δi ni üp jün
et di.
Ÿe◊iΔ bi len ruh la nan Ruzwelt, özüni
aÿgytly öz ger di ji hök mün de alyp barmagy
dowam et dir di. Ol Kong re se ugra
dan bi rin ji ÿyllyk ha sa batyn da ÿük
daΔa mak nyrh laryny has berk düz günleΔdirmäge
çagyrdy we 1906-njy ÿyly◊
iÿun aÿyn da Hep börn atly ka nunyny
ka bul et di. Ol ka nun ≈ta ta ra söwda iΔ
to pary na nyrh lary düz gün leΔdir mek hukuk
laryny artdyrdy, iΔ to paryny◊ kanunylyk
hu kugyny gi◊elt di we de mirÿol
kom pa niÿa laryny gämi çi lik we kö mür
mag dançy kom pa niÿa lar bi len bi lelikdäki
mer kez leΔdi ri len bäh bit le rin den
el çekmäge mej bur et di.
Kong res ta rapyn dan ka bul edi len
beÿle ki çäre ler kom pa niÿa lary◊ iΔi ne fede
ral gö zeg çi li gi mun dan beÿläk-de has
güÿç len dir di. 1906-njy ÿyl daky azyk
önüm le ri ni◊ aras saçylygy ba ra daky kanun
saglyk üçin zyÿanly der man se riΔdele
ri, hi mi ki mad da lary we goΔundy lary
der man we azyk se na gatyn da peÿda lanmagy
ga da gan et di. Tiz wagt dan onu◊
üs ti et satÿan äh li Δta ta ra söwda top lumlaryny◊
fe de ral bar lagyny ta lap edÿän
per man bi len ÿe ti ril di.
≈ol wagt da Kong res pre zi dent kabi
ne ti ni◊ dü zü mi ni◊ ag zalygyn da täze
Söwda we zäh met mi nistr li gi ni dö ret di.
Täze bö lü mi◊ bir kol le gi al to pary na uly
kor po ra siÿa lary◊ iΔi ni der◊e mek boÿunça
ka nuny hu kuk be ril di we ol 1907-n ji
ÿyl da „Ame ri kan Δu gar ri faÿning kampa
ni” Δe ker aras sa laÿjy tres ti ni◊ daΔary
ÿur da sat mak üçin ön dü ren önü min den
uly muk dar daky salgyt tö le gi ni◊ döwle te
tö lenmän di gi ni◊ üs tü ni açdy. ≈eÿle likde,
ka nuny bar lag lar ol salgydy◊ 4 milli
on dol lar dan geçÿän di gi ni kes git le di
we kom pa niÿany◊ birnäçe gul lukçysyny
tus sag et di.
„Stan dard oÿl kam pa ni of In di ana”
kom pa niÿasy Çi ka go-Ol ton de mirÿoly
bi len öz ÿük le ri ni daΔa mak üçin, ÿe◊illik
al mak mak sady bi len giz lin yla laΔyk
bag laΔmak da günälen di. ≈ol döwrü◊
ÿaΔaÿyΔ ahwa latyny Δöh le len dirÿän 1462
sany ÿö ri te leΔdi ri len yla laΔyk lary◊ üs ti
açylyp, ola ra sal nan umumy je rimäni◊
muk dary 29240000 dol la ra ÿet di.
AB≈-ny◊ te bigy baÿlyk laryny◊ känle
ri ni ÿa-da ojak laryny go rap sak la mak,
ha tar dan çy kary lan meÿdan lary täze den
öz leΔdir mek we çig maly ta la◊çylykly
ÿol lar bi len çy kar magy◊ ö◊ü ni al mak
„Ruzwelt eÿÿamyny◊” esasy ga za nan
üs tün lik le ri di. Ruzwelt 1901-n ji ÿyly◊
baΔyn da Kong re se ibe ren on ÿyllyk hasa
batyn da öz leΔdir me gi◊, gaÿta dan iΔleme
gi◊ we te bigy baÿlyk lary go rap sakla
magy◊ je bis leΔdi ri len uzak möh let li
mak sat na masy boÿun ça he re ket et me gi
ta lap et di. Eger-de özün den ö◊ki pre zident
ler 18,8 mil li on gek tar to kaÿy go rag
asty na alan bol sa lar, Ruzwelt ol meÿdany
59,2 mil li on gek ta ra çen li artdyrdy we
to kaÿ ÿangyn laryny◊ möwsüm leÿin
ö◊ü ni al mak, Δeÿle hem, çapy lan ÿer leri◊
bag laryny di kelt mek ba bat da en çe me
çäre ge çir di.
TAFT WE WIL SON
1908-n ji ÿyly◊ saÿlaw möwsümi
ni◊ bo sa gasyn da Ruzwel ti◊ Δöh raty
we meΔhurlygy ÿo kary de rejä baryp ÿetdi.
Ol ö◊ki düz gü ni we des sury boz mak
is le me di, Δol des su ra görä bol sa AB≈ny◊
pre zi den ti öz we zi pe si ni yzly-yzyna
iki ge zek den artyk eÿe le me li däl di.
Ol, ter si ne, Wilÿam Goward Tafty goldady
we Taft saÿlawlar da üs tün çykdy.
Ol Ruzwel ti◊ ge çi ren çäre le ri ni dowam
et dir me gi ÿü re gi ne düwdi. Taft ö◊ eminlik,
Fi lip pin ada laryny◊ gu ber na tory we

8-N JI BAP: NÄGI LE LIK WE ÜŸT GE DIP GUR MAK
Pa na ma ka nalyny◊ do landyryjysy wezi
pe le rin de iΔläp ep-es li üs tün lik ga zanapdy.
Ol trest le ri◊ garΔysy na birnäçe
çäre ge çir di, Δta ta ra söwda se çip alyΔ
to paryny◊ ygtyÿarlygyny artdyrdy, pullary
we zat lary ibe ri len ÿer le ri ne ÿe tirmek
üçin, täze ara gat naΔyk gul luk laryny
dö ret di, raÿatlyk we zi pe le ri ni◊ sanyny
artyrdy we AB≈-ny◊ Kons ti tu siÿasy na
gi ri zi len iki dü ze diΔi tassyk lady.
Kons ti tu siÿa gi ri zi len 16-njy dü ze diΔ
täze fe de ral gir de ji salgydy na ygtyÿar
ber di. 1913-n ji ÿyl da ma kul la nan 17-
nji dü ze diΔ se na tor lary Δtat lary◊ ka nun
çy karyjy eda ra laryny◊ saÿla mak düzgü
ni ni halky◊ gö nü mel ses ber me gin de
saÿla mak bi len çalΔyrdy. Bu üs tün lik leri
ne ga ra maz dan, Tafty◊ ö◊ün de en çe me
Δowsuzlyk lar hem ÿü ze çykdy, ÿagny
ta rif le ri◊ bäh bit li meÿil na masyny ka bul
et me gi li be ral pi kir li le ri◊ arasyn da gahar-ga
zap dö ret di, li be ral kons ti tu siÿasy
ze rarly Ari zo na Δtatyny◊ bi le leΔi ge girme
gi ne garΔy boldy we res pub li kaçy
par tiÿany◊ kon serwa tiw to pary na köp
daÿandy.
1910-njy ÿy la çen li Tafty◊ par tiÿasy
bö lün di we de mok rat lary◊ artyk maç
ses gazanmaklary olary yzyna Kongresi◊
gözegçiligine getirdi. Iki ÿyldan so◊
Nÿu-Jersi Δtatyny◊ ö◊debaryjy gubernatory
demokrat, respublikaçy partiÿany◊
kan di daty, res pub li kaçy lary◊ gu rul taÿy
ta rapyn dan ret edi len we Ruzwel ti◊
garΔysy na çykyΔ eden Wud row Wil son
pre zi dent saÿlawlaryn da Taf ta bäs deΔ
bol mak bi len üçün ji syÿasy par tiÿany
ÿagny ö◊debaryjylar partiÿasyny döretdi.
Saÿlawy◊ ö◊üsy rasyn daky iΔje◊
saÿlaw möwsü min de Wil son bäsdeΔle
ri ni◊ iki si ni-de ÿe◊di. Onu◊ ÿolbaΔçylygyn
da Kong re si◊ täze dü zü mi
Ame ri kany◊ taryhyn da i◊ Δowly ka nuny
mak sat na masyny dur muΔa ge çirmäge
gi riΔdi. Wil son: „Paç nyrh lary üÿt gedil
me li dir. Biz ÿe◊il lik le re me◊zeΔ zatlary◊
äh li si ni or ta dan aÿyr malydyrys”
diÿdi. 1913-n ji ÿyly◊ oktÿabr aÿyny◊
3-ün de gol çe ki len An derwudy◊ ka nuny
çig mal lary◊ we azyk önüm le ri ni◊ esasy
gör nüΔle ri ne, nah ma ta we ÿü◊ önümle
ri ne, çoÿun we po la da goÿlan nyrh lar
ep-es li ke mel di, Δeÿle hem, ÿüz den-de
gowrak haryt gör nüΔle ri ne güm rük-paç
tö le mez den, ÿur da ge tirmäge rug sat berdi.
Bu per man he maÿat ber me gi◊ köp
ala matyny özün de sak lap, ol dur muΔy◊
ta lap lary na sarp edilÿän çyk dajy lary
ke meltmäge edi len hakyky sy nanyΔyk
boldy.
De mok rat lary◊ mak sat na masyny◊
ikin ji zi ne si kämil leΔme dik bank we
ma liÿe ul gam laryny◊ köp wagt dan bäri
ga raΔylÿan düÿp li öz ger dip gu rul magy
bo lup durÿardy. Wil son: „Gö zeg çi lik
hu susy däl-de, döwlet gö zeg çi li gi bolmalydyr,
gö zeg çi li ge döwle ti◊ özi kanuny
hu kuk ber me li dir, bank lar bol sa
te le ke çi li gi◊, hu susy kär ha na lary◊ we
gö rel de gör kezÿän le ri◊ ho jaÿyn lary bolmaly
däl-de, olary◊ elindäki gu ral bolmalydyr”
diÿip bel le di.
1913-n ji ÿyly◊ 23-n ji de kabryn daky
Fe de ral ätiÿaç landyryΔ per many Wilsony◊
i◊ dowamly ka nuny hu kuk be ri ji
üs tün lik le ri ni◊ bi ri boldy. IΔle ri ÿo re dilip
du ran bank ul gamyn da ka bul edi len
per many◊ esasyn da ÿur du◊ bank ulgamyny
12 bö le ge bölÿän we her bi rinde
Fe de ral ätiÿaç landyryΔ banky bo lan
we äh li si Fe de ral ätiÿaç landyryΔ ge◊eΔi
ta rapyn dan ÿol baΔçylyk edi len täze gura
ma iΔe gi ri zil di. Bu bank lar ÿo kar da
ag za lan ul ga ma bir leΔen bank lary◊ nagt
pul lary ätiÿaç landyryΔ goÿum bank lary
hök mün de hyz mat et me li di.
Fe de ral ätiÿaç landyryΔ ul gamy bara
daky per man ka bul edil me zin den ö◊,
AB≈-ny◊ hö kü me ti nagt pul üp jünçi
lik gö zeg çi li gi iΔle ri ni◊ saz lan masy
kyn bo lan hu susy bank lary◊ ha sabyna
ÿö re dilÿär di. Ol wagt lar res mi alyΔ-

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
çalyΔ se riΔde si hök mün de altyn te◊◊e ler
ulanylÿardy, köp karz lar we tö leg ler altyn
pul bi len ke pil len di ri len kagyz pul lar
ar kaly ama la aΔyrylÿardy. Bu ul gamy◊
öz kynçylyk lary bardy, bank lar el le rin de
bar bo lan nagt pul dan artyk maç ga zanç
etmäge çalyΔÿardy lar, ol bol sa wag talwag
tal goÿumçy lary◊ arasyn da dowul
tu ruzÿardy we olar kagyz pul laryny altyn
pu la öwürÿär di ler. Ka nuny◊ ka bul
edil me gi bi len ma liÿe ul gamyn da uly
ge leΔik ler ga zanyldy, Δeÿle-de te le keçi
li gi◊ ta lap laryny öde mek üçin, fe deral
ätiÿaç landyryΔ banky kagyz pul lary
goÿber me gi ka nun laΔdyrdy.
Trest le ri◊ iΔle ri ni düz gün leΔdir mek
we kor po ra siÿa lar ta rapyn dan ÿol ber len
eden-et di lik le ri der◊äp öwren mek ö◊de
du ran in di ki mö hüm we zi pe di. Kong res
fe de ral söwda se çip alyΔ to pary na te leke
çi li gi◊ Δta ta ra söwda müΔgil lik le rin de
bäs leΔi gi◊ ada latsyz ÿol laryny ga da gan
edÿän buÿruk lary çy kar ma ga ygtyÿar
ber di. Ikin ji per man, Kleÿtony◊ Trestle
re garΔy per many köp kor po ra siÿa tejri
be le ri ni ga da gan et di, ÿagny ony käbir
ÿaz gar ma lar dan, Δol san da, mer kez leΔdiri
len do landyryΔdan, satyn alyjy lary◊
arasyn daky ba ha kem si dil me le rin den,
iΔçi je del le rin de gör kez me ber mek den
we Δol bir kär ha na da kor po ra siÿany◊
gym matlyk lary na eÿe çi lik et mek den
mah rum et di.
Mülk dar lar we beÿle ki iΔçi ler ÿat dan
cy karyl mady. Fe de ral mülk dar karzy bara
daky ka nun mülk dar lar üçin döwlet den
elÿe ter li karzy pes gö te rim bi len al maga
müm kin çi lik dö ret di. 1915-nji ÿyly◊
De◊iz çi ler ba ra daky per many de◊izlerdäki,
köl lerdäki we derÿa lar daky
gämi le ri◊, Δeÿle hem, iΔgär le ri◊ dur muΔ
we zäh met Δert le ri ni gowu landyrdy. Fede
ral gul lukçy la ra öwe zi ni dol ma lar bara
daky 1916-njy ÿyly◊ per many iΔde
ÿe ten Δi kes üçin zäh met ukybyny ÿi tiren
li gi boÿun ça kö mek pu luny tö lemäge
borçly et di. ≈ol ÿyl daky Adam sony◊
per many de mirÿol çu lar üçin 8 sa gatlyk
iΔ gü nü ni gi riz di.
≈u ga zany lan de◊i-taÿy bol madyk üstün
lik le ri bi len Wil son ajaÿyp öz ger di jile
ri◊ bi ri hök mün de AB≈-ny◊ taryhyn da
gör nük li orun eÿe le di. Ÿö ne, onu◊ ÿurtdaky
ga za nan ab raÿy Bi rin ji Ja han urΔy
sebäp li tiz wagt dan pe se gaçypdy, çün ki
uruΔ döwrü ni◊ Pre zi den ti hök mün de ol
ÿurdy ÿe◊Δe ge tir se-de, uruΔdan so◊ky
pa ra hatçylyk döwri üçin öz halkyny◊
gol dawyny alyp bil me di. 9

8-N JI BAP: NÄGI LE LIK WE ÜŸT GE DIP GUR MAK
DÜRLI MILLETLERI÷ ŸURDY
Hiç bir ÿur du◊ taryhy AB≈-ny◊ky ÿaly gö çüp gelÿän ler bi len Δeÿle je bis bag lanyΔykly
bo lan däl bol sa ge rek. Di◊e XX asyry◊ 15 ÿylyny◊ için de 13 mil li on dan-da köp adam AB≈na
ÿaΔa mak üçin gö çüp gel di, olary◊ kö pü si 1892-n ji ÿyl da Nÿu-Ÿor ku◊ gämi du ral gasyn da
açy lan Eli-Aÿlend fe de ral göç men mer ke zi ni◊ üs ti bi len geç di. Bu mer kez ö◊ki iΔi ni dowam
et meÿän-de bol sa, Eli-Aÿlend den AB≈-ny◊ top ragy na ÿaΔa mak üçin aÿak ba san mil li on larça
adam la ra ÿat la ma hök mün de 1992-n ji ÿyl da ony täze den açdy lar.
179 0 - nj y ÿ yl d a g e ç i r i l e n b i r i n j i r e s m i i l at ÿa z u w y A m e r i k a d a 3 92 9214 i l at y ◊
ÿaΔaÿandygyny ha sa ba aldy. Il ki baΔky 13 Δtaty◊ ilatyny◊ ÿarsy na go laÿy ge lip çykyΔy
boÿun ça i◊lis di; ga lan lary Δot land-ir land, ne mes, gol land, fran suz, Δwed, welΔ we fin millet
le rin den ge lip çy kan lardy. Bu akÿagyz ÿewro paly lary◊ kö pü si pro tes tant lardy. Ilaty◊
bäΔden bir bö le gi ni bol sa ezi len af ri kaly lar düzÿär di ler.
IlkibaΔda amerikalylar ol göçüp gelÿänlere arzan iΔçi güÿji hökmünde garadylar.
≈ e ÿl e ç e m e l e Δ m ä n i ◊ n e t i j e si hö k mü n d e B i r l e Δ e n ≈ t at l a r a gö ç üp g el m ä g e 192 0 - n j i ÿ yl l a r a
çen li bary-ÿogy birnäçe res mi çäk len dir me ler gi ri zi lip di. Göç men akymyny◊ art magy
b i l e n a m e r i k a l y l a r ö z m e d e n i ÿe t l e r i b a b at d a ho w s a l a d ü Δ üp u g r a d y l a r.
Esas goÿar pe der le ri, esa san-da To mas Jeferson: „Ÿur da dünÿäni◊ äh li ÿe rin den
adam lary◊ gö çüp gel me gi ni AB≈-da gol da malymy” diÿen sowa la ikir ji◊len mek bi len seslenÿär
di. Ga raΔsyzlygy◊ ame ri kan jar na masyny◊ awtory Jeferson: „Mo nar hiÿany◊ ÿa-da
koroly◊ dolandyrmagy birtopar mähelläni◊ dolandyrmagy bilen çalΔylan ÿurtlardan gelen
adam lary◊ elin de de mok ra tiÿa howp suz ÿaΔap bi ler mikä” diÿen sowaly ber dirÿär di.
Ÿö n e , i Δ ç i g ü ÿç l e r i n i ◊ ÿ i t i ÿe t m ez ç i l i g i z e r a rl y t ä z e g el ÿä n l e r i ◊ ö ◊ü n d e ÿ u r d u ◊ g ap ys y n y ◊
ÿapylmagyny goldaÿanlar köp däldi.
XVI II asyry◊ ahyryn da we XIX asyry◊ baΔyn da At lan tik um manyny◊ üs tün den
geçmäge urΔu◊ päs gel be ren di gi sebäp li, gö çüp gel me bir ne me azaldy, ÿewro pa döwlet leri
bol sa öz ÿurt laryn daky goΔun gul lugy na git me li ÿaΔdaky ÿi git le ri öz le rin de sak la mak
mak sady bi len gö çüp git me gi çäk len dir di ler. 1750-n ji ÿyl dan so◊ luk mançylyk gul lugyny◊
we aras saçylygy◊ sak lanyΔyny◊ gowu lan magyny◊ ne ti je sin de Ÿewro pa da ölü mi◊ de re je si
pe sel di.
Ä h l i ÿe r e yz y g i d e r l i d ö k ü n d ö k ü l m e g i we b e j e r g i i Δl e r i n i ◊ go w y g e ç i r i l m e g i e s a s y n -
d a h a s yl l yl yk a r t d y, n e t i j e d e , a z yk ö nü m l e r i b i l e n üp j ü n ç i l i k go w u l a nd y. ≈ e ÿl e - d e b ol s a ,
adam lary◊ kö pü si öz leΔdirÿän ÿer le ri ni◊ meÿdanyny Δeÿle bir ke melt di we lin, hat da
olary◊ alÿan hasyly öz maΔga la laryny ek lemäge-de ÿet meÿär di. Üs te si ne-de, se net çi lik
k ä r h a n a l a r y n d a k y ö nü m ç i l i k m e h a n i z a si ÿa a r k a l y s e n a g at ö w r ü l i Δ i g i n i ◊ p i d a s y b ol d y,
fab rik ler de mü◊ler çe se net çi iΔsiz galdy.
18 4 0 - nj y ÿ yl y ◊ or t a l a r y n d a I r l a n d i ÿa d a k a r t o fel ke s e l i we G e r m a n i ÿa d a d o w a m l y
öwrü liΔi gi◊ ne ti je sin de Ame ri ka ÿe ne-de mil li on lar ça göç men gel di. ≈ol bir wagt da ÿur da
gü nor ta-gün do gar Hy taÿy◊ i◊ garyp et rap laryn dan hy taÿ im mig rant lary ge lip baΔlady.
1890–1921-n ji ÿyl lar aralygyn da AB≈-da 19 mil li on çe me si gö çüp ge len bardy. 1921-n ji
ÿyl da bol sa Kong res il kin ji ge zek ymykly çäk len dir me ler ba ra daky ka nun lary ka bul etdi.
Ol göçüp gelÿänleri◊ köpüsi Italiÿadan, Russiÿadan, PolΔadan, Gresiÿadan we Balkan
ÿurt laryn dan ge len ler di. Ÿewro pa dan beÿle ki ÿurt lar dan-da, my sal üçin, Ÿa po niÿa dan,
Ka na da dan we Mek si ka dan adam lar gelÿär di.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
1920-n ji ÿyl lary◊ baΔlary na çen li iΔ hakyny◊ ÿo kar landyryl magy ug run da gö reΔen
i Δ ç i l e r i ◊ we Ku- K l u k s - K l a n we G ö ç m e n l i g i ◊ ç ä k l e n d i r i l m e g i u g r u n d a gö r e Δ m e k b o ÿ u n ç a
bir leΔi gi ÿaly öz le ri ni◊ jyns pa raz ÿa-da di ni ga raÿyΔlary esasyn da im mig ra siÿany çäk lendirmäge
çagyrÿan lary◊ bir leΔi gi dö re dil di. 1924-n ji ÿyl daky Jon son-Ri din gö çüp gel me ler
b a r a d a k y p e r m a n y ÿö r i t e ç ä k l e n d i r i l e n s a n aw y ◊ b el l e n m e g i e s a s y n d a ÿ u r d a gö ç m e n l e r i ◊
gel me gi azaldy.
1930-njy ÿyl lar daky Beÿik çök gün lik gö çüp gelÿän le ri◊ sanyny has-da azaltdy.
Jemgyÿet çi lik pi ki ri adaty gö çüp gelÿän le re, hat da ÿewro pa daky az sanly syÿasy taÿdan
yz a r l a n ÿa n l a r y ◊ - d a gö ç üp g el m e l e r i n e g a r Δ yd y. 19 3 3 - n j i ÿ yl d a Ad ol f G i t l e r h ä k i m i ÿe t e
ge len den so◊, i◊◊än ujypsyz sanly adam Bir leΔen ≈tat la ra gi dip bil di.
Bir leΔen ≈tat lar uruΔdan so◊ky onÿyllyk lary◊ dowamyn da bel le nen ka nuny çäk len diri
len sa nawy ÿö ret di. 1952-n ji ÿyl da ka bul edi len Mak kar ran Wol te ri◊ ka nunyny◊ ta rapdar
lary çäk len di ri len sa nawy◊ gowΔadyl magy Bir leΔen ≈tat lary◊ içi ni Gün do gar Ÿewro padan
bo lan mark sist içaly lar dan dol du rar diÿip he der edÿär di ler.
1965-n ji ÿyl da Kong res yur da gö çüp gelmäge rug sat edilÿan adam sanyny tu tuΔ
ÿarymΔa ra de giΔli kwo ta lar bi len çalΔyrdy. Bu ÿag daÿda AB≈-ny◊ raÿat laryny◊ garyndaΔlary
we ÿurdu◊ mätäçlik çekÿän hünärmenleri bolan göçmenlere artykmaçlyk berildi.
1978-n ji ÿyl da ÿarymΔa ra de giΔli kwo ta lar tu tuΔ dünÿä üçin göz ö◊un de tu tulyp, 290000
ada ma ÿe ten a◊ryçäk kwo ta bi len çalΔyryldy. Bu san 1980-n ji ÿyl da bos gun lar ba ra daky
ka nun ka bul edi len den so◊, 270-e çen li azaldyldy.
1970-n ji ÿyl lary◊ or tasyn dan so◊, Bir leΔen ≈tat la ra im mig rant lary◊ täze tapgyr lary
e◊di ler. Olar, esa san, Aziÿa dan we Latyn Ame ri kasy ÿur laryn dandy. Häzir ki za man ha sabaty
aç-a çan ge len im mig rant lary◊ ÿyl da 600 mü◊ ada ma ba ra bardygyny ha sa ba aldy.
Göç men le ri◊ we bos gun lary◊ „göz ö◊ün de tu tu lanyn dan” kwo tany◊ has az bo landygy
üçin, giz lin gö çüp gel mek ÿag daÿlary-da boldy. Mek si kaly lar we beÿle ki latyn ame ri kalylar
üçin has ÿo kary iΔ hakyny◊ we maΔga la lary üçin has kämil bi li mi◊ we luk mançylyk
gullugyny◊ gözleginde AB≈-ny◊ günorta-günbatar serhedinden geçÿärler. ≈eÿle-de, Irlandiÿa,
Hytaÿ we beÿleki Aziÿa döwletlerinden-de hemiΔe gizlin immigrasiÿa bolup durÿar.
Ha sap lar he miΔe bir me◊zeΔ bol ma sa-da, Bir leΔen ≈tat lary na ÿyl da 600 mü◊ im mig rant
giz lin gelÿär.
Kö ne göç men nakylyn da: „Ame ri ka özü ne çekÿär, ame ri kaly lar döΔü◊den itÿär”
diÿilÿär. Gö çüp gelÿän köp çü lik leÿin akymy◊ ame ri kan syÿa saty na, ykdy sadyÿe ti ne we
m e d e n i ÿe t i n e ö z t ä si r i n i ÿe t i r ÿä n d i g i üç i n i m m i g r a si ÿa m e s e l e si n i ◊ t ö we r e g i nd ä k i j e d el l e r
güÿje di. Ÿö◊e ame ri kaly lary◊ kö pü si Azatlyk heÿke li ni◊ Bir leΔen ≈tat lary◊ nyΔanydygy na,
onu◊ elindäki çy ra bol sa „altyn gapyny◊” ö◊ün de galdyrylyp, „er kin bir dem alarlyk howa
mätäçlik çekÿänleri◊” hemmesini güler ÿüz bilen garΔylaÿandygyna çu◊◊ur ynanÿarlar.
Bu ynanç, Δeÿle-de, öz le ri ni◊ ata-ba ba laryny◊-da göç men bo landygyny bil mek le ri,
Bir leΔen ≈tat lary◊ äh li mil let le ri◊ ÿurdy bo lup gal magy na ÿar dam edÿär. 8

CHAPTER
9- NJY
BAP
URU≈,
ABA DANÇYLYK
WE
ÇÖK GÜN LI LIK
Çök gün lik ÿyl laryn daky
öl mez-ö dü lik üçin no bat,
1930-njy ÿyl lar.

9-NJY BAP: URU≈, ABA DANÇYLYK WE ÇÖK GÜN LI LIK
„Ame ri kan halkyny◊ esasy
iΔi – iΔewür lik dir.”
AB≈-ny◊ ö◊ki Pre zi den ti Kelwin Ku lij, 1925-n ji ÿyl
URU≈ WE BI TA RAP
HU KUK LAR
1914-n ji ÿyl da Ÿewro pa da
urΔu◊ baΔlan magy ame ri kan jemgyÿe ti ni
goz ga la◊a saldy. Il ki baΔda bu dartgynly
ÿag daÿ on dan ju sa uzak da ÿaly bo lup
gö rün di, ÿö ne onu◊ ykdy sady we syÿasy
täsi ri ok gunly we hem me ugur lar da
duÿuldy. 1915-n ji ÿy la çen li ÿur du◊ sena
gatyny◊ ösüΔi ni◊ az-kem pe se gaçmagy
uruΔÿan döwlet le re harby se riΔdele
ri◊, geÿim-ge jim le ri◊ be ril me gi bi len
ÿe ne ÿo kary galdy. Ang liÿa we Ger maniÿa
AB≈-ny◊ jemgyÿet çi lik pi kir le ri ni
öz ta rap lary na çekmäge çalyΔÿardy lar,
de◊iz de bol sa ame ri kan gämi le ri ni◊ üstü
ne hü jüm edÿär di ler. Bu ÿag daÿa Prezi
dent Wil son kes gitly pro test bil dir di.
≈eÿle lik de, Bir leΔen ≈tat lar bi len Germa
niÿany◊ arasyn daky gap ma-garΔylyk
git di gi çe çu◊laΔÿardy.
1915-n ji ÿyly◊ fewralyn da ger man
ser ker de si bri tan suwlary na girÿän äh li
söwda gämi le ri ni gark et jek di gi ni yg lan
et di. Pre zi dent Wil son Bir leΔen ≈tat lary◊
bi ta rap döwlet hök mün de de◊iz ar kaly
söwda et mek hu kugyn dan el çek me jekdi
gi ni we her bir gämi we her bir adam
ÿit gi si üçin ger man hö kü me tin den „berk
jo gap” ta lap et jek di gi ni Ger ma niÿa hökü
me ti ne duÿdurdy. Tiz den, 1915-n ji
ÿyly◊ ba haryn da, 128-i AB≈-ny◊ raÿaty
bo lan 1200 ÿo lagçyly „Lu izi ana” atly
bri tan gämi si ne mes ler ta rapyn dan gark
edi len de, Ame ri kany◊ ga har-ga zap takaty
i◊ so◊ky çägi ne baryp ÿet di.
Bir leΔen ≈tat lary◊ urΔa gi riΔme ginden
howatyr lanyp, ger man hö kü me ti
öz suwasty gämi le ri ni◊ ser ker de le rine
ö◊ün den duÿdur man, hat da, duΔman
gämi le ri ni-de oka tut magy ga da gan et di.
Ÿö ne, 1915-n ji ÿyly◊ 19-njy awgustynda
bu gör kez me ber jaÿ edilmän, i◊lis leri◊
„Ara bik” gämi si duÿduryΔsyz gark
edil di. 1916-njy ÿyly◊ 24-n ji martyn da
ne mes ler fran suz lary◊ „Sas seks” gämi sini
oka tut du lar. ≈on da AB≈-ny◊ birnäçe
raÿaty heläk boldy. Wil son Ger ma niÿa
ul ti ma tum ber mek bi len on dan beÿle
tär de suwasty urΔuny ge çir me gi ni bes etme
gi ta lap et di, baΔga ça ÿag daÿda il çi lik
gat naΔyk laryny ke sil jek di gi ni duÿdurdy.
Ger ma niÿa eg liΔi ge git di.
Ne ti je de, Δol ÿyl Wil son saÿlawlarda
üs tün çykdy, o◊a de mok rat lary◊ „Ol
bi zi uruΔdan sak lady” diÿen meΔhur
Δy gary-da uly gol daw ber di. 1917-nji
ÿyly◊ ÿanwaryn da Se nat da çykyΔ edip,
„ÿe◊iΔsiz pa ra hatçyly ga” çagyrdy we

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
Δeÿle pa ra hatçylygy◊ has dowamly
bolÿandygyny aÿtdy.
BIR LE≈EN ≈TAT LAR I JA HAN
UR≈U NA GIRŸÄR
1917-n ji ÿyly◊ 22-n ji ÿanwarynda
Ger ma niÿa çäk len di ril me dik suwasty
urΔu na täze den baΔlaÿandygyny yg lan
et di. 1917-n ji ÿyly◊ 2-n ji ap re lin de,
ame ri kan gämi le ri ni◊ 5-si gark edi lenden
so◊, uruΔ ba ra daky beÿan na many◊
ka bul edil me gi ni ta lap edip, Pre zi dent
Wil son Kong re se ÿüz len di. AB≈-ny◊
hö kü me ti harby güÿç le ri top la ma ga,
se na gaty we oba ho jalygyny harby ÿola
gönük dirmäge haÿal etmän gi riΔdi.
1918-nji ÿyly◊ oktÿabr aÿy na çen li
1 mil li on 750 mü◊ es ger dir ofi ser den
yba rat bo lan ame ri kan goΔuny Fran siÿada
jem len di.
AB≈-ny◊ harby gämi le ri bri tan de◊iz
goΔuny na suwasty ga bawy böwüsmäge
kö mek et di ler. 1918-n ji ÿyly◊ tom sun da
bol sa täze ame ri kan güÿç le ri ne mes leri◊
gury ÿerdäki hü jü mi ni yza ser pik dirmek
de aÿgytly he re ket et di ler. Noÿabr
aÿyn da bir mil li on dan-da köp ame ri kaly
Ma as-Ar gon harby hü jü mi ni ge çirmäge
gat naΔdy we üs tün lik li zar ba ur mak bi len
öwgü li „Gi den burg” ser he di ni böwüs di.
Wil son Ÿa ran ÿurt lary◊ we AB≈-ny◊
uruΔdaky mak sadyny◊ ger man halky bilen
däl-de, ger man ko rollyk hö kü meti
bi len gö reΔdi gi ni kes gitläp, urΔu◊
basym gu tar magy na uly ÿar dam et di.
1918-n ji ÿyly◊ ÿanwaryn da ada latly para
hatçylygy ber ka rar et mek üçin esas
hök mün de Se na ta hö dür le nen Wil sony◊
ÿör gün li „14 bö lüm den” yba rat gizlin
hal ka ra yla laΔygyny we olary açyk
Δert na ma lar bi len çalyΔmagy ga da gan
et me gi, de◊iz le ri◊ we söwdany◊ er kinli
gi ni◊ ke pil len di ril me gi ni, ÿurt lary◊
arasyn daky ykdy sady päs gel çi lik le ri
aÿyr magy, ÿa rag lary azalt magy, basylyp
al nan ÿer le ri◊ ilatyny◊ bäh bi di ni arap,
basy balyjylykly je del le ri◊ çö zül me gini
göz ö◊ün de tutÿar. Beÿle ki bö lümler
ÿewro pa ÿurt laryny◊ öz yk bal laryny
öz le ri ni◊ çöz me gi ne we er kin ykdy sady
ösüΔi ne de giΔli dir. Wil sony◊ 14 bö lü mi
„beÿik we ki çi döwlet le ri◊ syÿasy garaΔsyzlygyny◊
we ter ri to ri al bü tewi li gini◊
öza ra ke pil li gi ni” üp jün et mek üçin
mil let le ri◊ ÿa ranlygyny dö ret mek pi ki rine
ak pa ta ber di.
1918-n ji ÿyly◊ tom sun da, goΔun lary
der bi-dagyn edi lip, yza çe kilmäge baΔlanda,
Ger ma niÿa „14 bo lü mi◊” esasyn da
ÿa raΔyk ba ra da gep leΔik le re baΔla mak
tek li bi bi len Wil so na ÿüz len di, ÿö ne bu
tek li be görä, harby adam lary◊ ne mes
halkyn dan ge lip çykÿandygy na göz ÿeti
rip, Wil son ÿa ran ÿurt lary◊ ma kul lajakdygy
na ke pil geç di we 1918-nji ÿyly◊
11-n ji noÿabryn da Ger ma niÿa bi len ÿaraΔyk
baradaky ylalaΔyk gazanyldy.
MILLI BIRLE≈IK
Wil son ÿa raΔygy◊ gu tarnykly Δert leri,
gep leΔi gi◊ barΔyn da iΔle nip dü zü ler
diÿip umyt edÿär di, ÿö ne Δöl bir wagty◊
özün de-de ÿa ran ÿurt lar kel le gyzgynyna
Ger ma niÿa aΔa ta lap lar bil di rer ler
öÿdüp he der edÿär di. Ol bu ba bat da-da
ÿal◊yΔmandy. Onu◊ Mil li bir leΔik döret
mek ÿaly, pa ra hatçylykly beÿik maksadyny◊
özi ta rapyn dan ÿa ran ÿurt lara
eg liΔik bol ma sa, ama la aΔma jagy na
düΔü nip, ol Wer sal daky ÿa raΔyk ba radaky
gep leΔik ler de ÿuwaΔ-ÿuwaΔdan
bö lüm me-bö lüm yza tes di. Dog rusy, ol
käbir zat lar ba bat da öz ge pi ni gö gertdi:
ÿagny Ita liÿany◊ Fÿum de◊iz du ralgasyny◊
dawasy na garΔy çykdy; Fransiÿany◊
premÿer-mi nist ri Kle man sony◊
Ger ma niÿa dan Reÿn we laÿatyny we Saar
kö mür käni ni al jak bol magy na garΔy
çykdy; mun dan öt ri-de, ÿa ran ÿurt lary◊
äh li harby çyk dajy laryny◊ je mi ne ba ra-

9-NJY BAP: URU≈, ABA DANÇYLYK WE ÇÖK GÜN LI LIK
bar pul bi len öwe zi ni dol ma tek li bi ne
hem garΔy çykdy.
Wil sony◊ pa ra hatçylygy gol da ma ga
gö nük di ri len mak sat na masyny◊ gowy
ta rap lary ba ra da aÿdy lan da, on da Millet
ler bir leΔi gi ni dö ret mek ba ra daky teklip
den baΔga gep leΔik le ri◊ ahyry na çen li
hiç hi li göwne jaÿ tek lip gal mady diÿen
ÿalydy. Täleÿi◊ em ri ne görä, ony döre
di ji ni◊ özü ne onu◊ öz ÿur dun da birleΔi
ge ag za bol mak dan ÿüz öwrül megi
ni gör mek miÿes ser et di. Wa ka lary◊
beÿle ne ti je le re du çar bol magy Wilsony◊
özü ni◊ goÿbe ren ha ta lary bi len
düΔün di rilÿär di. Ol res pub li kaçy garΔydaΔlary◊
ÿol baΔçysyny we kil hök mün de
Pa ri¤de geçÿän pa ra hatçylykly gep leΔikle
re ibermän li gi bi len syÿasy ÿal◊yΔlyk
goÿbe rip di. Ol AB≈-a do lanyp ge len den
so◊ bol sa, Mil let ler bir leΔi gi ni◊ dö redil
me gi ni ma kul la mak üçin ze rur bo lan
sähel çe eg liΔi ge git mi gi-de ret et di (çünki
Δol wagt AB≈-ny◊ Se natyn da res publi
kaçy lar agdyklyk edÿär di).
WaΔing ton da ÿe◊liΔe se zewar bolup,
Wil son saÿlawçy lary öz ta rapy na
çek mek niÿe ti bi len en çe me Δta ta ündew
iΔi bi len aÿlandy. Ÿö ne, onu◊ saglygy
Wer sal kon fe ren siÿasyn daky ummasyz
uly nerw dartgynlygy we uruΔ
wagtyn da ÿurdy do landyr mak da düΔen
ag ram lar bi len ju da ÿa ra maz laΔypdy.
1919-njy ÿyly◊ 25-n ji sentÿabryn da Puet
lo Δähe rin de (Ko lo ra do Δtaty) Wil son
ys maz ke se li ne uç rady we on dan açylyp
bil me di. 1920-n ji ÿyly◊ mart aÿynda
Se nat uzak ara alyp mas la hat laΔmalar
dan so◊ Bir leΔen ≈tat lar ta rapyn dan
Wer sal yla laΔygyny-da, Mil li bir leΔi gi◊
ter tip na masyny-da ma kul la magy ret etdi.
Ne ti je de, AB≈ we Orusÿet ag zaly ga
girmän le rin den so◊, Mil let ler bir leΔi gi
gowΔak gu ra ma bol magyn da galdy.
Wil sony◊ uruΔ we pa ra hatçylyk
üçin ah lak we hu kuk esas laryny◊ bolmagyny◊
ze rurlygy na ynamy ÿurdy ruhlandyrdy,
ÿö ne haky kat bu ÿö rel ge le re
eÿer mek den daΔda boldy we Wil sony◊
ö◊baΔçylygy göwnü çök gün lik bi len ÿeri
ni çalyΔdy, ÿur du◊ özi bol sa daΔary
syÿa sat da çet leΔmäge çalyΔdy.
URU≈DAN SO÷KY
BIDÜZGÜNÇILIKLER
UruΔdan pa ra hatçylykly döwre geçmek
köp ler üçin ÿe◊il-ÿel paÿ iΔ bolmady.
1917-n ji ÿyl da Ÿewro pa daky uly
dü mew ÿaÿra masy, 1918-n ji ÿyly◊ baharyn
da Bir leΔen ≈tat la ra da ge lip ÿet di.
Dü mewden bir ÿyly◊ dowamyn da doly
sap lanylÿan ça, ÿur du◊ ilatyny◊ ÿarym
mil li onyn dan-da kö pü si ni◊ ömür ta napy
ke sil di.
UruΔdan so◊ky az wagtlyk ykdysady
Δowhunly ösüΔ ge le je ge uly umytlary
dö ret di, ykdy sadyÿet ka daly ÿagdaÿa
ge len den so◊ bol sa, ol umyt lar
puç bo lup git di. IΔçi ler gün-gü ze ran
gör me gi◊ kyn laΔmagyn dan, iΔ gü nü ni◊
dowamlylygyn dan we ÿol baΔçylyk ediliΔin
den nägi le di ler. Di◊e 1919-njy ÿylda
4 mil li on dan-da köp iΔçi iΔ taΔlaÿΔa
çykdy. ≈ol ÿyly◊ tom sun da iΔ taΔlaÿyΔ
bü tin de mir gazygy we gü nor tany gaplady.
Her ni çik-de bol sa, ÿurdy güÿçli
ga la gop lu ga sa lan wa ka iki ÿyl ozal
AB≈-ny◊ çäk le rin den uzak da bo lup geçip
di. Ol Rus siÿa da 1917-n ji ÿyl da bolan
bolΔewik öwrülΔi gi di. Rus siÿa da az
sanly adam dan yba rat to par häki miÿe ti
eÿelän den so◊, ame ri kaly lar Δeÿle topary◊
öz ÿurt laryn da hem ÿü ze çykmagyn
dan he der et di ler. 1919-njy ÿyly◊
ap re lin de tany mal raÿat la ra ÿol la nan
40-a go laÿ bom ba ara gat naΔyk gul lukçylary
ta rapyn dan ele sal nan da, gorky hasda
güÿje di.
BaΔ kazy Mit çel Pal mer Ada lat ministr
li gi ni◊ için de täze umumy der◊ew
bö lü mi ni dö ret di we o◊a Ed gar Guweri
ÿol baΔçy edip bel le di. Guwer düÿp li

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
ÿö rel ge ler boÿun ça de lil ler ÿyg na maga
gi riΔdi. Onu◊ dür li gu ra ma lary barla
magy bol sa köp adam lary◊ ÿurt dan
çy karyl magy na ÿa-da kowul magy na
ge tir di. Pal me ri◊ ÿakymsyz duÿduryΔy
ÿurt da „gyzyl howsa lany” öjük dir megi
dowam et di ren-de bol sa, ol howsalany◊
baΔa bar magy pu ja çykdy; 1920-
n ji ÿyly◊ tom su na çen li ame ri kaly lar
Bir leΔen ≈tat la ra baΔ-baΔdaklygy◊ howp
sal maÿandygy na düΔün di ler.
AB≈-NY÷ 1920-N JI
ŸYLLARDA ÖSÜ≈I
1920-n ji ÿyl daky pre zi dent
saÿlawlaryn da Res pub li kan par tiÿany◊
we ki li kan di dat Wor ren Gar din gi◊
ajaÿyp ÿe◊Δi Wil sony◊ in ter na si ona lizmi
ni◊ we ide aliz mi ni◊ umumy ret edilme
si ni◊ su but na masy boldy. Bu ba bat da
¤ur na list Wilÿam Al len Waÿt: „Ame rikaly
lar ala da lar dan ÿa dady lar, olary◊
nus ga alarlykly bol mak ÿü re gi ne düΔdi
we o◊a de rek olar pähim li bol maly”
diÿip ÿazdy.
1920-n ji ÿyly◊ saÿlawlaryn da Ameri
kany◊ taryhyn da il kin ji ge zek ÿur du◊
äh li ÿe rin de pre zi dent li ge kan di dat lar
üçin aÿal-gyz lar-da ses ber di ler. 1919-
njy ÿyl da Kong res Kons ti tu siÿany◊ 19-
njy dü ze diΔi ni ma kul la mak üçin Δtat lara
ber di, olar da gel jek ÿyl Ame ri kany◊
aÿal-gyz lary saÿlawla ra baryp, kan didat
lary◊ at lary ÿazy lan kagyz lary ses berilÿän
gu tujyk la ra ok lap bil mek le ri üçin,
dü ze diΔi gi jik dirmän tassyk lady lar.
1920-n ji ÿyl lar da, esa san, Δäher ler de
ÿur du◊ ykdy sadyÿe ti gülläp ös di, o◊ada
adat dan daΔary kon serwa tiw syÿa sat
ÿar dam et di. Ol syÿa sat „eger-de döwlet
hu susy te le ke çi li gi◊ ös me gi üçin mümkin
bo lan Δert le ri dö ret se, ilaty◊ äh li gatlagyny◊
hal-ÿag daÿy ÿo kar la nar” diÿen
pi ki re esas lanÿardy.
Bu ugur da he re ket et mek bi len,
do landyryjy res pub li kaçy par tiÿa sena
gat önüm çi li gi üçin i◊ amatly Δertle
ri dö retmäge çalyΔdy. 1922-n ji we
1930-njy ÿyl lar da ÿe ne-de AB≈-ny◊
se na gatçy lary içer ki ba zar da agalygy
ke pil len dirÿän nyrh gö te rim le ri ni ÿokar
landyrdy. ≈u nu◊ ÿaly nyrh ka nunlaryny◊
ikin ji si bo lan Smut-Ho uly◊
ka nuny daΔary ÿurt lar dan gelÿän harytla
ra güm rük salgydyny Δeÿle bir ÿo kary
galdydy we lin, mü◊den gowrak ameri
kan ykdy satçysy Pre zi dent Ger bert
Guwer den ony ga da gan et me gi towakga
et di. Bu wa ka lar beÿle ki ÿurt lary◊
Bir leΔen ≈tat la ra gym mat düΔjek jo gap
he re ket le ri ni◊ bol jakdygy ba ra daky
çak la ma laryny◊ dogry çy kandygyny
tassyk lady lar. ≈ol bir wagty◊ özün de fede
ral hö kü met salgyt lary◊ de re je si ni peseltmäge
gi riΔdi, çün ki, ma liÿe mi nist ri
Änd ru Mel lony◊ pi ki ri çe, ÿo kary gir de ji
salgydy adam lary täze se na gat kär ha nala
ra maÿa goÿma ga höwes len dir meÿär
diÿip ha sap landy. 1921–1929-njy ÿyllar
aralygyn da ka bul edi len bir to par kanun
da, Kong res uruΔ wagtyn da gi ri zi len
gir de ji salgydyny◊, artyk maç gir de ji
salgydyny◊ we kor po ra siÿa salgydyny◊
ÿatyryl magy ÿa-da ke mel dil me gi ba radaky
tek lip le ri ne gyzyk lan ma bi len jogap
ber di.
Gar ding döwrün de wi se-p re zi dent
bo lan we 1923-n ji ÿyl da Gar ding ara dan
çy kan dan so◊, 1924-n ji ÿyl da AB≈-ny◊
Pre zi den ti bo lan Wer mont da dog lan,
gö nü mel häsiÿet li Kelwin Ku lij: „Ameri
kany◊ baΔ piΔe si – iΔewür lik dir” diÿip
yg lan et di. Ku lij res pub li kaçy par tiÿany◊
kon serwa tiw ykdy sady syÿa saty na ta rap
ÿoly has uly üs tün lik bi len ug rukdyrdy,
Gar din gi◊ we lin beÿle etmäge ukybyda
ÿet me di, onu◊ do landyryjy laryny◊
kor rup siÿa ÿüz urandyk lary bol sa Prezi
den ti◊ ölü min den birnäçe aÿ ö◊ äΔgär
bo lupdy.

9-NJY BAP: URU≈, ABA DANÇYLYK WE ÇÖK GÜN LI LIK
Ÿig ri min ji ÿyl lar da hu susy te le ke çilik
döwlet den sal damly kö mek aldy, Δol
san da ola ra fir ma lary◊ gur luΔygy üçin
karz lar, ÿük le ri uly gap lar da daΔa mak
üçin, bäh bit li bo lan Δert na ma lar ÿaly gytak
laÿyn kö mek ler-de be ril di. 1920-nji
ÿyl daky ara gat naΔyk ba ra daky ka nun
uruΔ döwrün de berk gö zeg çi lik astynda
bo lan de mirÿol lary hu susy eÿe le ri ne
gaÿtaryp ber di. 1917–1920-n ji ÿyl lar da
de◊iz üs ti söwda döwlet eÿe çi li gin de di.
Ol-da hu susy eÿe çi li ge be ril di.
≈ol bir wagt da res pub li kaçy lary◊
oba ho jalyk syÿa saty bar ha köp tankytlanÿardy,
sebäbi 20-n ji ÿyl lar daky pa jarlap
ösüΔ mülk dar la ra öz täsi ri ni ÿe tir medi
diÿen ÿalydy. 1900–1920-n ji ÿyl lar da
AB≈-ny◊ oba ho jalygyn da ÿag daÿ amatly
boldy, onu◊ önüm le ri ne bo lan ba ha lar
ÿo kar landy, esa san-da, uruΔ ÿyl laryn da
azyk önüm le ri ne is leg aΔa ar tan da nyrhlar
ÿo kar landy we önüm ön dü ri liΔi ni
höwes len dir di. Mülk dar lar uzak wagt lap
ekil me dik ÿa-da tarp we to zap ÿa tan ÿerle
ri öz leΔdir di ler. Olary◊ pul gir de ji le ri
iki, käbir ÿer ler de üç es se artdy. Olar ö◊
satyn al ma ga milt edip bil me dik harytlaryny
we oba ho jalyk maΔyn laryny satyn
al ma ga baΔlady lar, ÿö ne 1920-n ji
ÿyly◊ ahyryn da daΔary ÿurt is le gi üzülke
sil aza lan dan so◊, mö hüm azyk önümle
ri ni ön dürmäge ÿö ri te leΔen täjir-söwda
ho jalyk laryny◊ ÿag daÿy er bet leΔdi. Oba
ho jalygyn da pe se gaçyΔly ga Δert dö reden
de lil köp di, olary◊ i◊ esasysy welin
daΔarky ba zar lary◊ ÿi ti ril me gi bi len
bag lanyΔyklydy. Mülk dar lar AB≈-ny◊
daΔary ÿurt dan ge ti rilÿän haryt la ra ÿokary
nyrh lar bel le nen li gi üçin, döwlet
söwdasyny◊ iΔi ni tog ta dan et rap laryn da
öz önüm le ri ni er kin ÿer leΔdi rip bil meÿärdi
ler. Dünÿä ba zar laryny◊ gapy lary
olary◊ ö◊ün de kem-kem den ÿapylÿardy.
30-njy ÿyl lary◊ umumy ykdy sady çykgynsyz
ÿag daÿy mülk dar lary◊ ÿag daÿyny
has-da kyn laΔdyrdy.
G Ö ÇÜ P GELŸÄ NLE R I ÷
ÜSTÜNDÄKI DAWALAR
Ÿig ri min ji ÿyl lar da gö çüp gel megi◊
çäk len di ril me gi syÿasy ug ru◊ özger
me gi ne iter gi ber di. Im mig ra siÿa
XIX asyry◊ ahyryn da güÿç len di we
XX asyry◊ baΔlaryn da i◊ ÿo kary de reje
si ne baryp ÿet di. 1900–1915-n ji ÿyl lar
aralygyn da AB≈-na, esa san, Gü nor ta we
Gün do gar Ÿewro pa dan 13 mil li on danda
köp adam gö çüp gel di. Olary◊ kö püsi
ÿewreÿler we ka to lik ler di. Bu ÿag daÿ,
aÿratyn-da, ö◊den ot rumly i◊lis-saks lary
we pro tes tant lary biyn jalyk et di. Olary◊
käbir le ri täze gelÿän le re ÿig renç bi len
ga rady lar, sebäbi olar az hak tö lenÿän iΔ
ug run da bäs leΔÿär di ler, beÿle ki ler bolsa,
ÿagny täze gö çüp ge len ler kö ne däpdes
sur la ra eÿe rip, Δähe ri◊ az sanly dür li
mil let le ri ni◊ we kil le ri ni◊ ÿaΔaÿan ÿerle
rin de ÿaΔaÿardy lar we ame ri kan mede
niÿe ti ne uÿgun laΔma ga garΔylyk görkezÿär
di ler.
Bi rin ji Ja han urΔun dan so◊ky im migra
siÿa tol kunyny◊ ne ti je sin de mil let çilik
meÿil le ri güÿç len di. Ÿö ne, he re ke te
ge len we täze den gur na lan Ku-k luksklan
gu ra masy „100 gö te rim ame ri kalaΔdyr
makly ga” çagyrdy. Täze den gurmak
Klanyn dan ta pawutlylyk da ÿur du◊
ÿer li akÿagyz pro tes tant laryny ag zalyga
al maklygy çäk len dir di ler. Olar kato
lik le ri◊, ÿewreÿle ri◊ we im mig rantlary◊,
Δeÿle-de af ro-a me ri kaly lary◊
garΔysy na gö reΔdi ler. Öz duΔman laryny
„täze den sel je rip”, Klan öz eÿe ri ji le ri ni
de mir gazygy◊ we or ta gün ba tary◊ käbir
bö lüm le ri ne çen li gi◊elt di we Δo◊a
laÿyklyk da gu ra many◊ ag za sany-da
artdy.
Gö çüp gel me le re garΔy meÿil leri
1924–1929-njy ÿyl lar daky gö çüp
gelÿän le ri◊ sanyny çäk len dir mek ba radaky
ka nun la ra öwrü len en çe me ka rar lara
öz täsi ri ni ÿe tir di. Ol bir ÿyl da 150000

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
adam bi len çäk len di ril di, he miΔe lik
ÿaΔa ma ga ge len le ri bol sa 1920-n ji ÿyl da
eÿÿäm AB≈-da ÿaΔap ÿö ren il deΔle ri ni◊
sany na laÿyklyk da bö lüΔdir di ler. ≈eÿle
çäk len dir me le ri◊ mak sat laryny◊ bi ri
jyns pa raz gu ra ma lary◊ çagyryΔlaryny
gowΔat makdy; 1930-njy ÿyl lary◊ Beÿik
çök gün li gi im mig ra siÿa akymyny◊ üzülke
sil azal magy na ge tir di.
ME DE NIŸET LE RI÷
ÇAKNY≈YGY
Ame ri kaly lary◊ käbi ri maΔga la we
di ni◊ daΔy na jem len mek bi len 1920-n ji
ÿyl lary◊ dur muΔ ta lap laryny ka na gatlandyryp
bol maÿandygyny aÿdÿardylar,
sebäbi ösÿän Δäher we dünÿewi
jemgyÿet obany◊ kö ne däp-des sur lary
bi len çaknyΔÿardy. Bil li San deÿ ÿaly
wagyzçy-e sas landyryjy lar, my sal üçin,
ö◊ bir ma hal pro fes si onal beÿs bolçy,
so◊ra wagyz yö re di ji, ÿö ne keÿ geç miΔe
do lan mak ug run da gö reΔen ler üçin çykal
ga bo lupdy lar.
Äh ti mal, esas landyryjy lary◊ bi ologi
ki öz ge riΔi◊ darwin çi lik düΔün di riΔi ne
garΔy di ni wagyz düΔün di riΔi ni go ra mak
üçin eden haçly ÿö riΔi bu meÿil le ri◊ i◊
dartgynlylygyny◊ ÿü ze çyk masy bo lan
bol sa ge rek. 1920-n ji ÿyl da ewolÿusiÿa
dan sa pak ber me gi ga da gan et mek
ba ra daky ka nun tas la ma lary Or ta Günba
tary◊ we Gü nor tany◊ ka nun çy karyjy
eda ra laryn da peÿda bo lup baΔlady. Bu
ÿö riΔi◊ baΔyn da eÿÿäm ÿaΔ bol madyk
Wilÿam Jen ni◊s Braÿan durÿardy, ol
özü ni◊ ewolÿu siÿa garΔy iΔje◊li gi ni,
özü ni◊ ir ki düÿp li ykdy sady tek lip leri
bi len us sat lar ça ut gaΔdyrÿardy we
ewolÿu siÿa „ruhy taÿdan täze den dö reme
gi◊ ze rurlygyny ÿa-da müm kin di gi ni
inkär et mek bi len öz gert me le re ÿar dam
et meÿär” diÿip nyg taÿÿardy. Bu me sele,
esa san-da, 1925-n ji ÿyl da Ten ne si
Δtatyn da, raÿat hu kuk laryny◊ Ame rikan
ÿa ranlygyny◊ ag zasy bo lan ÿurt da
il kin ji ge zek ewolÿu siÿany◊ garΔysyna
du ran ka nu na garΔy çykyΔ eden de
çylΔyrym laΔdy. Ÿo kary synp lary◊ ÿaΔ
mu gallymy Jon Sko upsy◊ garΔysy na
bi olo giÿa sa pak laryn da ewolÿu siÿany
okat mak da günäläp, kazyÿet iΔi ni gozgady
lar. Kazyÿet iΔi jemgyÿet çi li gi◊ ünsü
ni özü ne çek di, Δta ta we kil çi lik eden
Braÿan bol sa ak lawçy Kle rens Dar row
ta rapyn dan ga zaply so ra ga se zewar edildi.
Sko up sa ÿyl ke sil di, ÿö ne azat edildi,
Braÿan bol sa kazyÿet iΔi gu ta ran dan
birnäçe gün den so◊ ara dan çykdy.
Me de niÿet le ri◊ esas landyryjylykly
çaknyΔyk lary ba ra da baΔga bir my sal, olda
has güÿç li mil li äh miÿe ti bo lan „spirtli
iç gi le re gi ri zi len ga da ganlykdyr”.
1919-njy ÿyl da, ÿüz ÿyl lap ün dew edilen
den so◊, Kons ti tu siÿa spirt li iç gi le ri
ön dür me gi, sat magy we ÿur da ge tir me gi
ga da gan edÿän 18-n ji dü ze diΔ gi ri zil di.
Ame ri kan jemgyÿe tin de bo lan meÿhana
lary we beÿle ki iç gi içilÿän köp çü lik
ÿer le ri ÿok etmäge gö nük di ri len „gury
ka nun” „bi ka nun spirt li iç gi le ri◊ söwdasy”
diÿlip at landyry lan mü◊ler çe gizlin
iç gi ha na lary◊ we „spi iki zi iz” ady
bi len mälim bo lan ogryn ça spirt li iç gile
ri◊ ge ti rilÿän mes gen le ri ni◊ – ogryn
düΔewünt li söwdany◊ dö re me gi ne ge tirdi.
Spirt li iç gi le ri ga da gan edÿän ka nuny
a◊ladÿan käma hal lar „paÿhasly sy nag”
diÿlip at landyry lan ga da ganlyk ka nuny
1933-n ji ÿyl da ÿatyryldy.
Jaz eÿÿamy, „Δowhunly 20-n ji ÿyllar”
we ÿe ne-de Δu◊a me◊zeΔler diÿlip
at landyry lan jemgyÿet çi lik we akylpaÿhas
öwrü liΔik le ri Δol döwrü◊ din we
„iç gi siz lik ka nuny” ÿaly bir sa pa ga düzü
len paÿhassyz çäk led nir me le ri ne Δol
döwrü◊ öz bo luΔly ga raÿΔy na öwrül di.
Ame ri kan ÿaΔlaryny◊, esa san-da, kollejdäki
le ri◊ gylyk-häsiÿet le rindäki, ahlak
gylyk laryn daky we geÿim-ge jimle
rindäki öz ge riΔlik ler köp le ri haÿran

9-NJY BAP: URU≈, ABA DANÇYLYK WE ÇÖK GÜN LI LIK
galdyrdy. ^ur na list we tankytçy, ame rikan
dur muΔyn daky äh li galplyk lary we
satlyk zat lary de◊i-taÿy bol madyk de reje
de paΔ eden Gen ri Men kon Δol döwrü◊
akyl dar laryny◊ bi ri bo lupdy. Ÿazyjy
Skot Fits je rald Δol onÿyllyk lary◊ ähli
güÿç-kuwwatyny we lapy keç lik le ri ni
öz gys gajyk he kaÿa laryn da we „Beÿik
Gets bi” ÿaly çe per eser le rin de beÿan
edip di.
Fits je rald AB≈-ny◊ dur muΔyny◊
baÿly ga gy zanlygyn dan we boΔlugyn dan
lapy keç bo lan, uruΔdan so◊ky „ÿi ti ri len
ne sil” diÿlip at landyry lan ÿazyjy lary◊
we pähim li le ri◊ uly bol madyk, ÿö ne
täsir li he re ke ti ni◊ bir bö le gi di. Olary◊
kö pü si, hu su san-da, he re ke ti◊ i◊ meΔhur
ag zasy – ÿazyjy Er nest He mingweÿ –
Ÿewro pa gö çüp, Pa ri¤de göç men bo lup
ÿaΔady.
Af ri ka dan bo lan ame ri kaly lar-da milli
öz-ö zü◊i tankyt la ma döwrü ni baΔdan
ge çir di ler. 1910 we 1930-njy ÿyl lar
aralygyn da ga raÿagyz lar dan i◊◊än köp
adam gü nor ta dan de mir gazy ga göç düler.
Ol gö çüΔlik 1915–1916-njy ÿyl lar da
i◊ ÿo kary de rejä baryp ÿet di. Olary◊ köpü
si Det roÿt we Çi ka go ÿaly ösen Δäherler
de ÿer leΔdi ler. Ol ÿer ler de yza ga lak
gü nor ta bi len de◊eΔdi re ni◊de iΔ we Δahsy
er kin lik üçin köp müm kin çi lik ler bardy.
1910-njy ÿyl da W.E.B. Dÿu bua we
beÿle ki akyl dar lar ga raÿagyz lary◊ here
ke ti ni◊ Mil li bir leΔi gi ni esas landyrdylar.
Bu gu ra ma ga raÿagyz ame ri kaly la ra
wagty◊ geç me gi bi len bar ha güÿç lenÿän
mil li ses le ri ne erk etmäge ÿar dam et di.
≈ol bir wagt da „Gar lem di kel diΔ”
diÿlip at landyry lan ÿazyjy lary◊ we nakgaΔlary◊
af ro-a me ri kan he re ke ti dö re di.
„Ÿi ti ri len ne sil” my saly, Lengs ton Hugs
ÿaly bu ÿazyjy lar-da or ta synpy◊ gymmatlyk
laryny, hat da, olar hakyky ame rikan
dur muΔyny beÿan edÿän-de bol sa lar,
Δert li ede biÿat Δe kil le ri ni ret edÿär di ler.
ULY ÇÖK GÜN LIK
1929-njy ÿyly◊ oktÿabryn da
gym mat ba haly kagyz lary◊ ba zaryny◊
toz magy bi len, olary◊ 40 gö te ri mi gymmatyny
ÿi tir di, ÿö ne Δol toz ma dan so◊rada
syÿa satçy lar we iri se na gat eÿe le ri
ÿur du◊ ykdy sadyÿe ti ba ra da ruhy be lent
çak la ma laryny bes et me di ler. Ÿö ne welin,
çök gün lik güÿjeÿär di we süÿΔü rintgi
le ri ni goÿan goÿumçy lar ömür boÿy
top lan pul laryn dan el üz me li bolÿardylar.
1933-n ji ÿyl da Nÿu-Ÿork bir¤asynda
gym mat ba haly kagyz lary◊ nyrhy
1929-njy ÿyl daky nyrhyny◊ bäΔden birin
den-de az boldy. Te le ke çi le ri◊ edara
lary ÿapyldy, fab rik ler de iΔ ÿatdy,
bank lar tozdy. Mülk dar lary◊ gir de ji si 50
gö te rim pe sel di. 1932-n ji ÿy la çen li her
dör dün ji ame ri kaly iΔsiz galdy.
Bu me se le le ri◊ düÿp öze ni ön dü riji
güÿç le ri◊ ösüΔ de re je si ni◊ we harç
ediΔ de re je si ni◊ arasyn daky ta pawudy◊
önüm çi li gi◊ en jam laΔdyrylyΔy bi len delil
len di ri lip, Δo nu◊ ne ti je sin de uruΔdan
so◊ goÿbe rilÿän önü mi◊ möç be ri ameri
kan mülk dar laryny◊, iΔçi le ri ni◊ we
gul lukçy laryny◊ satyn alyΔ ukybyn dan
ozup geç di. Baÿ ÿo kary gat lagy◊ we orta
synpy◊ artyk maç süÿΔü rint gi le ri biparh
harç landy; gym mat ba haly kagyzla
ra we bi na lary◊ bäh bit le ri ne sowruldy.
Gym matly kagyz lar ba zaryny◊ bat magy
bir¤a neb sewür li gi ni◊ yra◊ atyp du ran
yma ratyny ÿer bi len ÿeg san eden sebäple
ri◊ il kin ji si boldy.
1932-n ji ÿyly◊ pre zi dent saÿlawlary
„uly çök gün li gi◊” sebäp le ri we on dan
çyk magy◊ müm kin çi lik le ri ba ra daky
çe kiΔme le re öwrül di. Ger bert Guweri◊ki
Δowu na bol mady. Ol bir¤any◊
toz magyn dan 8 aÿ ö◊ Ak Tam da pre zident
lik we zi pe si ne gi riΔip, bar güÿji bilen
se na gaty◊ tig ri ni ÿe ne aÿlandyr maga
çalΔypdy. Ÿö ne ol fe de ral hö kü me ti◊
ykdy sadyÿetdäki wajyplygy ba ra daky

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
däbe öwrü len düΔünjäni◊ ÿe si ri di we Δol
sebäp li, aÿgytly çäre le ri gö rüp bil medi.
Onu◊ de mok ra tik par tiÿa dan bo lan
garΔy daΔy Nÿu-Ÿork Δtatyny◊ gu berna
tory we zi pe sin de ykdy sady çykgynsyzlygy◊
il kin ji ÿyl laryn da meΔhurlyk
ga za nan Frank lin De la no Ruzwelt respub
li kaçy lary◊ 20-n ji ÿyl lar da ÿö re den
syÿa saty ne ti je sin de güÿç le nen Ame rikany◊
ykdy sadyÿe ti ni◊ içer ki ösüΔleri
ni◊ ne ti je sin de çök gün li gi◊ ÿü ze
çy kandygyny su but et di. Guwe ri◊ pi kiri
çe, AB≈-ny◊ ykdy sadyÿe ti ni◊ sagdyn
esasy bo lup, o◊a Bi rin ji Ja han urΔy zerarly
ÿü ze çy kan hal ka ra ykdy sady we
syÿasy çykgynsyzlyk lary◊ täsi ri ÿe tipdi.
Guwe ri◊ ykdy sadyÿe ti di kelt mek
we çykgynsyzlyk dan baΔ alyp çyk mak
üçin te bigy ÿag daÿla ra bil bag la maga
çalyΔmagy ÿo kary de lil le re esaslanÿardy.
Ruzwelt we lin, fe de ral hökü
me ti◊ häkim li gi ni bu ugur da sy nag
ge çir mek de peÿda lan magy özü ne ma kul
bil di.
Ol saÿlawlar da 22,8 mil li on ses alyp,
ajaÿyp ÿe◊iΔ ga zandy, Guwer üçin bolsa
15,7 mil li on adam ses ber di. Bir leΔen
≈tat lar ykdy sady we syÿasy öz ge riΔlikle
ri◊ täze eÿÿamyny◊ bo sa gasyn da
durdy. 9

CHAPTER
10-NJY
BAP
„TÄZE ÇE
ÇE ME LE≈I≈”
MAK SAT NA-
MASY WE
JA HAN UR≈Y
AB≈-ny◊ „Gün ba tar
Wir ji niÿa” we „Ten ne si”
atly harby gämi le ri
ÿa pon lary◊ Perl-Har bo ra
eden hü jü min den so◊.

10-NJY BAP: „TÄZE ÇE ÇE ME LE≈I≈” MAK SAT NA MASY WE JA HAN UR≈Y
„Biz de mok ra tiÿany◊ beÿik
mesgeni bolmalydyrys.”
AB≈-ny◊ ö◊ki Pre zi den ti Frank lin Ruzwelt, 1941-n ji ÿyl
RUZWELT WE „TÄZE ÇE
ÇEMELE≈I≈”
1933-n ji ÿyl da täze saÿla nan
Pre zi dent Frank lin Ruzwelt ynamly we
ruhy be lent lik bi len iΔe baΔlady, onu◊
bu häsiÿet le ri adam lary „täze çe çe meleΔiΔ”
atly mak sat na masyny◊ baÿdagy
astyn da bir leΔdir di. „Bi zi◊ gork maly ÿeke-täk
zadymyz, bu – gorkyny◊ özü dir”
diÿip, ol özü ni◊ pre zi dent lik we zi pe si ne
gi riΔme gi my nasy bet li eden çykyΔyn da
aÿtdy.
Täze çe çe me leΔme mak sat na masy
bel li bir de re je de eÿÿäm gün ba tar ÿewropa
ÿurt laryny◊ en çe me sin de ge çi ri len
öz gert me le ri Bir leΔen ≈tat lar da hem
ge çir me gi a◊ladÿardy. Üs te si ne-de, ol
ka pi ta lizm döwrün de döwlet gö zeg çi ligi
ni◊ er kin lik syÿa satyny◊ ÿatyryl magy
ba ra daky akymy◊ uzak wagt lap dowam
edip, i◊ so◊ky no kady na baryp ÿe ten digi
ni, ÿagny 1880-n ji ÿyl lar da de mirÿollary◊
düz gün leΔdi ril me gin den baΔla nan,
Ruzwel ti◊ we Wil sony◊ mil li öz gertme
eÿÿamyny◊ ka nun çy karyjy eda ralaryny◊
ösen eÿÿamyn da gi ri zi lip di.
AB≈-da täze çe çe me leΔmäni◊ Δeÿle
çaltlyk bi len ÿe ri ne ÿe ti ril me gi, dogru
dan-da, täze lik boldy, çün ki Δeÿle
iΔle ri dur muΔa ge çir mek üçin en çe me
onÿyllyk lar ge rek bolÿardy. Ÿö ne, köp
öz gert me ler howul-ha ra taÿÿar lanypdy
we ÿe ter lik dep gin de ge çi ril meÿärdi,
käha lat da-ha as la bi ri-bi ri ne garΔy
gelÿär di. Täze çe çe me leΔme mak sat namasyny◊
ka rar laryny◊ çalt ka bul edilme
gi we ama la aΔyryl magy tankyt üçin
we er kin ara alyp mas la hat laΔmak üçin
açyklygy na galÿardy. Ol ÿe ne-de ame rikaly
lar da öz döwle ti ni◊ iΔi ne gyzyk lanma
dö ret di. Ÿur du◊ bank we karz be riΔ
ul gamy Ruzwelt pre zi dent lik ka samyny
ka bul eden wagtyn da tog tan ÿag daÿyn da
diÿen ÿalydy.
Hökümet isleg bildirilÿän harytlary◊
ba hasyny galdyr mak we ber gi dar lary◊
ÿag daÿyny ÿe◊let mek üçin, pu lu◊ orta
hal hüm met siz li gi ni dö ret mek bara
da ka rar ka bul eden den so◊, bank lar
Δeÿle haÿran galdyryjy dep gin de açylyp
baΔlady lar. Täze mil li bank lar ÿe◊il Δertler
bi len se na ga ta we oba ho jalygy na
karz berdiler. Bank goÿumlaryna 50000
dol la ra çen li möç ber de ätiÿaçlyk gi rizildi,
bir¤ada gymmat bahaly kagyzlary
alyp-satmak iΔi berk gözegçilige alyndy.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
I≈SIZLIK
1933-n ji ÿy la çen li mil li onlar
ça ame ri kaly iΔsiz di. Uly Δäher ler de
çö rek üçin no ba ta dur mak adaty ÿagdaÿa
öwrü lip di. Ÿüz ler çe mü◊ adam
öl mez-ö di gün görÿär di. IΔdir sü melge
gözläp, ÿur du◊ köp ÿe rin de sel peΔip
ÿö ren le ri◊ sany köp di. „≈aÿ pul bolsa
hem ber se◊izlä◊, do gan jan” diÿip,
meΔhur aÿdym lar da gaÿta la ma edi lip
aÿdylÿardy.
IΔsiz ler üçin il ki baΔda Raÿat goragyny◊
iΔje◊ to paryny◊ dö re dil me gi
iΔsiz ler üçin bi rin ji mak sat na ma boldy.
Kong res on se kiz–ÿig ri mi bäΔ ÿaΔa çen li
bo lan ÿaΔlary iΔ bi len üp jün et mek ba radaky
mak sat na many ka bul et di. Bu maksat
na ma ÿarym harby häsiÿet li bo lup,
iΔsiz ÿaΔ adam la ra aÿda 30 dol la ra golaÿ
hak be rip, iΔ la ger le ri ne haky na tutmak
bi len meΔgul lanÿardy. Onÿyllygy◊
dowamyn da bu mak sat na ma 2 mil li ona
go laÿ ÿaΔlar gat naΔdy. Olar dür li te bigaty
go raÿyΔ mak sat na ma laryny◊ tasla
ma lary na gat naΔdy lar: top ragy◊ üst ki
gat lagyny◊ ÿuwlup git me gi ni◊ garΔysyna
agaç na hal laryny oturdÿardy lar, ÿurdu◊
to kaÿ baÿlygyny ber kidÿär di ler we
aka ba suwlary◊ ha pa lan magyny◊ ö◊ü ni
al mak ug run da gö reΔÿär di ler; balyk lar,
ÿa bany haÿwan lar we guΔlar üçin go ragha
na lar dö redÿär di ler; daΔ kö mür, ne bit,
slans, gaz, nat riÿ we ge liÿ çykÿan ÿer leri◊
go ragy bi len meΔgul bolÿardy lar.
Raÿat lary◊ iΔ bi len üp jin çi li gi mese
le le ri boÿun ça eda rany◊ dö re dil me gide
iΔ ÿer le ri ni◊ ÿet mez çi lik me se le si ni
çözmäge kö mek et di. Eme li ÿol ar kaly
iΔ or nuny dö ret mek de aÿyp lanyp, ÿiti
tankyt edi len-de bol sa, ol döwlet tarapyn
dan pul kö me gi be rilÿän, ÿagny
aryk gaz mak dan ga raÿol lary be jermäge
we mu gallymçyly ga çen li dür lü li gi
öz içi ne alÿan goΔma ça iΔ bi len üp jün
edÿär di. Ol 1933-n ji ÿyly◊ noÿabrynda
açylyp, 1934-n ji ÿyly◊ ba haryn da-da
ÿapyldy, ÿö ne Ruzwelt we onu◊ to pary
iΔsiz li gi ÿok et mek ba batyn daky is len dik
mak sat na many gol da mak laryny dowam
et di ler.
OBA HO JALYK
Täze çe çe me leΔme mak sat na masyny◊
dur muΔa ge çi rilÿän wagty na mah sus bolan
bir ynanç bardy. Ol hem has kö püräk
düz gün leΔdir me ler ÿur du◊ köp me se lesi
ni çö zer diÿen ynamdy. My sal üçin,
1933-njy ÿyl da Kong res mülk dar la ra
ÿe◊il lik ber mek mak sady bi len ka nun
ka bul et di. Ol ka nuny◊ meÿil na masyny◊
düÿp manysy önü mi◊ ba hasyny galdyryp,
mülk dar la ra goΔma ça tö leg bi len
önüm çi li gi◊ meÿle tin ke mel dil me gi ni◊
öwe zi ni dol mak göz ö◊ün de tu tuldy.
Mülk dar la ra tö le mek üçin se riΔde oba
ho jalyk önüm le ri ni gaÿta dan iΔleÿän
se na gat kär ha na lary na salynÿan salgytlary◊
ha saby na dö re dil me li di. Tas la ma
gör nüΔin den ka nun Δe ki li ni alan wagtynda
eÿÿäm ekiΔi◊ gyz ga la◊ly döwri
dowam edÿär di we mülk dar lar eÿÿäm
artyk maçlygy bo lan ekin le ri◊ ekiΔi ni
dowam edÿär di ler. Oba ho jalyk mi nist ri
Gen ri Wol lis bu ÿag daÿy: „Bi zi◊ siwi liza
siÿamy za akly◊y haÿran edi ji düΔün diriΔ”
diÿip at landyrdy. ≈eÿle-de bol sa, oba
ho jalygyny ba zary◊ ta laby na laÿyklyk da
öz gert mek per manyny◊ haryt-karz korpo
ra siÿasyny◊ – am bar lar da sak lanÿan
we ba za ra cy karyl maÿan hasyl üçin
niÿet le nen mak sat na many◊ kö me gi bilen
önüm çi li gi pe selt mek baΔartdy.
1932–1935-n ji ÿyl lar aralygyn da
oba ho jalyk gir de ji si 50 gö te rim den-de
köpräk artdy, em ma bu gir de ji fe deral
mak sat na ma lar sebäp li, bö lek leÿin
yo kary galdy. ≈ol ÿyl lar aralygyn da
mülk dar lar kären de çi le re we paÿçyla
ra önüm çi lik ÿer le rin den ber mek lige
höwes len di ri lip di ler we bu döwür de

10-NJY BAP: „TÄZE ÇE ÇE ME LE≈I≈” MAK SAT NA MASY WE JA HAN UR≈Y
Beÿik säh ralygy◊ se bi ti ne girÿän Δtat lara
ÿowuz gu rakçylygy◊ gel me gi oba hojalyk
önüm le ri ni◊ ön dü ri liΔi ni◊ ep-es li
ke mel me gi ne ge tir di.
„To zanly oka ra” adyny alan ga zaply
ÿel ler we to zanly tu pan lar gü nor ta daky
Beÿik säh ralyk lary weÿran edip di, ol,
aÿratyn-da, 1935–1938-n ji ÿyl lar da
güÿç li boldy. Ekin ler ÿok edil di, maΔynlar
san dan çykdy, adam lar we mal lar
heläk çi lik çek di ler. 1930–1940-njy ÿyllar
aralygyn da „oki iz” diÿip at alan 800
mü◊e go laÿ adam Ar kan zas, Mi zu ri, Okla
ho ma Δtat laryn dan gö çüp git di. Olary◊
kö pü si er te ki lerdäki ÿaly bo le lin li gi wada
edÿän Ka li for niÿa Δtaty na rowa na
boldy. Bu ÿer le ri di◊e mülk dar lar terk
etmän, eÿsem gün-gü ze ran lary mülk darlar
bi len bag lanyΔykly bo lan hünär menler,
dü kan eÿe le ri we beÿle ki adam lar-da
Ka li for niÿa ÿo la düΔüp di ler. Ka li for niÿa
se bi ti il ki baΔda adam lary◊ edil ar zuw
ediΔle ri ÿaly bo lup çy kaÿmady. Gö çüp
ge len le ri◊ kö pü si möwsüm leÿin iΔler
ug run da bäs leΔdi ler we gaty ujypsyz iΔ
haky na hasyl ÿyg nady lar.
Hö kü met olary 1935-n ji ÿyl da esaslandyry
lan top rak baÿlyk laryny go rap
sak la mak hyz matyny◊ he maÿaty bi len
üp jün et di. Mülk dar lary◊ eÿe çi lik siz çeme
leΔme gi ze rarly ha tar dan çy kan topragy◊
zaÿa lan magy goÿum lar sebäp li
has-da güÿç len di. Ekin eki lip, san dan
çy kan ÿer ler de tu pan tu rup top ragy◊ üstki
gat lagyny◊ toz masyny güÿç len dir di,
Δon da bu hyz mat eda rasy mülk dar lara
top ragy◊ zaÿa lan magyny◊ ö◊ü ni almagy◊
tär le ri ni öwret di. On dan daΔary,
ÿe li◊ güÿjü ni pe selt mek mak sady bi len
30000-e go laÿ ki lo metr araly ga agaç nahal
lary oturdyldy.
Oba ho jalygyny ba zary◊ ta laby na
laÿyklyk da öz gert mek per manyny◊ iΔini◊
üs tün lik li bo landygy na ga ra maz dan,
önü mi gaÿta dan iΔleÿän se na ga ta salgyt
sal mak Kons ti tu siÿa ga bat gel meÿän ÿol
bi len ÿö re di len çagyn da, ÿagny 1936-
njy ÿyl da öz iΔi ni bes et me li boldy. ≈ondan
alty hep de so◊ Kong res top ragy
arryk ladÿan ekin le ri ek me gi◊ möç be ri ni
azaldÿan mülk dar la ra öwe zi ni tö le megi
göz ö◊ün de tutÿan has güÿç li ka nuny
ka bul et di.
1940-njy ÿy la çen li 6 mil li ona golaÿ
mülk dar Δu mak sat na ma esasyn da
goΔma ça fe de ral kö me gi ni aldy. Täze
ka nun dur nukly iÿmit üp jün çi li gi ni, bugdaÿy◊
ätiÿaçlygyny we meÿil leΔdi ri len
gor lary◊ ul gamyny dö ret mek mak sady
bi len artyk maç oba ho jalyk önüm le rine
karz ber di. Tiz wagt dan oba ho jalyk
haryt laryny◊ nyrh lary galdy we mülkdar
lar üçin ykdy sady ka da laΔma mümkin
çi li gi açyldy.
SE NA GAT WE I≈ÇI GÜŸJI
1933-n ji ÿyl da dö re di len Mil li
di kel diΔi do landyrylyΔ we mil li se na gaty
di kelt mek per many ba ra daky ka nun lary
iΔ ÿü zün de ada latly bäs leΔik düz gün leri
ni gi riz mek bi len köpräk iΔ ÿe ri ni we
Δeÿle-de, köpräk satyn al ma Δert le rini
dö ret mek üçin, ga zaply bäs leΔik leri◊
so◊u na çyk ma ga çalyΔdy. BaΔda bu
çäre ler gowy garΔy la nan-da bol sa, salymyny
bermän, te le ke çi ler ka da laΔdyrmak
da öte ge çilÿän di gin den Δy kaÿat
edip baΔlady lar.
1935-n ji ÿyl da Mil li di kel diΔi dolandyrylyΔ
Kons ti tu siÿany◊ düz gün leri
ne laÿyk gel meÿär diÿlip yk rar edildi.
≈ol wag ta çen li beÿle ki syÿa sat lar
se na gaty◊ di kel dil me gi ni gol daÿardy
we tiz den hö kü met bel li pu dak lar da baha
lary düz gün leΔdir mek bi len meΔgul
boldy. Bu bol sa mil li ykdy sadyÿe te uly

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
çyk dajy we onu◊ di kel dil me gi ne böwet
boldy.
Ame ri kany◊ taryhyn da ö◊ki wagtdaky
lar bi len de◊eΔdi re ni◊de hut „täzeçe
çe me leΔis” mak sat na masy ÿyl laryn da
gu ra maçylykly zäh me ti◊ esasyn da ägirt
uly gir de ji ler ga zanyldy. Mil li se na gaty
di kelt mek per many iΔçi le ri◊ te le ke çi ler
bi len kol lek tiw Δert na ma lar bag laΔmak
hu kugyny ke pil len dir di. 1935-n ji ÿylda
Kong res zäh met gat naΔyk lary ba rada
köp çü lik leÿin Δert na many◊ ÿe ri ne
ÿe ti ri liΔi ne gö zeg çi lik et jek kär deΔler
ar ka laΔygyny◊ gu ra masyny dö retmäge
hu kuk ber di. Bu ka nu na laÿyklykda
Zäh met gat naΔyk lary boÿun ça mil li
ge◊eΔ dö re dil di, ol ge◊eΔ köp çü lik leÿin
Δert na ma lary◊ üs tün den ga ra maklygy
ama la aΔyrdy, saÿlawlar bi len meΔgullandy
we iΔçi le re iΔ berÿän ler bi len döreÿän
is len dik müΔgil lik le ri ara alyp
mas la hat laΔy lan ha latyn da olary◊ bähbi
di ni go raÿan gu ra many saÿla mak hukugyny
ke pil len dir di.
Kär deΔler ar ka laΔygy na bir leΔmek
iΔçi le ri◊ syÿasy a◊-düΔün je li li gi ne,
olary◊ öz bäh bit le ri ni◊ umumylygy na
düΔün mek le ri ne ÿar dam et di. Kär deΔler
arkalaΔygyny◊ täsiri di◊e bir önümçilikde
däl, içer ki syÿa sat da-da ÿo kar landy.
Ol täsir, esasan ikipartiÿalaÿyn ulgamy◊
çäklerinde amala aΔyryldy, özi-de respubli
kaçy par tiÿa ga ran da, de mok ra tik partiÿa,
umu man, kär deΔler ar ka laΔygyny◊
uly goldawyndan peÿdalandy.
IKIN JI „TÄZE ÇE
ÇEMELE≈I≈”
„Täze çe çe me leΔiΔ” özü ni◊ il kin ji
ÿyl laryn da ka nun ba bat daky gö rel de le ri◊
um masyz muk dary na howan darlyk et di,
önüm çi li gi◊ we ba ha lary◊ ep-es li ÿo karlan
magyny ga zandy, ÿö ne çök gün li gi◊
we lin, so◊u na çykyp bil me di. Ykdy sady
çykgynsyzlygy◊ howpy gowΔan da, täze
ta lap lar ÿü ze çykdy. Te le ke çi ler döwleti◊
ykdy sadyÿetdäki te le ke çi lik iΔi ne
goΔul mazlyk syÿa satyn dan je bir çek diler
we Mil li se na gaty di kelt mek ba radaky
ka nuny◊ ka da laΔdyryl masyn dan
ÿa◊a bi zar-pe te◊le ri çykdy. Syÿasy çepçi
ler we sagçy lar ta rapyn dan gykylykly
hü jüm ler edil ar zuwçy la ra, tos laÿjy la ra
we syÿa satçy la ra ky bap daΔ bo lup, di keldiΔi◊
dep gi ni bi len ka na gat lan maÿan uly
köp çü li gi özü ne çekÿän ykdy sady melhem
ler ÿaly ÿü ze çykdy. Ola ra: Fren siz
Ta un sen di◊ garrylyk boÿun ça pen siÿa
ba ra daky meÿil na masy; hüm met siz lik
tek li bi ni ö◊e sü ren ra di o-ru hany, semit
le re garΔy syÿa sat da baΔtu tan lary
ta rapyn dan gol da nan, sözlän söz le rinde
hal ka ra bankçy laryny ÿaz garÿan ruhany
Ka uf lin; „Her bir adam – özü ne
han” diÿen meÿil na masy bi len çykyΔ
eden se na tor we Lu izi ana Δtatyny◊ ö◊ki
gu ber na tory, güÿç li we ga zaply ora tor,
Δtaty edil öz mül ki ÿaly do landy ran Hÿu
Long dagy girÿär di. (Eger-de Hÿu Long
öl dü ril me dik bol sady, me ge rem, saÿlaw
möwsü mi ne goΔu lardy we 1936-njy ÿylda
Frank lin Ruzwelt bi len bäs leΔer di.)
Çep çi ler we sagçy lar ta rapyn dan
Δeÿle zor salyn magy na du çar bo lan
Ruz welt täze ykdy sady we jemgyÿet çilik
çäre ler tapgyryny gol dady. Olary◊
arasyn da garyply ga garΔy gö reΔ, iΔsizle
ri iΔ orun lary bi len üp jün et mek we
adam lary jemgyÿet çi lik taÿdan ätiÿaçlandyryΔ
mak sat na ma lary ta pawut landy.
Kär ha na ösüΔi ni◊ do landyrylyΔy,
ÿagny ikin ji täze çe çe me leΔiΔ diÿlip atlandyry
lan mak sat na many◊ esasy kö megi
bu aba dançylyk bi len up jün çi lik bolman,
eÿsem iΔ orny bi len üp jün et mek li ge
bo lan sy nanyΔykdy. Kär ha na ösüΔi ni◊
do landyrylyΔy na laÿyklyk da ÿol lar, aero
port lar we mek dep ler gu ruldy. Fe de ral
te at ral, çe per çi lik we ÿazyjy lar tas la malaryny◊
esasyn da aktÿor lar, su rat keΔler,
heÿkel ta raΔlar, sa zan da lar we ÿazyjy lar

10-NJY BAP: „TÄZE ÇE ÇE ME LE≈I≈” MAK SAT NA MASY WE JA HAN UR≈Y
iΔe alyndy lar. On dan daΔary-da, Mil li
ÿaΔlar do landyryΔy talyp lary ÿarym iΔ
gü ni bi len üp jün et di, treÿning mak satna
ma laryny gu rady we iΔsiz ÿaΔla ra hemaÿat
ber di. ≈ol bir wagty◊ özün de di◊e
kär ha na ösüΔi ni◊ do landyrylyΔyny◊ hasaby
na üç mil li ona go laÿ iΔsiz iΔ bi len
üp jün edi lip di; 1943-n ji ÿyl da bu gu rama
öz iΔi ni bes eden de, onu◊ 9 mil li on
iΔsi ze kö mek be ren di gi äΔgär boldy.
Ruzwel ti◊ aÿt magy na görä, „täzeçe
çe me leΔiΔi◊” i◊ müΔgil ÿe ri 1935-nji
ÿyl daky jemgyÿet çi lik ätiÿaç landyryΔ
ba ra daky ka nun boldy. Jemgyÿet çi lik
howp suzlygy ba ra daky ka nun iΔçi leri◊
we iΔ berÿän le ri◊ salgyt tö leg le rini◊
esasyn da gar taΔan adam lar, iΔsiz ler
we iΔe ÿa rawsyz adam lar üçin ätiÿaçlandyryΔ
ul gamyny dö ret di. Köp sanly
beÿle ki ösen se na gatly döwlet ler, eÿÿäm
öz le rin de Δeÿle mak sat na ma lary gi ri zipdi
ler, ÿö ne 1900-n ji ÿyl lary◊ baΔlarynda
prog res çi le ri◊ AB≈-da Δeÿle maksat
na many esas landyr mak ba ra daky
çagyryΔlary na üns be rilmän di. Dog rusy,
täze li ge bi perwaÿlyk bi len se redÿän ler
jemgyÿet çi lik howp suzlyk ul gamyny◊
Ame ri kany◊ däp-des sur lary na gap magarΔy
gelÿän di gi ba bat da Δi kaÿat edende
bol sa lar, ol, haky kat dan-da, käbir
zat la ra ga rany◊da, bi raz kö ne çilräk di.
Jemgyÿet çi lik howp suzlygy köp ba bat da
gir de ji si ne ga ra maz dan, hem me ler üçin
bir me◊zeΔ möç ber de iΔläp ÿö ren iΔçi lerden
tu tulÿan gir de ji salgydyny◊ ha sabyna
ma liÿe leΔdi rilÿär di. Bu çäk len dir meler
Ruzwelt üçin mak sat na ma lary ka bul
et me gi üp jün eden eg liΔik boldy. Olar
il ki baΔda ju da ujypsyz bo lan-da bol salar,
Jemgyÿet çi lik howp suzlygy mak satna
ma lary bu gün AB≈-ny◊ hö kü me ti ni◊
dur muΔa ge çirÿän i◊ uly iç ki mak sat nama
laryny◊ bi ri bo lup durÿar.
TÄZE WAGT LAŸYN
ŸARANLYK
1936-njy ÿyl da res pub li kaçy
par tiÿa Kan zas Δtatyny◊ öz ge le re garany◊da,
sabyrly we ta katly gu ber na tory
Alf red Len dony pre zi dent li ge kan di dat
saÿlady. Ol Ruzwelt bi len bäs leΔme li di.
„Täze çe çe me leΔiΔ” ju da köp tankytla
nandygy na ga ra maz dan, Ruzwelt
1932-n ji ÿyl daky dan-da uly ÿe◊iΔ gazandy.
Ol ses le ri◊ 60 gö te ri mi ni aldy we
Meÿn we Wer mont Δtat laryn dan baΔga
äh li Δtat da üs tün çykdy. Bu saÿlawlarda
täze uly wagt laÿyn ÿa ranlyk döräp,
o◊a de mok rat lar, Δeÿle-de iΔçi ler, mülkdar
lary◊ kö pü si, Gün do gar we Gü nor ta
Ÿewro pa dan gö çüp ge len ler, af ro-a meri
kaly lar dan we Δähe ri◊ et nik to par lary
gir di ler. Res pub li kaçy par tiÿa te le ke çiler,
ki çi Δäher le ri◊ we Δäher etek le ri ni◊
or ta synpyny◊ we kil le ri ta rapyn dan goldandy
lar. Bu syÿasy ÿa ranlyk sähel çe
öz ge riΔlik ler bi len en çe me onÿyllyk lar
azarsyz dowam et di.
1932–1938-n ji ÿyl lar da „Täze çe çeme
leΔiΔ mak sat na masy AB≈-ny◊ syÿasy
we ykdy sady ösüΔi ne näme be rip bil di”
diÿen so rag ÿü ze çykdy we bu so ragy◊
üs tün de çe kiΔme boldy. ≈o nu◊ ne ti je sinde,
onu◊ Ame ri ka da döwlet häki miÿeti
ni◊ umumy düΔün je si ni öz ger den di gi
äΔgär boldy. Halky◊ hal-ÿag daÿy üçin
hö kü me ti◊ jo gapkär di gi ba ra daky ÿörel
ge bar ha gi◊ gol daw tapdy. „Täze çe
çe me leΔiΔ” käbir tankytçy lary: „Häkimiÿe
ti◊ ygtyÿar laryny◊ çäk siz gi◊el dilme
gi raÿat lary◊ azatlygyny ÿo ga çy karar”
diÿip nyg tady lar. Ÿö ne Ruzwelt:
„Adam lary◊ ykdy sadyÿe ti ni we eΔre ti ni
berk leΔdirÿän çäre ler azatlygy◊ we demok
ra tiÿany◊ ös me gi ne di◊e ÿar dam
eder” diÿip ha sap lady.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
Ruzwelt 1938-n ji ÿyl da ra di oda
çykyΔ edip, ame ri kan halky na Δu aΔakdaky
lary ÿat latdy: „De mok ra tiÿa käbir
beÿle ki uly ÿurt lar da bi reÿÿäm hakyky
manysyny ÿi tir di, onu◊ sebäbi, halky◊
de mok ra tiÿa dan göwnü ni◊ ge çen li ginde
däl dir. Onu◊ sebäbi, adam lar iΔsizlik
den we er tir ki gü ne ynamsyzlyk dan
gaty ÿa danlygyn dadyr, olar öz le ri ni◊
ça ga laryny◊ açlyk dan ejir çe kiΔle ri ne
çy dap bil me di ler, Δol bir wagty◊ özünde-de
olar baΔtu tanlyk ÿet mez çi lik
edÿän gowΔak häki miÿe ti◊ we bu lambu
jarlygy◊ ö◊ün de haÿsydyr bir iΔi amal
et mek den ejiz dir ler. ≈o nu◊ üçin-de, olar
bir döwüm çö re gi◊ haty rasy na azatlyklaryny
pi da et mek ka rary na gel di ler.
Biz, ame ri kaly lar öz ins ti tut larymyzy◊
iΔe ukyplydygyny we olary sak la mak
müm kin di gi ni bilÿäris. Ÿö ne onu◊ üçin,
bi zi◊ & de mok ra tik hö kü me ti◊ amaly
he re ke ti ni◊ halky◊ hu kugyny üp jün etmek
we zi pe si ne jo gap berÿän di gi ni &
ame ri kan halkyny◊ her edip, he sip edip
öz azatlygyny go ra ma ga taÿÿardygyny,
bi rin ji go rag çägi ni◊-de onu◊ ykdy sady
hu kuk laryny◊ üp jün edil me gi ni◊ su but
edil me gi dir.”
IKIN JI JA HAN UR≈UNY÷
Ö÷ÜSYRASYNDA
Ruzwel ti◊ pre zi dent li gi ni◊ ikin ji
möh le ti gowy ÿo la düΔen de, onu◊ içer ki
syÿa saty na täze howp abandy, me ge rem
ony her bir ame ri kaly gaty a◊Δy ra nam
däl bol sa ge rek. Ol howp Ÿa po niÿa daky,
Ger ma niÿa daky we Ita liÿa daky di◊e bir
par tiÿalylyk bi len umumy laΔdyry lan tota
li tar düz gün ler dir-re¤im le ri◊ dünÿäni
bö lüΔmek meÿil le ri di.
1931-n ji ÿyl da Ÿa po niÿa il kin ji bolup,
Manç¤u riÿany eÿeläp, Hy taÿa zar ba
urdy we ony ÿe◊liΔe se zewar et di. In di ki
ÿyl ol eÿelän se bit le rin de Manç¤o u-Go
oÿnagty döwle ti ni esas landyrdy. FaΔistik
döwle te öwrü len Ita liÿa Liwiÿa da öz
basyp alan ÿer le ri ni gi◊elt di we 1935–
1936-njy ÿyl lar da Efi opiÿany basyp
aldy. Ger ma niÿa da Adolf Git ler mil letçi-so
si alis tik par tiÿany dö ret di, 1933-n ji
ÿyl da häkim li gi ele alyp, Reÿn we laÿatyna
goΔun gi riz di we goΔuny gi◊iΔleÿin
ÿa rag landyr ma ga baΔlady.
Ger ma niÿany◊, Ita liÿany◊ we Ÿa poniÿany◊
ga zaply hü jü mi ni◊ dowam ediΔ
ÿag daÿyny we to ta li ta riz mi◊ hakyky
häsiÿe ti ni◊ äΔgär bolΔuny gö rüp, ame rikaly
lary◊ ga har-ga zap duÿgusy güÿje di.
1938-n ji ÿyl da Git ler Awst riÿany german
reÿhi ne bi rik di ren den so◊, Çe hoslowa
kiÿany◊ Su de tenländ we laÿatyny
ta lap ede nin den so◊, Ÿewro pany is lendik
pur sat da uruΔ baΔlap bil jek ÿag daÿa
ge tir di. Bi rin ji Ja han urΔun da de mok ratiÿa
ug run daky „haçly ÿö riΔi◊” Δowsuz
tej ri be sin den lapy keç bo lan ame ri kan
halky dawa-jen je le goΔu lan ÿurt lary◊ hiç
bi ri si ne nähi li kyn ÿag daÿa düΔse ler-de,
öz le ri ni◊ kö mek be rip bil me jek dik le rini
yg lan et di ler. 1935–1937-n ji ÿyl lar da
bö lek leÿin ka bul edi len de kabr ba ra daky
ka nun ame ri kaly la ra uruΔÿan ÿurt lary◊
is len di gi bi len söwda et me gi we o◊a
karz ber me gi ga da gan et di. Onu◊ maksady
is len dik ÿag daÿda Bir leΔen ≈tatlary◊
uruΔla ra goΔul maÿan ha latyn da öz
çägin den daΔar daky uruΔla ra gat naΔÿan
ÿurt la ra de giΔli di.
1939-njy ÿyl da ne mes ler PolΔany◊
üs tü ne mil let çi lik niÿe ti bi len çoz magy
bi len Ikin ji Ja han urΔy baΔla nan da, ameri
kaly lary◊ hal ka ra dawa-jen jel syÿasaty
na gatyΔmazlyk duÿgusy güÿç len di.
Olar il ki baΔda çet de dur mak islän de bolsa
lar, wa ka lary◊ gi diΔi olary◊ pi ki ri ni◊
üÿt ge me gi ne ge tir di we Ÿewro pany◊

10-NJY BAP: „TÄZE ÇE ÇE ME LE≈I≈” MAK SAT NA MASY WE JA HAN UR≈Y
howp suzlygy na howp salÿan döwletle
ri◊ bir leΔme si Bir leΔen ≈tat lary◊-da
howp suzlygyny◊ gowΔa jakdygy na Δübhe
goÿmady. ≈u ÿag daÿda Ruzwelt BirleΔen
≈tat lary◊ urΔa goΔul mak ba bat da
jemgyÿet çi lik pi ki ri ni◊ wa ka lar esasynda
üÿt ge me gi ne ga raΔmalydy.
Fran siÿa ÿe◊len den so◊, 1940-njy
ÿyl da Ang liÿany◊ üs tü ne howa hü jüm leri
ni◊ baΔlan magy bi len de mok ra tiÿa we
hal ka ra dawa-jen je le goΔul mazlyk tekli
bi ni gol dan lar we Or ta gün ba tary◊ biperwaÿçy
laryn dan çep çi ada latly urΔu◊
garΔysy na çykyΔ edÿän le ri◊ gol dawy na
çen li ÿe ten Ame ri kany◊ töwe re gin de
Bi rin ji Ko mi te ti gu ran lary◊ arasyn daky
çe kiΔme has güÿç len di. Ahyry „Ÿa ranlarymy
za kö mek edip, Ame ri kany goraÿarys”
atly ko mi te ti◊ gol da magyn da
urΔa zor lukly goΔu lan lar „in terwen sionçy
lar” üs tün çykdy lar.
AB≈ Ka na da bi len bi le lik de Öza ra
go ran mak mü dir li gi ni dö ret di we Latyn
Ame ri kasy res pub li ka lary bi len gün batar
ÿarymΔary◊ de mok ra tik döwlet leri
ni◊ köp çü lik leÿin öz-ö zü◊i go ra mak
ul gamyny gi◊elt mek ba ra da Δert leΔdiler.
Çykgynsyz ykdy sady ÿag daÿy◊
baΔlan wagt laryn da Kong res um masyz
puly täze den ÿa rag lan ma ga harç etmäge
ygtyÿar ber di, 1940-njy ÿyly◊ sentÿabr
aÿyn da bol sa AB≈-ny◊ taryhyn da il kinji
ge zek pa ra hatçylykly döwür de harby
borç lulyk ba ra da per man ka bul edil di.
1941-n ji ÿyly◊ baΔlaryn da Kong res islen
dik ÿur da, aÿratyn-da, Beÿik Bri taniÿa,
Sowet Soÿuzy na we Hy taÿa ÿa ragy
we en jamy ber mek ba ra daky Ruzwel ti◊
gol dan mak sat na masyny ka bul et di. Bütin
urΔu◊ dowamyn da karz we kären desi
ne ber mek boÿun ça ame ri kan kö megi
ni◊ muk dary 50 mil li ard dol lar dan-da
geç di.
1940-njy ÿyly◊ pre zi dent saÿlawlary
gykylykçy çet leΔdi ri ji le ri◊ yzy na
düΔÿän le ri◊ ju da azdygyny gör kez di.
Ruzwel ti◊ garΔy daΔy Wen del Wil ki üns
çe ki ji mak sat na ma tek lip edip bil me di,
sebäbi pre zi den ti◊ daΔary syÿa satyny
onu◊ özi gol daÿardy we onu◊ içe ri syÿasaty
bi len, esa san yla laΔÿardy. Noÿabrdaky
saÿlawlar Ruzwel te goΔma ça ses
ber di we Ame ri kany◊ taryhyn da il kin ji
ge zek ÿe ri ne ÿe ti ri ji häki miÿe ti◊ baΔtutany
üçün ji möh le te saÿlandy.
ŸAPONIŸA, PERL-HARBOR
WE URU≈
Ame ri kaly lary◊ Ÿewro pa da urΔu◊ gidiΔi
ni ala da bi len syn laÿan wagt laryn da
Aziÿa da-da dartgynlylyk güÿjeÿär di.
Öz st ra te gi ki orun laryny güÿç len dir mek
müm kin çi li gin den peÿda lanyp, Ÿa poniÿa
„täze düz gün” ba ra da aç-a çan yglan
et di, ol „düz gü ne” laÿyklyk da Ÿapo
niÿa bü tin ŸuwaΔ um man se bi ti ne
agalyk et me li di. Ger ma niÿany◊ mil letçi
li gi ni◊ garΔysy na aman gal mak üçin
gö reΔip, garΔylyk gör kez mek üçin güÿji
bol man dan so◊, Beÿik Bri ta niÿa eg liΔige
gi dip, ≈an haÿdan çyk maly boldy we
wagt laÿyn Bir many◊ de mirÿol laryn da
he re ke ti tog tatdy. 1940-njy ÿyly◊ tomsun
da Ÿa po niÿa „Wi çi ni◊” gowΔak hökü
me tin den fran suz hin di-hy taÿyn daky
ae rod rom lar dan peÿda lan ma ga ygtyÿar
aldy. ≈ol ÿyly◊ sentÿabryn da Ber lin-
Rim „bir leΔi gi ne” To ki o-da bir leΔen den
so◊, AB≈ jo gap çäre si hök mün de Ÿa poniÿa
me tal ber me gi ga da gan et di.
1940-njy ÿyl da ÿa pon lar gü norta
ta ra pa – ne bi te, ga laÿa we ka uçu ga
baÿ ÿer ler bo lan bri tan Ma laÿÿasy na
we gol land lary◊ gün do gar in deÿle ri ne
ymtylÿan ÿaly bo lup gö rün di. 1941-nji
ÿyly◊ iÿulyn da Ÿa po niÿa Hin di-Hytaÿy◊
ga lan bö le gi nem basyp aldy.
Mu◊a jo gap edip, AB≈ öz bank laryndaky
ÿa pon ha sap laryny tog tatdy.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
1941-n ji ÿyly◊ oktÿabryn da Ÿa poniÿany◊
premÿer-mi nist ri we zi pe si ne
ge ne ral Hi de ki To jo geç di. Ol noÿabr
aÿyny◊ or ta laryn da döwlet sek re tary
Kor dell Hel bi len gep leΔik ler ge çir mek
üçin AB≈-a ÿö ri te we kil iber di. Hu susan-da,
ol ame ri kan hö kü me tin den hasap
lary◊ güÿje gi ri zil me gi ni, ÿagny
gaÿta dan di kel dil me gi ni we ŸuwaΔ
um man daky ag res siw täsi ri ni bes et megi
ta lap et di. Kor del Hel hem öz ge zegin
de ÿa pon döwle ti ne AB≈-ny◊ banklaryn
daky gym matlyk laryny◊ güÿje
gi ri zil me gi ni◊ de re gi ne öz goΔun laryny
Hy taÿdan we Hin di-Hy taÿdan çy karmaklygy
tek lip et di. Ÿa pon ÿa rany
ame ri kan tek lip le ri ni öwren mek üçin,
iki hep de pury ja so rady, ÿö ne 1-n ji dekabr
da ol ony öwren me gi ret et di. Dekabry◊
6-syn da Frank lin Ruzwelt gönü
den-gö ni sol tan Hi ro hi ta ÿüz tutdy,
em ma de kabr aÿyny◊ 7-si gü ni ir bi len
ÿa pon harby-de◊iz awi asiÿasy AB≈-ny◊
ŸuwaΔ um man daky harby-de◊iz güÿjüni◊
Perl-Har bor daky (Gawaÿy ada lar)
ÿer leΔÿän ÿe ri ne duÿdansyz ÿag daÿda
hü jüm edip, 19 sany ame ri kan gämi sini,
Δol san da bäΔ sany uly harby ar tille
riÿa güÿç li gämi le ri we 150-ä go laÿ
harby uçary ÿok et di. Ame ri ka ta rapyndan
we pat bo lan lary◊ sany harby däl ler
bi len bir lik de 2300 adam dan-da gowrak
boldy. AB≈-ny◊ bagty na, olary◊ ŸuwaΔ
um manyn daky uruΔda aÿgytly he re ket
et jek awi ano ses le ri Δol ma hal de◊iz dedi
ler we Perl-Har bo ra gelmän di ler. Ÿapon
lary◊ AB≈-ny◊ Gawaÿy ada lar daky
we Midweÿ, We ik we Gu am ada laryndaky
harby-de◊iz ba za laryny◊ üs tü ne
ço zandyk lary ba ra da ra dio jik me-jik
ha bar be ren de, ikir ji◊len me or nuny gahar-ga
za ba ber di. Ruzwelt bu hü jü mi
„haÿynlyk da ÿaΔal jak bir gün” diÿip
at landyrdy. 1941-n ji ÿyly◊ 8-n ji dekabryn
da Kong res Ÿa po niÿa garΔy uruΔ
yg lan et di, üç gün den so◊ bol sa Ger maniÿa
we Ita liÿa AB≈-na garΔy uruΔ yglan
et di ler.
Ÿurt wagt ÿi tirmän, uruΔ üçin adam
we maddy taÿdan ze rur zat lary ÿyg namak
ÿag daÿy na geç di, 1942-n ji ÿyly◊
8-n ji ÿanwaryn da Ruzwelt 60000 uçar,
45000 tank, 20000 as ma na atyjy top
goÿber mek we umumy ÿük gö te ri ji li gi
18000 ton na ÿetÿän söwda gämi le ri ni
gur mak meÿli ba ra da ha bar ber di. Oba
ho jalygy, se na gat, çig mal çy kar mak,
söwda, maÿa goÿum lary, ara gat naΔyk
se riΔde le ri, hat da bi lim we me de niÿet ol
ÿa-da beÿle ki de re je de döwlet gö zeg çili
gi ne alyndy. Ägirt uly karz la ra gi ril di,
täze kär ha na lar dö re dil di, uçar we gämi
gur luΔygyn da akym laÿyn önüm çi li ge
akly◊y haÿran edÿän täze teh ni ka we enjam
lar gi ri zil di, iΔçi güÿç le ri ni◊ ÿer le ri
üÿt get mek iΔi ama la aΔyryldy. Ÿa ragly
güÿç le re 15,1 mil li on adam ÿyg naldy.
1943-n ji ÿyly◊ ahyry na çen li 63 mil lion
ame ri kaly we ame ri kaly aÿal-gyzlar
harby geÿi me gir di we goΔun da we
harby-de◊iz güÿjü ni◊ ÿer leΔÿän ÿer lerin
de iΔle di.
AB≈-ny◊ üs tü ne ço zul magy çet leΔdiri
ji le ri ÿa ragsyz landyrdy we äh lu mumy
ÿyg nanyΔygy çalt landyrdy, ÿö ne Perl
Har bor dan so◊ we aziÿa içalylygyn dan
he der edip, ame ri kaly lar ÿa pon la ra bolan
çy damsyzlyk laryny bil dir di ler: ÿapon
lar dan ge lip çy kan ame ri kaly lary◊
äh li si ben di edil di. 1942-n ji ÿyly◊
fewralyn da Ka li for niÿa da ÿaΔaÿan ameri
kaly-ÿa pon lary◊ 120000 go laÿy öz
öÿle rin den gö çü ri lip, daΔy ti ke nek sim li,
gaty er bet wagt laÿyn la ger le re ga baldy,
so◊ra bol sa gü nor ta-gün ba tar Δäher le ri◊
daΔyn daky daΔy sim bi len ör tü len baΔga
has-da ÿowuz ga baw mer kez le ri ne geçi
ril di. Bu ame ri kan ÿa pon laryny◊ 63
gö te ri mi ni se iler, ÿagny AB≈-da dog lan
ÿa pon lar bo lup, AB≈-ny◊ raÿat larydy.
Olary◊ içalydyk lary ba ra da hiç hi li subut
na ma ÿokdy. Haky kat da, Gawaÿy-

10-NJY BAP: „TÄZE ÇE ÇE ME LE≈I≈” MAK SAT NA MASY WE JA HAN UR≈Y
dan we kon ti nen tal Bir leΔen ≈tat lar dan
bo lan ame ri kaly ÿa pon lar italÿan frontun
da pyÿa da goΔuny◊ ha tar laryn da
mert ler çe söweΔdi ler. BaΔga lary ŸuwaΔ
um man se bi tin de harby ter ji me çi bo lup
iΔle di ler. 1983-n ji ÿyl da AB≈-ny◊ hökü
me ti uruΔ döwrün de çäk len di ri len töleg
ler bi len ÿaΔan ÿa pon lary◊ tür me le re
ga bal magyny ada latsyzlyk diÿip yk rar
et di.
DE M I R GA Z Y K A F R I K A DA K Y
WE ŸEWRO PA DAKY URU≈
AB≈ urΔa gi ren den so◊, tiz den
onu◊ gün ba tar ÿewro paly ÿa ran lary
urΔu◊ esasy geç me li ÿe ri we duΔmany◊
harby güÿç le ri ni◊ ÿer leΔÿän ÿe ri Ÿewropadyr
diÿen ka ra ra gel di ler, em ma
ŸuwaΔ um manyn daky urΔa we lin, olar
ikin ji de re je li äh miÿet ber di ler.
1942-n ji ÿyly◊ ba haryn da we tomsun
da i◊lis goΔun ne mes le ri◊ Mü süre
hü jüm le ri ni ser pik di rip, ger man gene
raly Erwin Rom me li ni yza Liwiÿa
kowdu lar we Or taÿer we Gyzyl de◊iz leri
ni bir leΔdirÿän Su es ka nalyny◊ howpsuzlygyny
üp jün et di ler.
1942-n ji ÿyly◊ 7-n ji noÿabryn da
AB≈-ny◊ ÿö ri te leΔdi ri len harby to pary
Fran siÿa tabyn bo lan De mir gazyk Af rika
düΔdi we ga zaply söweΔler de italÿan
we ger man goΔun lary na uly zyÿan ÿe tirip,
üs tün cykdy lar. 1942-n ji ÿyl gün dogar
front da-da öwrü liΔik ÿyly boldy, ol
ÿer de Sowet Soÿuzy uly ÿit gi ler çe kip,
Le ning rady◊ we Moskwany◊ ete gin de
mil let çi güÿç le ri◊ he re ke ti ni tog tatdy,
so◊ra bol sa ne mes le ri Sta ling rady◊ etegin
de der bi-dagyn et di.
1943-n ji ÿyly◊ iÿulyn da i◊lis ler we
ame ri kaly lar bi le lik de Si si liÿa adasyny
eÿe le di ler we 1943-n ji ÿyly◊ tom suny◊
or ta laryn da Or taÿer de◊zi ni◊ gü nor tasy
faΔist goΔunyn dan aras sa landy. Ÿa ranlar
Ita liÿa da gi◊iΔleÿin hü jü me gi riΔdiler,
Ita liÿany◊ hö kü me ti gyΔarnyksyz
boÿun egmäge razy bo lan-da bol sa, millet
çi ler bi len söweΔler ga zaply we surnukdyryjy
uzak dowam et di. ≈ol wagt da
bol sa ÿa ran lary◊ harby awi asiÿasy Germa
niÿany◊ çäk le rindäki de mirÿol lary,
zawod lary we ÿa rag am bar laryny bomba
lap, zar ba urÿardy lar. Ger ma niÿany◊
ne bit alÿan rumyn Δähe ri Plo eΔti-de
bom ba landy.
1943-n ji ÿyly◊ ahyryn da ö◊de du ran
me se le ler boÿun ça en çe me çe kiΔme lerden
so◊, ÿa ran lar rus fron tun dan nemes
goΔun laryny◊ köprägi ni aÿyr ma ga
mej bur et mek üçin, gün ba tar Ÿewro pada
ikin ji fronty açdy lar. I◊lis-a me ri kan
güÿç le ri ni◊ ser ker de baΔylygy na ge neral
Dwaÿt Eÿzen ha uer bel len di. Güÿçli
taÿÿarlyk lar dan so◊ 1944-n ji ÿyly◊
6-njy iÿunyn da Bir leΔen ≈tat lary◊, Brita
niÿany◊ we Ka na dany◊ güÿç li harby
awi asiÿa bi len gowy üp jün edi len,
ö◊ ha tar daky harby hü jüm edi ji goΔun
bö lüm le ri Fran siÿany◊ de mir gazygyna
Nor man diÿany◊ ke nar lary na gelip
düΔdü ler. Eÿe le nen harby goΔun
taÿÿarlyk meÿdan çasy na täze-täze
i◊lis-a me ri kan güÿç le ri ge lip düΔÿär diler,
go ranÿan ne mes es ger le ri bol sa gabawa
düΔen dik le ri we bö lek le re bö lünen
dik le ri üçin „hep bi ge” düΔÿär di ler.
Bir leΔen goΔun bö lüm le ri Fran siÿany◊
ser het le ri ni◊ üs ti bi len Ger ma niÿa tarap
süÿΔüp, 25-n ji awgust da Pa ri¤i azat
et di ler. Ger ma niÿany◊ ser he din de nemes
le ri◊ garΔylyk laÿyn hü jü mi ne ti jesin
de, i◊lis-a me ri kan goΔun laryny◊ ö◊e
he re ke ti tog tady, ÿö ne 1945-n ji ÿyly◊
fewral-mart aÿlaryn da olar gün ba tar dan
Ger ma niÿa gir di ler. Gün do gar da ne mes
goΔun lary rus lary sak la jak bo lup, Δowsuz
sy nanyΔdy lar. Maÿy◊ 8-in de üçün ji
reÿhi◊ guryÿer, harby-de◊iz we harbyhowa
güÿç le ri ni◊ galyndy lary ÿa ranlary◊
goΔun lary na boÿun eg di ler.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
ŸUWA≈ UM MAN DAKY URU≈
≈ol wagt lar da AB≈-ny◊ ŸuwaΔ
um manyn daky hü jüm edi ji he re keti
güÿjeÿär di. 1942-n ji ÿyly◊ baΔynda
ame ri kan goΔun lary Fi lip pin ler de
ÿe◊len-de bol sa lar, ÿa ran lar gel jek ki
aÿlar da basym güÿç le ri ni bir leΔdir di ler.
Ap rel de AB≈-ny◊ harby-howa güÿç leri
ni◊ ge ne raly Jeÿms („Jim mi”) Du litl
To ki ony◊ üs tü ne howa hü jü mi ni ama la
aΔyrdy. Bu ame ri kan la ra uly ruhy goldaw
ber di.
In di ki aÿda Ko ral de◊zindäki ga zaply
söweΔ taryh da il kin ji ge zek di◊e awi anoses
ler de ÿer leΔÿän harby uçar lary◊ gatnaΔan
de◊iz söweΔi boldy. Bu söweΔde
ÿa pon lar Δeÿle uly ÿit gi le re se zewar boldu
lar we lin, Δon dan so◊ olar Awst ra liÿa
çoz mak dan el çekmäge mej bur bol du lar.
Iÿun aÿyn daky Midweÿ söweΔi ŸuwaΔ
um many◊ mer ke zi bö le gin de bo lan
söweΔ ÿa ran lar üçin aÿgyt laÿjy pur sat
boldy, ÿagny ÿa pon harby de◊iz güÿçle
ri 4 awi ano se si ni ÿi tir mek bi len bi rin ji
ge zek i◊◊än uly ÿe◊liΔe se zewar boldy
we bu se bit ler de ŸuwaΔ um many◊ merke
zin de hü jüm le ri ni bes et di.
Beÿleki de◊iz söweΔlerinde-de ÿaran
döwletler üstün çykdylar. Amerikalylary◊
1942-n ji ÿyly◊ noÿabryn da Gu adal-kanal
adasyn da ga za nan aÿgytly ÿe◊Δi BirleΔen
≈tat lary◊ ŸuwaΔ um man da hü jüm
he re ket le ri ni◊ baΔlangyjy boldy. In di ki
iki ÿyl Ame ri kany◊ we Awst ra liÿany◊
goΔun lary bi le lik de de mir gazy ga ta rap
süÿΔüp, ŸuwaΔ um many◊ mer ke zindäki
– So lo mo nowlar, Gil bert, MarΔal, Mari
an lar we Bo nin ada laryny yzly-yzy na
ÿer de we suwda ÿe◊iΔli harby hü jüm ler
bilen azat etdiler.
UR≈U÷ SYŸASY TA RAPY
Ÿa ran lary◊ harby ta gal la lary urΔu◊
syÿasy mak sat lary ba bat da en çe me möhüm
hal ka ra duΔuΔyk laryn da ara alnyp
mas la hat laΔyldy. ≈eÿle duΔuΔyk lary◊ ilkin
ji si 1941-n ji ÿyly◊ awgustyn da Pre zident
Ruzwel ti◊ we Bri ta niÿany◊ premÿer
mi nist ri Wins ton Çer çil li◊ arasyn da entek
Ame ri kany◊ Bir leΔen ≈tat lary urΔa
gir me zin den ö◊ bo lupdy. Ol wagt lar BirleΔen
≈tat lar urΔa doly gat naΔmaÿardy,
harby ÿag daÿ bol sa gaty ÿowuzdy.
Nÿufaundlendi◊ töwereginde, kreÿseri◊
üs tün de duΔuΔyp, Ruzwelt we Çer çill
At lan ti ka res mi na masyny (syÿasy talap
lary◊ we hu kuk lary◊ tas la masyny)
dü züp, on da urΔu◊ ahyrky mak sadyny
yk rar et di ler: ter ri to riÿany gi◊elt mezlik;
halklar bilen ylalaΔman, serheti üÿtgetmezlik;
dolandyrmagy◊ islendik görnüΔi
ni saÿlap al ma ga halky◊ hu kugyny◊
bolmagy; tabynlyga sezewar bolan halklary◊
syÿasy ga raΔsyzlygyny di kelt mek;
äh li ÿurt lary◊ arasyn da ykdy sady hyzmat
daΔlygy ÿo la goÿmak; äh li halk lary
uruΔdan, howp dan we mätäç lik den dyndarmak;
de◊iz erkinligini bermek; halkara
syÿa satyny◊ gu raly hök mün de güÿç
ulanmakdan el çekmekden ybaratdy.
1943-n ji ÿyly◊ ÿanwaryn da Ka sablan
ka da (Ma rok ko) bo lan i◊lis-a me ri kan
kon fe ren siÿasyn da „ÿa ran” döwlet ler we
olary◊ bal kan ÿap ja lary bi len di◊e gürrü◊siz
boÿun egen ha latyn da, ÿa raΔyk
bag laΔyl jakdygy ba ra da ka ra ra ge lin di.
Ruzwel ti◊ berk ta lap et me gin de dü zü len
bu tas la ma äh li uruΔÿan halk lary faΔist
we mil let çi lik düz gü ni ni◊ we kil le ri bi len
ola ra haÿsydyr bir ke pil le ri◊ be ril me gi
ÿa-da käbir eg liΔik ler edil me gi ba ra daky
mak sat bi len hiç hi li gep leΔik le ri◊ ge çi rilme
je gi ne ynandyr malydy, Δeÿle-de Germa
niÿany◊, Ita liÿany◊ we Ÿa po niÿany◊
halk lary na ÿa raΔygy◊ gu tarnykly Δert le ri
bil di ril mez den ö◊, olary◊ harby hö kü-

10-NJY BAP: „TÄZE ÇE ÇE ME LE≈I≈” MAK SAT NA MASY WE JA HAN UR≈Y
met le ri bü tin dünÿäni◊ ö◊ün de öz le rini◊
doly we gu tarnykly ÿe◊len dik le ri ni
boÿun al malydy.
1943-n ji ÿyly◊ 22-n ji noÿabrynda
Ruzwelt we Çer çill Ka ir de Ÿa poniÿany◊
ö◊ki basyp alan ÿer le rin den we
ol ja laryn dan el çek mek li gi ba ra da hy taÿ
ta rapyny◊ Δert le ri bi len yla laΔmak üçin
Çan Kaÿ ≈i bi len duΔuΔdy. Ruzwelt,
Çer çill we Io sif Sta lin 28-n ji noÿabrda
Täh ran da täze hal ka ra gu ra masyny,
ÿagny Bir leΔen Mil let ler Gu ra masyny
dö ret mek ba ra da yla laΔdy. 1945-n ji
ÿyly◊ fewralyn da, mil let çi lik düz günin
den üs tün çykyl jagy aÿdy◊ bo lan dan
so◊, olar ÿe ne-de Ÿal ta da duΔuΔdy lar we
birnäçe täze yla laΔyk lary◊ düÿbü ni tutdu
lar. Ger ma niÿa boÿun egen den so◊,
gys ga wagty◊ dowamyn da Ÿa po niÿa
garΔy urΔa baΔla mak ba ra da SSSR gizlin
yla laΔdy. PolΔany◊ gün do gar ser he di
1919-njy ÿyly◊ „Kur zon çägi” boÿunça
diÿlip kes git le nip di. Ger ma niÿany◊
haryt gör nüΔin de tö le me li tö leg le ri ni◊
öwe zi ni dol ma me se le si öz gu tarnykly
çöz gü di ni tap mady – Sta li ni◊ ta lap lary
bi len Ruzwelt we Çer çill yla laΔmadylar.
Ÿa ran lary◊ Ger ma niÿany basyp almak
ba ra daky we harby je naÿatkär le ri◊
iΔi ne kazyÿet de ga ra mak we olary je zalandyr
mak ba ra daky me se le ler düz günleΔdi
ril di.
Ÿal ta daky kon fe ren siÿa gat naΔyjylar
BMG-ny◊ Howp suzlyk ge◊eΔi ni◊
ge le jek ki ag za lary bol jak ÿurt lary◊ öz
howp suzlygy na de giΔli bo lan me se le lere
ga da ganlyk gi riz mek hu kugyny◊ bolmalydygy
ba ra da yla laΔy ga gel di ler.
Ÿal ta duΔuΔygyn dan iki aÿ ge çen den
so◊, Frank lin Ruzwelt Jor jiÿa da dynç
alÿan wagtyn da beÿni si ne gan inip, aradan
çykdy. Ame ri kaly lar Ruzwel ti◊ ölümi
ne ÿas tu tuΔy ÿaly, ö◊ hiç ha çan hiç
bir Pre zi den ti◊ ölü mi ne beÿle agyr ÿas
tut mandy lar: bü tin mil let öwe zi ni do lup
bol ma jak ÿit gi ni◊ çu◊◊ur ma tamyny tutdy.
≈ol wagt aralyk da onu◊ or nuny ö◊ki
Mi zu ri Δtatyny◊ Se naty wi se-p re zi dent
Gar ri Tru men eÿe le di.
URU≈, ŸE÷I≈ WE
ATOM BOMBALARY
Ger ma niÿa dan üs tün çyky lan dan
so◊, ŸuwaΔ um man da uruΔ dowam etdi,
ol ÿerdäki so◊ky söweΔler aÿgytly
boldy. 1944-n ji ÿyl dan baΔlap, Fi lip pin
de◊zindäki söweΔ ÿa pon de◊iz güÿç le rine
weÿran edi ji lik li täsir et di, ol ÿag daÿ
Ÿa po niÿany◊ premÿer-mi nist ri To ji ony◊
we zi pe den ekil me gi ne ge tir di.
Ÿa pon la ra ÿe sir düΔmek den gor kup,
iki ÿyl ozal göwün siz lik bi len Fi lip pin
ada laryny taΔlap gi den ge ne ral Duglas
Ma kar tur, oktÿabr aÿyn da AB≈-ny◊
harby-de◊iz güÿç le ri üçin ÿol ar çap, ada
gaÿdyp gel di. Leÿte aÿlagyn da bo lan
söweΔ ÿa pon harby-de◊iz güÿç le ri ni◊
gu tarnykly ÿe◊liΔi bi len ta mam landy we
ÿa ranlyk güÿç le ri ni◊ Fi lip pin suwlarynda
agalygyny di kelt di.
1945-n ji ÿyly◊ fewral aÿy na çen li
ame ri kan goΔun lary Ma ni lany eÿe le diler.
Olary◊ in di ki mak sat-niÿe ti Ma ri an
ada lary bi len Ÿa po niÿany◊ aralygyndaky
ÿo lu◊ ug run daky Bo nin adalaryny◊
dü zü mi ne girÿän Ji ma adasydy,
ÿö ne ÿa pon lar her edip, he sip edip adany
bermän sak la magy niÿe ti ne düwüp di ler,
Δeÿle hem, go ranyΔ wagtyn da adany◊ tebigy
aÿratynlygyn dan, dag ge riΔle rin den
we gowak laryn dan müm kin bol dugy ça
peÿda landy lar. AB≈-ny◊ bom ba laÿjy
uçar lary ÿa pon lary◊ gury ÿer de aÿgytly

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
garΔylygy na we ka mi kad ze le ri◊ harby
uçar da par ran urup janyny pi da edÿän
howa hü jü mi ne du çar gel di ler. Ame rikaly
goΔun lar öz de◊iz çi le ri ni◊ 6000-si ni
ÿi ti rip we ÿa pon güÿç le ri ni◊ baryny ÿok
edip, mart aÿyny◊ or ta laryn da howa dan
üz nük siz hü jü me baΔlady lar. AB≈-ny◊
20-n ji howa güÿç le ri maÿdan awgus ta
çen li ÿa pon ke narÿa ka laryny üz nük siz
bom ba lady.
Iÿuly◊ 17-sin den awgusty◊ 2-si
aralygyn da Beÿik Bri ta niÿany◊, AB≈ny◊
we Sowet Soÿuzyny◊ hö kü met
baΔtu tan lary Ber li ni◊ ete gindäki Potsdam
da Ger ma niÿany doly basylyp al nan
ÿe re öwür mek syÿa saty ba bat da yla laΔyga
gel mek we onu◊ gel jek ki gur luΔyny◊
mak sat na masyny ka bul et mek üçin
duΔuΔdy lar.
Kon fe ren siÿa gat naΔyjy lar mil let çilik
syÿa saty döwrün de ösüp ÿe tiΔen le ri
täze den ter biÿe le me gi◊ ze rurdygyny we
ÿurt da de mok ra tiÿany di keltmäge esas
bol maly gi◊ syÿasy ÿö rel ge le ri kes git leme
gi◊ ge rek di gi ni yk rar et di ler. ≈eÿlede,
Pots dam da Ger ma niÿa bil di rilÿän
öwe zi ni dol ma ta lap lary-da ara alyp
mas la hat laΔyldy we Sowet Soÿuzy na
Ger ma niÿany◊ di◊e bir onu◊ gö zeg çi lik
edÿän se bi tindäki däl-de, eÿsem onu◊
gün ba tar ÿa ran laryny◊ se bi tindäki sena
gat en jam laryny◊ bel li bir bö le gi beril
me li edil di. Ÿö ne Sowet Soÿuzyny◊
en tek Ÿal ta da bil di ren 10 mil li ard dol lar
möç berdäki öwez puly ba ra daky ta laby
je del li me se le li gi ne galdy.
Pots dam kon fe ren siÿasy baΔlamazyn
dan bir gün ö◊ Nÿu-Mek si ka
Δtatyn daky Ala mo gor da atom bom basy
part ladyldy, ol bom ba „Man het ten”
tas la masy na laÿyklyk da üç ÿyl lap geçi
ri len la bo ra to riÿa bar lag laryny◊ ne tije
si bo lupdy. Pre zi dent Tru men, atom
bom basyny◊ kö me gi bi len ÿer üs tün den
ço zan dan ÿa pon lar dan çalt we az ÿit giler
bi len üs tün çy karyn diÿip ha sap lap,
eger-de ÿa pon lar awgust aÿyny◊ 3-üne
çen li boÿun eg me se ler, atom bombasyny
ulan mak ba ra da ygtyÿar berdi.
Ÿa ran lar Pots dam beÿan na masyny
26-njy iÿul da ÿaÿratdy lar we on da eger
ÿa pon lar boÿun eg se, Ÿa po niÿany ÿok
et mez li gi, gul et mez li gi, eger-de boÿun
eg me se, on da ony doly ÿok et jek dik le rini
wa da et di ler.
Ame ri kan harby iΔgär le rin den, resmi
syÿasy iΔgär ler den we alym lar dan
yba rat bo lan ko mi tet täze ÿa ragy ulanmagy◊
mak sat lary ba ra daky me selä garady.
Tru men: „Di◊e harby des ga lar bu
ÿa ragy◊ nyΔa nasy bo lup bi ler” diÿip
ÿazdy. My sal üçin, harby mi nistr Genri
Stim son Ki otany◊ Ÿa po niÿany◊ gadymy
paÿtagtydygyny we on da mil li we
di ni baÿlyk lary◊ we hazy na lary◊ gaty
köp dü gi ni, onu◊ bom ba lan maly däl di gini
örän ynandyryjylyk bi len su but et di.
On so◊, harby se na gaty◊ we harby he reket
le ri◊ mer ke zi Hi ro si mo saÿlanyp alyndy.
Awgusty◊ 6-syn da Ame ri kany◊
„Eno la Geÿ” uçary Hi ro si mo Δähe ri ne
atom bom basyny taΔlady. Awgusty◊
8-in de ikin ji atom bom ba Na ga sa ki
Δähe ri ne taΔlandy. Ame ri kaly lary: „Bu
urΔu◊ ta mam lan magyny çalt landy rar”
diÿip ynandyrdy lar; bom bany◊ ÿer-ÿegsan
edi ji güÿji ba ra daky düΔün je ep-es li
giç gel di. Awgust aÿyny◊ 14-ün de Ÿapo
niÿa Pots dam da iΔle nip dü zü len Δertler
bi len yla laΔdy. 1945-n ji ÿyly◊ 2-n ji
sentÿabryn da Ÿa po niÿa boÿun eg di.
1945-n ji ÿyly◊ noÿabryn da Nÿurnberg
de harby je naÿatkär le re kazyÿet iΔi
baΔlandy. Beÿik Bri ta niÿany◊, Fransiÿany◊,
SSSR-i◊ we AB≈-ny◊ uly ÿurist
le ri reÿhi◊ baΔtu tan laryny di◊e bir
basy balyjylykly urΔy taÿÿar la mak da we
tu taΔdyr mak da günälemän, Δol bir wagtda
urΔy alyp bar magy◊ ka nun laryny◊
we adamkär çi lik düz gün le ri ni◊ bo zulmagyn
da-da aÿyp lady lar. Kazyÿet iΔi
10 aÿdan-da köp dowam et di we iΔi ne

10-NJY BAP: „TÄZE ÇE ÇE ME LE≈I≈” MAK SAT NA MASY WE JA HAN UR≈Y
ga ralÿan lary◊ di◊e üçü si ni◊ ak lan magy
bi len ta mam landy. Ga lan lar günäkär
diÿlip yg lan edil di.
UruΔdan so◊ky dünÿäni◊ gur luΔy
ba ra da i◊ mö hüm ka rar 1945-n ji ÿyly◊
25-n ji ap re lin de, Ÿewro pa da uruΔ tamam
lanyp barÿar ka, ŸuwaΔ um manynda
bol sa en tek dowam edÿärkä, ka bul
edil di. El li ÿur du◊ we ki li San-F ran sisko
Δähe rin de (Ka li for niÿa Δtaty) BirleΔen
Mil let ler Gu ra masyny dö ret mek
üçin ÿyg nandy. Olary◊ ka bul eden resmi
na masy na laÿyklyk da BMG ÿurt lary◊
arasyn da dö reÿän ag za lalyk lary we jedel
le ri pa ra hatçylykly düz gün leΔdir jek,
Δeÿle hem, dünÿäde açly ga we ke selçi
li ge garΔy gö reΔ boÿun ça he re ket le ri
ug rukdyr jak hal ka ra gu ra masy boldy.
Eger-de bir wagt AB≈ Mil let ler bir leΔigi
ne gat naΔmak is le me dik bol sa, in di
Se nat BMG-ny◊ har tiÿasyny iki se si◊
garΔy, 89 se si◊ ta rap dar bol magyn da eglenmän
ma kul lady. Bu ÿag daÿ ö◊ AB≈ny◊
daΔary syÿa satyn da agalyk eden çetleΔmäni◊
daΔy na ga ra çyzyk çek di we
AB≈-ny◊ mun dan beÿläk hal ka ra gatnaΔyk
laryn da esasy orny eÿe le jek di gi ni
bü tin dünÿä mälim et di. 9

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
SE NA GAT ŸA R A N LA RY N Y ÷ ÖS M E GI
1920-n ji ÿyl lar AB≈-ny◊ umu man pa jar lap ösen döwri bo lan-da bol sa, po lat,
aw t o mo b i l , k a uç u k we d o k m a s e n a g at y n y ◊ i Δ ç i l e r i üç i n ol b e ÿl e k i p u d a k l a r y ◊ i Δ ç i l e -
ri ni◊ki den artyk peÿda ge tir me di. Bu pu dak lar daky iΔ Δert le ri ÿüz ÿyl mun dan ö◊ki
ÿalylygy na galypdy. My sal üçin, 1923-n ji ÿy la çen li po lat se na gatyny◊ iΔçi si gü nü◊
dowamyn da or ta ça 12 sa gat iΔleÿär di we iki hep de den bir gün dynç alÿardy.
1920-n ji ÿyl lar da köp çü lik leÿin önüm le ri goÿberÿän kär ha na lary◊ eÿe le ri Ame ri kany◊
zäh met fe de ra siÿasyny◊ howan darlygy bi len bel li bir üs tün lik le ri ga zan ma ga çalyΔÿan
kär deΔler ar ka laΔygyny◊ ö◊ü ni al mak mak sady bi len öz ta gal la laryny iki es se artdyrdylar.
Mu nu◊ üçin olar içalyçylygy, iΔ taΔlaÿyΔlary, ÿa ragly goz ga la◊lary dar gat mak we
kär deΔler ar ka laΔyk lary na duÿgu daΔlyk edÿän le ri iΔden kowma ga çen li dür li tär ler den
peÿda landy lar. Ga raΔsyz kär deΔler ar ka laΔyk lary köp lenç kom mu nis tik we palylyk da
aÿyp lanyldy lar. ≈ol bir wagt da köp kom pa niÿa lar öz Δahsy bir leΔme le ri ni dö ret di ler.
Däp boÿunça, Δtatlary◊ kanun çykaryjy edaralary „açyk dükan” düΔünjesini gold
a d y l a r. O l d ü Δ ü n j e k ä r d e Δ l e r a r k a l a Δ yk l a r y n a b ü t i n i Δ ç i l e r s y np y n y ◊ ÿe ke j e we ÿe ke - t ä k
we kil le ri bol maklygy bök deÿär di. Bu bol sa kom pa niÿa la ra kär deΔler ar ka laΔyk lary köp çülik
leÿin Δert na ma lary ret etmägi we su du◊ ka rary bi len iΔçi ler bir leΔme si ne bök denç li gi◊
ö◊ü ni al magy ÿe◊il leΔdir di. Has ge leΔik li zat, ÿagny iΔçi le ri◊ öz bäh bit le ri ne yg rarlylygyny
üp jün et mek üçin, 1920-n ji ÿyl lar da käbir kom pa niÿa lar iΔçi le re dür li pen siÿa lary, kärha
na lary◊ gir de ji le rin den paÿ, kär ha nany◊ gym mat ba haly kagyz laryny satyn al ma ga
müm kin çi lik, Δeÿle-de saglyk boÿun ça dür li-dür li meÿil na ma lary tek lip edip baΔlady lar.
1919-njy ÿyl da po lat se na gatyn dan baΔlap, köp çü lik leÿin önüm çi li gi◊ äh li pu daklaryn
da bo lan köp iΔ taΔlaÿyΔlar basylyp ÿatyryldy. Ne ti je de, 1920-n ji we 1929-njy ÿyl lar
aralygyn da kär deΔler ar ka laΔyk laryny◊ ag za laryny◊ sany 5 mil li on dan 3,5 mil li ona çen li
azaldy.
Beÿik çök gün li gi◊ bo sa gasyn da se na gat önüm çi li gi ni◊ äh li gör nüΔle ri ne is leg üzülkesil
pe sel di. Bu uly iΔsiz li ge ge tir di. 1933-n ji ÿy la çen li ame ri kaly lary◊ 12 mil li on dan-da
kö pü si iΔsiz di. My sal üçin, 1929–1933-n ji ÿyl lar aralygyn da iΔ orun lary laÿyk iki es se
azaldy. IΔ haky Δol wagt da üç den iki es se pe sel di. Frank lin Ruzwel ti◊ saÿlan magy ame rikan
iΔçi si ni◊ hal-ÿag daÿyny he miΔe lik öz gert di.
Ö z g e r t m e l e r i ◊ m e Δhu r t a r ap d a r y F r a n si z P e r k i n z i ◊ z ä h m e t m i n i s t r l i g i n e b el l e n m e g i
Ruzwel ti◊ iΔçi le ri◊ ÿag daÿyny◊ gowu laΔmagy bi len gyzyk lanÿandygyny◊ il kin ji ala maty
boldy (Per kinz, Δeÿle-de mi nistr ler ka bi ne tin de Δeÿle we zi pe eÿelän il kin ji aÿal maΔgal
a d y). 19 3 3 - n j i ÿ yl d a Kon g r e s u l y ä h m i ÿe t i b o l a n M i l l i s e n a g at y d i kel t m e k b a r a d a k y k a-
nuny ka bul et di. Ol ka nun iΔ hakyny ÿo kar landyr ma ga, iΔ hep de si ni gys galt ma ga we ça ga
zähmetini ulanmagy gadagan etmäge gönükdirilendi. I◊ möhüm zat-da kanun kompaniÿal
a r a i Δ ç i l e r i „ ko m p a n i ÿa l a r y ◊ b i r l e Δ i k l e r i n i ◊” a g z a l a r y b ol m a g a m e j b u r e t m e g i g a d a g a n
e t d i , Δ e ÿl e - d e i Δ ç i l e r i ◊ we g u l l u kç y l a r y ◊ ö z l e r i n i ◊ i s l e g l e r i b o ÿ u n ç a ÿa r a n l yk l a r a b i r -
leΔmek we olary◊ üs ti bi len köp çü lik leÿin Δert na ma lary bag laΔmak hu kugyny yk rar et di.
Dag-mag dan kär deΔler ar ka laΔygyny◊ baΔtu tany Jon Lÿu is iΔçi ler üçin täze çe çe meleΔme
mak sat na masyny◊ äh mi ye ti ne beÿle ki ÿo kary hünär li baΔtu tan lary◊ äh li sin den
gowy düΔündi. Ruzwelti◊ goldawyny nygtap, Lÿuis kärdeΔler arkalaΔyklar birleΔmesi
boÿun ça gi◊ kom pa niÿa gu rady we bir ÿyly◊ dowamyn da öz gu ra masyny◊ ag za laryny◊
sanyny 150000–den 500000-e çen li artdyr magy baΔardy.

10-NJY BAP: „TÄZE ÇE ÇE ME LE≈I≈” MAK SAT NA MASY WE JA HAN UR≈Y
A m e r i k a n z ä h m e t fe d e r a si ÿa s y n y ◊ (A Z F ) ÿe r i n e ÿe t i r i j i ko m i t e t i n i ◊ a g z a s y Lÿ u i s
köp çü lik leÿin önüm çi lik pu dak laryn da Δu◊a me◊zeΔ kam pa niÿa lary ge çir mek mak sady
bi len fe de ra siÿasyny◊ baΔtu tany bol makçy boldy. Ÿö ne a◊yr dan hünär li iΔçi ler bi len iΔ
salyΔÿan AZF beÿle etmäge meÿil li däl di. Lÿu is we birnäçe beÿle ki baΔtu tan lar iç ki göreΔler
den so◊ AZF-den arasyny üz dü ler we Se na gat gu ra ma laryny◊ ko mi te ti ni dö ret di ler,
s o ◊ b u g u r a m a S e n a g at g u r a m a l a r y n y ◊ kon g r e si a d y b e r i l d i .
Awto mo bil we po lat se na gatyny◊ iΔçi le ri ni aÿry-aÿry et mek Lÿu isi◊ we Se na gat gur
a m a l a r y n y ◊ kon g r e si n i ◊ i l k i n j i no b at d a k y we z i p e si d i . 19 3 6 - nj y ÿ yl y ◊ a h y r y n d a „ J e n e r a l
Mo tors” kom pa niÿasyny◊ Kliwlenddäki, Ogaÿo daky (Mi çi gan Δtaty) we Flin tedäki (Mi çigan
Δtaty) zawod laryny baΔ-baΔdaklyk da dörän otur ma iΔ taΔlaÿyΔlary gurΔap aldy. Lÿu is
o◊a ba da-bat baΔ galdyr mak bi len ol ÿe re öz gu ra maçy laryny◊ to paryny we iΔçi le re kömek
ber mek üçin 100000 dol lar möç be rin de pul ÿol lady. Tiz wagt dan 135000 iΔçi Se na gat
g u r a m a l a r y n y ◊ kon g r e si n e go Δ u l d y we s e n a g at h el ä k ç i l i g i n i ◊ b o s a g a s y n a g el d i .
M i ç i g a n Δ t at y n y ◊ g u b e r n a t or y n y ◊ kö m e g i b i l e n 19 37- n j i ÿ yl d a d aw a l a r d ü z g ü n l e Δ d i -
ril di. ≈ol ÿyly◊ sentÿabr aÿy na çen li awto mo bil se na gatyny◊ iΔçi le ri ni◊ ÿa ranlygyny◊
ÿur du◊ awto mo bil se na gatyny◊ 400 kom pa niÿasy bi len Δert na masy bardy, Δol Δert na ma
laÿyklyk da iΔçi le ri◊ her sa gatky iΔi üçin i◊ pes iΔ haky 75 sent we hep de si ne 40 sa gat iΔ
ke pil len di ril di.
AB≈-ny◊ po lat se na gatyny◊ paÿtagty bo lan Pits burg da (Pen silwa niÿa Δtaty), po lat
se na gatyny◊ we kil le ri Lÿu isi◊ üs tü ne hü jüm et di ler, ony „gyzyl” we „gan so rujy” diÿip atlandyrdy
lar. Ÿö ne 1936-njy ÿyl da Ruzwel ti◊ täze den saÿlan magy we zäh met gat naΔyk lary
b a r a d a k a nu n y ◊ k a b u l e d i l m e g i i Δ ç i l e r i ◊ r u hu n y gö t e r d i . Lÿ u i si ◊ or u n b a s a r y F i l i p M a r -
row ta rapyn dan ÿol baΔçylyk edilÿän Po lat se na gatyny◊ iΔçi le ri ni◊ gu ra maçylyk ko mi te ti
iΔläp baΔlan il kin ji alty aÿyny◊ dowamyn da öz ag za laryny 125000 ada ma çen li artdyrdy.
„ J e n e r a l Mo t or s y ◊” b o ÿ u n e g m e g i ko m p a n i ÿa n y ÿa r a m a z n e t i j e l e r e g e t i r d i . D ö w r ü ◊
ü ÿ t g e ÿä n d i g i n e d ü Δ ü n i p, ko m p a n i ÿa 19 37- n j i ÿ yl d a S e n a g at g u r a m a l a r y n y ◊ kon g r e si b i l e n
gep leΔik le re baΔlady. ≈ol ÿyl da Ÿo kary kazyÿet Se na gat gu ra ma laryny◊ kong re si ni kanuny
diÿip yk rar et di. ≈eÿle lik de, hat da kär deΔler ag za laryny ha la maÿan çak la◊ kom paniÿa
lar-da Se na gat gu ra ma laryny◊ ko mi te ti ni◊ ÿa ran lary bi len yla laΔyk ga zandy lar.
Kauçuk, nebit, elektron we dokma senagatlary ÿaly beÿleki pudaklar-da bu göreldä
eÿer di ler. ≈on dan baΔlap, köp çü lik leÿin önüm çi li gi◊ iΔçi le ri ÿe ke bol mady lar. 8

„Beÿik çök gün lik” wagtyn da (aΔak da), 1933-n ji ÿyl, mart aÿy: ala daly goÿum
goÿujy lar Nÿu-Ÿor ku◊ bankyny◊ gapysyn da: Täze Pre zi dent Frank lin Ruzwelt
bank ätiÿaçlyk laryny◊ ÿet mez çi lig ni◊ so◊u na çyk mak üçin, ÿur du◊ bank laryny
wagt laÿyn ÿap ma ga gör kez me ber di. Di◊e tö leg iΔle ri ne ukyply bo lan bank la ra
dört „bank dynç alyΔ gü nün den” so◊ açyl ma ga rug sat be ril di.
BI DÜZ GÜN ÇI LIK LER
WE ÖZGERI≈LER
FO TO SU RAT LAR
XX asyr Bir leΔen ≈tat lar üçin adat dan daΔary bi düz gün lik ler we öz geriΔle
ri◊ döwri boldy. Bu onÿyllyk lar da ÿurdy onu◊ bü tin taryhyn daky i◊
ÿaramaz ykdysady pese gaçyΔlar eÿeledi. AB≈ özüni◊ ÿaranlary bilen
Ikin ji Ja han urΔun da ÿe◊i ji boldy; ÿurt „sowuk uruΔ” ady bi len mälim
bo lan dartgynlylyk da dünÿä ÿol baΔçysyny◊ or nuny eÿe le di; ÿurt için de
dur muΔ, ykdy sady we syÿasy öz ge riΔle ri◊ ajaÿyp ÿo luny geç di; eger ö◊
Bir leΔen ≈tat lary◊ öz ger me gi ne ÿüz ler çe ÿyl ge rek bo lan bol sa, in di o◊a
on lar ça ÿyl ÿe ter lik bolÿardy.

1937-n ji ÿyly◊ 11-n ji martyn da Mis su ri ni◊ Sent Lu is Δähe rindäki
≈ewro le FiΔer Bo di awto mo bil zawodyn da iΔ taΔlaÿyΔ döwrün de iΔ
taΔlaÿjy er kek ler we aÿal lar wagt ge çir mek üçin tans edÿär ler. ≈u lar ÿaly
iΔ taΔlaÿyΔlar 1930-njy ÿyl lar da Kär deΔler ar ka laΔygyny◊ bü tin ÿurt da
se na gat iΔçi le ri ni◊ bäbit le ri ni◊ ö◊e sü rül me gi ni yk rar et me gi ni ga zandy.
Pre zi dent Ruzwelt, äh ti mal, i◊ mö hüm „Täze ugur” ka nun tas la masy na:
1935-n ji ÿyl daky dur muΔ go ragy ba ra daky ka nu na gol çekÿär. Bu gün
dur muΔ go ragy mak sat na masy Bir leΔen ≈tat lar da mil li on lar ça ame rikalyny
garrylyk we maÿyplyk pen siÿasy bi len üp jün edÿän so si al syÿasat
da i◊ uly mak sat na madyr.

ŸuwaΔ um man da Ikin ji Ja han urΔy uly möç ber li harby-de◊iz we harby-howa söweΔleri
bi len häsiÿet len di. Bu ÿer de 1944-n ji ÿyly◊ iÿunyn da Ma ri an ada laryn daky ame ri kan
gämi le ri ne hü jüm eden wagtyn da urulyp, ot için de aΔak gaçÿan ÿa pon uçary su ra ta
düΔü ri len. Ame ri kany◊ goΔuny we gämi le ri „ada lary◊ bök me gi” atly harby ama la hem
çe kil di. Bu amal 1945-n ji ÿyly◊ ap re lin de Oki nawa hü jüm edilÿänçä, dowam et di.

Üst ki su rat: Ÿewro pa daky ÿa ran goΔun lary◊ baΔ ser ker de si Ge ne ral Dwaÿt
Eÿzen ha uer 1944-n ji ÿyly◊ 6-njy iÿunyn daky Nor man diÿa söweΔi ni◊ ö◊
ÿanyn da pa raΔÿutçy lar bi len gür leΔÿär, ol söweΔ Δo nu◊ ÿaly harby amal lary◊
taryhyn da i◊ ulu lary◊ bi ri bo lupdy.
Ÿo kar da: 1942-n ji ÿyl da Ge ne ral Dug las MkAr tur ÿa pon goΔun laryny◊
Fi lip pin le re hü jü mi ne ti je sin de gaç ma ga mej bur bo lan wagtyn da: „Men
gaÿdyp ge le rin” diÿip di. Iki ÿyl dan so◊ ol wa dasyny ber jaÿ et di we Ame rikany◊
goΔun lary Fi lip pin le ri azat edip baΔla mak üçin Leÿte adasy na düΔdi.

Ÿo kar da: Ikin ji Ja han urΔy
döwrün de P-38 harby uçar lary◊
ÿyg nalÿan ha tary. Bir leΔen ≈tatlary◊
harby pu da ga um masyz
köp se riΔde goÿber me gi bi len
Pre zi dent Ruzwel ti◊ söz le ri bi len
aÿt sa◊”, ol „de mok ra tiÿany◊ gorha
nasy na” öwrül di.
Ÿa po niÿaly-a me ri kan lar bendiwan
edi len le ri◊ la ger le ri ne
ÿer leΔdi ril me gi ne ga raΔÿar lar.
Bu wa ka AB≈-da Ikin ji Ja han
urΔy döwrün de adam hu kuklaryny◊
i◊ gö dek bo zul magy
boldy.

1945-n ji ÿyly◊ fewralyn da
Ÿal ta da bri tan Premÿer-
Mi nist ri Wins ton Çer çilli◊,
Pre zi dent Ruzwel ti◊
we sowet baΔtu tany Io sif
Sta li ni◊ duΔuΔygy. Olar
harby ta gal la lary ut gaΔdyrmak
ba ra daky me se le de
yla laΔan hem bol sa lar,
Ÿewro pany◊ gel je gi ba radaky
närazylyk lar Ÿewro pa
se bi ti ni◊, so◊ra „sowuk
urΔu◊” baΔlan magy na esas
bo lan Gün do gar we Günba
tar Ÿewro pa bö lün me gine
ge tir jek di gi ni a◊latdy.
Ame ri kaly es ger ler 1951-n ji
ÿyl da Newa da çö lün de ge çiri
len ÿad ro sy nagyny◊ Δaÿady
bol du lar. „Sowuk uruΔ”
döwrün de ÿad ro ÿa ragyny◊
howpy dur muΔy◊ aÿryl maz
hem rasy boldy.

Äh ti mal, Ame ri kany◊
syÿasy taryhyn da i◊
meΔhur bo lan fo to surat
da Pre zi dent Gar ri
Tru men 1948-n ji ÿyl da
pre zi dent saÿlawlarynda
özü ni◊ ÿe◊len di gi,
res pub li kaçy To mas
Dÿuwi ni◊ bol sa üs tün
çy kandygy ba ra daky
nädogry ha bar ÿerleΔdi
ri len ga ze ti elin de
sak lap dur. ≈ol döwrü◊
syÿasy bi ler men le ri ni◊
äh li si ni Tru meny◊ ÿe◊Δi
haÿran galdyrdy, Δeÿlede
syÿasy saÿlawlarda
ÿe◊len le ri◊ äh li si ni
galkyndyrdy.
Bir leΔen ≈tat lary◊ pyÿa da goΔuny 1951-n ji ÿyl da Gü nor ta Ko reÿany eÿeläp,
De mir gazyk Ko reÿany◊ goΔu nuny◊ üs tü ne hü jüm edÿär ler; harby çaknyΔyk
hup batly üç ÿy la çek di.

1954-n ji ÿyl daky Kong res di◊le niΔi gin de (ÿo kar da) se na tor Jo zef Mak Kar ti 1950-n ji
ÿyl da Bir leΔen ≈tat lar da kom mu nis tik tagly maty◊ ÿaÿran ÿer le ri Δe kil len di ri len kartany
gör kezÿär, onu◊ di◊le niΔikdäki baΔ garΔy daΔy hu kukçy Jo zef Welç çep ta rap da
otyr. Welç bu di◊le niΔik de uly üs tün lik bi len Mak Kar ti ni◊ ab raÿyny dök di, bu te lewide
niÿe ar kaly bü tin ÿur da gör ke zi len il kin ji di◊le niΔik bo lupdy.
Äh li onÿyllygy◊ pa ra satly
Δahsyÿet le ri ni◊ ala maty
bo lan Pre zi dent Dwaÿt
Eÿzen ha ue ri◊ port re ti.

Je ki Ro bin son 1948-n ji ÿyl da beÿs bol oÿnaÿan wagty. Ro bin son „Bruk lin
Do jer si◊” ag zasy bo lan bi rin ji ga raÿagyz beÿs bolçydy we beÿs bo lu◊
„ÿyldyz laryny◊” bi ri ne öwrül di.

Rok-n-ro lu◊ bi rin ji ame ri kaly ÿyldyzy Elwis Pres li 1950-n ji ÿyl lar daky
konsert le ri ni◊ bi rin de. Bu gün öle nin den Δun ça ÿyl lar ge çen so◊ hem,
ony „≈a” diÿip at landyrÿar lar.

Lÿu sil Bol (çep den ikin ji) beÿle ki aktÿor lar bi len bi le lik de (olary◊ arasyn da
onu◊ adamysy De zi Ar naz (dik du ran) hem bar. 1950-n ji ÿyl lary◊ i◊ meΔhur
te le ko me diÿa laryny◊ bi ri bo lan „Men Lÿu si ni söÿÿärin” atly ko me diÿasynda.
Bu oÿun köp sanly teh ni ki täze lik le ri we däp le ri gi riz di, olar bol sa so◊ra
beÿle ki ÿüz ler çe te le oÿun lar da üs tün lik li ulanyldy.

Ÿo kar da: Ro za Parks 1955–1956-njy ÿyl lar daky Mont go me ri ni◊
(Ala ba ma Δtaty) awto bus kär ha nasyny üs tün lik li boÿkot eden den so◊,
Δäher awto busyny◊ ö◊däki orun laryny◊ bi rin de otyr. Boÿkot jyns kemsit
me le ri ne garΔylyk bil dir mek hök mün de gur nalypdy, ol kem sit me le re
görä, ga raÿagyz lary awto bus lary◊ yzky ÿer le rin de otur ma ga mej bur
edÿär di ler. Ÿo kary kazyÿet boÿkot baΔlanyn dan bir ÿyl so◊, muny
Kons ti tu siÿany◊ bo zul magy hök mün de kes git le di. Mar tin Lu ter King,
Ki çi ni◊ Ame ri ka da de◊hu kuklylyk ug run daky he re ke ti◊ beÿik ÿolbaΔçysy
hök mün de eme le gel me gi hut Δol boÿkot bi len bag lanyΔykly
boldy.
In di ki sahy pa da: Mar tin Lu ter King, Ki çi 1966-njy ÿyl da Gre na da daky
(Mis si si pi Δtaty) ö◊ki akÿagyz lar üçin bo lan döwlet mek de bi ne ça galary
ug radÿar. Mek dep ler de kem sit me ler AB≈-ny◊ Ÿo kary kazyÿe ti
ta rapyn dan „Bra un bi lim mi nistr li gi ni◊ garΔysy na” atly kazyÿet iΔi
my nasy bet li bi ka nun diÿlip yk rar edi len-de bol sa, bü tin ÿur du◊ mekdep
le rin de nägi le lik le ri◊ gör ke zil me gi, syÿasy zor sal mak, kazyÿe ti◊
goΔma ça çöz güt le ri ni al mak ÿol lary ar kaly kem sit me le ri haky kat dan
hem ÿok et mek üçin ÿe ne en çe me ÿyl lar ge rek boldy.

Pre zi dent Ken ne di 1963-n ji ÿyly◊ iÿunyn da Gün ba tar Ber lin de ne mes le ri◊
çärÿek mil li ona go laÿ mähel le si ne ÿüz lenÿär. „Sowuk urΔu◊” i◊ „gyzgyn
no kat laryn da” ÿaΔaÿan lary◊ eder men li gi ne sar pa goÿup, ol Δeÿle söz ler
bi len ÿüz len di: „Äh li azat adam lar, ni re de ÿaΔaÿandyk lary na ga ra mazdan,
Ber li ni◊ raÿat larydyr lar. ≈o nu◊ üçin-de, azat adam hök mün de men
buÿsanç bi len „Ich bin ein Ber li ner” („Men ber lin li”) diÿÿärin.

1963-n ji ÿyl da gol çe ki lip,
howa da ÿad ro sy naglaryny
ta mam la magy◊
baΔyny baΔlan, Gün ba tar
bi len Gün do gary◊ arasynda
ÿa rag lanyΔygy◊ üs tünden
gö zeg çi lik et mek
ba ra daky il kin ji Δert nama
lary◊ bi ri bo lan Ÿad ro
sy nag laryny çäk len dir mek
hakyn daky Δert na many◊
ma kul lan magy ba ra daky
res mi na ma.

Tur gud MarΔal, äh li ame ri kaly lary◊ de◊ hu kuklylygy ug run da ö◊de baryjy
gö reΔi ji le ri◊ bi ri. Ga raÿagyz lary◊ ÿo kary çe kil me gi ug run daky Mil li Bir leΔikde
ge◊eΔçi bo lan wagtyn da, MarΔal 1954-n ji ÿyl da Ÿo kary kazyÿet de „Bra un
bi lim mi nistr li gi ni◊ garΔysy na” atly meΔhur iΔde üs tün lik li çykyΔ et di, Δon da
kazyÿet döwlet mek dep le rin de kem sit me le ri bi ka nun diÿip yk rar et di. So◊ra
AB≈-ny◊ Ÿo kary kazyÿe ti◊ kazysy ÿaly ÿo kary we zipäni eÿe le di.

Pre zi dent Lin don Jon son 1968-n ji ÿyl da. Te has da dog lan Jon son ÿur du◊
Pre zi dent li gi ne saÿlan mazyn dan ö◊, Eÿzen ha ue ri◊ döwrün de Se nat da agdyklyk
edÿän par tiÿa dan baΔtu tan, so◊ra Jon Ken ne di ni◊ wi se-p re zi den ti boldy.
WaΔing tony◊ i◊ täsir li syÿasy iΔgär le ri ni◊ bi ri Jon son döwle ti◊ içer ki iΔi ne bähbit
li ka nun lary◊ en çe me si ni Kong res den ge çir me gi baΔardy. ≈eÿle rowaçlyk
di◊e Ruzwel te „Täze çe çe me leΔiΔ” döwrün de baΔardypdy. Em ma Wet nam
urΔy onu◊ pre zi dent li gi ni ta mam lady we mil le ti◊ bö lün me gi ne alyp bardy.

Ame ri kan goΔunyny◊ harby bö lüm le ri 1965-n ji ÿyl da
Gü nor ta Wet nam da pat rullyk edÿän wagtyn da mer genle
ri ag tarÿar lar. 1965-n ji ÿyl da 60 mü◊ bo lan ame ri kan
goΔunyny◊ sany 1969-njy ÿyl da 540 mü◊ adam dan
hem köp boldy, bu bol sa taryh da beÿle ki dawa lara
ga rany◊da, mil le ti has je bir li bö len dawa da
bo lup geç di. 1973-n ji ÿyl da AB≈-ny◊ i◊
so◊ky goΔuny Wet nam dan çykdy.

1968-n ji ÿyl da Çi ka go da (Ili noÿ Δtaty) bo lup ge çen de mok rat lary◊ mil li
gu rul taÿyn da ga zaply garΔylyk lar döwrün de urΔa garΔy çykyΔ edi ji leri◊
we po li seÿle ri◊ çaknyΔygy. UrΔa garΔy pre zi dent li ge da laΔgär le ri◊
arasyn dan gu rul taÿda Lin don Jon sony◊ orun ba sary Hÿu bert Hamf ri
üs tün çykdy. Par tiÿa da ag za lalyk bo landygy üçin, Hamf ri saÿlawlar da
res pub li kaçy Ri çard Nik son dan ÿe◊il di.
1960-njy ÿyl lar daky aÿal lar he re ke ti ni◊ iki ÿol baΔçysy: Keÿt Mil let
(çep de), dawaly „Jynsy syÿa sat” atly ki taby◊ awtory we ¤ur na list
Glo riÿa Steÿnem

Ame ri ka da me de niÿe ti◊ umumy ka bul edi len
ça ruwa lary na çap raz gelÿän me de ni akymy◊ i◊
aÿdy◊ my saly; 1969-njy ÿyl da bo lup ge çen üç
gün lük Wuds tok rok fes tiwaly.

Mek si kan-a me ri kan zäh met iΔewüri
Se zar Çawe zi◊ 1968-n ji ÿyl da
meÿdan da üzüm hasylyny ÿygyjylar
bi len gür rü◊leΔip du ran pur saty.
Ka li for niÿa da Bir leΔen oba ho jalyk
iΔçi le ri diÿen kär deΔler ar ka laΔygyny◊
baΔlygy Çawez gö çüp gelÿän oba
ho jalyk iΔçi le ri ni◊ el henç iΔ Δert le ri ne
halky◊ ün sü ni çek mek bi len olary◊
hu kuk laryny go rap aÿgytly çykyΔ
et di.

Pre zi dent Ri çard Nik son aÿaly Pet Nik son we
döwlet käti bi Wilÿam Ro jers bi len Beÿik Hy taÿ
Diwaryny◊ ÿa kasyn da ge ze lenç de. Nik sony◊
1972-n ji ÿyl da Hy taÿ Halk Res pub li kasy na ta rap
eden ädi mi ame ri kan goΔun laryny◊ Gu nor ta
Wet nam dan kem-kem den çy karylÿan döwrün de
i◊ uly da ba rasy boldy.

1978-n ji ÿyl da Ame ri kany◊ ÿerli
ilatyny◊ WaΔing ton daky nägi le lik
çykyΔy. Olar hem so◊ky onÿyllyk lar da
öz hu kuk lary we Δahsyÿe ti ug run da
gö reΔmäge baΔlady lar.
1991-n ji ÿyly◊ fewralyn da Pars
aÿlagyn da urΔu◊ so◊un da yrak
tankyny◊ ö◊ün de ne bit ÿanÿar.
Bir leΔen ≈tat lar Kuweÿti◊ Yrak
ta rapyn dan basylyp alyn magyny◊
so◊u na çyk mak üçin, „Çöldäki
tu pan” diÿlip at landyry lan howa we
guryÿer harby amal lary na gat naΔan
30-dan gowrak ÿur du◊ bi le leΔi gi ne
ÿol baΔçylyk et di.

de◊hu kuklylyk ug run daky he re ke ti◊ baΔtu tany we syÿasy
iΔje◊ Jes si Jäk son 1984-n ji ÿyl daky syÿasy ÿyg nanyΔyk da.
Mar tin Lu ter King, Ki çi ni◊ kö mek çi si Jäk son 30 ÿyl dan hem
köp wagty◊ dowamyn da garyp lary, af ro-a me ri kaly lary we
beÿle ki et ni ki azlygy bir leΔdi ren „Älem goΔar bir leΔme si ni◊”
i◊ gör nük li, syÿasy taÿdan iΔje◊ we sö ze çe per we ki li bo lup
galdy. Ol 1984-n ji we 1988-n ji ÿyl lar da de mok ra tik par tiÿa dan
özü ni pre zi dent li ge hö dür le di.

„≈atl” ul gamyn dan älem gämi si ni◊ gaÿta dan peÿda lanyp bolÿan il kin ji älem se riΔdesi
ni◊ goÿbe ril me gi. Or bi ta da hem ra lary◊ de re gi ne ulany lan we älem de gi◊ möç ber li
iΔle ri ge çirmäge ukyply bo lan „≈atl” älem bar lag laryny◊ in di ki döwrün de i◊ ge rek li
se riΔde bo lar: hal ka ra älem men zi li ni◊ or bi ta da ÿyg nal magy.

Pre zi dent Jorj
BuΔ 1989-njy
ÿyly◊ iÿulyn da
Leh Wa le sa bi len
WarΔawa da (PolΔa).
≈ol ÿyl Sowuk
urΔu◊ ta mamlan
magy, Δeÿle
hem, Ÿewro pany◊
duΔmançylykly
Gün do gar we Günba
tar to par lary na 40
ÿy la çe ken bö lü niΔigi◊
ta mam lan magy
bi len Δöh rat landy.
Bil Klin ton, Bir leΔen
≈tat lary◊ 42-n ji Pre ziden
ti, 1993-n ji ÿyly◊
21-n ji ÿanwaryn da
we zi pe si ni ka bul
edÿän wagty halky◊
ö◊ün de ÿüz len me
bi len çykyΔ edÿär.

CHAPTER
11-N JI
BAP
URU≈DAN
SO÷KY
AME RI KA
≈ähe ri◊ töwe re gindäki
täze açy lan jemgyÿet de
gö çüΔlik gü ni, 1953-n ji ÿyl

11-N JI BAP: URU≈DAN SO÷KY AME RI KA
„Biz adam mertebesine
elmydama sarpa goÿÿan täze,
artykmaç dünÿäni
gurmalydyrys.”
AB≈-ny◊ ö◊ki Pre zi den ti Gar ri Tru men, 1945-n ji ÿyl
AGZYBIRLIK WE
ÖZGERI≈LIK
Ikin ji Ja han urΔun dan so◊ky il kinji
ÿyl lar da Bir leΔen ≈tat lar dünÿäde agalyk
edi ji ÿur da öwrül di. Ÿur da bu uly
uruΔdan zeper ÿetmedi. Amerikan halky
özlerini◊ içerki we daΔarky syÿasatlarynda
alyp barÿan iΔle ri ne buÿsanç bi len garadylar.
Demokratiÿany uly harajatlar we
tagallalar bilen goran amerikan hökümeti
ony ber kitmäge we gülläp ös me gi üçin
ähli Δertleri döretmäge çalyΔdy. „Taÿm”
¤ur nalyny◊ neΔir çi si Gen ri Lÿu is ÿaly,
amerikan milletini◊ baΔtutanlary „Ameri
kany◊ asyry” baΔlandy diÿip bel le di ler.
Ame ri kaly lary◊ kö pü si ÿig ri mi ÿyla
go laÿ wagt lap bu pi ki re ynandy. Olar
1945-n ji ÿyl dan so◊ra dörän „sowuk
uruΔda” Sowet Soÿuzyny◊ garΔysyna
berk dur malydygyny yk rar et di ler,
döwlet häkim li gi ni◊ güÿç len me gi ni we
en tek „täze çe çe me leΔiΔi◊” ÿyl laryn da
bel le nen äh li umumy hal-ÿag daÿ döwlet
pi ki ri ni ma kul lady. Olar uruΔdan so◊ky
ykdy sady ÿo kary gö te ri liΔi◊ eΔre ti ni gördü
ler, bu döwür de AB≈-ny◊ üs tün lik le ri
we maddy ÿag daÿy has-da ÿo kar landy.
Ÿö ne ame ri kaly lar ÿuwaΔ-ÿuwaΔdan
Bir leΔen ≈tat lar daky dur muΔy◊ käbir
ta rap lary na berÿän ba ha laryny◊
dog rulygy na ikir ji◊le nip baΔlady lar.
Jemgyÿet çi lik bir li gi en çe me de lil le ri◊
täsi ri bi len pe se gaçdy.
El lin ji ÿyl lar da af ro-a me ri kaly lar
syÿasy kam pa niÿa baΔlady lar, so◊ra olara
beÿle ki et nik to par lar we aÿal lar-da
goΔuldy lar. Olary◊ mak sady „ame ri kan
ar zuwy na” ÿet mek di. 1960-njy ÿyl lar da
syÿasy taÿdan iΔje◊ talyp lar AB≈-ny◊
hal ka ra äh miÿe ti ni◊, esa san-da, Wetnam
daky weÿran edi ji urΔu◊ garΔysy na
çykyΔ et di ler.
ŸaΔlary◊ me de ni gap ma-garΔylygy
üÿt gewsiz ame ri kan gym matlyk lary na
garΔy çykdy. Dur muΔy◊ özi AB≈-ny◊
raÿat laryny ÿurt da täze „jemgyÿet çi lik
de◊li gi◊” göz leg le ri ne iter di.
„SOWUK UR≈U÷”
MAK SAT LARY
„Sowuk uruΔ” syÿa saty uruΔdan
so◊ky il kin ji ÿyl lary◊ syÿasy me se le le rini◊
i◊ mö hü mi boldy. Bu Sowet Soÿuzy
bi len AB≈-ny◊ arasyn daky uza ga çe ken
syÿasy çap razlyk dan baΔlandy. 1918-n ji
ÿyl da ame ri kan goΔun lary bolΔewik leri◊
garΔysy na bi le leΔi◊ ha taryn da Russia
gi rip di. AB≈-ny◊ bilΔewik re¤i mi bi-

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
len dip lo ma tik gat naΔyk lary tä 1933-n ji
ÿy la çen li ÿo la goÿul mady. Hat da, Δondan
so◊ra-da, gat naΔyk lar da mü◊kürlik
dowam edÿär di. Ikin ji Ja han urΔy
döwrün de iki döwlet ÿa ran boldy we
duΔman ÿurt la ra garΔy Δowly gö reΔmek
üçin öz ag za lalyk laryny ara dan aÿyrmagy
baΔardy lar.
Bu lary◊ arasyn daky gap ma-garΔylyk
urΔu◊ ahyryn da ÿe ne-de ÿü ze çykdy.
AB≈ azatlyk, de◊lik we de mok ra tiÿa bara
daky öz düΔün je le ri ni beÿle ki ÿurt lar
bi len bö lüΔme gi göz ö◊ün de tutÿardy.
Raÿatlyk urΔun dan we sol tanlyk lary◊
dar ga magyn dan goz ga la◊a düΔen Ameri
ka gob su nan dünÿäni ka daly pa rahatçylykly
ÿag daÿa ge tirmäge mümkin
çi lik bo lar diÿip umyt edÿär di.
1929–1940-njy ÿyl lary◊ „çök gün li gini◊”
sa pak lary ÿadyn da ga lan AB≈ öz
artyk maç oba ho jalyk we se na gat önümle
ri ni ÿer leΔdir mek üçin täze ba zar lary
dö retmäge, Δeÿle-de gün ba tar ÿewro pa
ÿurt laryny◊ haryt laryny daΔary ÿur da
çy kar ma ga bo lan müm kin çi lik le ri ni kepil
len dir mek mak sady bi len ykdy sady
taÿdan ösüΔi ni we ykdy sadyÿe ti ni üÿt gedip
gur magy◊ se riΔde si hök mün de gümrük
päs gel çi lik le ri ni aÿyr magy niÿet
edÿär di.
Hal ka ra söwda er kin li gi AB≈ny◊
we beÿle ki döwlet le ri◊ ykdy sady
ösüΔi ni◊ höwes len di ri ji si hök mün de,
AB≈-na dost lukly we ÿa ran ÿurt lary◊
dur nuklylygyny gol daÿan se riΔde hökmün
de göz ö◊ü ne ge ti rilÿär di.
SSSR-i◊ öz mak sat na masy bardy.
Orusÿe ti◊ taryhy däbe öwrü len güÿçli
mer kez leΔdi ri len çäk siz hö küm darlyk
häki miÿe ti Ame ri kany◊ de mok ra tiÿa dan
ugur alÿan häki miÿe tin den üzül-ke sil tapawut
lanÿardy. Özü ni◊ synpy gö reΔ we
kuwwatly döwlet di gi ba ra daky kom munis
tik syÿa sat uruΔ döwrün de we uruΔ
gu ta ran dan so◊ra-da sowet syÿa satyny
kes git le me gi ni dowam et dir di.
Sowet Soÿuzy 20 mil li on raÿatyny◊
ömür ta napyny ke sen urΔu◊ dar ga dan
ykdy sadyÿe ti ni di keltmäge çalyΔÿardy
we Δeÿle eÿmenç çaknyΔygy◊ gaÿtalan
magyn dan he der edÿär di. Sowet ler,
aÿratyn-da, Günbatary◊ basybalyjylykly
he re ket le rin den eÿmenmän du ra nokdylar.
Git le ri◊ aÿgytly hü jüm le ri ni yza
gaÿta ran rus lar in di in di ki de Δeÿle hüjüm
le re ÿol ber mez li ge çalyΔÿardylar.
≈o nu◊ üçin-de, Δin di Sowet Soÿuzy
„go rap bil jek” ser he di ni we Gün do gar
Ÿewro pa da özü ni◊ düz gün le ri ne we
mak sat lary na laÿyk gelÿän re¤i mi ta lap
et di. Ÿö ne AB≈ PolΔany◊, Çe hos lowakiÿany◊,
Δeÿle hem, Mer ke zi hem Gündo
gar Ÿewro pany◊ beÿle ki ÿurt laryny◊
ga raΔsyzlygyny we öz baΔdaklygyny dikelt
me gi özü ni◊ uruΔ döwrün de ö◊de
goÿan mak sat laryny◊ bi ri diÿip yg lan
etdi.
GAR RI TRU ME NI÷
ŸOLBA≈ÇYLYGY
En tek ruΔ ta mam lan man ka, Frank lin
Ruzwel ti◊ or nu na Gar ri Tru men geçdi.
Mi zu ri Δtatyn dan de mok rat se na tor,
so◊ra wi se-p re zi dent bo lan Tru me ni◊
Bir leΔen ≈tat lary do landyr ma ga ÿe terlik
taÿÿarlygy ÿokdy. Ruzwelt uruΔdan
so◊ky çylΔyrymly me se le le ri çöz mek de
o◊a bil bag la mandy, Tru me ni◊ hal ka ra
iΔle rin de tej ri be si azdy. „Men en tek olardan
pes gelÿän” diÿip, ol ö◊ki kär deΔi ni◊
ÿanyn da boÿun alypdy.
Mu◊a ga ra maz dan, Tru men täze mese
le le ri◊ çöz gü di ni gaty basym amal
et di. Ol hy juwlylyk we höwes bi len
iΔde ÿü ze çy kan me se le le ri◊ çöz güt leri
ni eg lenmän çözÿär di. Onu◊ Ak Tamdaky
sto luny◊ üs tün de elmy da ma ÿa tan
ÿazgy daky „Bar zady öz üs tü me alÿaryn”
diÿen söz le ri tary ha gir di, bu bol sa onu◊
jo gapkär çi lik duÿgusyny◊ ösen di gin den
ha bar berÿär di. Onu◊ Sowet Soÿuzy bi-

11-N JI BAP: URU≈DAN SO÷KY AME RI KA
len özü◊i nähi li alyp bar malydygy ba radaky
pi ki ri „sowuk urΔu◊” baΔlan magyna
uly täsi ri ni ÿe tir di.
„SOWUK UR≈U÷” GE LIP
ÇYKY≈Y
Sowuk uruΔ ö◊de baryjy döwlet leri◊
arasyn daky ag za lalygy◊ dünÿäni◊
uruΔdan so◊ky gur luΔy ba ra daky me se leler
boÿun ça öza ra mü◊kür li gi◊ we ynamsyzlygy◊
dö re me gi bi len ÿü ze çykdy.
Bu ba bat da il kin ji çap razlyk PolΔa zerarly
dö re di. Moskwa onu◊ hö kü me tini◊
özü ne ga raΔly bol magyny ta lap et di,
AB≈ bol sa PolΔany◊ öz baΔdak, gün ba tar
nus gasy na eÿerÿän hö kü met gur luΔly
döwlet bol magyny is le di. 1945-n ji ÿyly◊
fewralyn daky Ÿal ta kon fe ren siÿasy dürli-dür
li düΔün di riΔle ri berÿän gi◊iΔleÿin
yla laΔyk lary iΔläp düz di. Ol yla laΔyklary◊
bö lüm le ri ni◊ için de PolΔa da hiç
ki me bagly bol maz dan, er kin saÿlawlary
ge çir mek bö lü mi-de bardy.
Tru men özü ni◊ Sowet Soÿuzyny◊
DaΔary iΔler mi nist ri Wÿa çes law Molo
tow bi len bo lan il kin ji duΔuΔygyn da
PolΔany◊ öz yk balyny özi kes git le mek
me se le sin de berk durdy we rus il çi si ne
Ÿal ta yla laΔygyny◊ ÿazgy laryny◊ berjaÿ
edil me gi ni◊ ze rurdygy ba ra da tu tuΔ
bir nu tuk okady. ≈on da: „Me ni◊ bi len
he niz hiç ha çan hiç kim beÿle ähen de
gür leΔmän di” diÿip, Mo lo tow nägi le lik
bil dir di. Tru men bol sa: „Öz borç na malary◊yzy
ber jaÿ et se◊iz, Δon da si zi◊ bilen
Δeÿle ähe◊de gür leΔil mez” diÿip jogap
ber di. ≈ol pur sat dan baΔlap, SSSR
bi len AB≈-ny◊ arasyn daky gat naΔyk ÿara
maz laΔyp ug rady.
Ikin ji Ja han urΔuny◊ so◊ky aÿlaryny◊
dowamyn da sowet harby güÿç le ri bütin
Mer ke zi we Gün do gar Ÿewro pany
basyp aldy. Moskwa öz harby güÿç le rini
Gün do gar Ÿewro pa daky kom mu nistik
par tiÿa lary gol da mak we de mok ratik
par tiÿa lary dar gat mak üçin ulandy.
Kom mu nis tik par tiÿa lar Moskwany◊
gol da magyn da se bi ti◊ äh li ÿurt lary na öz
täsir le ri ni çalt ÿe tir di ler, ol bol sa 1948-
n ji ÿyl da Çe hos lowa kiÿa da döwlet agdarylyΔygy
na ge tir di.
Sowuk urΔu◊ baΔlan magyny
jemgyÿet çi lik pi kir le ri kes git le di. 1946-
njy ÿyl da Sta lin: „Häzir ki wagt da dünÿä
ykdy sadyÿe ti ni◊ ka pi ta lis tik ösüΔi ni◊
esasyn da hal ka ra pa ra hatçylygy mümkin
däl dir” diÿip bel le di. UruΔ wagtynda
Beÿik Bri ta niÿany◊ premÿer-mi nist ri
Wins ton Çer çill Ful ton da (Mi zu ri Δtaty)
örän hy juwly söz söz le di. Onu◊ çykyΔy
wagtyn da Tru men se ki ni◊ üs tün de
otyrdy. Çer çill: „Bal ti ka daky ≈tet tin den
Ad ri ati ka daky Triÿes te çen li yklymy◊
arasyny ke sen de mir per de ÿapyldy”
diÿdi. Ol „Beÿik Bri ta niÿa bi len AB≈ny◊
bi le lik de sowet howpuny◊ garΔysyna
gö reΔme li di gi ni nyg tady.
„JY LAWLA MAK” SYŸA SATY
Sowet Soÿuzyny „jy lawla mak” Ameri
kany◊ uruΔdan so◊ky syÿa saty boldy.
AB≈-ny◊ SSSR-däki il çi ha nasyny◊
ge◊eΔçi si Jorj Ken nan 1946-njy ÿyl da
Döwlet de par ta men ti ne ibe ren gi◊iΔleÿin
te leg ram masyn da bu täze çe me leΔmäni◊
kes git le me si ni beÿan et di. Wa tanyna
do lanyp ge len den so◊, ol öz baΔlan
der◊ewi ni has çu◊laΔdyrdy we „Iks”
(„X”) la kamy bi len „Fo rin af feÿäz” atly
ab raÿly ¤ur nal da ma ka lasyny çap et dirdi.
Rus sia ba batyn da däp bo lan howplulyk
duÿgu laryny beÿan et mek bilen,
Ken nan SSSR-i◊ bu ba bat da öz
tutÿan or nuny hiç bir ÿag daÿda gowΔatma
jakdygyny su but et di. Ol: „DaΔary
syÿa saty-da goΔmak bi len äh li Sowet
döwlet me ha niz mi gör ke zi len ÿol bi len
belli bir tarapa gönükdirilen tow berilÿän
oÿnawaç awto mo bil ÿaly, di◊e ge çip

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
bolmajak päsgelçilik duΔup saklanÿança,
hiç ÿa na sowul man gidÿär” diÿip ÿazdy.
„Sowetleri◊ ÿaÿramak howpy nirede döre
se, ol hüΔgär lik we ez ber lik bi len güÿç
ulanyp „jylawlanmalydyr” diÿip belledi.
„Jy lawla mak” tagly maty il kin ji gezek
Or taÿer de◊zi ni◊ gün do garyn da ulanyldy.
Beÿik Bri ta niÿa kom mu nist güÿçle
ri◊ häki miÿet baΔyn da otu ran patyΔa
raÿatlyk urΔy bi len haÿbat atÿan ÿe ri bolan
Gre siÿany we Sowet Soÿuzyny◊ ÿer
dawasyny edÿän, Δeÿle hem, Bos for bogazyn
da harby-de◊iz ba zasyny gur ma ga
hu kugyny◊ bardygyny ö◊e sürÿän ÿe ri
bo lan Tür kiÿäni gol dap gelÿär di.
1947-n ji ÿyl da Beÿik Bri ta niÿa mundan
beÿläk olary◊ iki si ne-de kö mek bermäge
ÿag daÿyny◊ ÿok dugyny ame ri kan
hö kü me ti ne aÿtdy. AB≈-ny◊ Döwlet
de par ta men ti gys sagly ame ri kan kö megi
ni◊ meÿil na masyny iΔläp düz di, ÿö ne
Se nat baΔtu tan laryny◊ Tru me ne düΔündi
riΔle ri ne görä, olar di◊e AB≈-ny◊
Pre zi den ti „daΔar dan dowzahy howpu◊
aba nan” ÿag daÿyn da beÿle ki döwlet leri◊
iΔi ne goΔulyΔmazlyk ugry gol da mak
müm kin di gi ni aÿtdy lar.
Tru men Δeÿle etmäge taÿÿardy. Trume
ni◊ tagly maty hök mün de mälim bolan
beÿan na ma da Δeÿle diÿilÿär: „Men
Bir leΔen ≈tat lar, ÿa rag la nan azlyk tarapyn
dan ÿa-da daΔar dan zor sal ma zerarly
tabyn etmäge sy nanyΔÿan la ra
garΔylyk gör kezÿän azat halk lary gol damak
syÿasatyny ÿöretmelidir diÿip hasap
edÿärin”. ≈u mak sat bi len ol Kong res den
Gre siÿa we Tür kiÿä ykdy sady we harby
kö mek ber mek üçin 400 mil li on dol lar
so rady we bu se riΔde goÿbe ril di. Ÿö ne
bu ÿe◊iΔ üçin hut Tru me ni◊ özi we ameri
kan jemgyÿe ti bel li bir ba ha tö le me li
boldy. Bir leΔen ≈tat lary „bök de mek lik”
syÿa saty na öjük dir mek üçin, Tru men
sowet howpuny◊ da ba rasyny aΔa çiΔirme
li boldy. Öz ge ze gin de onu◊ düΔündiriΔleri
bütin ÿurtda kommunizme garΔy
gowgany◊ tol kunyny möwç alyp galdyrmaga
we makkartizmi◊ döremegine esas
boldy.
In di ki ga dam uruΔdan lü ti çy kan
Gün ba tar Ÿewro pany◊ di kel dil me gi
uçin, gi◊iΔleÿin ykdy sady ÿar dam bermek
di. AB≈ bu se bitdäki ykdy sady we
syÿasy taÿdan dur nuksyz köp ÿurt lardaky
Moskwany◊ gö zeg çi li gi astynda
bo lan ÿer li kom mu nis tik par tiÿalar
uruΔ wagtyn da öz le ri ni◊ na sist le re
gör ke zen garΔylyk laryny◊ ÿazgy laryny
goΔma ça gym ma ta öwrüp, häki miÿete
eÿe bol mak laryn dan he der edÿär di.
Nähi li dir bir ÿol bi len çäre si ni gör meli
di, ÿog sa AB≈-ny◊ Döwlet sek re tary
Jorj MarΔaly◊ bel leÿΔi ÿaly: „Luk manlar
oÿlanÿan ça lar, näsagy◊ ama nadyny
tabΔyr magy müm kin di”.
MarΔal ö◊ AB≈-ny◊ ÿa ragly güÿçle
rin de i◊ ÿo kary we zipäni eÿeläp di we
Ikin ji Ja han urΔun da AB≈-ny◊ ÿe◊Δini◊
baΔ gu ra maçysy hök mün de ab raÿy
bardy. 1947-n ji ÿyly◊ or ta laryn da MarΔal
howsa la düΔen Ÿewro pany◊ döwlet le rine:
„Haÿsydyr bir ÿur da garΔy gö nükdi
ri len mak sat na ma ÿa-da tagly mat bilen
däl-de, eÿsem açlygy◊, ge daÿlygy◊,
göwni çök gün li gi◊ we bu lam-bu jarlygy◊
garΔysy na” gö nük di ri len mak sat na many
dö ret mek tek li bi bi len ÿüz len di. Sowet
Soÿuzyny◊ we kil le ri il kin ji meÿil leΔdiri
len mas la ha ta gat naΔdy lar, ÿö ne so◊ra
olar sowet ykdy sadyÿe ti ba ra daky maglu
maty we beÿle ki me se le le ri aÿan etmez
lik, Δeÿle-de Gün ba tary◊ he maÿat
ba bat daky gö zeg çi li gi ne boÿun eg mezlik
üçin, on dan gi den le ri ni kem gör medi
ler. Ga lan 16 ÿurt bi le likdäki ma liÿe
haÿyΔna masyny iΔläp düz di, ol ahyr neti
je de 4 ÿyly◊ dowamyn da tö len me li 17
mil li ard dol la ra ba ra bar boldy.
1948-n ji ÿyly◊ baΔyn da Kong res
ÿewro pa ÿurt laryny◊ ykdy sadyÿe ti ni dikeltmäge
ÿar dam ber mek üçin ses berdi.
O◊a „MarΔaly◊ meÿil na masy” diÿip

11-N JI BAP: URU≈DAN SO÷KY AME RI KA
at ber di ler, ol meÿil na ma AB≈-ny◊ i◊
Δowly daΔary syÿa sat baΔlangyç laryny◊
bi ri boldy.
UruΔdan so◊ky Ger ma niÿa ame rikan
lary◊, sowet le ri◊, i◊lis le ri◊ we fransuz
lary◊ basyp alan zo na lary na bö lündi,
Ger ma niÿany◊ ö◊ki paÿtagty Ber lin
sowet zo nasyny◊ mer ke zi ne go laÿdy.
Ber li ni◊ özi dör de bö lü nip di. Bir leΔen
≈tat lar, Ang liÿa we Fran siÿa öz zo nalaryny
bir bü tewi öz-ö zü ni do landyrÿan
res pub li ka öwür me gi◊ müm kin çi lik leri
ni ara alyp mas la hat laΔdy lar, em ma
SSSR Ger ma niÿany◊ bir leΔdi ril me gi ne
garΔy boldy we Δol sebäp li, bu me se le
boÿun ça dört döwle ti◊ daΔary iΔler ministr
le ri ni◊ mas la haty ge çi ril me di. Günba
tar döwlet ler bir bü tewi fe de ral ger man
döwle ti ni dö ret mek çi bolÿandyk laryny
aÿdan laryn da, Sta lin mu◊a Ber li ni gaba
mak bi len jo gap ber di; 1948-n ji ÿyly◊
iÿun aÿyny◊ 23-ün de Δähe ri gün ba tar
ÿurt lar bi len bir leΔdirÿän äh li awto mo bil
we de mirÿol lar ÿapyldy.
Ame ri kan ÿol baΔçy lary: „Ber li ni ÿitir
mek Ger ma niÿany ÿi tir mek we yzy süre
tu tuΔ Ÿewro pany el den gi der mek dir”
diÿip dowla düΔdü ler. ≈o nu◊ üçin hem,
Gün ba tary◊ üs tün lik li göz boÿagçylygy
Ber lindäki „Howa ar kaly ha las edi liΔ”
diÿip at alan ÿa ran döwlet le ri ni◊ howa
güÿç le ri as ma na galdy we Ber li ne uçarlar
da he maÿat haryt laryny ge tir di ler.
Ame ri kan, i◊lis, fran suz uçar lary ol
ÿe re azyk önüm le ri dir ÿangyjy goΔmak
bi len 2,25 mln ton na go laÿ ÿük elt di ler.
Sta lin 21 gün den, ÿagny 277264 howa
reÿsin den so◊ ga bawy aÿyrdy.
SSSR-i◊ Gün do gar Ÿewro pa da
täsi ri ni◊ güÿç len me gi gün ba tar ÿurtlary
biyn jalyk edÿär di. AB≈ bök dençlik
döwrün de ykdy sady ta gal la laryny
artdyr jak harby ÿa ranlygy dö ret mek
üçin ö◊baΔylyk bi len çykyΔ et di. 1949-
njy ÿyl da AB≈ we ÿe ne-de on bir döwlet
De mir gazyk at lan tik bi le leΔik Δertna
masyny (NA TO) – köp çü lik leÿin
howp suzlyk ÿö rel ge le ri ne esas la nan ÿaranlygy
dö ret di ler. NA TO-ny◊ ag zasy
bo lan bir ÿur du◊ üs tü ne ço zul sa, ÿa ran
ÿurt lary◊ äh li si ni◊ üs tü ne ço zuldygy hasap
edi lip, o◊a köp çü lik leÿin gaÿtawul
be ril me li di.
In di ki ÿyl AB≈ öz go ran mak mak satlaryny
anyk laΔdyrdy. Mil li howp suzlyk
ge◊eΔi Ame ri kany◊ daΔary we go ran mak
syÿa satyny◊ doly esas landyry lan ha sabatyna
jogapkärdi. Bu resminama MHS-
68 bel gi li bo lup, ol AB≈-ny◊ täze howpsuzlyk
syÿa satyn dan ha bar berÿär di. Ol
resminama „Sowet Soÿuzy mümkin boldugyndan
ähli ÿerde döwletleri◊ gözegçi
lik ta gal la laryny janyp keΔlik bi len öz
eli ne alypdyr” diÿen çak la ma esas lanyp,
dünÿäni◊ islendik ÿerinde ÿerleΔÿän ÿaran
döwletlere sowetler tarapyndan howp
abanan ÿagdaÿynda Amerikany hemaÿat
bermäge borçlyy edÿär di. Bir leΔen ≈tatlar
Sowet Soÿuzyny◊ Ÿewro pany◊ we
ame ri kan lary◊, i◊lis le ri◊ we fran suzlary◊
gün ba tar Ber lin de bol mak laryny◊
garΔysy na howp sal magy na jo gap edip,
özü ni◊ go ran mak syÿa satyny güÿç lendir
mek üçin um masyz çyk dajy et di.
AZIŸA DA WE ŸAKYN
GÜN DO GAR DA SOWUK URU≈
BirleΔen ≈tatlar Ÿewropada kommunis
tik syÿa sa ta eÿe ri ji le ri◊ peÿda bolmagyny◊
ö◊ü ni al magy◊ ÿol laryny gözle
mek bi le bir wagt da, dünÿäni◊ beÿle ki
ÿerlerindäki çagyryΔlara hem jogap berip
ÿetiΔÿärdi. Olar Hytaÿda häkimiÿete Mao
Zi Dunu◊ baΔtutanlygyndaky kommunistik
partiÿany◊ ösüΔinden heder edÿärdiler.
Ikin ji Ja han urΔy döwrün de Çan Kaÿ ≈ini◊
baΔtutanlygyndaky milletçi häkimiÿet
we kom mu nis tik güÿç ler edil ÿa pon lar
bi len uruΔÿan ÿaly, Raÿatlyk urΔuny alyp
bardy lar. Çan Kaÿ ≈i uruΔ döwrü ni◊ ÿarany
bolupdy, ÿöne, hatda, amerikan kö-

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
me gi-de lagΔan we kur rup siÿa ÿüz uran
hökümeti häkimiÿet baΔynda saklap bilme
di. Ma ony◊ güÿç le ri her edip, he sip
edip 1949-njy ÿyl da häki miÿe ti eli ne aldy
we onu◊ täze girizen düzgünini◊ AB≈ny◊
garΔysy na gö reΔip, Sowet Soÿuzyny
goldajakdygyny mälim edende, kommunizmi◊,
i◊ bolman-da, Aziÿada gözegçilik
den çykÿandygy aÿdy◊ boldy.
AB≈ bi len Hy taÿy◊ arasyn daky dartgynlylygy◊
güÿje me gi ne Ko reÿa daky
uruΔ sebäp boldy. Ikin ji Ja han urΔuny◊
ahyryn da Ko reÿany ÿa pon lar dan azat
eden le rin den so◊ra, ÿa ran lar onu◊ ter rito
riÿasyny 38-n ji pa ral lel boÿun ça böldü
ler. Sowet Soÿuzy 38-n ji pa ral le li◊
de mir gazygyn daky Ÿa po niÿany◊ boÿun
egen ÿer le ri ni, ame ri kan lar bol sa gü nortasyny
aldy lar. Harby düΔün je boÿun ça,
Δert li ser het hök mün de bel le nen 38-n ji
pa ral lel „sowuk urΔu◊” ÿaÿra magy bi len
hakyky ser he de öwrül di. SSSR we AB≈
öz le ri ni◊ gö zeg çi lik edÿän se bit le rinde
öz le ri ne eÿerÿän hö kü met li Ko reÿa
döwle ti ni dö ret di ler we, hat da, goΔunlaryny
çy ka ran laryn dan so◊ra-da, ola ra
gol daw be rip dur du lar. Ko reÿ baΔtu tanlaryny◊
iki si-de ÿurdy bir leΔdir mek ugrun
da jan çek di, ÿö ne her si öz Δert le ri
esasyn da bir leΔdir mek çi boldy.
1950-n ji ÿyly◊ iÿunyn da De mirgazyk
Ko reÿany◊ goΔun lary 38-n ji paral
lel den ge çip, gü nor ta ta ra pa hü jüm
et di we Se ul dan geç di ler. Tru men Demir
gazyk Ko reÿany äh li gö reΔde sowetle
ri◊ pen je sindäki gol daw hök mün de
ka bul edip, ame ri kan harby güÿç le ri ni
söweΔ taÿÿarlygyn da sak lady we ge neral
Dug las Ma kar tu ra Ko reÿa ug ra mak
ba ra da buÿruk ber di. ≈ol wagt da AB≈
BMG-na De mir gazyk Ko reÿany hü jüm
edi ji ÿurt hök mün de ga ra laÿan ka rary
çy kart maklygy hem ga zandy. Sowet
Soÿuzy özü ni◊ Howp suzlyk ge◊eΔi ni◊
ag zasy bo lup du ran wagty is len dik here
ke te ga da ganlyk goÿup bil jek di. Ol
BMG-ny◊ HHR-ny özü ne ag za edip almazlyk
ba ra daky ka rary na garΔy bo lup,
ol gu ra ma bi len syÿasy we ykdy sady
ara gat naΔyk lary ke sip di.
UruΔ ö◊e we yza çaÿkanÿardy. Ameri
kany◊ we Ko reÿany◊ harby güÿç le ri
baΔda gaty gü nor ta da ÿer leΔÿän Pu san
Δähe ri ni◊ töwe re gi ne sür lüp di. Ame rikan
de◊iz pyÿa da goΔunyny◊ Inç hon da,
ÿagny Se ul Δähe ri ni◊ de◊iz du ral gasyndaky
gury ÿerdäki we suwdaky güÿç le ri
de mir gazyk ko reÿaly lary yza çe kilmäge
mej bur et di, em ma harby he re ket ler hytaÿ
ser he di ne go laÿlan pur satyn da Hy taÿ
Halk Res pub li kasy Ÿa lu derÿasyn dan
uly güÿç le ri ni ge çi rip, urΔa gi riΔdi. Bu
ÿag daÿ AB≈-ny◊ we BMG-ny◊ goΔunlaryny
ÿe ne-de yza çe kilmäge mejbur
et di, ÿö ne bi raz wagt dan so◊, olar
garΔylyk laÿyn hü jü me geç di ler we ÿe ne
38-n ji pa ral le le ÿet di ler.
Ma kar tur Hy taÿy bom ba lany üçin,
jemgyÿet çi lik gol dawyny ulan makly ga
çalΔyp, harby güÿç le ri◊ raÿatlyk gö zegçi
li gi ni◊ esasyny bo zan da we yklymy
basyp, Çan Kaÿ ≈i ni◊ mil li hy taÿ harby
güÿç le ri ni basyp al magy na rug sat be rende,
Tru men ony öte geç mek lik de aÿyplady
we ony äh li ygtyÿarlyk laryn dan
çet leΔdi rip, onu◊ ÿe ri ne ge ne ral Mätÿu
Rijweÿi bel le di. „Sowuk urΔa” bag la nan
umyt uly-da bol sa, harby he re ket le ri çäklen
dir mek boÿun ça ame ri kan hö kü me tini◊
ta gal la lary „jy lawla magy◊” sebäp leri
ne düΔün meÿän le ri◊ lapyny keç et di.
Tru me ni◊ meΔhurlygy 24 gö te ri me,
ÿagny pre zi dent ler ba ra da jemgyÿet çi lik
pi kir so ralyΔygy ge çi ri lip baΔlaly bäri,
pre zi dent le ri◊ arasyn da i◊ pes de rejä
çen li aΔak düΔdi.
Ÿa raΔyk ba ra daky gep leΔik ler 1951-
n ji ÿyly◊ iÿulyn da baΔlandy. Iki ta rap
1953-n ji ÿyly◊ iÿulyn da, Tru me ni◊ ÿeri
ne ge len Dw aÿt Eÿzen ha ue ri◊ dolandyryp
baΔlan bi rin ji möh le ti wagtynda
yla laΔy ga gel di.

11-N JI BAP: URU≈DAN SO÷KY AME RI KA
„Sowuk uruΔ” Δol bir wagt da Ÿakyn
Gün do gar da-da ÿu ze çykyp baΔlapdy.
Sowet goΔun lary, hat da, ame ri kan we
i◊lis harby güÿç le ri yza çe ki len den
so◊ra-da, wa dasyny ber jaÿ etmän, Eÿrandan
çyk madyk wagtyn da bu ge le jekdäki
mö hüm ne bit li se bit 1946-njy ÿyl da harby
taÿdan gowΔak ÿur da öwrül di. AB≈
BMG-dan Moskwany◊ goΔunyny◊ ol
ÿer de eg len me si ni◊ ÿaz garyl magyny
ta lap et di. Sowet tank laryny◊ se bi te gire
ni ni Bir leΔen ≈tat lar gö ren ha latyn da,
WaΔing ton gö nü mel çaknyΔy ga taÿÿarlandy.
Ame ri kan garΔylygy na duΔ gelip,
sowet ler Eÿran dan goΔun laryny çykardy.
Iki ÿyl dan so◊, Bir leΔen ≈tat lar täze
Ys raÿyl döwle ti yg lan edi len den 15 minut
ge çen den so◊, ony yk rar et di. Tru men
bu ka rary MarΔaly◊ we Döwlet de par tamen
ti ni◊ ag za laryny◊ pi ki ri ne garΔy durup,
ka bul et di. Ys raÿyl bi len ysnyΔykly
ara gat naΔygy ÿo la goÿan da, Ame ri ka
Ys raÿy la garΔy durÿan arap döwlet le ri
bi len-de jet leΔmez li ge çalyΔdy.
EŸZENHAUER WE
„SOWUK URU≈”
1953-n ji ÿyl da Pre zi dent bo lan
Dw aÿt Eÿzen ha uer özün den ö◊ki kärdeΔle
rin den ta pawutlydy. Onu◊ uruΔda
ga za nan gahry manlygy, sa da dan ge len
adamkär çi li gi o◊a uly meΔhurlyk ge tirdi.
UruΔdan so◊ky ÿyl lar da ol AB≈-ny◊
ÿa ragly güÿç le ri ni◊ Δtabyny◊ baΔlygy,
Ko lum biÿa uniwer si te ti ni◊ rek tory,
NA TO-ny◊ BaΔ sek re tary we zi pe le rinde
iΔle di, so◊ra bol sa res pub li kaçy partiÿa
dan AB≈-ny◊ pre zi dent li gi ne kandi
datly ga tek lip edil di. Eÿzen ha ue ri◊
uly gu ra maçylyk ukyby bardy, ÿö ne
jemgyÿet çi lik iΔle rin de köp zat lary öz
üs tü ne al maÿardy. Her ni çik-de bol sa,
ol AB≈-ny◊ daΔary syÿa satyny◊ esasy
ÿö rel ge le ri ba bat da Tru men bi len pi kir
alyΔÿardy. Olary◊ iki si-de kom mu niz me
dünÿä agalygy ug run da gö reΔÿän uly bir
lähe◊ hök mün de ga raÿardy lar. Eÿzenha
uer Kreml de otu ran Sta lin ÿaly ÿolbaΔçy
lary◊ dünÿä öwrü liΔi gi ni◊ gi diΔi ni
ägälik bi len gu rap, öz meÿil le ri ni ama la
aΔyrÿandyk lary na ynanÿardy. Ol özüni◊
pre zi dent lik we zi pe si ne baΔlan daky
il kin ji çykyΔyn da „Haÿyr we Δer güÿçle
ri kö pe lip, bir-bi ri ne ganym duΔman
bol du lar, beÿle ÿag daÿ taryh da sel çe◊
bolÿar. Er kin lik gul çulygy◊ garΔysyna,
ÿagtylyk ga ra◊kylygy◊ garΔysy na
goÿulÿar” diÿdi.
Eÿzen ha uer we Döwlet sek re tary Jon
Fos ter Dal les sowet le ri◊ ÿaÿra magyny◊
ö◊ü ni al mak üçin, ÿö ne „jy lawla magy◊”
ÿe ter lik däl di gi ba bat daky çe kiΔme de
yla laΔy ga gel me di ler, halk lary kom munis
tik zu lum dan ha las et mek üçin has
iΔje◊ we aÿgytly syÿa saty◊ ze rurdygyny
nyg tady lar. Em ma bu bir çiΔi ri len boΔ
söz ler bo lup çykdy. Sowet Soÿuzyny◊
agalyk sürÿän çäk le rin de de mok ra tik
goz ga la◊lar ör alan da, 1956-njy ÿyl da
Weng riÿa daky goz ga la◊ basylyp ÿatyrylan
da, Bir leΔen ≈tat lar sowet harby
güÿç le ri ni◊ agdyklyk eden li gi sebäp li,
yza çe kil di ler.
Eÿzen ha uer „jy lawla mak” syÿa satyna
we paly bo lup galdy we Δo nu◊ üçinde,
AB≈ ÿad ro ÿa ragyny◊ gal kanyny
güÿç len dir di. „Man he ten tas la masy”
Ikin ji Ja han urΔy ÿyl laryn da bi rin ji atom
bom basyny dö ret di. 1950-n ji ÿyl da Trumen
täze we has kuwwatly wo do rod
ÿa ragyny ÿa sa ma ga gör kez me ber di.
Eÿzen ha uer döwlet çyk dajy lary na gözeg
çi lik etmäge çalΔyp, „köp çü lik leÿin
täsir ediΔ” ÿö rel ge si ni ö◊e sür di. Bu
tagly ma ta laÿyklyk da AB≈ ÿur da ÿa-da
onu◊ dur muΔ üçin mö hüm bäh bit le rine
howp aba nan ÿag daÿyn da ÿad ro ÿaragyny
ulan ma ga taÿÿar landy.
Haky kat da, Eÿzen ha uer 1954-n ji ÿylda
Wet namy◊ kom mu nist harby güÿç le-

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
ri ta rapyn dan fran suz lar kowlup çy karylan
da ÿa-da Taÿwan da Bir leΔen ≈tat lar
mil let çi hy taÿ düz gü ni ni◊ garΔysy na göreΔen
HHR-ny◊ harby hü jü min den gora
magy boÿun alan da, Hin di-Hy taÿda
ÿad ro ÿa ragyny ulan mak ba ra daky äh li
tek lip le re garΔy çykyp, Bir leΔen ≈tatlary◊
harby güÿç le ri ni uly se re saplylyk
bi len ÿaÿba◊landyrdy.
Or ta Gün do gar da Eÿzen ha uer fran suz
we bri tan goΔun lary Su es ka nalyny◊ ugruny
eÿelän le rin de we Ys raÿyl 1956-njy
ÿyl da Mü sür Su es ka nalyny mil li leΔdiren
den so◊ra, Si naÿy basyp alan da, bu
kuwwatly güÿji ulan ma ga garΔy çykdy.
AB≈-ny◊ zor sal magy esasyn da Bri taniÿa,
Fran siÿa we Ys raÿyl ÿurt lary öz
goΔun laryny Mü sür den çy kardy lar, emma
ka na la bo lan gö zeg çi lik galdyryldy.
BIR LE≈EN ≈TAT LAR DA
„SOWUK URU≈”
„Sowuk uruΔ” ÿur du◊ di◊e bir daΔary
syÿa saty na däl-de, eÿsem içe ri syÿa satyna-da
uly täsi ri ni ÿe tir di. Ame ri kaly lar
düÿp li ag darylyΔyk dan he der edÿär di ler
we 1919–1920-n ji ÿyl lary◊ gyzyl lary◊
howpy döwrün de hö kü met ame ri kan
jemgyÿe ti ni◊ a◊yn da ga lan gorkyny ÿok
et mek li ge çalyΔdy. Ikin ji Ja han urΔun dan
so◊ Ame ri ka da kom mu niz mi kö ki bi len
ÿok et mek üçin köp ta gal la lar edil di.
DaΔary ÿurt lar da içalyçyly ga esas lanan
wa ka lar we gal ma gal lar Δol döwürde
kom mu niz me garΔy bo lan gowga lara
öz goΔandyny goΔdy. 1949-njy ÿyl da
Sowet Soÿuzy atom bom basyny◊ synagyny
ama la aΔyrdy. Bu ÿag daÿ ameri
kaly lary Bir leΔen ≈tat lary◊ sowet hüjü
mi ni◊ nyΔa nasy na öwrüläÿmek le ri ni◊
hem ah maldygyny gör kez di. 1948-n ji
ÿyl da Döwlet sek re taryny◊ kö mek çi si
we Ÿal ta kon fe ren siÿasyn da Ruzwelti◊
ge◊eΔçi si bo lan Al jer His ö◊ki sowet
agen ti Waÿteÿker Çem bers ta rapyn dan
kom mu nis tik içalyçylyk da günälen di.
His bu günäni ret et di, ÿö ne 1950-n ji
ÿyl da ol ÿa lan Δaÿatlyk da günäkär len di.
Ahyry, 1950-n ji ÿyl da hö kü met Sowet
Soÿuzy na atom bom basyny taÿÿar lamak
ba ra daky ma te ri al lary ber mek bilen
meΔgul la nan bri tan-a me ri kan içalylaryny◊
tu tuΔ bir to paryny◊ üs tü ni açdy.
Atomy◊ syr laryny açandyk lary üçin,
Etel we Ÿu liÿ Ro zen berg le ri◊ tus sag
edi lip, iΔle ri ni◊ kazyÿe te ge çi ril me gi
ÿurt da kom mu nis tik howpu◊ ö◊ündäki
gorkyny has-da güÿç len dir di. AB≈-ny◊
BaΔ kazysy Goward Makg rasy◊ söz leri
ne görä, ame ri kan kom mu nist le ri ni◊
sany köp di we olary◊ her bi ri „özün de
ame ri kan jemgyÿe ti üçin ölüm howpuny”
gö te rip ÿör di.
1946-njy ÿyl da Kong re se bo lan aralyk
saÿlawlar da res pub li kaçy lar ÿe◊iΔ
ga za nan ha lat laryn da we ÿurt daky
ÿykgynçylyk iΔle ri ni der◊e mek is leÿändik
le ri ni aÿdan laryn da, Pre zi dent fe deral
gul lukçy lary◊ yk rarlyk laryny barla
magy◊ mak sat na masyny tassyk lady.
Ol kär deΔler ar ka laΔyk lary na we zähmet
keΔle re-de de giΔli edil di we ola ra
öz le ri ni◊ bu ul ga ma we palydyk laryny
ynandyr mak doly baΔart mady.
Kong res Δol wagt lar özü ni◊ yg rarly
mak sat na masyny gi ri zip baΔlady. 1947-
n ji ÿyl da We kil ler pa la tasyny◊ Ame ri ka
garΔy iΔle ri der◊e mek boÿun ça to pary
„AB≈-da dö re dilÿän meΔhur ki no filmler
de kom mu nis tik syÿa sat beÿan edilÿän
bo laÿmasyn” diÿen me seläni öwren mek
bi len meΔgul landy. Käbir dra ma ÿazyjylar
gör kez me ber me den boÿun gaçy ranlaryn
da, olary to pary hor mat la mazlykda
günäläp, türmä basdy lar. Ne ti je de,
Gol liwudy◊ ÿol baΔçy lary boÿun eg diler
we ujypsyz Δüb he li adam lar bi len iΔ
salyΔmak laryny bes et di ler.
Ÿö ne kom mu niz mi◊ garΔysy na
gidÿän i◊ je◊baz se na tor Wis kon sin
Δtatyn dan bo lan Jo zef Mak kar ti boldy.

11-N JI BAP: URU≈DAN SO÷KY AME RI KA
1950-n ji ÿyl da 205 sany Döwlet de parta
men ti ni◊ gul lukçysyny◊ kom mu nistdi
gi ni, olary◊ at laryny bilÿän di gi ni we
olary◊ sa nawyny◊ elin de di gi ni aÿdyp,
ame ri kaly lary◊ ün sü ni özü ne çek di.
Dog rusy, so◊ Mak kar ti az muk dar daky
sany aÿtdy we hiç hi li su but na ma-da getir
me di, onu◊ çykyΔy jemgyÿet çi lik seslen
me si ni aldy.
Mak kar ti 1952-n ji ÿyl da res pub likaçy
par tiÿa Se nat da köp orun alan da,
häki miÿe te gel di. Ol Se nat to pary na
ÿol baΔçylyk edip, hakyky „haçly ÿöriΔe”
baΔlady. Ra di odyr te lewi de niÿeden
peÿda lanyp, Mak kar ti her hi li paÿyΔ
söz le ri aÿt mak bi len hö kü me ti◊ ÿolbaΔçy
laryny dö nük lik de aÿyp la magyny
dowam et di. „Ne jis lik”, „haÿynlyk” we
Δu◊a me◊zeΔ gö dek söz ler onu◊ di lin den
düΔmeÿär di.
Em ma Mak kar ti öte ge çip di.
Saÿlawçy lary◊ ÿarsyny◊ Mak kar ti ni◊
ta rapyn da bol magy na ga ra maz dan, onu◊
kö mek çi le rin den bi ri ni goΔun gul lugyna
çagy ran wagt lary Mak kar ti ge ne rali
te ti dö nük lik de aÿyp lady. Ÿa◊y dörän
te lewi de niÿe Se nat da di◊le nen ma te rial
lary çykyΔlary◊ üs ti bi len mil li on lar ça
raÿa ta ÿe tir di. Köp adam lar Mak kar ti ni◊
ÿa ra maz häsiÿet le ri ni il kin ji ge zek gördü
ler we jo gapkär çi lik siz adamdygy na
göz ÿe tir di ler. Mak kar ti ni◊ meΔhurlygy
pe se ga çan dan so◊, Se nat onu◊ edep-terti
bi ni ÿaz gardy.
≈ol pur sa da çen li onu◊ elin de uly
häki miÿet bardy. Mak kar ti Ko reÿa
urΔuny◊ de◊me-de◊ ta mam lan magy
üçin we kom mu nist le ri◊ üs tün li gi üçin
ala da eden le ri◊ baryny günä ÿassygy
et di. Tru men döwrün de kom mu niz me
garΔy gö reΔ tär le ri bi len ame ri kaly lary◊
a◊y na guÿlan gorky duÿgusy Mak kar ti
döwrün de has güÿje di. Mak kar ti köplenç
hiç bir günäsi bol madyk adam la ra
garΔy ulany lan usul lary ka nun laΔdyrdy.
BaΔga söz bi len aÿdany◊da, Mak kar ti
„sowuk urΔu◊” Bir leΔen ≈tat lar da i◊ ÿara
maz ta rap laryny gör kez di.
1945–1960-NJY ŸYL LARY÷
YKDYSADY ÖSÜ≈I
„Sowuk urΔu◊” dowam edÿän
wagtyn da we on dan bäΔ ÿyl so◊, BirleΔen
≈tat lar da gör lüp-eΔi dil me dik
ykdy sady galkynyΔy ga zandy. UruΔ
ÿur du◊ pa jar lap ös me gi ne sebäp boldy.
≈on dan so◊ra AB≈ dünÿäni◊ i◊ baÿ
döwle ti hök mün de yk rar edil di.
Ön dü ri len önü mi◊ umumy ÿyllyk
gym maty 1940-njy ÿyl da 200 mil li ard
dol lar bo lanlygyn dan 1950-n ji ÿyl da
300 mil li ard dol la ra ÿet di. 1960-njy ÿylda
bol sa 500 mil li ard dan-da geç di. Ameri
kaly lary◊ bar ha kö pü si özü ni or ta synpa
de giΔli ha sap edip baΔlady.
Ykdy sady ÿo kary gö te ri liΔi◊ öz
sebäp le ri bardy. Olary◊ bi ri awto mobil
ön dür me gi◊ artdyryl magydy. 1945–
1955 ÿyl lar aralygyn da onu◊ ön dü ri liΔi 4
es se ÿo kar landy. Hu su san-da, ö◊ki harby
gul lukçy la ra ÿaΔaÿyΔ jaÿ üçin karz berme
gi◊ ha saby na ÿaΔaÿyΔ jaÿ gur luΔygy
güÿç li dep gin ler bi len alnyp baryldy.
Mil li önüm iç ki ön dü rilÿän önü mi◊,
Δeÿle-de harby ha ra jat lary◊ ös me gi ni◊
ha saby na ÿo kar landy.
1945-n ji ÿyl dan so◊ Ame ri kany◊
i◊ uly kor po ra siÿa lary öz iΔle ri ni has
güÿç li dep gin ler bi len ÿaÿba◊landyrdylar.
1890-njy we 1920-n ji ÿyl lar da tele
ke çi lik de bir leΔmek tol kun laryny◊ iki
gör nüΔi bo lup geç di, 1950-n ji ÿyl lar da
bol sa üçün ji si boldy. Önüm çi li gi◊ we
hyz maty◊ dür li pu dak lary na gö zeg çi lik
edÿän köp pu dakly paÿdar kom pa niÿa lar
bu ba bat da ö◊de baryjy lardy. My sal üçin,
„In ter neΔnl te le fon end te leg raf” kom paniÿasy
„≈e ra ton” myh man ha na lar kompa
niÿasyny, çö rek biΔi ri ji „Kon ti nental
beÿking”, „Hart ford faÿer inΔu rans”
kom pa niÿa laryny, „Awis rent e kar”

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
awto mo bil le ri ki reÿi ne berÿän fir many
we beÿle ki le ri satyn aldy. Uly bol madyk
kär ha na lar we gar banyΔha na lar ba batynda
bol sa, my sal üçin, „Mak do nalds” firmasy
baΔga nus ga daky bir leΔme ler di.
DaΔary ÿurt lar da-da uly kom pa niÿa lary◊
AB≈-daky dan iΔçi güÿji ar zan bo lan paÿ
sak laÿan kom pa niÿa lar bardy.
Ame ri ka da se na gaty◊ öz ge riΔine
laÿyklyk da iΔçi le ri◊ dur muΔy-da
öz gerÿär di. Hyz mat ediΔ ul gamyn da
iΔleÿän le ri◊ sa nawy se na gat da iΔleÿänle
ri◊ki den agdyklyk edÿär di. 1956-njy
ÿy la çen li iΔ haky alÿan lary◊ kö pü si ni◊
„ak ÿa kaly ja” ÿa-da aras sa ja ÿer ler de
iΔle ri bardy, ÿagny olar do landyryjy lar,
mu gallym lar, satyjy lar we eda ra gullukçy
lary bo lup iΔleÿär di ler. Käbir firma
lar iΔgär le re iΔ hakyny◊ ÿyllyk möçbe
ri ne ke pil geçÿär di ler, olar bi len uzak
möh let li Δert na ma lar bag laΔÿardy lar we
beÿle ki ÿe◊il lik le ri berÿär di ler. Ÿag daÿ
Δeÿle bo lan so◊, iΔçi ler synpyny◊ iΔje◊ligi
pe sel di we olary◊ iΔçä mah sus häsiÿetle
ri ni◊ ala mat lary ÿitmäge baΔlady.
Oba ho jalygyny◊ iΔgär le ri kyn pursat
lary baΔdan ge çirÿär di. Bir ta rap dan,
mülk dar lary◊ birnäçe le ri uly ho jalykla
ra öwrülÿär di ler, Δeÿle lik de, olary◊
ön dü ri ji li gi ÿo kar lanÿardy we mülkdar
lary◊ arasyn da uly te le ke çi ler bar ha
köp peÿda bolÿardy. Beÿle ki ta rap dan,
maΔga la mülk dar laryny◊ ÿag daÿy ÿara
maz laΔÿardy, olary◊ bäs deΔlik ukyby
pe se gaçÿardy, ÿer bi len iΔleΔÿän le ri◊
sany azalÿardy.
ŸaΔaÿan ÿer le ri ni we iΔle ri ni üÿtge
den ame ri kan lar baΔga-da az däldi.
UruΔdan so◊ gün ba tar we gü nor tagün
ba tar Δtat lary◊, esa san-da „gü neΔli
guΔaklyk daky” Δäher ler bo lan Hÿustony◊
(Te has), Al bu ker kany◊ (Nÿu-
Mek si ka), Tu son we Fe nik si◊ (Ari zo na)
ilaty ok gunly dep gin bi len kö pelÿär di.
Los-An je los (Ka li for niÿa) Fi la del fiÿadan
(Pen silwa niÿa) ozup ge çip, ilaty
boÿun ça AB≈-ny◊ Δäher le ri ni◊ arasyn da
üçün ji orn eÿe le di. 1963-n ji ÿyl da Ka lifor
niÿa Δtatyny◊ ilaty Nÿu-Ÿork Δäherindäki
den köp di.
Gö çür me gi◊ we göç me gi◊ baΔga
has ÿaÿran gör nüΔi-de bardy – ilat Δäher
mer kez le rin den Δäher etek le rindäki täze
açylÿan ÿer le re göçÿär di. Ol ÿer ler de
olary◊ uruΔdan so◊ ça ga do gul magyny◊
art magy bi len ula lan maΔga la lar üçin
has gi◊ ÿaΔaÿyΔ jaÿlaryny al ma ga mümkin
çi lik le ri bardy. Wilÿam Lewit tin ÿaly
in¤e ner le ri◊, ar hi tek tor lary◊ tas la malary
boÿun ça bir me◊zeΔ we köp lük üçin
taÿÿar la nan jaÿlary◊ top lumy ine dör dül
Δe ki lin de gu rulÿardy. Ol jaÿlary◊ ag laba
bö le gi zawod da ÿyg nalÿardy. DaΔyndan
we için den sa da ja bo lan jaÿlar arzan
düΔÿär di we olary◊ täze eÿe le ri ne
„ame ri kan ar zuwyny◊”, i◊ bol man da,
bel li bir bö le gi ni ama la aΔyr ma ga ÿardam
edÿär di.
≈äher etek le ri ösÿän wagty, te le keçi
lik bar ha täze ÿer le ri eÿe leÿär di. Köpdür
li haryt lary özün de jem leÿän ägirt
uly söwda mer kez le ri, söwdany◊, alyΔçalΔy◊
gör nüΔi ni üÿt get di ler. Eger-de
urΔu◊ ahyryn da Δeÿle söwda mer kez leri
ni◊ sany bary-ÿogy 8 sany bo lan bol sa,
on da 1960-njy ÿyl da ol 34800-e ÿet di.
MaΔyn goÿma ga kynçylygy bol madyk
we agΔa ma ra o◊aÿly sa gat lar da Δäher dükan
lary na baryp, edip bol maÿan söwdala
ra doly söwda müm kin çi lik le ri dö re di.
Täze ga raÿol lar gy ra-çet lerdäki
söwda mer kez le ri ne baryp-gel me gi
ÿe◊il leΔdir di. 1956-njy ÿyly◊ ka rary bilen
Kong res ga raÿol lar gur luΔygy na 26
mlrd dol lar goÿber di. Bu Ame ri kany◊
taryhyn da döwlet iΔi ne goÿbe rilÿän
i◊◊än uly puldy. Ÿur du◊ äh li kün je gi ni
bir leΔdirÿän 64000 ki lo metr fe de ral ÿollaryny
gur mak göz ö◊ün de tu tuldy.
Te lewi de niÿäni◊ ame ri kan lary◊
jemgyÿetçilik-ykdysady durmuΔynda uly
äh miÿe ti bardy. Ol 30-njy ÿyl lar da peÿda

11-N JI BAP: URU≈DAN SO÷KY AME RI KA
bo lup, di◊e uruΔdan so◊ gi◊den ÿaÿrap
baΔlady. 1946-njy ÿyl da AB≈-da te lewizor
lary◊ sany 17000-den kän däl di, üç
ÿyl dan so◊ bol sa her aÿda olary◊ 250000
sanysy satyldy. 1960-njy ÿyla çen li
maΔgalalary◊ dörtden üçüni◊ i◊ azyndan
bir te lewi zory bardy. 50-nji ÿyl lary◊ orta
lary na çen li or ta ame ri kan maΔga lasy
gün de 4–5 sa ga da çen li te le gep leΔikle
ri görÿär di. Ça ga lar te leÿaÿlym laryna
„Ha udi du di taÿm” we „Mik ki Ma us
Klub” girÿär di. Ulu lary◊ „Men Lÿu si ni
söÿÿärin” we „Ka kam hem me den köp
bilÿär” diÿen ÿaly ko me diÿa lar göwnünden
turÿardy. Dür li ÿaΔdaky ame ri kaly lar
haryt lar ba ra daky çe per çi lik bi len görke
zilÿän, olar da aÿdylyΔy ÿaly, ka daly
ÿaΔaÿyΔ üçin zerur bolan harytlary◊ reklamalaryna
tomaΔa edÿärdiler.
ADA LATLY UGUR
Gar ri Tru me ni◊ içer ki syÿa satyny◊
mak sat na masy na „ada latly ugur” diÿip
at ber lip di. Ruzwel ti◊ „täze çe çe meleΔiΔ”
mak sat na masyny dowam et meklik
bi len, ol fe de ral hö kü me ti◊ ykdy sady
müm kin çi lik le ri ni we jemgyÿet çi lik durnuklylygy
ke pil len dir me li dir diÿip hasap
laÿardy, Δol sebäp li-de, ol hö kü meti◊
äh miÿe ti ni pe selt mek islän bi perwaÿ
meÿil li ka nun çy karyjy ga zaply syÿasy
garΔy daΔla ra garΔy gö reΔdi.
Pa ra hat döwrü◊ ykdy sadyÿe ti ne geçme
gi Tru men uruΔdan so◊ky ÿyl lary◊
il kin ji no bat daky we zi pe si ha sap lady.
Harby gul lukçy lar öÿle ri ne çalt ÿetmäge
howlugÿardy lar ÿö ne, AB≈-a ge len lerin
de, olar ÿaΔaÿyΔ jaÿ we iΔ tam pak mese
le le ri bi le ÿyüz be-ÿüz bo laÿardy lar.
„Ji-Aÿ-Bil” diÿlip at landyry lan kanun,
urΔu◊ ta mam lan magyny◊ ö◊ ÿanynda
kabul edilip, gullukdan boΔan esgerlere
we ofiserlere raÿat durmuΔyna gaÿdyp
gelmäge he maÿat ber di. Ola ra ÿaΔaÿyΔ
jaÿ satyn al ma ga karz pul we täze hünär
ÿa-da bi lim al mak üçin ma liÿe kö me gi
berildi.
IΔçi le ri◊ nägi le li gi hö kü met de uly
biyn jalyk dö ret di. Harby önüm çi li gi◊
azal magy ne ti je sin de köp adam iΔsiz
galdy we beÿle ki ler ö◊ki gi jik di ri len
aÿlyk la ra goΔma ça hak tö le mek le rini
is le di ler. 1946-njy ÿyl da ö◊ hiç haçan
bol madyk wa ka bo lup, 4,6 mil li on
adam, esa san-da, po lat, awto mo bil we
elekt rik en jam lary se na gatyny◊ iΔçi leri
iΔ taΔlady lar. Ola ra de mirÿol çu lar we
Δah taçy lar goΔu lan ha latyn da Tru men bu
ahwa la ta goΔuldy we iΔ taΔlaÿΔy ga da gan
et di. ≈eÿle lik bi len, mil li on lar ça ame rikan
iΔçi si ni özün den daΔlaΔdyrdy.
I◊ mö hüm we gaÿra goÿul masyz wezi
pe le ri çöz mek bi len Tru men hö küme
ti◊ he re ket ediΔ çäk le ri ni gi◊eltmäge
çalyΔÿardy. UruΔ gu ta ran dan so◊, bir
hepdä ÿe ter-ÿet mez wagty◊ için de ol 21
bö lüm den yba rat mak sat na many Kongre
si◊ ga ra magy na ber di. Ol mak satna
ma, aÿratyn-da, zäh met düz gün-nyzamyny◊
bo zul magy na garΔy gö reΔi, az
iΔ hakyny kö pelt me gi, iΔsiz le re be rilÿän
kö me gi we ÿaΔaÿyΔ jaÿ satyn al ma ga berilÿän
kö me gi kö pelt me gi göz ö◊ün de
tutÿardy. So◊ky birnäçe aÿy◊ dowamynda
ol saglygy ätiÿaç landyryΔy we atom
ener giÿasyn dan peÿda lan mak ba ra daky
ka nun lar hakyn daky täze tek lip le ri hödür
le di. ≈ol bir wagt da onu◊ bu çe meleΔme
si dagynykdy we anyk mak sady
we ugry düΔnük siz di.
Res pub li kaçy lar garΔylyk laÿyn hüjü
me geç me gi tiz leΔdir di ler. 1946-
njy ÿyl daky Kong res saÿlawlarynda
olar saÿlawçy lar dan: „Siz ÿe ter lik
aldy◊yzmy” diÿip so ra lan da, saÿlawçylar:
„Ÿe ter lik aldyk” diÿip jo gap ber diler.
Res pub li kaçy lar 1928-n ji ÿyl da
il kin ji ge zek Kong re si◊ iki pa la tasyn dada
köp lük se si ni alyp, Ruzwelt den mi ras
ga lan ge çi rim li li gi ter si ne üÿt get me gi
ÿü rek le ri ne ymykly düwdü ler.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
Tru men Kong res bi len gö reΔ alyp
bardy. Kong res döwlet ha ra jat laryny
azaltdy we salgyt lary pe selt di. 1948-n ji
ÿyl da Tru men ÿe ne-de pre zi dent li ge özüni
hö dür le di, saÿlawçy lary◊ meÿli onu◊
peÿdasy na däl di we onu◊ haky kat da üstün
li ge bil bag la ma ga ÿag daÿy ÿokdy.
Saÿlaw möwsü mi ni hy juwly ge çi rip,
Tru men gaty Δowly syÿasy öwrüm le ri
ama la aΔyrdy we res pub li kaçy par tiÿadan
kan di dat, Nÿu-Ÿork Δtatyny◊ guber
na tory To mas Dÿui ÿe◊liΔe se zewar
et di. Täze çe çe me leΔiΔ döwrü ni◊ syÿasy
bir leΔi gi ni di kel dip, Tru men iΔçi le re,
mülk dar la ra we ga raÿagyz saÿlawçy la ra
bil bag lady we Δol sebäp li-de ÿe◊iΔ gazandy.
1953-n ji ÿyl da ol pre zi dent lik we zipe
si ni boΔa dan dan so◊, onu◊ „ada latly
ugruny◊” netijesi gaty bir üstünlikli bolmady.
Ol 1948-n ji ÿyl da fe de ral hö kümet
de ga raÿagyz lary◊ kem si dil me gi ni,
ÿagny tabΔyryk lar ÿa-da ÿu muΔlar üçin
hakyna tutmagy gadagan etdi we harbylary◊
aÿry tu tul maklygyny◊ so◊u na çykmaklygy
na buÿruk ber di. I◊ pes iΔ haky
ÿo kar landyryldy, jemgyÿet çi lik üp jünçi
lik gi◊el dil di, ÿö ne, ÿaΔaÿyΔ jaÿ maksat
na masy we lin, doly ber jaÿ edil me di,
saglygy ätiÿaçlandyryΔa, bilime berilmeli
puly Kong res tassyk la mady. Tru meni◊
„sowuk urΔa” ber len li gi onu◊ içer ki
syÿasat çärelerini◊ täsirini, güÿçli garΔydaΔlary◊
bar wagtyn da pe se gaçyrdy.
EŸZEN HA UE RI÷
ÇEMELE≈MESI
Dw aÿt Eÿzen ha uer hö kü me ti◊
ygtyÿaryn da täze çe çe me leΔiΔ mak satna
masyn da kes git le nen häkim li gi we jogapkär
çi li gi sak lady, ÿö ne, Pre zi den ti◊
äh miÿe ti ni pe seltmäge çalyΔdy. Onu◊
bu çe me leΔme si „di na mi ki kon serwatiz
mi” ÿa-da „häzir ki za man res pub likaçylygy”
a◊ladÿardy. Bu bol sa onu◊
öz söz le ri bi len aÿdany◊da: „Pu la ge zek
ge len de – kon serwa tizm, yn sa na ge zek
ge len de – ge çi rim li lik di”. Bu ba bat da bir
tankytçy: „Eÿzen ha uer köp sanly mekdep
gur magy ta lap eder... ÿö ne o◊a pul
ber mez” diÿip ÿazdy.
Eÿzen ha ue ri◊ bü jetdäki ÿet mez çili
gi saz lap bil me gi onu◊ il kin ji artykmaçlygy
boldy. Ol döwlet ha ra jat laryny
azaldyp, salgyt lary pe sel dip, dol lary◊
gym matyny güÿç len dir mek çi bolÿardy.
Pu lu◊ hüm me ti ni◊ gaç magyny gö zeg çilik
astyn da sak la mak üçin, res pub li kaçylar
iΔsiz li gi◊ art magy bi len töwek gel lik
etmäge-de garΔy däl di ler. Ykdy sadyÿeti◊
ösüΔi ni gaty bir gol da maÿan lar so◊ky
se kiz ÿyly◊ için de ÿur du◊ üçün ji ykdysady
pe se gaç ma dan kö senÿän di gi ni
gör dü ler.
Eÿzen ha ue ri◊ do landyryjy lary esasy
ne bit ojak laryny◊ üs tün den gö zeg çi lik
hu kugyny Δtat la ra ber di we de mok ratlar
ener ge ti ka pu dagyny mil li leΔdir me gi
tek lip edÿärkäler, ol ener ge ti ka ba batda
hu susy te le ke çi li gi höwes len dir di.
Eÿzen ha ue ri◊ do landyryjy lary haÿsy bir
iΔe baΔla sa lar, olar te le ke çi li gi◊ bäh bitle
ri ni göz ö◊ün de tutÿardy lar.
Eÿzen ha ue ri◊ jemgyÿet de wajyplyk
meÿli häli-Δin di ka nuny taÿdan
pe ti ge ge tirÿär di, ÿö ne göwnün den turan
mak sat na many ge çir mek de we lin,
i◊◊än tu tanÿer li li gi ni gör kezÿär di. Ol
pre zi dent lik den gi den de, meΔhurlygyny
ÿi tir me dik az sanly pre zi dent le ri◊ hataryn
dady.
1950-N JI ŸYL LARY÷
ME DE NIŸE TI
1950-n ji ÿyl lar da ame ri kan
jemgyÿe ti ne he re ket edÿän däp le re kybap
bo lup ÿaΔa mak duÿgusy ara laΔdy.
≈ol däp le re eÿer mek ÿaΔla ra-da, ÿaΔy
du rugΔan adam la ra-da mah sus boldy.
Olary◊ bary to par laÿyn ka da eÿerÿär di ler

11-N JI BAP: URU≈DAN SO÷KY AME RI KA
we Δahsy aÿratynlyk laryny gör kezmäge
çalyΔmaÿardy lar. UruΔ wagtyn da önümçi
lik de aÿal lar er kek ler bi len de◊leΔi beren
bol sa lar-da, uruΔ gu ta ran dan so◊ra,
ÿe ri ne ÿe tirÿän iΔle ri ni◊ däp boÿun ça
bö lün me si basym di kel dil di. Er kek adam
ek leÿji, aÿal adam, hat da, iΔleÿän-de
bol sa, maΔga la daky we zi pe le ri ni berjy
edÿär di. Jemgyÿe ti öwre ni ji Dewid Rizmen
de◊deΔ jemgyÿet çi lik gat lak lary◊
sabyr-ta kat laryny◊ ze rurlygyny özü ni◊
täsir li „Ÿal◊yz mähel le” atly ki tabyn da
gi◊den öwren di. Ol bu täze jemgyÿe ti
„baΔga gö nük di ri len” diÿip at landyrdy
we Δeÿle jemgyÿet le ri◊ dur nuklylyga
we eÿer mek li ge alyp barÿandygyny
gol dady. Mu◊a dür li ne sil le ri◊ a◊y na
jemgyÿet çi lik edep-ek ramy◊ lenç edi len
ug runy guÿmakly ga te lewi de niÿe ÿardam
et di.
Ÿö ne ame ri kaly lary◊ hem me si Δeÿle
me de ni ka da la ra eÿe rip dur mady. „Urulan
ne sil” atly gu ra many◊ ag za lary bo lan
birnäçe ÿazyjy lar adaty gym matlyk la ra
garΔy çykyΔ et di ler. Er kin li gi we ruhylygy
nyg tap, olar duÿgyny◊ paÿhas dan,
gün do gary◊ syrly ynanç laryny◊ gün batary◊
eda ra laΔan di nin den ÿo karydygy na
ynanÿandyk laryny beÿan et di ler. „Urulan
ne si li◊” ÿazyjy lary hor mat goÿma ga
bo lan ga raÿyΔla ra garΔy çyk mak we mede
niÿe ti◊ beÿle ki ta rap lary na tis gin di ri ji
täsir et mek üçin köp iΔ et di ler.
Olar öz çe per eser le rin de azatlyk
ba ra daky öz le ri ni◊ düΔün je le ri ni beÿan
et di ler. My sal üçin, Jek Ke ru ak i◊◊än
geç gin li bo lan „Ÿol da” atly he kaÿasyny
75 metr lik düÿr lenÿän kagy za çap et dirdi.
Dyngy bel gi le ri◊ düz gün le ri ni◊ berjaÿ
edil me dik we ab zassyz ÿazy lan bu
ki tap dur muΔy◊ „Δert le ri” bi len bagly
bol madyk azatlygy wasp edÿär. ≈ahyr
Al len Gins berg „I◊◊il di” po emasy bilen
Δöh rat landy, po ema häzir ki za man
parhsyz, maΔyn laΔan siwi li za siÿany paΔ
et di. Ÿa ra maz maz muny üçin po li siÿa
bu po emany◊ çap dan çy kan laryny ÿygnan
ha latyn da, awtor nägi le lik bil di rip,
kazyÿe te ÿüz tutdy we dawa da utdy.
Ony mil le tem gol dady.
Sa zan da lar we su rat keΔler-de gozga
la◊a goΔuldy lar. Ten ne si Δtatyny◊
aÿdymçysy Elwis Pres li rok-n-rol
ähe◊indäki aÿdym lary aÿtdy. Ör dek
guÿrugy na me◊zeΔ saçy we bykynlaryny◊
tit ret me si bi len, ol edep li ameri
kaly lary haÿran et di. Üs te si ne, Elwis
we beÿle ki rok-n-rol aÿdymçy laryny◊
akÿagyz di◊leÿji le re ga raÿagyz lary◊
aÿdym-sazly çykyΔyny gör kez di ler. Bu
bolsa amerikan medeniÿetine garaÿagyzlary◊
aÿdym-saz laryny◊ ara laΔmagyny◊
ösÿändigini subut etdi. Jäkson Pollak ÿaly
su rat keΔler su rat çek mek üçin üç aÿakly
tek je le ri aÿyrdy lar we po lot na lary◊ uly
bö lek le ri ni ÿe re ÿazyp, o◊a su rat laryny
açyk re◊k ler, çäge we beÿle ki ma te ri allar
bilen çekdiler. Bu sungat iΔgärlerini◊
barysyny◊ her bi ri özü çe 60-njy ÿyl lary◊
jemgyÿetçilik öwrüliΔigini taÿÿarlady, ol
öwrü liΔik bol sa olary◊ göz ö◊ü ne ge tiriΔin
den has gi◊ we çu◊◊ur boldy.
RAŸAT HU KUGY
UG RU N DA K Y H ER E K E T I ÷
BA≈LANMAGY
UruΔ ÿyl laryn dan so◊ra ga raÿagyz
amerikalylary◊ iΔje◊ligi ÿokarlandy. UruΔ
wagtyn da olar harby gul luk da we önümçilikde
jyns kemsitmelerine sezewar boldu
lar we gir de ji le ri çäk len di ril di. Mil lionlarça
afro-amerikaly mülklerini taΔlap,
gowy iΔ tap mak üçin de mir gazyk Δtatlary◊
Δäher le rindäki hyryn-dykyn kül beler
de gözgyny ÿaΔaÿΔa kaÿyl boldy.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
GoΔun gul lugyn dan ge len ga raÿagyzlary◊
„ikin ji de re je li” raÿat bo lup ga laslary
gel meÿär di, ga raÿagyz ilaty◊ beÿleki
we kil le ri bol sa öz le ri ni◊ akÿagyz lar
bi len de◊ hu kukly bol maly wagty◊ gelen
di gi ni aÿdÿardy lar.
Bu 1947-n ji ÿyl da, af ro-a me ri kan Jeki
Ro bin son beÿs boly◊ re◊k li çyzygyny
böwsüp, uly beÿs bol bir leΔi gin de oÿnap
baΔlan da, jyns pa razlyk päs gel çi lik mese
le si ÿü ze çykdy. Ol „Bruk lin do jers”
klu bun da häli-Δin di öz bäs deΔle ri we
to par daΔlary bi len bu me se le ba batda
çaknyΔmaly bolÿardy. Ÿö ne, bi rinji
oÿun daky ajaÿyp üs tün lik onu◊ ÿagdaÿyny
ber kit di, Δon dan so◊ beÿle ki
ga raÿagyz sportçy la ra-da ÿol açyldy we
olary◊ sport bir leΔik le rindäki de re je sini
galdyrdy. Bu ÿag daÿ af ro-a me ri kan
sportçy lary na çäk len di ri len sport birleΔme
le ri ne geçmäge-de hu kuk ber di.
Döwle ti◊ res mi adam lary we beÿle ki
ame ri kaly lar „sowuk uruΔ” syÿa saty bi len
jyns pa razlyk me se le le ri ni◊ arasyn daky
ara bag lanyΔygy gö ren le rin den so◊ra,
ga raÿagyz lary◊ ta lap lary na uly duÿgudaΔlyk
bi len ga ra ma ga baΔlady lar. Er kin
dünÿäni◊ baΔtu tany hök mün de Bir leΔen
≈tat lar Af ri ka dan we Aziÿa dan gol daw
göz le di ler, ÿö ne öz ÿurt laryn daky jynsy
kem sit me ler, ola ra ÿer Δaryny◊ beÿle ki
ÿer le rin de dost lukly gat naΔyk lary ÿo la
goÿma ga päs gel ber di.
Pre zi dent Gar ri Tru men raÿat hukugy
ug run daky he re ke ti gol daÿardy.
Ol jemgyÿet çi lik taÿdan bol ma sa-da,
syÿasy de◊lik pi ki ri ne ynanÿardy we garaÿagyz
saÿlawçy lary◊ ses le ri ni◊ ösÿän
ze rurlygy na düΔünÿär di. 1946-njy ÿyl da
he ni ze çen li Ame ri kany◊ gü nor tasyn da
dowam edip ge len öz baΔdak je za landyrmak
we beÿle ki to par laÿyn wagΔyçylyklar
ba ra da Gar ri Tru men bi len de, ol raÿat
hu kuk lary boÿun ça iΔ to paryny dö ret di
we o◊a jyns pa razçylyk we di ni esasda
sü tem le ri◊ dö re me gi ni◊ sebäp le ri ni
der◊e me gi tabΔyrdy. IΔ to paryny◊ bir
ÿyl dan so◊ çap edi len ha sa batyn da garaÿagyz
lary◊ de◊hu kukly däl di gi res mi
de lil ler bi len tassyk landy. Ol ha sa batda
fe de ral hö kü me ti◊ Ame ri kany◊ äh li
raÿatyny ke pil len di ri len hu kuk lar bi len
üp jün et me li di gi nyg taldy.
Tru men mu◊a 10 bö lüm den ybarat
Raÿat hu kuk laryny go ra mak ba radaky
mak sat na ma bi len jo gap be rip, ony
Kong re si◊ tassyk la magy na ug ratdy. Günor
taly de mok rat lar öz iΔle ri ni◊ garΔysyna
gö reΔi◊ güÿç len di ri len di gi üçin öç
alyp, 1948-n ji ÿyl da par tiÿa dan çykyp
gi den le rin de, Tru men fe de ral gul luk da
we ÿa ragly güÿç ler de hu kuk kem sit mele
ri ni ga da gan edÿän per man çy kardy.
Ol, Δeÿle-de, ga raÿagyz lary◊ harby
gul lukçy laryny◊ aÿry tu tul magyny◊
bes edil me gi ba ra daky me selä ga ramak
boÿun ça iΔ to paryny düz di. So◊ky
harby çäk len dir me ler Ko reÿa daky uruΔ
wagtyn da ÿatyrylypdy.
Gü nor ta da ga raÿagyz ame ri kaly lary◊
hiç hi li raÿat we syÿasy hu kuk lary ÿokdy.
Ikin ji Ja han urΔuny◊ front laryn da 1 milli
on dan-da köp ga raÿagyz es ger söweΔdi,
Δeÿle-de bol sa, uruΔdan so◊ra-da gü nortaly
ga raÿagyz lary◊ saÿlaw hu kuk lary
ÿokdy. Saÿlawçy lary◊ sa nawy na öz atlaryny
gi rizmäge sy nanyΔan ga raÿagyzlary
sü dürläp çy karÿardy lar, ÿençÿär diler,
iΔden kowÿardy lar. Olar karz al mak
müm kin çi li gin den mah rum edilÿär di ler
ÿa-da as la otu ran ÿer le rin den gö çü ri lip
goÿbe rilÿär di ler. Öz baΔdak je za landyrmak
düz gü ni he niz-de ga bat gelÿär di,
Jim Kro u◊ ka nun lary bol sa Δäher ÿol
ara gat naΔygyn da, ot lu lar da, myh man hana
lar da, res to ran lar da, ke sel ha na lar da,
me de ni-köp çü lik jaÿlaryn da we iΔ ÿer lerin
de jynsy kem sit me le ri ta lap edÿär di.

11-N JI BAP: URU≈DAN SO÷KY AME RI KA
AŸRA TU TUL MA LARY÷
ŸOK EDILMEGI
Ga raÿagyz lar ö◊de baryjylygy öz elle
ri ne aldy lar. Ga raÿagyz ilaty◊ ösüΔi ne
Mil li he maÿat as so si asiÿasy 1896-njy
ÿyl da Ples si Fer gu sony◊ kazyÿet iΔi ni◊
esasyn da dö re di lip, „Akÿagyz we garaÿagyz
mek dep okuwçy laryny◊ okuw
Δert le ri „aÿratyn, em ma de◊ hu kukly”
bol sa, ka nu na laÿyk gelÿär” diÿen kanuny
tagly maty ÿatyr magy ka rar et di.
Bu per man on lar ça ÿyl lap gü nor ta da
Δert le ri◊ seÿrek eger-de ol aslyn da bar
bol sa, de◊ sak lanÿan ÿer le rin de aÿra tutma
ga berk çäre gör mek üçin ulanyldy.
Ÿo kary kazyÿet 1954-n ji ÿyl da Plessi
ni aÿryp, Eÿzen ha ue ri◊ bel le me ginde
baΔlyklyk edi len de, ga raÿagyz lar öz
mak sat laryny◊ bi ri ne ÿet di ler, BaΔ adalatçy
Örl Wor ren Bra uny◊ ma garyf ministr
li gi ni◊ garΔysy na iΔi boÿun ça ka rar
çy kardy. Kazyÿet ag za lary: „Aÿratyn
Δert ler iΔ ÿü zün de de◊ däl” diÿip, biragyz
dan ka ra ra gel di ler we „aÿratyn,
em ma de◊lik ÿag daÿda” diÿen taglymaty◊
mun dan beÿläk döwlet mek deple
rin de ulanyl maly däl di gi ba bat da perman
çy kardy lar. Bir ÿyl dan so◊ Ÿo kary
kazyÿet ÿer li mek dep ÿol baΔçy laryn dan
öz ka raryny „i◊ ÿo kary tiz lik de” ber jaÿ
et mek le ri ni ta lap et di.
Eÿzen ha uer gü nor tany◊ ze ruryÿet leri
ne we is leg le ri ne hoΔniÿet li lik bi len sere
dip, öz ge riΔle re ga bat ge len di gi ne gara
maz dan, ka nuny gol da mak üçin wagt
ÿi tirmän iΔe gi riΔdi we fe de ral paÿtagt
WaΔing ton Δähe rindäki mek dep le ri ni◊
aÿra tut ma lary ba ra da per man çy kardy.
Ol per many◊ esasyn da fe de ral paÿtagty◊
mek dep le ri ni◊ bü tin ÿur da nus ga bolmalydygyny
buÿruk ber di hem-de urdu◊
äh li ÿe rin de-de jyns kem sit me si ni◊
ÿatyryl magyny berk gö zeg çi lik et di.
Onu◊ pre zi dent lik eden döwrün de
i◊ uly dawa 1957-n ji ÿyl da Ar kan zas
Δtatyny◊ Litl-Rok Δähe rin de tu taΔdy. Gönü
den-gö ni aÿra tut ma meÿil na masyny
ama la aΔyr mak bi len bag lanyΔyklylyk da
akÿagyz lary◊ okaÿan or ta mek de bi ne 9
sany ga raÿagyz okuwçyny◊ ka bul edilen
di gi üçin, Δtaty◊ gu ber na tory baΔagaÿlyk
tu ruzÿar. Onu◊ buÿrugy boÿunça
Ar kan zasy◊ mil li gwar diÿaçy lary ol
ga raÿagyz okuwçy lary yzy na gaÿtarÿar.
Fe de ral kazyÿe ti◊ ka rary bi len goΔun
goÿbe ri len den so◊, okuwçy lar mek de be
gelÿär ler, em ma ÿyg na nan mähel le olary
mas ga ra laÿjy gal ma gal bi len garΔy laÿar.
Tiz wagt dan bol sa olary◊ ga har-ga zaby
güÿç lenÿär we okuwçy lar ÿe ne-de mekdep
den git me li bolÿar lar.
≈on dan so◊ Eÿzen ha uer ÿer li mil li
gwar diÿany fe de ral ser ker de li gi ne tabyn
et mek we ony Litl-Ro ka gaÿtaryp ge tirmek
ba ra da gör kez me ber di. Ol bu iΔi
örän göwün siz lik bi len ber jaÿ et di, sebäbi
Raÿatlyk urΔun dan bäri fe de ral goΔun
ga raÿagyz lary◊ hu kugyny go ra mak üçin
ulanyl mandy, ÿö ne on dan baΔga çy kalgany◊
ÿok dugy na-da düΔünÿär di. ≈eÿlelik-de,
aÿra tut ma es ger le ri◊ synp otaglaryn
dan baΔlandy, olar ka nuny◊ ber jaÿ
edi liΔi ne gö zeg çi lik edÿär di ler.
Raÿat hu kugy ug run daky he re ket de
baΔga bir bel li wa ka Ala ba ma Δtatyny◊
Mont go me ri Δähe rin de boldy. 42 ÿaΔly
ga raÿagyz aÿal, hünäri boÿun ça ti kinçi,
Δol bir wagt da Mil li As so si asiÿany◊
ÿer li bö lü mi ni◊ sek re tary bo lup iΔleÿän
Ro za Parks, ga raÿagyz lar üçin Δäher
ÿol ara gat naΔygyn dan peÿda lan magy◊
düz gü ni ni bo zup, di◊e akÿagyz lar üçin
niÿet le nen awto busy◊ ö◊ki bö lü mindäki
orun da oturÿar. Ga raÿagyz lar üçin niÿetle
nen yzky bö lümdäki orun la ra geç mek
ta lap edi len de, ol gu lak as maÿar we Δondan
so◊ ony aÿra tut ma ba ra daky kanuny
bo zandygy üçin, po li siÿa tus sag
edÿär. ≈eÿle ÿag daÿa ga raΔyp ÿö ren ga-

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
raÿagyz lary◊ baΔtu tan lary awto bus ÿollaryn
daky ul gam da kem si dilmä garΔy
gö reΔ gu raÿar lar. Ga raÿagyz lary◊ di ni
ru hanysy ge lip ço kunÿan ga raÿagyz lar
bi len duΔuΔÿan bap tist but ha nasyny◊ ruhanysy
Mar tin Lu ter King, Ki çi olary◊
nägi le lik le ri ni◊ jarçysy boldy. Ol: „Özle
ri ni◊ äs ge ril mez li gin den we ga zaply
ur gu la ra sadyklyk bi len çy dap ÿör me gi◊
adam lary◊ deg nasy na deg jek wagty-da
ge lip ÿe ter” diÿdi. Kin gi tus sag edÿärler
we ol tus sag edil me le re birnäçe sapar
du çar bolÿar, ÿö ne Mont go me ri◊
ga raÿagyz ilaty kem si dilmä garΔy gö reΔi
gol da magy dowam et dir di. Ne ti je de,
awto bus eÿe le ri ni◊ gir de ji le ri 65% pesel
di. Bir ÿyl dan so◊, AB≈-ny◊ Ÿo kary
kazyÿe ti: „Awto bus ÿol laryn da, Δeÿle-de
mek dep ler de aÿra tut ma bi ka nun” diÿip,
yk rar eden den so◊, kem si dilmä garΔy
gö reΔ bes edil di. Ga raÿagyz lary◊ raÿat
hu kuk lary ug run daky he re ke ti i◊◊än
mö hüm ÿe◊iΔ ga zandy we Mar tin Lu ter
King, Ki çi ÿaly täsir li, akylly we di lewar
baΔtu tanyny tapdy.
Ga raÿagyz ame ri kaly lar, Δeÿle-de
akÿagyz lar bi len de◊ ses ber mek hukugyny
ga zandy lar. Dog rusy, Kons titu
siÿany◊ 15-n ji dü ze diΔi Δeÿle hu kugy
göz ö◊ün de tu tan-da bol sa, Δtat lary◊
kö pü sin de saÿlawçy la ra salgyt gi ri zip
ÿa-da sowatlylygy ta lap edip, on dan
sowlup geçÿär di ler. Eÿzen ha uer we Senat
da köp çü li gi◊ baΔtu tany Lin don Jonson
iki si ses ber mek hu kugyny Kong resi◊
ke pil len dir me gi üçin ta gal la laryny
bir leΔdir di ler. 1957-n ji ÿyly◊ raÿat hukuk
lary ba ra daky ka nuny – Raÿatlyk
urΔy gu ta ran dan so◊, 92 ÿyly◊ için de
Δeÿle çäre ö◊e ädi len ädim boldy, sebäbi
ol ga raÿagyz raÿat la ra ses bermäge
päs gel ber jek bolÿan lary◊ ö◊ü ni al maga
fe de ral häki miÿet le re ygtyÿar ber di.
Ka nun he miΔe ber jaÿ edil meÿär di we
1960-njy ÿyl da ka nun bo zu landygy üçin
jo gapkär çi lik çäre le ri ÿo kar landyryldy.
Ÿö ne täze ka nun-da fe de ral häkim le ri
ga raÿagyz saÿlawçy lary ha sa ba al ma ga
borçly et me di.
Ga raÿagyz lary◊ raÿat hu kuk lary ugrun
daky he re ke ti öz güÿç le ri ne bar ha
köp daÿanyp baΔlady. AB≈-ny◊ Ÿo kary
kazyÿe tindäki we olary◊ Kong resdäki
ta rap dar lary 1960-njy ÿyl lar da bu he reke
ti◊ has ÿo kary gö te ril me gi ne ÿar dam
et di ler. 9

CHAPTER
12-N JI
BAP
ÖZ GE RI≈LIK
EŸŸAMY
Ast ro nawt Aÿy◊ üs tün de,
1969-njy ÿyly◊ iÿul aÿyny◊
20-si.

12-N JI BAP: ÖZ GE RI≈LIK EŸŸAMY
„Men ajaÿyp günleri◊ birinde jorjiÿany◊
al-elvan baÿyrlaryny◊ üstünde
ö◊ki gul lary◊ ogul laryny◊ we ö◊ki
gul eÿe le ri ni◊ ogul laryny◊ bir
saçagy◊ baΔynda doganlarça
jem len me gi ni ar zuw edÿärin”
Mar tin Lu ter King, Ki çi 1963-n ji ÿyl
1960-njy ÿy la çen li ame ri kan jemgyÿetin
de döwlet ägirt uly or na eÿe bo lup
baΔlady. 1930-njy ÿyl lar da Ak Tam
ka nuny baΔlangyç bi len çykyΔ et di we
„Beÿik çök gün lik” ur gu laryny ÿumΔatmak
üçin, Kong res bi len ysnyΔykly iΔledi.
Dur muΔy◊ mö hüm ugur laryny alyp
bar mak üçin täze döwlet eda ra lary we
pu dak laÿyn do landyryΔ eda ra lary dö redilÿär
di. Ikin ji Ja han urΔy ÿyl lary için de
fe de ral gul lukçy lary◊ sany 1 mil li on dan
3,8 mil li ona çen li artdy, 50-n ji ÿyl lar da
ol 2,5 mil li ona çen li ka daly ÿag daÿa geti
ril di. 1929-njy ÿyl da 3,1 mil li ard dol lara
ÿe ten fe de ral ha ra jat lar 1953-n ji ÿyl da
75 mil li ard boldy, 60-njy ÿyl lar da bol sa
150 mil li ard dan-da geç di.
Hat da, ösüΔi◊ çäk le ri ne dür li-dürli
düΔünÿän-de bol sa lar, ame ri kaly lary◊
kö pü si döwle ti◊ or nuny◊ ös me gi ne o◊yn
ga raÿardy lar. De mok rat lar döwlet mümkin
çi lik le ri ni ykdy sadyÿe ti◊ me se le le ri ni
çöz mek hem dur muΔ dur nuklylygy üçin
peÿda lan mak ug run da çykyΔ edÿär di ler,
bi lim, saglygy go raÿyΔ we dur muΔ ha jatlary
üçin fe de ral çyk dajy lary artdyr maga
çalyΔÿardy lar, res pub li kaçy lar bol sa
esasy me se le le ri çöz mek de hö kü me ti◊
jo gapkär çi li gi ni yk rar edip, çyk dajy lary
azalt ma ga we adam lary◊ Δahsy gö rel desi
ni er ki ne goÿbermäge çalyΔÿardy lar.
KENNEDI WE TÄZE
SEPGITLER
De mok ra tik par tiÿa dan pre zi dent lige
da laΔgär Ken ne di 1960-njy ÿyl daky
saÿlawlar da ÿe◊ip, AB≈-ny◊ taryhynda
i◊ ÿaΔ pre zi dent boldy. Ol Δon da 43
ÿaΔyn dady. Bäs deΔi Ri çard Nik son bi len
bo lan te le çe kiΔme de ol iΔewür, di lewar
hem gu jur-gaÿratly adamy◊ häsiÿet le ri ni
gör kez di. Saÿlaw möwsü mi ni◊ gi diΔinde
Ken ne di: „Täze onÿyllyk da ok gunly
ö◊e gi diΔlik ze rur, sebäbi is le sek-is le mesek,
täze sep git ler gel di” diÿip aÿdÿardy.
Özü ni◊ pre zi dent lik we zi pe si ne gi riΔ ilkin
ji sö zü ni ol: „Ÿur du◊ näme be rip bilje
gi ba ra da däl-de, özü◊i zi◊ ÿur da näme
be rip bil je gi◊iz ba ra da pi kir edi◊!” diÿen
çagyryΔ bi len ta mam lady. Pre zi dent lik
eden gys ga döwrü ni◊ tu tuΔ dowamynda,
Ken ne di ni◊ my la katlylygy, pa rasatlylygy
we ge liΔik li daΔ keΔbi aÿratyn

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
ut gaΔyp, onu◊ meΔhurlygyny sak laÿyan
güÿje öwrül di we täze dö reÿän syÿasatçy
lary◊ tu tuΔ bir nes li ne täsir et di.
Ame ri kaly lary◊ äh li si ni◊ ykdy sady
bäh bit ler den öz paÿyny al magy üçin
Δert le ri dö ret mek mak sady bi len Kenne
di ni◊ aÿgytly ö◊e çy kasy gelÿär di,
ÿö ne saÿlawda ses le ri◊ sähel çe artykmaçlygyny
ga zan magy onu◊ man datyny
çäk len dir di. De mok rat lary◊ Kong re si◊
iki pa la tasyn da hem artyk maçlyk et megi
de-de, kon serwa tiw meÿil li gü nor talylar
onu◊ bi lim ul gamy na fe de ral kö me gi
artdyr mak, garry lary saglyk ätiÿaçlygy
üp jin et mek we ≈äher le ri◊ me se le le ri
boÿun ça mi nistr li gi dö ret mek ba ra daky
meÿil na ma lary na garΔylyk gör kezÿärdi
ler. ≈o◊a görä-de, Ken ne di alyp ba ran
syÿa sat lary ba ra da näçe köp gür rü◊ et sede,
olary◊ dur muΔa ge çi ri liΔi çäk li di.
Il kin ji no bat daky mö hüm we zi pe leri◊
bi ri hem bi ri ykdy sady taÿdan pe se
gaçyΔy tog tat mak dan we ösüΔe täze den
gol daw ber mek den yba ratdy. Ÿö ne,
1962-n ji ÿyl da, Ken ne di gör nük li iΔewür
ynamyny ÿi tir di çün ki onu◊ ad mi nist rasiÿasy
po lady◊ ba hasyny aΔa ÿo kary hasap,
ony ar zan lat ma ga çalyΔdy. Ol özüni◊
ö◊de goÿan mak sadyny amal et se-de,
güÿç li gol dawdan mah rum boldy. Ma ya
goÿumyny ös dür mek we ykdy sadyÿeti
höwes len dir mek üçin salgyt lary peselt
mek ba ra daky ka nuny Kong res den
ge çirmäge sy nanyΔan da, Ken ne di konserwa
tiw op po zi siÿa bü jet ÿet mez çi li gini
dö redÿän ka nuny ka bul etmäge on da
hiç hi li umyt goÿmady.
Ken ne di ni◊ pre zi dent li gi ni◊, umuman,
ka nun lary iΔläp düz mek we ka bul
et mek nuk daÿna zar dan bi ti ren iΔle ri juda
gowΔakdy. Pre zi dent raÿat hu kuk lary
ug run da gö reΔÿän gör nük li adam lar bilen
duΔuΔyk lar ge çi ren hem bol sa, prezi
dent li gi ni◊ ahyry na çen li raÿat hu kuklary
ug run daky he re ke di◊ mak sat laryny
do lulygy na ka bul et me di. Ol bi lim we
aΔa gar ran la ra luk mançylyk kö me gi
ba bat daky öz syÿa satyny-da dur muΔa
ge çi rip bil me di. Ol di◊e pes iΔ hakyny
sähel çe artdyr magy ga zanyp bil di. Her
ni çik hem bol sa, ol älem bar lag laryny
ge çirmäge we ösüp barÿan ÿurt la ra zerur
kö me gi ber mek mak sady bi len ameri
kaly lary daΔary ÿurt la ra ug rat mak üçin
Pa ra hatçylyk Kor pusyny esas landyr maga
se riΔde be ril me gi ni ga zandy. Em ma
ol 1963-n ji ÿyly◊ 22-n ji noÿabryn da Tehas
Δtatyny◊ Dal las Δähe ri ne sa pa ra giden
wagtyn da açyk maΔyn da barÿar ka
öl dü ril di. Bu edil ö◊ki ne sil üçin Franklin
Ruzwel ti◊ ölü mi ni◊ bolΔy ÿaly, Δol
döwrü◊ nes li üçin-de i◊◊än has ratly we
agyr ölüm boldy.
≈ol ÿyl lary◊ wa ka lary na gaÿta dan
na zar sa lany◊da, Ken ne di ni◊ li be ral
pre zi dent hök mün de ab raÿyny◊ ÿö reden
syÿa sat laryny◊ dur muΔa ge çip-geçmez
li me gin den däl-de, eÿsem onu◊ iΔe
çe me leΔin den we ide al laryn dan ge lip
çykÿändygyny gör mek bolÿyar. ≈eÿle
hem Ken ne di özi ara dan çy kan dan so◊
ama la aΔyry lan öz ge riΔlik le ri◊ ar kasynda
du ran li be ral güÿç ha sap lanÿar sebäbi
1964–1966-njy ÿyl lar da onu◊ pre zi dentli
gi ni◊ so◊ky ÿylyn da mak sat edi nen
we zi pe le ri ama la aΔyryldy.
LIN DON JON SONY÷
„BEŸIK JEMGYŸE TI”
Te hasly Lin don Jon son, se na gat köpçü
li gi ni◊ baΔtu tany, edil Ken ne di ÿaly
ez ber bol ma sa-da, has ne ti je li syÿa satçy
bo lup çykdy. Onu◊ bu artyk maçlygy
en tek wi se-p re zi dent bol man ka, mälim
boldy. Kong res de Jon son iΔi so◊u na
çen li alyp çyk mak da ab raÿ-Δöh rat gazandy,
ol haÿyΔ edip, öwüp we hat da
haÿbat atyp, öz mak sady na ÿetÿär di.
Ken ne di ni◊ or nuny eÿeläp, ol Bir leΔen
≈tat lar da garyply ga garΔy gö reΔme gi
niÿet edin di we her bir ame ri kaly „gül-

12-N JI BAP: ÖZ GE RI≈LIK EŸŸAMY
läp ösüΔli gi◊” miwe sin den peÿda lanyp
bi ler ÿaly et mek is le di.
Döwle ti do landyrylyΔyny ele al mak
bi len Jon son özün den ö◊ki pre zi den ti◊
baΔlan çäre le ri ni dur muΔa ge çirmäge
hy juw bi len ÿapyΔdy. Ol salgyt lary peseltmäge
we raÿat hu kuk laryny üp jün
etmäge il kin ji de re je li äh miÿet ber di.
Özü ni◊ ynandyr ma ga bo lan ukybyndan
baΔarnykly peÿda lanyp we merhum
Pre zi den te sar pa goÿÿan ka nun
çy karyjy lary◊ duÿgy-düΔün je le ri ne bil
bag lap, Jon son 1964-n ji ÿyl da Ken nedi
ta rapyn dan gi ri zi len Raÿat hu kuklary
ba ra daky ka nuny◊ Kong res de kabul
edil me gi ni ga zandy. Bu Gü nor tany◊
täze den gu rul magyn dan so◊ ge çen
wagty◊ için de i◊ kämil ka nun bo lupdy.
Jon son so◊ra beÿle ki me se le ler bi len
meΔgul landy. 1964-n ji ÿyly◊ ba haryn da
„Beÿik Jemgyÿet” ba ra daky öz mak satna
masyny yg lan et di we bu adal ga Δol
ÿylky bo lan pre zi dent saÿlawlaryn da
kon serwa tiw res pub li kaçy Bar ri Gol duoter
den üs tün çy kanyn dan so◊, has uly
äh miÿe te eÿe boldy.
Ykdy sadyÿet ba batyn da Jon so na
salgyt lary pe selt mek baΔartdy we Kenne
di ni◊ bellän garypçyly ga garΔy gö reΔ
mak sat na masyny dur muΔa ge çirmäge
gi riΔdi. Ol „Bi zi◊ eda ra ediΔ diwanymyz
häzir ki pur sat dan baΔlap, Ame rika
da garyply ga garΔy barlyΔyksyz göreΔi
yg lan et di” diÿip aÿtdy. Ykdy sady
müm kin çi lik ler mü dir li gi garyp la ra
hünär öwret mek bi len meΔgul landy we
„jemgyÿet çi lik he re ke ti” bi len olary
ÿaΔaÿyΔ jaÿ, saglygy go raÿyΔ we bi lim
boÿun ça döwlet mak sat na masyny iΔläp
düzmäge gat naΔdyr mak üçin, ÿaΔaÿan
ÿer le rin de olary◊ arasyn da iΔ ge çirÿär di.
So◊ra ge zek „Me di ke ar” – aΔa garran
lary luk mançylyk taÿdan ätiÿaçlandyr
mak mak satn masyny we „Me dikeÿd”
garyp la ra luk mançylyk kö me gi ni
ber mek mak sat na masyny iΔläp düz di.
Ÿig ri mi ÿyl on dan ozal Δo nu◊ ÿaly tasla
ma Tru men ta rapyn dan hö dür le nip di,
ÿö ne Kong res den geçmän di, Jon so na
we li ony ama la aΔyr mak baΔartdy.
Or ta mek dep le re döwlet kö me gi ni
gi◊elt mek boÿun ça onu◊ he re ket le ride
örän Δowly boldy, ony-da Ken ne di
ama la aΔyr ma ga jan edip di. Pes gir de ji li
maΔga la lary◊ mek dep ÿaΔly ça ga laryny◊
sany na laÿyklyk da fe de ral bü jet den Δtatla
ra se riΔde bö lü nip be ril di, özi-de döwlet
mek dep le ri-de, hu susy mek dep ler-de
ma liÿe leΔdi rilmäge de giΔli di ler.
„Beÿik Jemgyÿe ti” dö ret mek maksat
na masy Δu nu◊ bi len çäk len me di.
ŸaΔaÿyΔ jaÿ ba ra daky ka nun garyp la ra
ÿaΔaÿyΔ jaÿy ki reÿne alan lary üçin kömek
pu luny tö le me gi göz ö◊ün de tutdy
we ŸaΔaÿyΔ jaÿ gur luΔygy hem Δäher le ri
ös dür mek de par ta men ti dö re dil di. 1924-
n ji ÿyly◊ ka nunyny◊ gö çüp gelÿän le ri
çäk len dir mek ba ra daky kem si di ji düzgü
ni ÿatyryldy. Alym la ra we sun gat
iΔgär le ri ne-de bü jet den kö mek bö lü nip
be ril di.
Jon sony◊ eda ra ediΔ diwany ÿol here
ke ti ni◊ howp suzlygyny ÿo kar landyrmak
boÿun ça-da en çe me çäre le ri ka bul
et di. ŸaΔ hu kukçy, lob bist le ri◊ Kongresdäki
mas la hatçysy Ralf Neÿder bu
tas la many◊ peÿdalydygy na kong resmen
le ri ynandyrdy. Ol özü ni◊ „Is lendik
tiz lik de howply: ame ri kan awtomo
bi li ni◊ dü zü mü ni◊ kem çi lik le ri” atly
ki tabyn da (1965) AB≈-da ön dü ri len
ulag lary◊ köp kysym lary haÿal sür len
ha latyn da-da heläk çi li ge uç rap, adamlary◊
gur ban bol magy na ge ti rip bil jekdi
gi ni su but et di. Awto mo bil ÿa saÿjylar
daΔyny◊ owa danlygy na kowa laΔyp,
ulag ulanylyΔyny◊ howp suzlygyny

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
unudypdyr lar. Neÿder Δeÿle heläk çi likle
re uç raÿan Δowsuz kysym lary bi rinbi
rin sa nap geçÿär. 1966-njy ÿyl da Jonson
awto mo bil ulagy ba ra da iki ka nun
tas la masyny tassyk lady. ≈tat lar we ÿer li
häki miÿet gu ra ma lary ÿol he re ke ti ni◊
howp suzlyk mak sat na masyny iΔläp düzmek
üçin se riΔde aldy lar, Δeÿle-de awtomo
bil ler we olary◊ ti gir le ri üçin howpsuzlygy◊
döwlet stan darty gi ri zil di.
„Beÿik jemgyÿet” mak sat na masy kanun
çy kar mak ba batyn da „täze çe çe meleΔme
den” so◊ky i◊◊än uly ö◊e gi diΔlik ler
döwri boldy. Em ma Jon sony◊ eda ra ediΔ
diwanyny◊ mak sat na masyny◊ jemgyÿet
gol dawy eÿÿäm 1966-njy ÿyl da gowΔap
baΔla magy bi raz göwnü geç gin lik dö retdi;
tankytçy lar olary „howul-ha raçylyk”
we ne ti je siz diÿip ha sap lady lar, olar dan
bi ri bol sa: „AB≈-ny◊ döwlet diwany
özü ni◊ güÿji ÿa-da täsi ri bi len däl-de,
be lent li gi bi len ta pawut lanÿar” diÿip
bel le di.
KU BA ZE RARLY
AGZALALYK
60–70-n ji ÿyl lar da AB≈ kom munis
tik döwlet ler bi len ÿi ti dartgynlylygy◊
gy sajyn da galdy. ≈ol döwrü◊ ame rikaly
syÿasy iΔgär le ri pa ra hatçylygy di◊e
„sowuk urΔa” daÿanyl magyn da görÿärdi
ler we bo lup biläÿjek howpu◊ ö◊ün de
dur magy◊ täri ni göz leÿär di ler. Ken ne dini◊
pre zi dent lik eden ÿyl laryn da Ku ba
Δeÿle „gö reΔ meÿdany” boldy.
AB≈ bi len Ku bany◊ gat naΔygy,
1959-njy ÿyl da Fi del Kast ro öwrü liΔik
güÿç le ri bi len häki miÿe ti eÿelän den so◊,
has dartgynly geç di. AB≈ Ken ne di ni◊
Ak Ta ma gel me zi ni◊ ö◊ ÿanyn da onu◊
düz gü ni bi len dip lo ma tik gat naΔyk lary
kes di we Mer ke zi a◊tawçylyk mü dirli
gi Ku ba dan gö çüp ge len le re harby
tälim bermäge gi riΔdi, bu ku baly lar ada
düΔme li di ler we ol ÿer de goz ga la◊ turuz
malydy lar. 1961-n ji ÿyly◊ ba haryn da
Ko çi nos aÿlagyny◊ se bi tin de edi len bu
sy nanyΔyk, olary◊ der bi-dagyn edil megi
bi len gu tardy. Eÿzen ha uer döwrün de
meÿil leΔdi ri len bu et miΔi ma kul lan Kenne
di bu mas ga raçylykly Δowsuzlygy◊
jo gapkär çi li gi ni öz üs tü ne aldy.
Dö kü len ab raÿyny di kelt mek üçin,
Ken ne di so◊ky ÿyl Sowet Soÿuzyny◊
ÿad ro ra ke ta laryny Ku ba da giz lin ÿerleΔdirÿän
di gi ni eΔi den wagtyn da berk
durdy. AB≈-ny◊ Pre zi den ti ol ÿe re täze
ra ke ta lary◊ ge ti ril me gi ni◊ ö◊ü ni al mak
üçin, Ku bany de◊iz den ga ba mak täri ni
ulandy we SSSR-den öz ra ke ta laryny ol
ÿer den çy kar magyny res mi taÿdan ta lap
et di. Dünÿä ÿad ro urΔuny◊ bo sa gasyna
gel di. Birnäçe howsa laly gün den so◊
sowet ÿol baΔçy lary eg liΔik et di. Ken nedi
ni◊ ta rap dar lary o◊a el çarpdy lar, onu◊
AB≈-daky bäs deΔle ri bol sa onu◊ bi de rek
ÿe re töwek gel çi li ge gi den di gi ni, ol meseläni
dip lo ma tik ÿol bi len-de çö züp
bol jakdygyny aÿtdy lar. Ku bany◊ ra ketaly
dawasy ame ri kan-sowet gat naΔyklaryn
da öwrü liΔik pur saty boldy, sebäbi
iki ta rap-da gö nü mel harby çaknyΔykla
ra ge ti rip bil jek dartgynlylyk lary
pa ra hatçylykly ÿol bi len çöz me gi◊
ze rurdygy na göz ÿe tir di. So◊ky ÿyl BirleΔen
≈tat lar, Sowet Soÿuzy we Beÿik
Bri ta niÿa howa da ÿad ro sy nagyny gada
gan edÿän ÿad ro ÿa ragyny◊ sy nagyny
çäk len dir mek ba ra da meΔhur Δert na ma
gol çek di ler.
KOS MOS BAR LAG LARYNY÷
MAK SAT NA MASY
1957-n ji ÿyl da Sowet Soÿuzy
Ÿe ri◊ eme li hem rasyny uçu ran dan so◊,
älem sowet-a me ri kan bäs deΔli gi ni◊ ÿene-de
bir gö reΔ meÿdany na öwrül di.
Ame ri kaly lar üçin ol uly zar ba boldy
– ÿad ro atymyny alyp gitmäge ukyply
ra ke tany dö re dip, SSSR arΔa çyk mak

12-N JI BAP: ÖZ GE RI≈LIK EŸŸAMY
üçin bar ün sü ni jem lemäge olary mej bur
et di. SSSR-i◊ üs tün li gi AB≈ üçin aç-açan
howp salÿan bol sa, özi üçin se bi tara
bal lis tik ra ke ta lary◊ täze eÿÿamyny◊
baΔlan magydy. Bir leΔen ≈tat lar öz le ri ni◊
il kin ji „Eksp lo rer-1” hem rasyny 1958-
n ji ÿyl da uçurdy. 1961-n ji ÿyl da Sowet
Soÿuzy ÿe ri◊ töwe re gindäki or bi ta birin
ji kos mo nawty ug ra dan da, ame ri kalylary◊
keÿpi has-da bo zuldy. Mu◊a jo gap
hök mün de, Ken ne di Bir leΔen ≈tat lary
„Δu on ÿyllygy◊ ahyry na çen li” ame rikan
ast ro nawtyny◊ Aÿa gon magy we
gaÿdyp gel me gi üçin müm kin bo lan äh li
zady et mek li ge çagyrdy.
„Mer ku riÿ” tas la masy boÿun ça 1962-
n ji ÿyly◊ awgustyn da bi rin ji ame ri kan
ast ro nawty Jon Glen Ÿe ri◊ töwe rindäki
or bi ta uçup çykdy. 60-njy ÿyl lary◊ or talaryn
da AB≈-ny◊ alym lary adam arΔda
uzak wagtlyk bo lan ha latyn da ÿetÿän
täsi ri bar la mak üçin „Je mi ni” (latyn dilin
den ter ji me edi len de „ekiz ler” bolÿar)
mak sat na masyny ama la aΔyrdy lar.
Göwrü mi boÿun ça ol „Mer ku riÿden”
uludy, ÿö ne so◊ peÿda bo lan „Apol londan”
we li ki çi di. Ol älem gämi sin de iki
ast ro nawt uçupdy. „Je mi ni” mak sat namasyny◊
köp mak sady bardy: Δol bir
wagt da 1965-n ji ÿyly◊ awgustyn da o◊a
8 gün lük i◊ uzak uçuΔ we awto ma tik
usul da Ÿe re do lanyp gel mek girÿär di.
Ast ro nawt lar, Δeÿle-de, uçuΔda iki gämini◊
bi rin ji he re ke ti ni we ame ri kaly lar
üçin açyk äle me bi rin ji çykyΔy ama la
aΔyrdy lar.
„Apol lon” ul gamyny◊ gämi le ri Kenne
di ta rapyn dan ö◊de goÿlan mak sa da
ÿet di ler. 1969-njy ÿyly◊ iÿulyn da äh li
ÿer to ga lagyny◊ ÿüz ler çe mil li on te leto
maΔaçysy Neÿl Armst rongy◊ dünÿäde
il kin ji bo lup, Aÿy◊ üs tün de ge zim edip
ÿö re ni ni◊ Δaÿady boldy.
≈on dan so◊ „Apol lon” ÿe ne en çe me
uçuΔ et di, ÿö ne ame ri kaly lary◊ kö püsi
adamy◊ äle me çyk magyny◊ mak sada
laÿykdygy na ikir ji◊le nip ug rady lar.
70-n ji ÿyl lary◊ baΔlaryn da, beÿle ki ähmiÿet
li iΔler ÿü ze çy kan da, Bir leΔen
≈tat lar älem mak sat na masyny gu tardym
et di. „Apol lony◊” bel le nen uçuΔlary
ÿatyryldy we „Skaÿlab” arΔ men zi li ni◊
di◊e iki den bi ri ÿa saldy.
WET NAM DAKY URU≈
Hin di-Hy taÿ „sowuk urΔu◊” söweΔ
meÿdan laryny◊ bi ri boldy. Bu
çaknyΔygy◊, dartgynlylygy◊ düÿp
sebäbi Ikin ji Ja han urΔy döwrün den
baΔlanypdy. XIX asyry◊ or ta laryn dan
baΔlap, fran suz ko lo niÿasy bo lan Wetnamy
Ÿa po niÿa basyp aldy. Wet nam
kom mu nist le ri ni◊ baΔtu tany Ho ≈i Min
ÿurdy ko lo ni al agalyk dan azat et mek ligi
ÿü re gi ne düwdi we AB≈-ny◊ oktÿabr
ug run daky uruΔ tej ri be si ne ÿüz len di.
Ÿa ran döwlet ler Ÿa po niÿa dan üs tün çykan
laryn dan so◊, olar Ho ≈i Min bi len
gep leΔik ge çir me li bol du lar.
Fran siÿa beÿik döwlet lik ÿag daÿyny
di keltmäge dyr jaΔyp, Wet namy◊ özü ne
gaÿtaryl magyny ta lap et di, em ma Ho ≈i
Min boÿun eg me di we mil li azatlyk ugrun
daky gö reΔi ni dowam et dir di. AB≈
Fran siÿany gol da mak bi len Ÿewro pa da
kom mu nist le ri jy lawla mak syÿa satyndan
bäh bit arap, Wet nam da uruΔ alyp
bar mak üçin, o◊a ykdy sady kö mek berdi.
Em ma onu◊ ÿar dam et me gi-de Fransiÿany
1954-n ji ÿyl daky ÿe◊liΔden ha las
edip bil me di. ^e newa da bo lan hal ka ra
mas la hatyn da Wet nam iki bö le ge bölün
di: de mir gazyk ÿarymy na Ho ≈i
Min ÿol baΔçylyk et di, bud dizm agdyklyk
edÿän gü nor ta bol sa, an ti kom munist,
hris ti anly ga uÿÿan Ngo Din Dÿem
baΔtu tan boldy. 1956-njy ÿyl da ÿur du◊
bir bü tewi hö kü met saÿlawlary bel len di.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
Wet nam da kom mu nist ler häki miÿeti
eÿe le se ler, Bir ma da, Taÿland da we
In do ne ziÿa da-da Δeÿle ÿag daÿy◊ gaÿtalan
mak gor kusy bi len Eÿzen ha uer Dÿemi◊
saÿlawdan boÿun gaçyr mak ug runy
gol dady we Gü nor ta Wet na ma ykdysady
hem harby kö mek ber me gi ni artdyrdy.
Ken ne di onu◊ möç be ri ni has-da
gi◊elt di, em ma De mir gazyk Wet nam
bi len uruΔ üs tün li ge ge tir me di. Dÿe mi◊
düz gü ni ab raÿdan düΔdi we ol 1963-nji
ÿyl da dar gady (Dÿem Δol ÿyl ara dan
çykdy). Bu Jon sony◊ hö kü me ti ni çykgynsyz
ÿag daÿda goÿdy.
Wet nam daky ÿag daÿ bar ha ÿa ra mazlaΔÿardy.
Gü nor ta da par ti zançylyk he reke
ti („Wÿet kong”) ÿaÿba◊landy. De mirgazyk
dan kö mek alyp, goz ga la◊çy lary◊
bir bö le gi mil li azat ediΔ urΔuny◊
baÿdagy astyn da, bir bö le gi bol sa özbaΔdak
he re ket edÿär di. Kom mu nist le ri◊
ö◊e süÿΔme gi ni sak la mak üçin, Jon son
AB≈-ny◊ bu urΔa gö nü den-gö ni gatnaΔdyr
mak ka rary na gel di. De mir gazyk
güÿç le ri◊ iki ame ri kan gyryjy uçary na
de◊iz de hü jüm eden le rin den so◊, Jon son
1964-n ji ÿyly◊ 7-n ji awgust da Ton kin
aÿlagy boÿun ça ka rar na many◊ Kong res
ta rapyn dan ka bul edil me gi ni ga zandy,
ol ka rar na ma bol sa Pre zi den te „ame rikan
goΔun laryny◊ garΔysy na is len dik
hü jü mi◊ ö◊ü ni al mak üçin we mun dan
buÿanky ço zuΔlary◊ ö◊ü ni al mak üçin
ze rur bo lan äh li çäre le ri ulan magy” rugsat
et di. Jon son 1964-n ji ÿyl da täze den
saÿla nan dan so◊, Wet nam daky harby
he re ket le ri gör lüp-eΔi dil me dik de re je de
ÿaÿba◊landyrdy: eger-de o◊a 1965-n ji
ÿyl da 25 mü◊ ame ri kan harby gul lukçy
gat naΔan bol sa, on da 1968-n ji ÿy la çen li
olary◊ sany 500 mü◊e ÿet di. Howa dan
köp çü lik leÿin hem yzy gi der li bom balan
magy ze rarly De mir gazyk Wet na ma,
Δo nu◊ ÿaly-da Gü nor ta Wet na ma ägirt
uly ze lel ÿe ti ril di.
Öz te lewi zor laryn dan söweΔle ri◊
eÿmenç su rat laryny gö rüp, ame ri kalylar
öz ÿurt laryny◊ Wet nam daky urΔa
gat naΔmagy na bar ha hy juwly ga har-gazap
bil di rip baΔlady lar. DaΔary syÿa satda
Jorj Ken nan ÿaly hünär men ler AB≈ny◊
syÿasy ÿal◊yΔlyk laryny tapÿardy lar.
Beÿle ki ler bol sa: „AB≈-ny◊ urΔy gu tarmak
üçin hiç hi li çy kal gasy ÿok” diÿip
nyg taÿÿardy lar. Köp çü lik leÿin urΔa
garΔy he re ket le ri◊ urΔu◊ gi diΔi ne hiç
hi li täsir et meÿäni ni ame ri kaly lar gördü
ler. AB≈-ny◊ daΔary syÿa satyn dan
jemgyÿet çi li gi◊ nägi le bol magy, esasan-da,
ÿaΔlary◊ arasyn da nägi le li gi◊
köp bol magy, Jon sony yla laΔyk hakyn da
gep leΔik ge çirmäge mej bur et di.
UrΔa garΔy he re ket ler syÿasy häsiÿete
eÿe boldy. Onu◊ ge ri mi ni◊ gi◊li gi ne
göz ÿe ti ren Jon son ikin ji möh le te özü ni
hö dür le mek den el çek di. 1968-n ji ÿyl da
de mok ra tik par tiÿa Ili noÿ Δtatyny◊ Çika
go Δähe rin de mil li gu rul taÿ ge çirÿän
wagtyn da, onu◊ syÿa satyn dan nägi le
bo lan raÿat lar po li siÿa bi len çaknyΔdylar.
Esa san-da, iÿun da Ro bert Ken ne di
öl dü ri len den so◊, de mok rat lary◊ ha tarlaryn
da baΔla nan bi ter tip lik ler, 1960-njy
ÿyl lary◊ raÿat hu kuk lary ug run daky here
ket le ri ni◊ garΔy to pary we üçün ji partiÿany◊
– Ala ba ma Δtatyny◊ gu ber natory
Jor ji Wol lasy◊ da laΔgär li gi (ol öz
Δtatyn da, Δeÿle-de Mis si si pi de, Ar kanzas
da, Lu izi ana da we Jor jiÿa da ÿe◊iΔ
ga zandy), AB≈-ny◊ pre zi dent lik we zipe
si ne res pub li kaçy Ri çard Nik sony◊
saÿlan magy na ÿar dam et di. Nik son ameri
kan jemgyÿe ti ni◊ mun dan buÿa na bölün
me gi ni◊ ö◊ü ni al mak üçin, AB≈-ny◊
uruΔdan çyk malydygy na düΔünÿär di.
Wet nam dan kem-kem den ame ri kan
goΔun laryny çy kar mak ba ra da buÿruk
be rip, Δol wagt da Nik son bu ÿurdy bü tin
urΔu◊ dowamyn da bo lan lar dan has gazaply
bom ba la makly ga gör kez me ber di
we ol ÿer den Wet na ma be rilÿän kö me gi◊

12-N JI BAP: ÖZ GE RI≈LIK EŸŸAMY
ÿo luny kes mek üçin, Kam bo jany basyp
aldy. O◊a jo gap hök mün de garΔylyk here
ke ti güÿç len di we ame ri kan talyp lary
ÿe ne-de hö kü me ti◊ garΔysy na çykyΔ etdi.
Ogaÿo Δtatyny◊ Kent Steÿt Δähe rin de
bo lan Δeÿle çykyΔlary◊ bi rin de düz günter
ti bi di kelt mek üçin çagyry lan mil li
go ragy◊ es ger le ri dowul tur zup, 4 talyby
öl dü rip dir ler.
AtyΔygy ÿatyr mak ba ra daky gepleΔik
le ri ame ri kan ta rapyn dan Pre zi denti◊
mil li howp suzlyk boÿun ça ge◊eΔçi si
Gen ri Kis sin jer alyp barÿardy, bu gepleΔik
ler di◊e 1973-n ji ÿyl da ta mamlandy.
AB≈-ny◊ goΔun lary çy kary lan
hem bol sa, uruΔ De mir gazyk Wet nam
1975-n ji ÿyly◊ ba haryn da tu tuΔ ÿurt
boÿun ça öz gö zeg çi li gi ni ber ka rar eden
wagty gu tardy.
UruΔ AB≈-a i◊◊än gym mat düΔdi.
O◊a bi de re jik harç edi len pu lu◊ mukdary
150 mil li ard dol lar dan geç di, di ri
güÿçdäki ÿit gi ler 58 mü◊ es ger we ofi ser
boldy. Wet nam tu tuΔlygy na ha ra baly ga
öwrü lip di, onu◊ ilatyny◊ mil li on lar çasy
gyrlypdy, maÿyp edi lip di. Bu zat lary◊
hem me si ÿaΔ ame ri kaly lary öz ÿurtlaryny◊
ÿö redÿän syÿa saty na we ame rikany◊
gadymy taryhy gym matlyk lary na
Δüb he bi len ga ra ma ga mej bur edÿär di.
DARTGYNLYLYGY
GOW≈AT MAK SYŸA SATY
Wet nam urΔy ta mam lanyp barÿar ka,
Nik sony◊ eda ra ediΔ diwany esasy kommu
nis tik döwlet le re bo lan gat naΔygyny
üÿt get di. Bu ugur da i◊ aÿgytly edi len
ädim Hy taÿ Halk Res pub li kasy bi len
gat naΔyk lary◊ ka da laΔdyryl magy boldy.
Mao Sze Dun häki miÿet baΔy na ge len den
so◊, ÿig ri mi ÿyly◊ dowamyn da AB≈ny◊
hö kü me ti Taÿwan daky „syrkyndy”
düz gü ni◊ bü tin hy taÿ halky na we kil çi lik
et me gi ni ta lap edip gel di. 1971-n ji ÿylda
Nik son mu◊a beÿle çe me leΔme den el
çek di, HHR bi len söwda et mekdäki ençe
me çäk len dir me le ri aÿyrdy we 1972-
n ji ÿyly◊ fewralyn da ame ri kan pre zident
le ri ni◊ arasyn da il kin ji bo lup, res mi
sa par bi len bu ÿurt da boldy.
Nik sony◊ Sowet Soÿuzy bi len ÿakynlaΔmak
ÿa-da Δol wagt lar at landyrylyΔy
ÿaly, „dartgynlylygy gowΔat mak” syÿasaty
i◊◊än Δowly bo lup çykdy. 1972-nji
ÿyly◊ maÿyn da AB≈-ny◊ Pre zi den ti
SSSR-e gel di. Moskwa da olar en çe me
sa par Le onid Bre¤new bi len mähir li
duΔuΔyk lar ge çir di ler, olar ra ke ta garΔy
go ranyΔ ul gamyny çäk len dir mek, arΔda
hyz mat daΔlyk et mek we söwda gat naΔyklaryny
ös dür mek ba ra daky Δert na ma la ra
gol çek di ler. St ra te gik hü jüm ÿa ragyny
çäk len dir mek ba ra daky gep leΔik ler ÿadro
gor ha na laryny◊ art magyny◊ ö◊ü ni alma
ga müm kin çi lik berÿän yla laΔy ga gol
çek mek bi len ta mam landy.
NIK SONY÷ ÜS TÜN LIK LE RI
WE ≈OWSUZLYK LARY
Nik son, ÿurdy de mok rat lar 8 ÿyl
do landy ran dan so◊, Pre zi dent boldy.
Eÿzen ha uer döwrün de wi se-p re zi dentkä,
1960-njy ÿyl daky saÿlaw möwsü mün de
Ken ne di den ÿe◊lip, Nik son ÿi ti syÿasatçy
boldy, ÿö ne Jon son ÿaly hy juwly
bo lup bil me di. Ol özü ni◊ her bir ädi mini
uzak dan ha sap laÿardy we sal dar lap
görÿär di. Il kin ji pur sat lar da bu häsiÿeti
o◊a kö me gem et di, ÿö ne we lin ahyry
Δowsuzly ga ge tir di.
Hö kü me ti◊ ma liÿe borç na ma laryny◊
me se le le ri ne res pub li kaçy lary◊ garaÿΔy
na eÿer mek bi len, Nik son onu◊
ygtyÿarlyk laryny gi◊elt me gi◊ ze rurdygy
bi len yla laΔdy we umumy tagly maty◊
çäk le rin de döwle ti◊ äh lu mumy eΔret li
ÿurt bol malydygyny yk rar et di. Ol durmuΔa
ge çi rilÿän mak sat na ma lary di◊e
ter tip leΔdirmäge hyÿal lanÿardy.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
Nik son özü ni◊ pre zi dent lik döwründe
köp sanly ykdy sady me se le ler bi len
ÿüz be-ÿüz boldy. 1973-n ji ÿyl da hümmet
siz li gi◊ de re je si 9 gö te ri me ÿet di;
1968-n ji ÿyly◊ noÿabr aÿy bi len 1970-
n ji ÿyly◊ maÿ aÿy aralygyn da Dow-Jons
gör ke zi ji si 36 gö te rim pe se gaçdy. 1970-
n ji ÿyly◊ ahyry na çen li iΔsiz le ri◊ de reje
si 6,6 gö te ri me ÿet di. Nik son 1971-n ji
ÿyl da ba ha la ra we zäh met haky na gözeg
çi lik et me gi gi riz di, mu nu◊ uly ähmiÿe
ti boldy.
Ö◊den gö rül me dik wa ka lar ze rarly
onu◊ meÿil le ri bo zuldy. Ys raÿyl bi len
Mü sü ri◊ we Si riÿany◊ arasyn da baΔlanan
uruΔ sebäp li Sa ud Arabys tany 1973-
n ji ÿyl da Ys raÿyly◊ ÿa rany Bir leΔen
≈tat la ra ne bit sat magy ga da gan et di.
Beÿle ki ÿurt lar – ne bi ti eks port edÿän
ÿurt lar gu ra masyny◊ (OPEK) ag za lary
ne bi ti◊ ba hasyny 4 es se galdyrdy lar.
Ame ri kaly lar ne bit ÿet mez çi li gi ne we
onu◊ üzül-ke sil gym mat la magy na duçar
bol du lar. Hat da, so◊ky ÿyl AB≈-a
ÿangyç sat mak ÿe ne ÿo la goÿlan da-da,
onu◊ ba hasy ÿo karylygy na galdy. Ol
tu tuΔ ame ri kan ykdy sadyÿe ti ne zyÿan
ÿe tir di, hüm met siz li gi güÿç len dir di we
iΔsiz li gi◊ art magy üçin Δert dö ret di.
Ykdy sadyÿe te gö zeg çi lik etmäge
çalΔyp, Nik son ÿurt da „ka nunçylygy
we düz gü ni” di keltmäge çalyΔdy. Ameri
kaly lary◊ bir bö le gi je naÿatkär le ri◊
baΔy na gi den li gi ne we köp çü lik leÿin
garΔylyk bil dirÿän le ri◊ çykyΔ edÿän
Δäher le rindäki we uniwer si tet mer kez lerindäki
syÿasy dur nuksyzlygy◊ ös me gine,
Δeÿle-de neΔe keΔli gi◊ we je lep çi li gi◊
ös me gi ne nägi le lik bil dir di ler, ga harlandy
lar. Öz syÿasy daÿanjyny ber kitmek
üçin, Nik son närazylyk bil dirÿänle
ri◊ garΔysy na güÿç ulan ma ga ÿüz
urdy, özü ne ÿakymsyz hal da wa ka lary
beÿan edÿän dik le ri üçin, köp çü lik leÿin
ha bar be riΔ se riΔde le ri ne garΔy gö reΔdi,
özü ni◊ garΔy daΔlaryny we tankytçy lary
se si ni çy kar mazly ga mej bur etmäge synanyΔdy.
Bu täri◊ ahyr ne ti je si „Wo ter geÿt
iΔi ne” ge tir di. Kong re si◊ iki pa la tasynda
de mok ra tik köp çü lik bi len çaknyΔyp,
Nik son res pub li kaçy lary◊ Kong res de
agdyklyk et me gi üçin, 1972-n ji ÿyl daky
saÿlawlar da i◊◊än uly ÿe◊iΔ ga zan magy
niÿe ti ne düwdi. Bu yla laΔykly syÿa saty
ÿö retmäge we ka nun lar ka bul edi lende,
„de◊me-de◊ ÿag daÿy” gu tar ma ga
müm kin çi lik be rer di. Pre zi den ti täze den
saÿla mak boÿun ça to par (KRP) täze kanu
na laÿyklyk da ol ÿa-da beÿle ki partiÿany◊
gaz nasy na ge çi ri len pul tö le gini◊
möç be ri ni çap et mez den ö◊, se riΔde
ÿyg na ma ga baΔlady.
1972-n ji ÿyly◊ baΔyn da Nik sony◊
to pary de mok ra tik par tiÿany◊ WaΔington
daky Wo ter geÿt eda ra ediΔ-ÿaΔaÿyΔ
top lumyn da ÿer leΔen mil li to paryny◊
te le fon gep leΔik le ri ni di◊le me gi ka rar
edÿär. Ol sy nanyΔyk pu ja çykdy. Gapyny
döwüp gi ren og ru lar el le ri pully we
KRP-ny◊ garΔysy na tu taryk bo lup bil jek
res mi na maly tus sag edi len le rin de, Niksony◊
eda ra ediΔ diwany i◊◊än kyn ÿagdaÿa
düΔdi. Nik son der◊ew ge çir me gi
res mi taÿdan ga da gan et me dik-de bol sa,
by wa ka dan alty gün so◊ ol giz lin lik de
Mer ke zi a◊tawçylyk mü dir li gi ni◊ üs ti
bi len Fe de ral der◊ew bÿu rosy na döwlet
howp suzlygy nuk daÿna zar dan der◊ewi
bes et mek ba ra da gör kez me ber di. ≈eÿle
ÿag daÿ eda ra ediΔ diwany◊ „duΔmanlary”
ÿok etmäge gö nük di ri len he re ketle
ri ni◊ di◊e bir jähe ti di. Bu he re ket ler
te le fon gep leΔik le ri bi ka nun di◊le megi,
gapyny döwme gi we pul top la magy
öz içi ne alÿardy. Nik son Δol ÿyl gaÿtadan
saÿla nan hem bol sa, met bu gat, esasan,
„WaΔing ton Post” der◊ewi dowam
et di. Dawa ÿü ze çykdy, Kong resdäki
de mok rat lar Nik sony pre zi dent lik den
aÿyr mak iΔi ne gi riΔdi ler. Bu iΔde onu◊
eli ni◊ bardygy hem aÿan bo lup baΔlady

12-N JI BAP: ÖZ GE RI≈LIK EŸŸAMY
we 1974-n ji ÿyly◊ 9-njy awgustyn da
Nik son we zi pe sin den çe kilmäge mej bur
boldy.
FORDU÷ BA≈TUTANLYGY
Je rald Ford Δöh rat pa raz lar dan däl di. Ol
syÿasy dur muΔyny◊ köp bö le gi ni Kongres
de ge çir di. Nik sony◊ wi se-p re zi denti
Spi ro Agnÿu iΔ baΔyn dan gi den den
so◊, Ford onu◊ or nuny eÿe le di. Ÿig ri mi
aÿdan so◊ Nik son git di, Δon dan so◊ Ford
AB≈-ny◊ Pre zi den ti boldy. Onu◊ esasy
mak sady Nik sony◊ jo gapkär çi li ge çe kilme
gi ni◊ howpy astyn da we zi pe sin den
çet leΔdi ril me gi ni◊ ne ti je sin de ab raÿdan
düΔen hö kü me te bo lan ynamy di keltmek
di. Ame ri kaly lar il ki baΔda For da
ynandy lar, em ma ol Nik sony kazyÿetden
we der◊ewden ha las edip, res mi
ÿag daÿda günäsi ni ge çen de, täze Pre ziden
ti◊ ab raÿy pe se gaçdy.
Içer ki syÿa sat da ol Nik sony◊ ÿo luny
ÿö ret di. Ykdy sady me se le ler durdy:
hüm met siz lik we iΔsiz lik ös me gi ni
dowam et di, mil li önü mi◊ umumy mukdary
azaldy. Ford baΔda Ger bert Guweri◊
1929-njy ÿyl da ediΔi ÿaly, jemgyÿet
bi len oÿun etmäge sy nanyΔdy, ÿö ne bu
kö mek etmän so◊, pu lu◊ hüm me ti ni◊
gaç magyny◊ ö◊ü ni al ma ga sy nanyΔdy,
em ma iΔsiz li gi◊ de re je si 12 gö te ri me
çen li ÿo kary galdy, ol bol sa „Beÿik çökgün
lik den” so◊ ykdy sadyÿe ti◊ i◊ pe se
düΔen wagtyn da ka laÿyk gel di. Salgytlary◊
pe sel dil me gi we iΔsiz le re kö megi◊
artdyryl magy ÿag daÿy◊ bi raz gowulan
magy na ÿar dam et di, ÿö ne ykdy sady
kynçylygy◊ so◊y gö rün meÿär di.
KARTERI÷ PREZIDENTLIK
ETMEGI
1976-njy ÿyl daky saÿlawlarda
Jor jiÿa Δtatyny◊ ö◊ki gu ber na tory,
de mok rat Jim mi Kar ter üs tün çykdy.
Saÿlaw möwsü mi döwrün de özü ni
WaΔing ton syÿa satçy lary na de giΔli däl
ÿaly gör ke zen Kar ter ÿurdy do landyrmak
da täze ugry saÿlap al magy wa da etdi,
em ma onu◊ tej ri be siz li gi Ak Tam da
bo lan il kin ji gün le rin de onu◊ ÿag daÿyny
çylΔyrym laΔdyrdy. Hünäri boÿun ça
in¤e ner bo lan Kar ter teh nok ra tizm de tapawut
lanÿardy, ame ri kaly lar we li kynçylykly
wagt lar da ÿur du◊ baΔyn da has
baΔar ja◊, ÿi ti syÿa satçyny◊ dur magyny
is leÿär di ler.
Ykdy sadyÿet de Kar ter döwlet ha rajat
laryny we bü jet ÿet mez çi li gi ni artdyrmak
dan baΔlady. Ma liÿe syÿa saty na jogap
berÿän fe de ral ätiÿaçlyk mü dir li gi
olary◊ öwe zi ni dol mak üçin pul goÿberme
gi ni artdy ran da, hüm met siz lik ÿyl da
10 gö te ri me ÿet di. ≈on dan so◊ Kar ter
çyk dajy lary ke meltmäge gi riΔdi, ol çärede
de mok ra tik par tiÿany◊ dur muΔ maksat
na masyny urgy astyn da goÿdy. Onu◊
pre zi dent li gi ni◊ ahyry na çen li gytlyk ÿokary
de re je de galdy, te le ke çi li gi◊ döwlet
iΔle rin den çet leΔdi ril me gi bol sa hökü
me ti◊ gym mat ba haly kagyz laryny◊
hüm me ti ni◊ pe sel me gi ne we karz pu lu◊
gym mat la magy na ge tir di.
≈eÿle-de, Kar te ri◊ AB≈-ny◊ daΔary
ÿurt dan ne bi ti◊ ge ti ril me gi ne garaΔlylygyny
pe selt mek li ge niÿet le nen
ener ge ti ki mak sat na masyny◊ ne ti je siz ligi
tankyt lanÿardy. Onu◊ söz le ri ne görä,
ol ne bi ti◊ ge ti ril me gi „ah lak taÿdan sere
de ni◊de urΔa de◊di”, em ma Kar te ri◊
Kong resdäki garΔy daΔlary dür li ÿol lar
ar kaly onu◊ ka bul edil me gi ni bök deÿärdi
ler.
Kar ter özü ni „po pu list” diÿip at landyran
hem bol sa, onu◊ syÿasy ugur lary hiç
wagt anyklyk bi len ta pawut lan mandy.
Döwle ti◊ ykdy sadyÿet de ka da laΔdyryjy
orun da bol magy ug run da çykyΔ edip,
ol o◊a eda ra ediΔ gö zeg çi li gi ni◊ gowΔamagyny◊
baΔyny baΔlady. XIX asyr da
AB≈-da bo lan ykdy sady er kin li gi◊ çäk-

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
len di ril me gi bäs deΔli gi bök deÿär, ol bolsa
ba ha lary◊ gal magy na ge tirÿär diÿip,
su but et mek bi len Kar ter ne bit se nagatyn
da we ulag da döwle ti◊ ka da laΔdyrmagyny
bes et mek li gi ta lap et di.
Kar ter de mok rat lary◊ syÿasy agalygyny
di kelt mek is leÿär di, em ma bu
ne Kong res de, ne-de ÿurt da gol daw
tapdy. Kar te ri◊ pre zi dent li gi ni◊ ahyrynda
onu◊ de re je si 23 gö te ri me çen li pe se
gaçdy, ame ri kaly lar ÿe ne-de öz umytar
zuwlaryny res pub li kaçy par tiÿa baglady
lar.
AB≈-NY÷ WET NAM DAN
SO÷KY DA≈ARY SYŸA SATY
Wet nam urΔun dan so◊ Bir leΔen ≈tatlar
hal ka ra sah na da iΔje◊ syÿa saty alyp
bar magy dowam et di ler we olar Ÿewropa
daky, Ÿakyn Gün do gar daky we
Latyn Ame ri kasyn daky me se le ler bi len
meΔgul lanypdy lar, em ma 1970-n ji ÿyllary◊
ahyr laryn da Sowet Soÿuzy bi len
gat naΔyk lar da, hu su san-da, Eÿran babatyn
da ymykly me se le ler ÿü ze çykdy.
Pre zi dent Ford Sowet Soÿuzy bi len
gat naΔyk lar daky dartgynlylygy gowΔatmak
boÿun ça Nik sony◊ eda ra ediΔ diwanyny◊
ug runy ÿö ret di. Ol 1974-n ji
ÿyly◊ noÿabryn da Wla diwos tok da Leonid
Bre¤new bi len duΔuΔdy, ol ÿer de
olar ÿa rag lanyΔy ga üs tün den gö zeg çi lik
et me gi◊ täze tapgyry ba ra daky wagtlaÿyn
yla laΔy ga gol çek di ler. Bu, Δeÿlede,
1975-n ji ÿyl da 35 döwle ti◊ we hökü
me ti◊ ÿol baΔçy laryny◊ Hel sin kidäki
mas la hatyny ge çir me gi◊ ÿo luny hem arça
ma ga ÿar dam et di.
Ÿewro pany◊ taryhyn da i◊ uly
duΔuΔyk bo lan Hel sin ki Kon fe ren siÿasyna
35 ÿewro pa ÿur duny◊, Δeÿle hem,
AB≈-ny◊ we Ka na dany◊ ÿol baΔçy lary
gat naΔdy lar. Kon fe ren siÿa da 30 mü◊
söz den yba rat bo lan jem leÿji yk rar haty
ka bul edil di, o◊a Gün ba tary◊ ta laby
boÿun ça Gün do gar bir leΔme le ri ÿurtlaryny◊
hem gör kez me si bi len en çe me
mö hüm düz gün ler gi ri zil di. Kon fe rensiÿa
Ikin ji Ja han urΔun dan so◊ky eme le
ge len döwlet ser het le ri ni◊ üÿt gewsiz li gi
ba ra daky ÿö relgäni nyg tady, SSSR bolsa
uzak wagt lap muny ga zan magy◊ ugrun
da bo lupdy. Beÿle ki ta rap dan jemleÿji
yk rar haty adam hu kuk laryny we
Δahsy azatlygy ber jaÿ et mek borç namasyny-da
öz içi ne alÿardy. Gün ba tar
döwlet ler so si alis tik la ge ri◊ ÿol baΔçylaryny
Δu borç na ma gol çekmäge mej bur
edip, ola ra zor sal magy güÿç len dir me gi
mak sat edin di ler. Olar yla laΔygy◊ dür li
ÿag daÿda bo zul ma lary na jemgyÿet çi ligi◊
ün sü ni çek mek üçin, Hel sin ki ylalaΔygyny◊
ÿe ri ne ÿe ti ri liΔi ne gö zeg çi lik
edi ji le ri◊ wag tal-wag tal ge çi rilÿän ÿygnak
laryny örän ne ti je li ulandy lar.
Ÿer to ga lagyny◊ „gyzgyn no kat larynda”
dö reÿän dartgynly ÿag daÿlary Jim mi
Kar ter üs tün lik li çöz me gi baΔarÿardy. Ol
30 ÿyl duΔmançylyk da bo lan Ys raÿyl bilen
Mü sü ri ÿa raΔdyrdy. Araçy hök münde
we pa ra hatçylykly gep leΔik le re gatnaΔyjy
hök mün de Kar ter 1978-n ji ÿyl da
özü ni◊ Kämp Dewiddäki (Me riländ
Δtaty) Δa ha nasyn da Mü sü ri◊ Pre zi den ti
Anwar Sa dat bi len Ys raÿyly◊ premÿermi
nist ri Me na hem Be gi ni◊ duΔuΔygyny
ge çir di. Ne ti je de, bu ÿurt lary◊ baΔtu tanlary
1979-njy ÿyly◊ martyn da Ak Tamda
yla laΔyk Δert na masy na gol çe kiΔmek
üçin AB≈-a ÿe ne gel di ler.
Kong res de bo lan uza ga çe ken hem
ga zaply çe kiΔme ler den so◊ Kar ter Pana
ma ka nalyny 2000-n ji ÿyl da Pa na ma
gaÿtaryp ber mek ba ra daky Δert na many◊

12-N JI BAP: ÖZ GE RI≈LIK EŸŸAMY
ma kul lan magyny ga zandy. Dip lo matik
gat naΔyk lary gi◊elt mek bi len HHR
ba batyn da hem ol Nik sony◊ ÿoly bi len
git di.
Em ma Kar ter Sowet Soÿuzy bi len
gat naΔyk lar da uly üs tün lik ga zan mady.
Onu◊ pre zi dent li gi ni◊ baΔla nan döwrüne
çen li dartgynlylygy◊ gowΔa magy ÿokary
de rejä ÿe ten-de bol sa, Kar te ri◊ özi
hem: „AB≈ kom mu niz mi◊ ö◊ündäki aΔa
gor ku dan dyndy” diÿip aÿdan-da bol sa,
ol adam hu kuk lary ba bat da barlyΔyksyz
orun eÿe le di. Onu◊: „Bi zi◊ adam hukuk
lary na ta rap darlygymyz kämil bolmalydyr”
diÿip berk tut magy sowet hökü
me tin de duΔmançylykly pi kir dö ret di.
St ra te gik hü jüm ediΔ ÿa rag lanyΔygyny
mun dan beÿläk çäk len dir mek üçin,
täze ädim bo lan SŸÇ-2 Δert na masy na
iki döwlet ÿol baΔçysy gol çek di, ÿöne
Kong res ony ma kul la mady: AB≈da
1979-njy ÿyly◊ ahyryn da sowet le ri◊
Owganys ta na gir me gi ne garΔylyk he reke
ti ÿaÿba◊landy. ≈ol ÿyl Kar ter ÿur du◊
go ran mak ukybyny artdyr ma ga baΔlady.
Bu iΔ 1980-n ji ÿyl lar da ägirt uly ha ra jatla
ra ge tir di.
1979-njy ÿyyl da Kar te ri◊ ö◊ün de
Eÿran me se le si has uly ala da dö redÿär.
≈aÿy lary◊ di ni baΔtu tany Aÿa tol la Ruhul
la Ho meÿni ni◊ ÿol baΔçylygyn da yslam
fun da men ta lit öwrü liΔi gi ne ti je sin de
kor rum pir le nen, ÿö ne Bir leΔen ≈tat lar
bi len dost lukly gat naΔyk lary sak laÿan
Δa düz gü ni ÿyky lan dan so◊, Kar ter tagdan
ag dary lan Δany saglygyny be jert mek
üçin Ame ri ka gir me gi ne rug sat ber di.
Ga har eden eÿranly lar Ame ri kany◊ Tähran
daky il çi ha nasyny◊ jaÿyny eÿe leÿärler
we 53 sany ame ri kany gi rewi ne alyp,
bir ÿyl dan-da köp wagt ÿe sir lik de saklaÿar
lar. Kar te ri◊ olary boΔat mak üçin
eden äh li sy nanyΔyk lary Δowsuz boldy,
bu bol sa onu◊ saÿlawlar da ÿe◊il me gi ne
ge tir di.
1960–1980-NJI ŸYLLARDAKY
RAŸAT HUKUKLARY
UG RU N DA K Y H ER E K ET LER
Ga raÿagyz ame ri kaly lary◊ akÿagyzlar
bi len de◊ hu kuk lar ug run daky he reket
le ri 60-njy ÿyl lary◊ or ta laryn da özüni◊
i◊ ÿo kary de re je si ne ÿet di. Ge çen on
ÿyllyk da en çe me ÿe◊iΔle ri ga za nan af roa
me ri kaly lar garΔylygy◊ zor luk-sü temsiz
gör nüΔi ne bil bag lady lar. Ga raÿagyz
ru hany lar dan yba rat bo lan Gü nor ta
hris ti an laryny◊ ö◊baΔçy laryny◊ mas lahaty
to pary hem-de ÿaΔ ak tiwist ler den
dü zü len Talyp lary◊ zor luk ulan maÿan
ug rukdyryjy to pary ÿaly to par lar pa rahatçylykly
se riΔde ler ar kaly öz ge riΔik leri
ge çir me gi ga zan ma ga çalyΔÿardy lar.
1960-njy ÿyl da ga raÿagyz lar üçin
kol le ji ni◊ okuwçy lary De mir gazyk Karo
li na daky „di◊e ak lar üçin” bo lan Wulwort
gar banyΔha nasyn da oturdy lar we ol
ÿer den git mek den boÿun gaçyrdy lar. Bu
köp çü lik leÿin ha bar be riΔ se riΔde le ri ni◊
ün sü ni özü ne çek di we Δeÿle he re ket bütin
Gü nor tany eÿe le di. In di ki ÿyl raÿat
hu kuk lary ug run da gö reΔi ji ler „Azatlyk
gat nawlaryny” gu rady lar. Ak lar we garaÿagyz
lar bi le lik de awto bus la ra mü nüp,
Gü nor ta Δtat la ra ta rap ÿo la düΔÿär di ler.
Ÿo lug ra olar kem si di ji awto men zil le ri ne
ge lip, ¤ur na list le ri◊ we te lewi de niÿäni◊
ün sü ni çekÿär di ler hem-de müm kin boldugy
ça, üÿt geΔme le ri◊ bol magy na iter gi
berÿär di ler.
1963-n ji ÿyl da bu gu ra ma lar köpü
lik leÿin ÿö riΔle ri hem ge çirÿär di ler
we olary i◊ ulusy „WaΔing to na ÿö riΔ”
boldy. AB≈-ny◊ paÿtagty na hem me ler
üçin de◊li gi◊ ta rap dar laryny◊ 200 mü◊e
go laÿy ÿyg nandy. Ÿyg na nan lar halk
aÿdym laryny aÿdÿan we söz söz leÿän
pur sat laryn da raÿat hu kuk lary ug run da
ajaÿyp gö reΔi ji Mar tin Lu ter King, Kiçi
ni◊ meΔhur çykyΔy bu gü nü◊ i◊ uly
wa kasy boldy. Ol: „Men ajaÿyp gün le-

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
ri◊ bi rin de Jor jiÿany◊ al-elwan baÿyrlaryny◊
üs tün de ö◊ki gul lary◊ we ö◊ki
gul eÿe le ri ni◊ ogul laryny◊ bir sa çagy◊
baΔyn da do gan lar ça jem len me gi ni arzuw
edÿäri◊” diÿip söz le di. King her
ge zek: „Me ni◊ bir ar zuwym bar” diÿip
gaÿta lan da, mähel le hy juwly Δowhun bilen
jo gap berÿär di.
Bu di lewarlygy◊ bary ne ti je siz
boldy: Pre zi dent Ken ne di raÿat hu kuklary
me se le sin de gü nor taly la ra zor salma
ga çalyΔmaÿardy, sebäbi olary◊ se si
o◊a baΔga ÿer de ge rek di. Em ma ÿagdaÿlar
ony negr le ri◊ peÿdasy na çykyΔ
etmäge mej bur et di. Talyp Jeÿms Mere
di ti ga ralygy üçin Mis si si pi Δtatyny◊
uniwer si te ti ne goÿbe ril me dik ha latyn da,
Ken ne di ka nunçylygy we düz gün-ter ti bi
ÿo la sal mak üçin, ol ÿe re fe de ral goΔuny
iber di. Bir min gemdäki (Ala ba ma Δtaty)
seg re ga siÿa garΔy çykyΔla ra gat naΔyjylar
dan ar al mak howpy sal nan da, Ken nedi
jemgyÿet çi lik ÿer le rin de aÿra tut magy
ga da gan edÿän raÿat hu kuk lary ba radaky
täze ka nun tas la masyny Kong re se
ber di. Hat da, ÿo kar da ag zalyp ge çi len
WaΔing to na ÿö riΔ hem Kong res to paryna
hiç hi li täsir edip bil me di. ≈ol to par
ber len tas la many Ken ne di öl dü rilÿänçä
bökdäp sak lady.
Pre zi dent Jon son gowy ne ti jeler
ga zanyp bil di. Asly te hasly bo lup,
ol özü ni◊ raÿat hu kuk laryny◊ ta rapdarydygyny
en tek da laΔgär li ge hö dür lenen
döwrün de gör kez di. 1963-n ji ÿyl da
ol Kong res de: „Raÿat hu kuk lary ba radaky
ka nun tas la masyny näçe çalt geçi
rip bol sa, baΔga hiç hi li ma zar baΔyndaky
söz hem ÿa-da baΔga owa dan
söz ler hem mer hum Pre zi dent Ken nedi
ni◊ ÿadygär li gi ne sar pa goÿmak üçin
de◊ bo lup bil mez” diÿdi. Ol res mi namany
ara alyp mas la hat laΔmagy uza ga
çek dir mez li ge se na tor lary ynandyr mak
üçin, özü ne bagly äh li iΔi et di we 1964-
n ji ÿyl da raÿat hu kuk lary ba ra da üzülke
sil ka nuny◊ ka bul edil me gi ni üp jün
et di. Jynsy kem sit me ler jemgyÿet çilik
ÿer le ri ni◊ äh li sin de ga da gan edil di,
1965-n ji ÿyl da bol sa saÿlaw hu kugy
ba ra daky ka nun ka bul edil di. Ÿerli
häki miÿet le ri◊ ga ra lary saÿlawçylary◊
ha saby na al mak dan boÿun gaçyran
ÿer le rin de fe de ral hö kü me te ol iΔi
ge çirmäge ygtyÿar be ril di. Bir ÿyl dan
so◊ „çu◊◊ur gü nor ta daky” Δtat lar da 400
mü◊ negr saÿlawçy ha saby na alyndy,
1968-n ji ÿyl da bol sa ol san 1 mil li ona
ÿet di. ≈on da-da ÿaΔaÿyΔ jaÿ me se le sinde
kem sit me le ri ga da gan edÿän ka nun
ka bul edil di.
Ka nun çy karyjy lary◊ äh li iΔe◊◊ir ligi
ne ga ra maz dan, ga raÿagyz ame ri kalylary◊
bir bö le gi çy damsyzlyk gör ke zip
baΔlady. Olary◊ ide olog laryny◊ bi ri –
Mal kolm Iks ga raÿagyz lary ak jyns dan
bö lüp aÿyr magy ta lap et di. Ga raÿagyz
talyp laryny◊ baΔtu tany Stok li Kar maÿkl
hem zor sal mazlyk he re ke ti ni◊ ge çi riliΔin
den we ak lar bi len hyz mat daΔlygy◊
ne ti je le rin den göwnü ni◊ suw iç meÿändi
gi ni aÿtdy. Ol her edip, he sip edip,
„ga raÿagyz lary◊ häkim li gi ni” ber ka rar
et mek tagly matyny wagyz edÿär di.
Öz ge riΔlik le ri ge çirmäge çagyryΔlar
zor luk we sü tem bi len ut gaΔdyrylÿardy.
1966-njy we 1967-n ji ÿyl lar da birnäçe
uly Δäher ler de ga raÿagyz ilaty◊ goz gala◊lary
bo lup geç di. 1968-n ji ÿyly◊ baharyn
da gan ho ru◊ okun dan Mar tin Lu ter
King, Ki çi we pat boldy. Yk baly◊ Δol keç
ger diΔi ne garyp lary◊ go ragçysy, Wetnam
urΔu na garΔy çykyΔ edi ji we öl düri
len Pre zi den ti◊ do gany se na tor Ro bert
Ken ne di-de du çar boldy. Köp ler üçin
bu iki gan hor luk raÿat hu kugy ug rundaky
he re ke te, edil Δo nu◊ ÿaly-da, urΔa
garΔy he re ke te ÿig ren ji◊ we ide aliz mi◊
gu ta randygyny◊ ala maty bo lup gö ründi.
Çep çi le ri◊ söweΔje◊li gi ni◊ art magy,
kon serwa tor lary◊ gu tulgysyz gaÿtargylaryny◊
kö pel dil me gi, mil le ti◊ „ru hun-

12-N JI BAP: ÖZ GE RI≈LIK EŸŸAMY
da” so◊un dan be je ril me gi ne köp ÿyl lar
ge rek bol jak uly çat açdyrdy.
Pre zi dent Nik sony◊ döwrün de raÿat
hu kuk laryny go ra mak boÿun ça fe de ral
häki miÿe ti◊ iΔi pe se lip ug rady. Ol konserwa
tiw meÿil li akÿagyz la ra bil bag lap,
öz ar kasyny ber kitmäge çalyΔdy. Konserwa
tiwler bol sa negr le ri◊ de◊ hu kuklary
ug run daky he re ke ti ju da öte ge çen
ha sap laÿardy lar. Gü nor tany◊ peÿdasy na
bo lan bu iΔ usuly eda ra ediΔ diwanyny
ÿaΔaÿyΔ jaÿ me se le si ni ada latly çöz mek
üçin edilÿän ha ra jat lary ke meltmäge
mej bur et di we Δowsuz hem bo lan bolsa,
1965-n ji ÿyl daky saÿlawçy lary◊
hu kuk lary ba ra daky ka nuny◊ he re keti
ni çäk len dirmäge sy nanyΔy ga iterdi.
Ha çan-da 1971-n ji ÿyl da AB≈-ny◊
Ÿo kary kazyÿe ti: „Ça ga lary mek deple
re awto bus lar da gat nat mak kem sitme
gi ÿatyr magy◊ ka nuny usulydyr”
diÿip kes gitlän de, Nik son bu ka rary◊
garΔysy na te lewi de niÿe ar kaly çykyΔ
edip, ol ka rary◊ Kong res ta rapyn dan
ÿatyryl magyny ÿa-da çäk len di ril me gini
ga zan mak üçin, ta gal la baryny et di.
Muny ama la aΔyr mak o◊a baΔart madyk
hem bol sa, ol özü ni◊ or nuny örän äΔgär
gör kez di. Ça ga lary awto busly gat natmagy◊
garΔy daΔlary „Mil li ken Bred li ni◊
garΔysy na” atly kazyÿet iΔin de 1971-nji
ÿyl da üs tün çykdy lar. ≈on da Ÿo kary
kazyÿet Δähe ri◊ için de ÿaΔaÿan äh li garaÿagyz
okuwçy lary◊ esa san ak lary◊
okaÿan Δäher ete gindäki mek dep le rine
ge çir mek ba ra daky äh li sy nanyΔyklaryny
ÿatyrdy.
Fe de ral häki miÿe ti◊ azlyk lary◊ hukugyny
ÿo kary tut magy Ÿo kary kazyÿet
akÿagyz Alan Baky◊ iΔi ne (1978-n ji ÿyl)
ga ran wagtyn da tanky da se zewar boldy.
Bu iΔde Alan Bak Ka li for niÿa daky lukmançylyk
kol lej le ri ni◊ ga raÿagyz lar üçin
kwo ta lar sak laÿandyygy sebäp li özü ni◊
okuwa alyn mandygy ba ra daky ka bul
ediΔ to paryny◊ ka rary na nägi le li gi ne sere
dil di. Kazyÿet ony kol le je ka bul et mek
ba ra da ka rar çy kardy we Δeÿle orun lary◊
sak lan magyny ga da gan et di. Az wagt dan
so◊, kazyÿet mil li ge lip çykyΔy boÿu na
ala mat lary talyp okuwa saÿlanyp alynan
da fak tor lary◊ bi ri hök mün de ga ral sa
bol jakdygyny tek rar lardy.
≈eÿle-de bol sa, negr me se le si ni◊
töwe re gindäki gap ma-garΔylyk lar we
aram-aram jedelli meseleleri◊ garalary◊
peÿdasyna çözülmegi köp afro-amerikalyla
ra bu biyn jalykly ÿyl lary◊ dowamyn da
orta synpa we Δäher eteginde ÿaΔaÿanlara
birleΔmäge mümkinçilik berdi.
AŸALLAR HEREKETI
1950–1960-njy ÿyl lar da durmuΔa
çy kan iΔleÿän aÿal lary◊ sany artdy,
em ma 1963-n ji ÿyl da aÿal lar er kek le ri◊
alÿan or ta ça iΔ hakyny◊ 63 gö te ri mine
go laÿ hak alÿardy lar. ≈ol ÿyl ÿazyjy
aÿal Bet ti Fri dan „Aÿal lary◊ syry” atly
ki tabyny çy kardy, bu ki tap da ol AB≈ny◊
or ta synpyny◊ dur muΔ ÿag daÿyny
ga zaply tankyt lady. ≈o nu◊ kö me gi bi len
mil li on lar ça ame ri kaly aÿal öz gözgyny,
öwer lik siz ÿag daÿy na göz ÿe ti rip bil di.
„Öz le ri ne ÿanÿol daΔ tap mak we ça ga
do gur mak” olar üçin ÿaΔaÿΔy◊ ÿal◊yz
mak sady bo lup durÿandygyny nyg tamak
bi len, Fri dan öz okyjy laryny aÿalgyz
lary dur muΔda baΔga orun lary◊ we
borç lary◊ göz le gi ne çyk ma ga çagyrdy.
Ga raÿagyz lary◊ öz hu kuk lary ugrun
daky 60–70-n ji ÿyl lar daky gö reΔleri
Ame ri kany◊ aÿal laryny◊ gö reΔi ne-de
iter gi ber di. O◊a, esa san, or ta synpy◊
we kil le ri gat naΔÿardy lar we olar 1960-
njy ÿyl lar da or ta synpy◊ ÿaΔlaryny◊
kalbyny eÿelän to pa la◊ tu ruz mak ruhy
bi len „ÿa rag lanypdy lar”. Aÿal lar he reke
ti ni◊ dö re me gi ne sebäp bo lan ÿe ne
bir zat bar, ol hem 1960-njy ÿyl lar daky
jyns öwrü liΔi gi di, ol bol sa öz ge ze gin de
göwre li bol maklygy◊ ö◊ü ni alÿan der-

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
man se riΔde le ri ni ön dür mek den we köpçü
lik leÿin sat mak dan yba rat boldy.
Kong res de raÿat hu kuk lary ba ra daky
ka nuny◊ tas la masyny ara alyp mas lahat
laΔmak ne ti je sin de ÿag daÿy üÿt getmek
baΔartdy. Tas la many tu tuΔlygy na
Δowsuzly ga uç rat mak niÿe ti bi len konserwa
tor lar 1964-n ji ÿyl da de ri si ni◊
re◊ki boÿun ça we jyns ala maty boÿun ça
kem sitmäni◊ ka nuny güÿjü ni pu ja çykarÿan
dü ze diΔi tek lip et di ler. Em ma düze
diΔ-de geç di, bü tin tas la ma hem geç di
we aÿal la ra öz hu kuk laryny üp jün edÿän
ka nuny se riΔde ber di.
Aÿal lar öz agyr ÿag daÿlaryny ÿe◊letmek
üçin öz le ri hem gö reΔdi ler. 1966-njy
ÿyl da ÿo kary bi lim li 28 aÿal, Δol san da
Bet ti Fri dan, „in di ame ri kaly aÿal-gyzlary
jemgyÿe ti◊ mö hüm iΔle ri ni◊ doly
hu kukly gat naΔyjy lary et mek üçin” aÿallary◊
Mil li bir leΔi gi ni dö ret di ler. So◊ky
ÿyl o◊a 1 mü◊ aÿal gir di, ÿe ne 4 ÿyl dan
so◊ gu ra many◊ ha taryn da 15 mü◊ aÿalgyz
bardy. ≈u we Δu◊a me◊zeΔ bir leΔikler
aÿal-gyz la ra öz müm kin çi lik le ri ni◊
çäk len di ri len di gi ne we olary gi◊elt mek
ug run da çykyΔ et me gi◊ ge rek di gi ne
düΔünmäge kö mek edÿär di ler.
Fe mi nizm ÿa-da aÿal lary◊ öz hukuk
lary we bäh bit le ri ug run daky gu ramaçylykly
he re ket le ri 1970-n ji ÿyl lary◊
baΔlaryn da gi◊ ge ri me eÿe boldy. ^ur nalist
Glo riÿa Steÿnem we baΔga birnäçe
aÿal 1972-n ji ÿyl da „Ms” diÿen ¤ur naly
çy kar ma ga baΔlady. 1971–1974-n ji ÿyllar
da luk man aÿal lar ta rapyn dan dü zülen
„Biz we bi zi◊ be de ni miz” atly maglu
mat ki tap çasyny◊ 850 mü◊ nus gasy
ÿaÿradyldy.
Has iΔje◊ fe mi nist aÿal lar AB≈-ny◊
BaΔka nuny na aÿal lary◊ hu kugyny◊
de◊di gi ni jar edÿän ÿö ri te dü ze diΔi
Kong re si◊ il ki ka bul et me gi ni, so◊ra-da
ma kul la magyny ta lap et di ler. 1972-nji
ÿyl da ol dü ze diΔ ka bul edil di we onda
„Ka nun da bel le nen iki jyn sa-da degiΔli
bo lan de◊ hu kuk Bir leΔen ≈tat lar da
ÿa-da haÿsydyr bir Δtat da ÿatyryl ma ga,
ÿa-da çäk len di rilmäge de giΔli däl dir”
diÿlip nyg taldy. So◊ky ÿyl lar da ony 38
Δtat dan 35 Δtat ma kul lady. Kazyÿet ler
hem jyns de◊li gi ni üp jün et di ler. 1973-
n ji ÿyl daky „Roÿ Weÿdi◊ garΔysy na”
atly kazyÿet iΔin de AB≈-ny◊ Ÿo kary
kazyÿe ti göwre li li gi◊ il kin ji aÿlaryn da
ça gany düΔürtmäge ygtyÿar ber di – bu
aÿal lar he re ke ti üçin uly ÿe◊iΔdi.
1970-n ji ÿyl lary◊ or ta laryn da we
ahyr laryn da, nähi li-de bol sa, aÿal lar here
ke ti ni◊ dur gunlyk ÿag daÿy gel di. Ol
he re ket or ta synp dan daΔary öz täsi ri ni
ÿe ti rip bil me di. Or ta we ra di kal fe minist
aÿal lary◊ arasyn da bö lü niΔik bo lup
geç di. Kon serwa tiw tär le ri◊ ta rap dar lary
aÿal lary◊ de◊ hu kuklylygy ba ra daky düze
diΔe garΔy kam pa niÿa ge çir di ler we
ol dü ze diΔ ony ma kul la mak üçin ze rur
bo lan 38 Δtat ta rapyn dan tassyk lan man,
1982-n ji ÿyl da „ara dan çykyp” git di.
LATYN AMERIKASYNDAN
GELIP ÇYKAN
AME RI KALY LARY÷
H E R E K ET I
Ikin ji Ja han urΔun dan so◊ AB≈-ny◊
is pan dil li ilaty-da kem sit me le re sezewar
edil di. Asly Ku ba dan, Pu er to-Riko
dan, Mek si ka dan we Mer ke zi Ameri
ka döwlet le rin den bo lan lar köp lenç
sowatsyzdy lar we i◊lis çe gürläp bilmeÿär
di ler. Olary◊ bir bö le gi fer malar
da möwsüm leÿin iΔçi bo lup iΔleÿärdi
we olary hasyl ÿyg nalÿan döwür de
ga zaply ezÿär di ler. BaΔga lary Δäher le re

12-N JI BAP: ÖZ GE RI≈LIK EŸŸAMY
si◊ÿär di ler, em ma olary◊-da gü ni ÿe◊il
däl di.
Çi ka nos ÿa-da asly mek si kaly ameri
kan lar, Mek si kan-a me ri kan lary◊ mil li
bir leΔi gin de jem le nip, ra di kal bir to par
dö ret di ler, em ma di◊e 1960-njy ÿyl larda
iΔe◊◊ir he re ke te gi riΔdi ler. Çi ka nos
Lin don Jon sony◊ garyply ga garΔy gö reΔ
mak sat na masy öz içi ne olary◊ öz le ri nide
alar öÿt dü ler. Ÿö ne olary◊ Bü rokrat
lary◊ se si gowΔak çykÿan lary inkär
edÿän dik le ri ne göz le ri ÿet di. Ga raÿagyzlary◊
tej ri be sii olar üçin aÿratyn nus ga
boldy, çün ki olar plÿu ra lis tik jemgyÿetde
syÿasy basyΔy◊ mö hüm di gi ni is pan
dil li ila ta öwret di.
1935-n ji ÿyl daky zäh met gat naΔyklary
ba ra daky ka nun oba ho jalyk iΔçi leri
üçin hiç hi li ke pil li gi göz ö◊ün de tutmaÿardy.
Ÿö ne oba ho jalyk iΔçi le ri ni◊
arasyn da Bir leΔen Is pan Dil li Daÿhanlar
atly kär deΔler ar ka laΔygyny dö reden
Se zar Çawes il kin ji bo lup „gö nümel
he re ke ti◊” ne ti je li li gi ni gör kez di.
Ka li for niÿany◊ üzüm dar lary na sa pak
ber mek üçin ol bü tin ÿur du◊ çägin de
üzüm iÿmek den sak lan ma ga çagyrdy,
bu olary◊ iΔle dip ezÿän, gö çüp ÿö ren
iΔçi le ri ne öz kär deΔler ar ka laΔygyny
dö retmäge kö mek et di. Beÿle ki önümler
den ÿüz öwürmäge çagyryΔlar-da
Δowly boldy. Daÿhan lar Çawe se päsgel
bermäge sy nanyΔan hem bol sa lar,
möwsüm leÿin iΔçi ler (kär deΔler ar kalaΔygyny◊
üs ti bi len) iΔ hak laryny ÿokar
landyr magy we zäh met Δert le ri ni
gowu landyr magy ga zan mak üçin kanuny
hu kuk laryny aldy lar.
Latyn Ame ri kasyn dan ge lip çy kanlary◊-da
syÿasy iΔe◊◊ir li gi ös di. 1961-n ji
ÿyl da Te has Δtatyn dan Gen ri Gon sa les,
üç ÿyl dan so◊ bol sa Eli zo („Ki ka”) de la
Garsa Kongresi◊ agzasy boldular. AB≈ny◊
Se naty na Nÿu-Mek si ka dan Jo zef
Mon toÿa geç di. Gon sa les-de, de la Garsa-da
so◊ra we kil ler pa la tasyn da bar lag
toparyny◊ baΔlygy wezipesine çenli ösdi.
1970–1980-n ji ÿyl lar da is pan dil li le ri◊
ÿur du◊ syÿasy dur muΔy na gat naΔmagy
güÿç len di, Bil Klin tony◊ pre zi dent li ge
baΔlan wagty na çen li is pan dil li iki görnük
li ame ri kaly onu◊ ka bi ne ti ni◊ hataryna
girdi: San-Antoniony◊ ö◊ki meri
Gen ri Siz ne ros ÿaΔaÿyΔ jaÿ gur luΔygy we
Δäher le ri ös dür mek mi nist ri hök mün de,
hem-de Denwe ri◊ ö◊ki me ri Fre de ri ko
Pena ÿük daΔamak ministri hökmünde.
IN DEŸLE RI÷ HE RE KE TI
1950-n ji ÿyl lar da in deÿler hökü
me ti◊ öz ÿaΔaÿan re zerwa siÿa laryndan
çy karylyp, Ame ri kany◊ ilat köp çüli
gin de si◊ip git me gi ne ge ti rip biläÿjek
Δäher le re gö çür mek boÿun ça syÿa satyndan
kynçylyk çekÿär di ler. Bu ÿag daÿda
olar di◊e ÿer le rin den jy da düΔmeÿär diler;
ÿygy-ÿygy dan olary◊ kö pü si Δäher
dur muΔy na uÿgun laΔmak da kynçylyk
çekÿär di. 1961-n ji ÿyl da hö kü met olary
gö çür me gi bes eden ha latyn da raÿat hukuk
lary boÿun ça Kong re si◊ to pary indeÿle
ri◊ „äh li ÿer de mätäç li ge we kemsit
me le re uç raÿandyk laryny” bel le di.
1960–1970-n ji ÿyl lar da olar öz le rini◊
ka nuny hu kuk laryny çäk len dirmäge
edilÿän sy nanyΔyk lary bi len has aÿgytly
gö reΔ alyp bardy lar, ol gö reΔ „üçünji
dünÿäde” mil let çi lik meÿil le ri◊ ösme
gi ne we raÿat hu kuk lary ug run daky
he re ke ti◊ ÿo kary gö te ril me gi ne ÿar dam
et di. Olary◊ ser dar laryny◊ täze ne sille
ri ol ÿa-da beÿle ki ugur la ra de giΔli
bo lan ÿer ler den ga lan laryny go ra mak
üçin kazyÿet le re ÿüz tut du lar. Ÿer den
peÿda lan mak ba ra daky Δert na ma lary◊
häki miÿet ler ta rapyn dan köp ÿyl lary◊
dowamyn da bo zulyp gel nen di gi ba radaky
dawaly Δtat lary◊ sany artÿardy we
1967-n ji ÿyl da il kin ji ge zek olar ÿer we
suw se riΔde le ri ba ra daky me se le de ÿe◊iΔ
ga zandy lar. Bu ÿe◊iΔ ÿe ke-täk bol mady.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
1968-n ji ÿyl da esas landyry lan „Ameri
kaly in deÿle ri◊ he re ke ti” atly gu ra ma
öz le ri üçin, Δol san da Δäher ler de öz günle
ri ni öz le ri gör me li bo lan urug daΔlary
üçin hem döwlet den dur muΔ kö me gi ni
al magy◊ höt de sin den gel di.
ÇaknyΔma lar kop çü lik leÿin häsiÿete
eÿe boldy. 1969-njy ÿyl da in deÿleri◊
78 sanysy rug satsyz San-F ran sis ko
aÿlagyn daky Al kat raz adasy na gö çüp
bardy we 1971-n ji ÿyl da zor luk kowlup
çy karylÿan ça lar, Δol ÿe ri el le rin de
sak lady lar. 1973-n ji ÿyl da „Ame ri kaly
in deÿle ri◊ he re ke ti ne” gat naΔyjy lar Günor
ta Da ko tany◊ Wun ded Ni Δäher çe si ni
eÿe le di ler, XIX asyry◊ ahyryn da es ger ler
bu ÿer den Siu urugyn dan bo lan in deÿle ri
ÿen jip çy karypdy lar. In deÿle ri◊ iΔje◊le ri
töwe rekdäki re zerwa siÿa lar daky gözgyny
dur muΔ ÿag daÿy na jemgyÿet çi ligi◊
ün sü ni çek mek çi bol du lar, bu ilaty◊
ÿarysy döwlet kö me gi bi len ÿaΔaÿardy
we arak hor luk baΔy na gi dip di. Po li siÿa
bi len tut luΔyk da olary◊ bi ri ÿa ra landy,
bi ri öl dü ril di, em ma Δtaty◊ hö kü me ti indeÿler
bi len Δert na many◊ Δert le ri ne täzeden
ga ra ma ga söz ber di. Ÿö ne hö kü met
öz be ren wa dasyn da tapyl mady.
Her ni çik-de bol sa, in deÿle ri◊ he re keti
bel li bir ne ti je le ri ber di. Ame ri kaly lar
olary◊ mätäç lik le ri ba ra da ha barly boldu
lar, döwlet ÿol baΔçy lary bol sa olary◊
ata-ba ba laryny◊ ÿer le ri ni ulan mak üçin
de◊hu kukly Δert na ma lary bag laΔmak bara
daky ta lap lary na baΔ galdyr ma ga mejbur
bol du lar. 1992-n ji ÿyl da Ko lo ra do
Δtatyn dan Ben Naÿt hos Kemp bel bi rin ji
in deÿ ag zasy bo lup AB≈-ny◊ Kong re sini◊
Se naty na saÿlandy.
ÇAPRAZ MEDENIŸETI÷ WE
EKO LO GI K H ER E K E T I ÷
DÖ R E M EGI
De◊ müm kin çi lik ug run daky he re ket
dür li ugur lar dan tol gunΔyk la ra ÿol açdy.
Ame ri kaly ÿaΔlar Ikin ji Ja han urΔun dan
so◊ öz ene-a ta lary ta rapyn dan dö re di len
or ta synpy◊ ka da laΔan gym matlyk laryndan
kes git li ÿüz öwür di ler. ŸaΔlary◊ bir
bö le gi ra di kal syÿasy iΔle re baΔ goΔdylar;
has köprägi egin-eΔi gi◊ täze ül◊üle
ri ni saÿlap aldy lar we öz le ri ni jynsy
taÿdan alyp baryΔlary na täze çe ga rap
baΔlady lar.
1960-njy ÿyl lary◊ ahyryn da, 1970-nji
ÿyl lary◊ baΔyn da ame ri kan jemgyÿetin
de me de niÿet le ri◊ çap raz gelÿän alamat
lary gö ze ilip baΔlady. Uzyn saç,
uzyn sak gal ada ta öwrül di. Gök jin si dir
ÿe◊siz maÿka lar gi◊ jal bar lary◊, penjek
lery◊ we gals tuk lary◊ or nu na gel di.
Geç miΔi◊ bag lap goÿan dar çäk le rinden
çykyp, a◊a dynç ber me gi mak sat
edi nip, bi ka nun neΔe se riΔde le ri ni ulanmagy◊
möç be ri ös di. Rok-n-rol ös di;
sazy◊ beÿle ki gör nüΔle ri bi len baÿlaΔyp,
dür li wa ri asiÿa la ra öwrü lip baΔlady.
Bitlz, Rol ling Sto unz we beÿle ki bri tan
to par lary ÿurt da aza wagty◊ için de uly
meΔhurly ga eÿe boldy. „Agyr rok” bar ha
meΔhurly ga eÿe bolÿardy, kom po zi tor
we ÿe ri ne ÿe ti ri ji Bob Di lany◊ aÿdymlary
ÿaly dur muΔ we syÿasy mowzukly
aÿdym lar bol sa i◊ meΔhur aÿdym la ra
öwrül di ler. 1969-njy ÿyly◊ awgustynda
Wuds tok da, Nÿu-Ÿork Δtatyn da geçen
ÿarym mil li ona go laÿ adam ÿygnan
üç gün lük aÿdym-saz fes tiwalyn da
ÿaΔlary◊ garΔy gidÿän me de niÿe ti özüni◊
i◊ ÿo kary de re je si ne ÿet di. Köp sanly
film ler we aÿdym-saz al bom lary ar kaly
rowaÿa ta öwrü len fes tiwal – Wuds tok
nes li diÿip, eÿÿamy◊ özü ne-de at ber di.
Raÿat hu kuk lary ug run daky he reket
le ri we garΔy gidÿän me de niÿe ti

12-N JI BAP: ÖZ GE RI≈LIK EŸŸAMY
galkyndy ran güÿç ler, 1960-njy ÿyl lary◊
or ta laryn da eko lo gik he re ket le re-de itergi
ber di. Reÿçel Kar sony◊ „Dymÿan
çeΔme” (1962) atly ki taby köp ame rikaly
lary tol gundyrdy, ol ki tap da pesti
sid le ri◊, esa san-da DDT-ny◊ weÿran
edi ji täsi ri ba ra da gür rü◊ be rilÿär. DaΔky
gurΔawy ha pa laÿan beÿle ki zat lar – tebi
gaty◊ gö zel li gi ne we aras salygy na
howp salÿan zyÿanly gaz lar, se na gaty◊
galyndy lary, ne bit guÿu lary ba ra da
adam lar näçe köp bil dik le ri çe, Δon ça
olary◊ yn jalyksyzlygy artÿardy. 1970-nji
ÿyly◊ 22-n ji ap rel de mek dep okuwçylary
we raÿat to par lary tu tuΔ Bir leΔen
≈tat lar da Ÿer gü nü ni bel le di ler. Adamla
ra töwe re gi gurΔap alan te bi gaty◊ hapa
lan magyny◊ äh li howpuny düΔün dirmek
üçin uniwer si tet le ri◊ ÿanyn da açyk
okuwlar gu raldy.
Em ma köp ame ri kaly lar ÿur du◊
howasyny we suwyny eko lo gik taÿdan
aras sa la mak boÿun ça tas la ma lary◊ durmuΔa
ge çi ril me gi ne garΔy çykÿardy lar.
≈eÿle çäre le ri◊ ge çi ril me gi ni◊ kär hana
lary◊ we Δahsy adam lary◊ pul tö legi
ni◊ ha saby na ama la aΔyryl malydy we
adam lar ÿaΔaÿyΔ we iΔ en dik le ri ni üÿtget
me li bol jakdy lar. Her ni ik hem bolsa,
1970-n ji ÿyl da Kong res, 1967-n ji
ÿyl da ka bul edi len at mos fe ra zyÿanly
galyndy lary taΔla magy ga da gan et mek
ba ra daky ka nu na dü ze diΔ gi riz di we
howany◊ aras salygy ba ra da ÿe ke-täk
ame ri kan stan dartyny ka bul et di. ≈eÿlede,
suwu◊ hi li ni gowu landyr mak ba ra da
ka nun ka bul edil di, ol ka nun ke nar ÿakasyn
daky ne bit des ga laryny◊ eÿe le rini
ne bi ti syzdyryp suwa akdyr ma ga ÿol
ber mez li ge borçly et di. ≈ol ÿyl da daΔky
gurΔawy go ra mak boÿun ça ga raΔsyz fede
ral gul lugy hök mün de DaΔky gurΔawy
go ra mak gul lugy dö re dil di we onu◊ üstü
ne äh li gö zeg çi lik iΔle ri ÿük len di. 9

Ge çen onÿyllygy◊ sanly en jam lary◊ gel me gi bi len ÿü ze çy kan rewolÿu siÿa iΔe
täsir et mek bi len ykdy sadyÿe ti we ame ri kan lary◊ ÿaΔaÿyΔ ÿo luny, iΔdeΔle ri◊,
maΔga la lary◊ we dost lary◊ öza ra gat naΔyk laryny, mag lu mat al maklygy, hat-da,
söwda et mek li gi hem-de boΔ wagty◊y ge çir mek en dik le ri ni üÿt ge dip gu rady.
XXI ASYRY÷
ŸURDY
FO TO SU RAT LAR
XX asyr Bir leΔen ≈tat lar üçin adat dan daΔary bi düz gün lik ler we
öz ge riΔle ri◊ döwri boldy. Bu onÿyllyk lar da ÿurdy onu◊ bü tin
taryhyn daky i◊ ÿa ra maz ykdy sady pe se gaçyΔlar eÿe le di. AB≈ özü ni◊
ÿa ran lary bi len Ikin ji Ja han urΔun da ÿe◊i ji boldy; ÿurt „sowuk uruΔ” ady
bi len mälim bo lan dartgynlylyk da dünÿä ÿol baΔçysyny◊ or nuny eÿe le di;
ÿurt için de dur muΔ, ykdy sady we syÿasy öz ge riΔle ri◊ ajaÿyp ÿo luny
geçdi; eger ö◊ BirleΔen ≈tatlary◊ özgermegine ÿüzlerçe ÿyl gerek bolan
bol sa, in di o◊a on lar ça ÿyl ÿe ter lik bolÿardy.

Keÿbl Nÿus Networ king (CNN) Moskwa dan alyp gör kezÿän täze lik le ri.
Ka bel te lewi de niÿe si ni◊ we Si-En-En ÿaly täze lik le ri◊ 24 sa gatlyk gullugyny◊
ut gaΔdyryl magy bü tin dünÿäde ha bar lar gul lugyny◊ ös me gi ne
de◊i-taÿy bol madyk iter gi we çaltlyk berÿär.
Ge çen sahy pa da ÿo kar da: ÿaΔlar, rok saz we 24 sa gatlyk ka bel te lewi de niÿe si
ut gaΔdyryl sa „Em-Ti-Wi” Δe kil li aÿdym lar dan baΔlap, mo dadyr, ma zam gör kezÿän
te lewi zi on ÿaÿlymy eme le ge ler.

Ogaÿo Δtatyny◊ Ko lum bus Δähe rin de ÿer leΔÿän Ramp ke gaÿtadan
iΔleÿiΔ mer ke zin de gaÿta dan iΔle mek üçin say la nan harytlary◊
top lumy üÿΔüp dur. Bir leΔen ≈tat lar da daΔky gurΔawa akyl
ÿe tir mek li gi◊ bar ha ös me gi aÿna, kagyz, po lat we alÿu min ÿaly
ma te ri al lary gaÿta dan iΔläp ulan mak üçin uly ta gal la lar et mek li ge
alyp bardy.

Äpet uly SPID ÿor gany, onu◊ her dört burç lugy bü tin dünÿä has raty na
öwrü len ke sel bo lan SPID-i◊ bir pi dasy na bagyΔla nan.

Atasy we ene si iΔleÿän adaty maΔga la lar üçin Bir leΔen ≈tat lary◊ äh li
ÿer le rin de ça ga la ra gün diz ideg edÿän mer kez ler iΔleÿär.
Ame ri kaly lary◊ täze nes li özü ni◊ gel je gi ne ga raÿar.

Ame ri kaly lary◊ awto ula ga bo lan yh lasyny◊ art magy dowam
edÿär, bu bol sa ulag he re ke ti ni◊ dyknyΔygyny◊ art magy na, Δeÿle
hem, Δäher ÿer ler de howany◊ ha pa lan magyny pe selt mek üçin
hö kü me ti◊ we se na gaty◊ barlyΔyksyz gö reΔme gi ne ge tirÿär.

CHAPTER
13- N
JI
BAP
XXI ASY RA
GA DAM
Pre zi dent Ro nald Reÿgan
we Mi ha il Gor ba çow Or ta
uzaklyk daky ÿad ro ÿa raglary
ba ra daky yla laΔy ga
gol çe ken le rin den so◊,
1987-n ji ÿyly◊ de kabr aÿy.

13-N JI BAP: XXI ASY RA GA DAM
„Amerika özgermelidir... amerikan
ÿörelgeleri bolan durmuΔy, azatlygy,
bagty go rap sak la mak üçin
özgermelidir. Biz öz döwrümizi◊
sazy astyn da ga dam basÿan
hem bol sak, bi zi◊ we zipämiz
müdimidir.”
AB≈-ny◊ ö◊ki Pre zi den ti Bil Klin ton, 1993
GEÇI≈ DÖWRÜNDÄKI
JEMGYŸET
Birnäçe ÿyl, hat da, onÿyllyk lar dan
ö◊ baΔlan, ame ri kan jemgyÿe ti ni◊ gurluΔyn
daky ö◊e gi diΔlik ler 1980-n ji ÿyl lar
ge len de has aÿdy◊ ÿü ze çykdy. Ilaty◊
dü zü min de we ame ri kan jemgyÿe ti ni◊
has wajyp iΔle rin de we hünär le rin de uly
öz ge riΔlik ler bo lup geç di.
Ykdy sadyÿet de hyz mat ediΔ ulgamyny◊
agalyk et me gi je del siz boldy.
80-n ji ÿyl lary◊ or ta lary na çen li ÿarym
asyr dan hem gowrak wagt lap ähli
iΔleÿän le ri◊ dört den üç bö le gi hyzmat
ediΔ ul gamyn dady, me se lem, bö lek
söwdagär ler, eda ra gul lukçy lary, mugallym
lar, luk man lar we beÿle ki saglygy
go raÿyΔ iΔgär le ri, hö kü met iΔgär le ri, aklawçy
lar, hu kuk we ma liÿe hünär men leri
hök mün de.
Hyz mat ediΔ ul gamyny◊ iΔi kompÿuter
le ri◊ elÿe ter li li gin den we köp çü likleÿin
ulanyl magyn dan peÿda tapdy. Bu
„mag lu mat asyrydyr”, in di ha sap teh nikasy
ar kaly, ykdy sady we dur muΔ hadysa
lar ba ra daky mag lu mat lary◊ ö◊ göz
ö◊ü ne ge tir mek hem kyn bo lan jem leri
ni ha sap lap bolÿar. Fe de ral hö kü met
1950–1960-njy ÿyl lar da özü ni◊ harby
we älem mak sat na ma laryny◊ bir bö le gi
hök mün de kompÿu ter teh ni kasy na ummasyz
uly se riΔde goÿber di. 1970-n ji
ÿyl lary◊ ahyryn da iki sany ÿaΔ Ka li forniÿaly
te le ke çi ga ra¤y◊ daΔyn da iΔläp,
öÿde peÿda lan mak üçin niÿet le nen,
köp möç ber de saty lan bi rin ji kompÿute
ri ÿyg nady lar we o◊a „Äppl” diÿip at
dakdy lar, Δeÿle lik bi len ö◊e gi diΔli ge
iter gi ber di ler. 1980-n ji ÿyl lary◊ baΔy na
çen li ki çi kompÿu ter le ri◊ mil li on lar çasy
AB≈-ny◊ te le ke çi lik pu dagy na we öÿleri
ne ÿol tapdy hem-de 1982-n ji ÿyl da
„Taÿm” ¤ur naly kompÿu te ri „Ÿyly◊ abzaly”
diÿip at landyrdy.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
≈ol wagt da bol sa Ame ri kany◊ polat
guÿujy we dok ma se na gaty ÿaly
„tüs se leÿän se na gat lary” pe se gaç mak
döwrü ni baΔdan ge çirÿär di. AB≈-ny◊
awto ulag se na gaty bol sa öz bö lüm le rini
Bir leΔen ≈tat lar da açan ÿo kary ön düri
ji lik li awto mo bil ön dürÿän „Toÿo ta”,
„Hon da” we „Nis san” ÿaly ÿa pon firma
lary bi len bäs leΔik de gowΔady. 1980-
nji ÿy la çen li awto mo bil ön dürÿän ÿapon
fir ma lary ame ri kan ba zaryny◊ bir
çärÿe gi ni eÿe leÿär di ler. Di◊e 1980-n ji
ÿyl lary◊ ahyryn da, 1990-njy ÿyl lary◊
baΔyn da AB≈-ny◊ awto ulag ön dü ri ji firma
lary ÿa pon bäs deΔle ri ni◊ ykdy sady
ne ti je li li gi ne we teh ni ki stan dart lary na
laÿyk ge lip baΔlady lar, hem-de ö◊ki iki
onÿyllygy◊ dowamyn da iç ki awto ulag
ba zaryn da ÿur da ge ti rilÿän ulag la ra berlen
orny yzy na gaÿtar ma ga baΔlady lar.
Bu ga zaply bäs leΔik den alyjy lar peÿda
ga za nan bol sa lar hem, kompÿu ter önümçi
li gi ÿaly beÿle ki ÿo kary bäs leΔik li pudak
lar da bolΔy ÿaly, ba ha lary pe selt mek
boÿun ça agyr gö reΔ AB≈-ny◊ awto mobil
se na gatyn daky mü◊ler çe iΔçi orunlary◊
he miΔe lik ÿi ten li gi ni a◊latdy.
Ÿurdu◊ ilatyny◊ düzüminde-de üÿtgeΔmeler
bolup geçdi. Takmynan 1946-
njy ÿyl dan 1964-n ji ÿy la çen li dowam
eden uruΔdan so◊ky de mog ra fik ösüΔ
tamamlanandan so◊, ilaty◊ ösüΔi peseldi
we ilaty◊ arasyn da uly ÿaΔly adam lar
agdyklyk et di. 1980-n ji ÿyl da maΔga la
öÿ hojalyklaryny◊ göterimi pese düΔdi;
bile ÿaΔaÿanlary◊ dörtden bir bölegi indi
„maΔga la bol madyk öÿ ho jalyk lary”
diÿlip at landyryldy hem-de bu ho jalyklar
da iki ÿa-da on dan hem köp garyn daΔ
bolmadyk adamlar bilelikde ÿaΔaÿardylar.
Täze gö çüp ge len ler ame ri kan
jemgyÿe ti ni◊ häsiÿe ti ni baΔga ÿol la ra
ug rukdyrdy. Gö çüp gel me syÿa satyn da
1965-n ji ÿyl da bo lup ge çen öz gert meler
ün sü ni Gün ba tar Ÿewro pa dan sowdy
we ne ti je de Aziÿa dan we Latyn Ame rikasyn
dan täze gö çüp gelÿän le ri◊ sany
üzül-ke sil artdy. Wet nam daky uruΔ tamam
la nan dan so◊, ol ÿurt dan AB≈-a
köp sanly bos gun gel di. Di◊e 1980-nji
ÿyl da Ame ri ka 808 mü◊ sany adam göçüp
gel di, bu 1960-njy ÿyl lar daky i◊
ÿo kary gör ke zi ji di, Δeÿdip, AB≈ ÿe nede
bü tin dünÿäden gelÿän adam lar üçin
gaçy ba tal ga boldy.
1980-n ji ÿyl lar da goΔma ça to parlar
raÿat de◊li gi ug run daky gö reΔe iΔje◊
gat naΔyp baΔlady lar. Be çe baz lar raÿat
hu kuk lary boÿun ça he re ke ti◊ tälim le rini
ulanyp, beÿle ki to par lary◊ ta lap ediΔi
ÿaly, aÿra tut magy ÿok etmäge çalyΔdylar.
1975-n ji ÿyl da, my sal üçin, AB≈ny◊
Raÿat gul lugy boÿun ça to pary beçe
baz lary iΔe al magy◊ ga da gançylygyny
ÿatyrdy we en çe me Δtat lar da olary aÿra
tut magy ga da gan edÿän ka nun kabul
edil di. So◊ra olary◊ he re ke ti ne
böwΔe◊lik ara laΔdy we be çe baz la ra bolan
ki tüw ÿü ze çykyp baΔlady.
Mun dan so◊, 1981-n ji ÿyl da adamy◊
ke sel ÿok dur maÿan ul gamyny weÿran
edip, ha tar dan çy karÿan ke sel – adamy◊
im mun de fi sit sind romy (SPID) tapyldy.
SPID jyns ÿol lar ÿa-da gan ar kaly ge çip
bilÿär; Bir leΔen ≈tat lar da il kin ji no batda
be çe baz la ra we da maryn dan sanjym
edÿän neΔe keΔle re ölüm howpy bi len ÿokuΔdy.
Ga lan ila ta hem Δeÿle ke sel ÿokuΔa
gan boldy. 1992-n ji ÿy la çen li 150
mü◊den hem köp ame ri kaly SPID-den
ara dan çykdy; 300 mü◊den bir mil li ondan
gowra ga çen li adam bol sa onu◊ wirusyny
gö te ri ji boldy. Em ma SPID-i◊
gy rany di◊e Bir leΔen ≈tat lar bi len çäklen
me di, Δo nu◊ üçin-de, bü tin dünÿäni◊
äh li luk man lary o◊a garΔy gö reΔde tagal
la laryny bir leΔdir di ler. Ame ri kan
we fran suz alym lary SPID-i◊ wi rusyny
aÿra laΔdyryp, on dan gan üp jün çi lik ulgamyny
go ra mak boÿun ça sy nag lary geçir
mek de il kin ji üs tün li gi ga zandy lar.

13-N JI BAP: XXI ASY RA GA DAM
KON SERWA TIZM WE
RO NALD REŸGANY÷
BE LEN DE G Ö T E R I L M E GI
Ö◊ki iki onÿyllygy◊ ykdy sady, durmuΔ
we syÿasy meÿil le ri, köp Δäher lerde
je naÿatkär çi li gi◊ we jyns pa razlygy◊
baΔy na git me gi, Kar te ri◊ pre zi dent lik
eden ÿyl laryn da ykdy sadyÿe ti◊ pe se
gaç magy we hüm met siz lik köp ame rikalyny◊
lapyny keç et di. Hö kü me te we
onu◊ çu◊◊ur or naΔan ÿur du◊ dur muΔ we
syÿasy kynçylyk laryny ne ti je li çözmäge
ukyplydygy na adam lary◊ ynamsyzlygy
ÿe ne-de güÿje di.
Köp wagt dan bäri ÿurdy mil li de reje
de do landyryp bil meÿän kon serwator
lar bu täze meÿil le ri öz peÿda lary na
öwürmäge taÿÿardy lar. Bu döwür olary◊
hö kü me ti◊ ygtyÿarlyk laryny çäk lendir
mek, mil li go ranyΔy güÿç len dir mek
hem-de däbe öwrü len gym matlyk lary
häzir ki jemgyÿe te mah sus bo lan eden-etdi
lik den we ter tip siz lik den go ra mak bara
daky ÿüz len me le ri◊ raÿat lary◊ kö pü si
ta rapyn dan ma kul bi linÿän döwrü di
Kon serwa tiz mi◊ Δeÿle ÿo kary göte
ri liΔi ni◊ köp çeΔme si bardy. Aÿratyn
hem, In ji le Hu daÿy◊ i◊ gö ni hem-de i◊
dogry dünÿäsi hök mün de ga raÿan funda
men ta list hris ti an lary◊ uly to pary jenaÿatkär
çi li gi◊ we jynsy ah laksyzlygy◊
ös me gin den ala da galÿardy. 1980-n ji
ÿyl lary◊ baΔyn da syÿasy taÿdan i◊ neti
je li to par lary◊ bi ri „Ah lak köp çü li gi”
diÿlip at landyrylÿardy we o◊a bap tist
ru hany Jer ri Folwell ÿol baΔçylyk edÿärdi.
Pet Ro bert sony◊ ÿol baΔçylyk edÿän
baΔga to pary 1990-njy ÿyl lar da res publi
kaçy par tiÿa da kuwwatly güÿç bo lan
„Hris ti an bir leΔme si” diÿlip at landyrylan
eda ra dö ret di. ≈u la ra me◊zeΔ beÿle ki
köp to par lar ÿaly, bu lar ame ri kaly lary◊
dur muΔyn da di ni◊ ö◊ki äh miÿe ti ni dikelt
me gi is leÿär di ler. Folwell we Robert
son ÿaly In jil mowzugyn dan bo lan
te le gep leΔik ler ge çirÿän ler örän köp adamy
öz ta rap lary na çekÿär di ler.
Kon serwa tor lar üçin ÿe ne bir gyzga
la◊ly me se le – bu döwrü◊ i◊◊än çeke
leΔik li we tol gundyryjy me se le le ri ni◊
bi ri bo lan aÿal lary◊ ça ga düΔürt mek mese
le si di. 1973-n ji ÿyl da AB≈-ny◊ Ÿokary
kazyÿe ti „Rou Weÿdi◊ garΔysy na”
diÿlip at landyry lan iΔ boÿun ça çöz güt
ka bul et mek bi len, aÿal lary◊ göwre li ligi◊
il kin ji aÿlaryn da ça gany düΔürt mek
hu kugyny yk rar et di, ÿö ne um masyz
köp sanly gu ra ma lar we aÿry Δahs lar bu
çöz gü de garΔy bol du lar. Bu lary◊ arasynda
ka to lik ler, barypÿa tan kon serwa tor lar
we but ha na gul lukçy lary garΔylyk bildi
rip, çykyΔ et di ler. Olary◊ kö pü si ça ga
düΔürt mek li gi◊ nähi li ÿag daÿda ama la
aΔyry landygy na ga ra maz dan, ony ganhorly
ga de◊eÿär di ler. Olar öz le ri bi len
yla laΔÿan syÿa satçy lary gol da ma ga we
öz le ri bi len yla laΔmaÿan lary◊ garΔysy na
çykyΔ etmäge taÿÿardy lar. Ça ga düΔürtme
gi◊ ta rap dar lary we garΔy daΔlary
närazylyk çykyΔlaryny ge çirÿär di ler, bu
çykyΔlar bol sa AB≈-ny◊ „syÿasy görnüΔi
ni◊” üÿt gewsiz bö le gi boldy.
Res pub li kan par tiÿany◊ sag ga naty
ÿe ne-de güÿç le nip baΔlady. 1964-n ji
ÿyl da sagçy lar Res pub li kan par tiÿany◊
ÿol baΔçylygyny öz el le ri ne aldy lar, Δol
par tiÿa dan Bar ri Goldwo ter pre zi dentli
ge da laΔgär boldy, ÿö ne so◊un dan olar
kem-kem den üns mer ke zin den gaçyp
baΔlady lar, em ma 1980-n ji ÿy la çen li,
häzir ki za man pul top la mak usul laryny
peÿda lan mak bi len, sagçy lar par tiÿany◊
aralyk ga natynyny◊ yzyn dan ÿet di ler.
Ykdy satçy Mil ton Frid man, ¤ur na list ler
Wilÿam Bak leÿ we Jorj Wil ÿaly konserwa
tor lary◊ we Mi ras gaz nasy ÿaly
ylmy-bar lag ins ti tut lary◊ akyl ÿe tiriΔ
ukyp lary na daÿanyp, Täze sagçy lar
1980-n ji ÿyl lary◊ syÿa satyn da örän wajyp
orny eÿe le di ler.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
Beÿle ki kon serwa tor lar ÿa-da kö ne
sagçy lar ÿaly, täze sagçy lar ykdy sadyÿete
döwle ti◊ goΔul magy na berk çäk len dirme
ler gi rizmäge ÿar dam et di ler. Em ma
täze sagçy lar maΔga la gym matlyk laryna
bo lan öz ga raÿyΔlaryny◊ gol dalmagy
üçin be çe bazlyk gylyk-häsiÿet le ri
çäk len dir mek üçin hem-de we je ralygy
teswir leÿän ede biÿaty gö zeg çi lik den geçir
mek üçin döwle ti◊ güÿjü ni ulan maga
taÿÿardy lar. Umu man, täze sagçy lar
je naÿa ta garΔy, mil li go ranyΔ boÿun ça,
döwlet mek dep le rin de na maz oka ma ga
rug sat ber mek ba ra da Kons ti tu siÿa üÿtget
me gi riz mek boÿun ça, abor ta garΔy
çyk mak boÿun ça, aÿal-gyz lary◊ de◊
hu kuklydygy ba ra daky üÿt getmäni◊
güÿjü ni ÿatyr mak ÿaly me se le ler boÿunça
hem berk çäre ler görÿär di ler.
Bu de◊eΔdi rip bol ma jak ugur lary◊
äh li si ni bir bü tewä jemläp bi len adam
Ro nald Reÿgan boldy. Ili noÿ Δtatynda
dog lan Reÿgan en tek syÿa sa ta baΔ
goΔman ka, Gol liwud ki no laryn da sura
ta düΔüp we te lewi de niÿe de çykyΔ
edip, özü ni ta natdy. 1964-n ji ÿyl da Bar ri
Goldwo te ri gol dap, mil li te lewi de niÿede
çykyΔ et mek bi len, ol il kin ji ge zek
syÿasy meΔhurlygy ga zandy. 1966-njy
ÿyl da Reÿgan Ka li for niÿany◊ gu ber natoryny◊
we zi pe si ni eÿe le di, mu◊a bol sa
Ka li for niÿa-Ber ke leÿ Uniwer si te tindäki
talyp lary◊ goz ga la◊y na garΔy saÿlawçylary◊
ses len me le ri sebäp boldy. Reÿgan
bu we zipäni 1975-n ji ÿy la çen li eÿe le di.
1976-njy ÿyl da Res pub li kaçy par tiÿadan
pre zi dent li ge da laΔgär li ge hö dür lenmek
üçin Reÿga na azajyk muk dar daky
ses ÿet mez çi lik et di. 1980-n ji ÿyl daky
saÿlawlar da mak sady na ÿe tip, ol Jim mi
Kar ter den üs tün çykdy. 1984-n ji ÿyl da
bol sa Kar te ri◊ orun ba sary bo lan Wol ter
Mon deÿl den ses le ri◊ has agdyklyk etme
gi bi len, Reÿgan gaÿta dan saÿlandy.
Pre zi dent Reÿgany◊ eg sil mez ruhybe
lent li gi we ga zany lan la ra Δat lan mak
ukyby hem-de ame ri kan halkyny◊ arzuw-hyÿal
lary onu◊ pre zi dent lik eden
iki möh le ti ni◊ hem dowamyn da my da ma
onu◊ bi len boldy. Ol köp ame ri kaly lar
üçin, ynam we dur nuklylyk duÿgusyny
dö redÿän adamdy. Nädogry beÿan nama
lar bi len çykyΔ etmäge ÿykgyn edegen
li gi ne ga ra maz dan, te lewi de niÿede
us satlyk bi len çykyΔ edÿän li gi üçin
Reÿga na „Beÿik te le gep leΔik çi” adyny
be rip di ler. Ol 1950-n ji ÿyl lary◊ abadançylygyny
we mu nu◊ bi len bagly bolan
dur muΔ asu dalygyny gaÿtaryp ber di.
1950-n ji ÿyl lar bol sa baΔga bir mäh rem,
gi◊ köp çü li gi◊ göwnün den tu ran döwlet
adamyny◊ – Pre zi dent Dwaÿt Eÿzen haue
ri◊ ÿurt do landy ran döwrü di.
Hö kü me ti◊ ame ri kan dur muΔuna
örän çu◊ or naΔandygy na Reÿgan
ynanÿardy. Ol „pul sowrujylygy, kezzaplygy
we haÿa nat et me le ri” ÿok et mek
bi len ÿur da ge rek bol madyk mak sat nama
lary ÿatyr maklygy niÿe ti ne düwüpdi.
Öz pre zi dent lik ÿyl laryn da Reÿgan
döwlet ka da laΔdyr masyny aÿyr mak
mak sat na masyny Jim mi Kar ter den has
barlyΔyksyz ÿe ri ne ÿe tir di. Reÿgan ne tije
li bol madyk, gym mat düΔÿän we ykdysady
ösüΔe päs gel berÿän ha sap lap, sarp
edijä, iΔ or nu na we daΔky gurΔawa täsir
edÿän düz gün le ri ÿatyr ma ga çalyΔdy.
AB≈-NY÷ YKDYSADYŸETI
1980-NJI ŸYLLARDA
Eger hu susy pu da ga azatlyk, er kinlik
be ril se, mil let gülläp öser diÿen pi kir
Pre zi dent Reÿgany◊ içer ki mak sat namasy
na or naΔypdy. Onüm ön dü ri ji le ri◊
haryt lary we hyz mat lary köp muk darda
tek lip et mek li gi ykdy sady ösüΔi◊
i◊ çalt ÿoly diÿip nyg taÿan na zarÿe ti◊
ta rap dary bo lan Reÿgan harç edi liΔe,
tygΔytlyly ga we maÿa goÿma ga ÿar dam

13-N JI BAP: XXI ASY RA GA DAM
et mek üçin, salgyt lary◊ ep-es li pe sel dilme
gi ni ga zandy. Onüm ön dü ri ji le ri◊ ileri
tu tul magyny gol daÿan ykdy satçy lary◊
pi ki ri ne görä, salgyt lary◊ pe sel dil me gi
maÿa goÿum laryny◊ we gir de ji le ri◊ ösme
gi ne, Δu ösen gir de ji le re salgyt salmak
bi len döwle ti◊ gir de ji si ni◊ ös me gine-de
ge tirÿär. Se nat da res pub li kan lary◊
sähel çe agdyklyk edÿän di gi ne, We kil ler
pa la tasyn da bol sa de mok rat lary◊ agalyk
edÿän di gi ne ga ra maz dan, pre zi dent ligi◊
bi rin ji ÿylyn da ykdy sady mak sat namasyny◊
esasy düz gün le ri ni gi riz mek,
Δol san da raÿat la ra salynÿan salgyt lary
üç ÿyly◊ dowamyn da 25% pe selt mek
Reÿga na baΔartdy. ≈eÿle hem, Reÿgany◊
eda ra ediΔ diwany, Sowet Soÿuzy tarapyn
dan he niz bar bo lan we güÿjeÿän
howp ze rarly mil le ti◊ harby güÿjü ni
kämil leΔdir mek mak sady bi len go ranyΔ
üçin edilÿän ha ra jat lary ep-es li artdyrma
ga çalyΔdy we bu iΔ Δowu na boldy.
Reÿgany◊ pre zi dent li gi ni◊ il kin ji
ÿyl laryn da ÿur du◊ ykdy sadyÿe ti ni◊ pudak
laryny◊ kö pü sin de ösüΔ pe se gaçdy.
Ykdy sady ösüΔ tog tady diÿen ÿalydy.
1982-n ji ÿyl da hakyky mil li önü mi◊ jemi
2,5 gö te rim azaldy, Δol bir wagt da
iΔsiz lik 10 gö te rim artdy, ne ti je de, Ameri
kany◊ se na gat kuwwatyny◊ üç den bir
bö le gi iΔle meÿär di. Bü tin Or ta Gün batar
da „Je ne ral Elekt rik” we „In ter neΔnl
Harwes ter” ÿaly uly fir ma lar iΔçi le ri ni
iΔden boΔadÿardy lar. Ne bit ÿet mez çili
gi ÿag daÿy has-da agyr laΔdyrÿardy.
AB≈-ny◊ ön dü ri ji li gi pe se gaçdy, Δeÿle
hem, Ger ma niÿa we Ÿa po niÿa ÿaly
ykdy sady bäs deΔler dünÿä söwdasynda
öz paÿlaryny artdyrdy lar. Ame ri ka da
beÿle ki ÿurt lar da ön dü ri len haryt lary◊
sarp edi liΔi bir den artdy.
Oba ho jalygy-da agyr pur sat lary
baΔdan ge çirÿär di. Daÿhan lary◊ sanyny◊
ke mel me gi bi len önüm çi lik bar ha az
sanly daÿhan lary◊ elin de jem lenÿärdi.
1970-n ji ÿyl lar da Hin dis ta na, Hytaÿa,
SSSR-e we oba ho jalyk önüm le rini◊
ÿet mez çi li gin den hor lanÿan beÿle ki
ÿurt la ra kö mek ber mek bi len ame ri kan
daÿhan lary goΔma ça ÿer satyn al mak we
önüm çi li gi gi◊elt mek üçin bergä batdylar.
Ne bi ti◊ ba hasyny◊ ÿo kar lan magy
olary◊ çyk dajy laryny artdyrdy, 1980-n ji
ÿyl da dünÿä ykdy sadyÿe ti ni◊ pe se gaçmagy
bol sa, oba ho jalyk önüm le ri ne bolan
is le gi pe se gaçyrdy. Daÿhan lar zordan
gün le ri ni görÿär di ler.
Eÿsem-de bol sa, 1982-n ji ÿyl da ne biti◊
ba hasyny◊ ar zan la magy bi len ut gaΔan
ykdy sady pe se gaçyΔy◊ bir örän peÿdaly
ta rapy boldy: ol Kar ter döwrün de baΔlanan
dyngysyz hüm met siz li gi◊ ö◊ü ni alma
ga müm kin çi lik ber di. 1983-n ji ÿyly◊
ahyryn da ykdy sadyÿe ti◊ birnäçe pudagyn
da ÿag daÿ gowu laΔdy; 1984-n ji
ÿyly◊ baΔyn da bol sa ykdy sadyÿet janlanyp
baΔlady hem-de Bir leΔen ≈tat lar,
Ikin ji Ja han urΔun dan bäri ykdy sady
ÿo kary galyΔy◊ i◊ uzak döwür le ri ni◊
bi ri ne ga dam urdy. Ÿa po niÿa öz awtomo
bil le ri ni Bir leΔen ≈tat la ra elt me gi ni
çäk len dir mek bi len yla laΔdy. Äh li Δtat lara
de giΔli bo lan salgyt lary◊ pe sel dil megi
sarp edi liΔi◊ ÿo kar lan magy na ge tir di.
Satyn alyjylyk Δowhuny gaz na bir¤asy na
amatly täsir et di we onu◊ ÿag daÿy ÿokar
landy. Ÿo kary galyΔ baΔla nanyn dan
bäΔ ÿyl so◊ mil li önü mi◊ je mi ÿyl da orta
ça 4,2 gö te rim ÿo kar landy. 1986-njy
ÿyly ha sa ba al many◊da, 1983–1987-n ji
ÿyl lar da hüm met siz li gi◊ ÿyllyk de re je si
3–5 gö te rim aralygyn da sak landy, 1986-
njy ÿyl da bol sa ol so◊ky onÿyllyk lary◊
için de i◊ pes de re je si ni gör kez di. Iki göte
rim den hem aΔak düΔmek bi len, mil li
önü mi ni◊ je mi 1980-n ji ÿyl lar da ep-es li
artdy; 1982–1987-n ji ÿyl lar da AB≈-ny◊
ykdy sadyÿe tin de 13 mil li on dan hem
gowrak täze iΔ orny peÿda boldy.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
Mu◊a ga ra maz dan, bu ÿo kary
galyΔy◊ howsa la salÿan gö te rim le ri
zyÿanly harç ediΔle ri◊ art magy na esaslanÿardy.
Reÿgan döwrün de mil li bergi
üç essä go laÿ artdy. Üs te si ne-de,
haky kat da ÿurt da di◊e i◊ ÿo kary gir deji
li ilat to paryny◊ hal-ÿag daÿy ÿo kary
galÿardy. Köp garyp maΔga la lary◊ we
or ta synp lary◊ gü ze ran gör me gi kyndy,
sebäbi jemgyÿet bi len de◊ git mek üçin,
pes hünär li we ÿarym hünär li iΔçi le ri◊
ÿe ri ne ÿe tirÿän iΔle ri ykdy sadyÿet den
aÿrylypdy.
Salgyt lary pe selt mek hakyn daky
borç na masy na eÿer mek bi len pre zi dentli
gi ni◊ ikin ji möh le tin de Reÿgan ge çen
75 ÿyly◊ için de i◊ düÿp li fe de ral salgyt
öz ge riΔli gi ni ge çir di. Bu çäre res pub likaçy
lar ta rapyn dan hem, de mok rat lar tarapyn
dan hem gi◊den gol dandy. Gir de ji
salgydyny◊ möç be ri pe sel dil di, salgyt
salynÿan gir de ji ler to pary düz gü ne salyndy,
ony tö le mek den gaç mak mümkin
çi li gi ÿok edil di. Bu gir de ji si pes
bo lan ame ri kaly la ra de giΔli has ada latly
salgyt syÿa satyny ÿö retmäge müm kin çilik
ber di, em ma düÿp li me se le ler en tek
galypdy. Umumy ykdy sady ÿag daÿy◊
gowu laΔmagyn dan „my da malyk garyplar”
peÿda tap mady lar. Daÿhan lar heniz
kö senç lik çekÿär di ler, 1986-njy we
1988-n ji ÿyl lar daky er bet gu rakçylyk lar
daÿhan lary◊ baΔdan ge çirÿän kynçylyklaryny
has-da agyr laΔdyrdy.
Salgyt lary◊ pe sel dil me gi we lukmançyly
ga edilÿän döwlet ha ra jatyny◊
art magy bi len ut gaΔan harby bü je ti◊ ösme
gi, her ÿyl fe de ral hö kü me ti◊ çykdajysyny◊
gir de ji den has art magy na
ge tir di. Käbir sel je ri ji ler gytçyly◊ eme lidi
gi ni çün ki ÿur du◊ içer ki ze rurlygy üçin
edilÿän ha ra jat lary◊ mun dan bu ÿa na
art magyny◊ ö◊ü ni al mak mak sady bi len
hö kü me ti◊ bil geΔleÿin edÿän hi le si ni◊
bir bö le gi di gi ni aÿdyp fe de ral hö küme
ti aÿyp laÿardy lar. De mok rat lar bolsa
ÿur du◊ içer ki ze rurlygy üçin edilÿän
ha ra jat lary artdyr ma ga ça layΔÿardy lar.
≈eÿle-de bol sa, Kong res de de mok rat lar
hem, res pub li kaçy lar hem Δu ha ra jat lary
azalt ma ga garΔy çykdy lar. Fe de ral bü jeti◊
ÿet mez çi li gi 1980-n ji ÿyl da 74 milli
ard dol lar bo lan bol sa, 1986-njy ÿyl da
221 mil li ard dol la ra ÿet di, ÿö ne 1987-n ji
ÿyl da ol 150 mil li ard çen li pe sel di. 1987-
n ji ÿyly◊ ahyryn da gaz na bir¤asyny◊
bat magy ykdy sadyÿe ti◊ dur nuklylygyny
Δüb he astyn da goÿdy.
AB≈-NY÷ DA≈ARY SYŸA SATY
AB≈-ny◊ daΔary syÿa satyn da Pre zident
Reÿgan ÿurt üçin has ma kul orun
eÿe le jek bolÿardy we Mer ke zi Ame ri ka
il kin ji sy nagyny ge çirmäge müm kin çi lik
ber di. Salwa dor da par ti zan lar goz ga la◊y
hö kü me ti ÿyk ma ga howp sa lanyn da,
Bir leΔen ≈tat lar o◊a ykdy sady kö mek
ber di we harby taÿÿarlyk geç di. ≈eÿle
hem, AB≈ halk ta rapyn dan saÿlanÿan
de mok ra tik hö kü me te geç me gi gi◊den
gol dady, ÿö ne sagçy lary◊ je za landyryjy
harby „ölüm to par laryny◊” edÿän iΔle rini
sak la ma ga eden sy nanyΔyk lary di◊e
bö lek leÿin Δowly boldy. AB≈-ny◊ golda
magy ÿag daÿy ka da laΔdyr ma ga kömek
et di, ÿö ne Salwa dor daky sü tem we
eden-et di lik azal maÿardy we 1989-njy
ÿyly◊ ahyr laryn da bol sa ol, hat da köpel
dem. Her ni çik-de bol sa, 1992-n ji
ÿyly◊ baΔyn da pa ra hatçylyk yla laΔygy
ga zanyldy.
Ni ka ra gua ba batyn da AB≈-ny◊
syÿa saty je del li di. 1979-njy ÿyl da özle
ri ni San di nis taçy lar diÿip at landyrÿan
öwrü liΔik ge çi ri ji ler So mo zany◊ je zalaÿjy
sagçy döwlet gur luΔuny ÿok etdi
ler. San di nis ta hö kü me ti ni◊ Bir leΔen
≈tat lary◊ Ku ba we SSSR bi len harby
hyz mat daΔlygy bes et mek, öz syÿasy
ul gamyny de mok ra tik öz ge riΔlik le re tarap
aç mak ba ra daky ta labyny ret et me-

13-N JI BAP: XXI ASY RA GA DAM
gi ne ti je sin de AB≈-ny◊ se bit de pa rahatçylygy
di kelt mek boÿun ça ta gal la lary
Δowu na düΔme di we eda ra ediΔ diwanyny◊
ün si San di nis taçy lary◊ düz gü nü ne
garΔy çykÿan güÿç le re, ÿagny „kont rala
ra” ÿar dam etmäge ta rap gö nük di ril di.
Bu syÿa sat ba batyn daky dartgynly çekiΔme
ler den so◊ Kong res 1984-n ji ÿyly◊
oktÿabryn da „kont ra la ra” harby taÿdan
kö mek ber me gi ni tog tatdy, ÿö ne gu mani
tar kö mek ber me gi ni dowam et dir di.
Reÿgany◊ eda ra ediΔ diwanyny◊ zor salmagy
bi len 1986-njy ÿyly◊ güÿzün de
Kong res düÿp gö ter baΔga ta ra pa dön di
we 100 mil li on dol lar goÿbe rip, „kontra
la ra” harby kö me gi gaÿta dan di kelt di.
Mu◊a ga ra maz dan, „kont ra lary◊” söweΔ
meÿdanyn daky Δowsuzlyk lary, adam
hu kuk laryny boz ma lary hem-de Eÿra na
ogryn ça ÿa rag satyl magyny◊ ha saby na
öz le ri ne pul se riΔde le ri ni◊ ge çi ri len di gini◊
üs ti açyl magy, Kong re si◊ San di nistaçy
la ra garΔy he re ke ti harby taÿdan golda
magyny◊ bes et me gi ne ge tir di.
So◊un dan Pre zi dent Jorj BuΔu◊ edara
ediΔ diwany „kont ra la ra” harby kömek
ber me gi ni doly bes et di. BuΔu◊
eda ra ediΔ diwany Wi olet ta Ça mor rony◊
ÿol baΔçylygyn daky garΔylyk syÿasy
bir leΔme si ni gol dady. 1990-njy ÿyly◊
fewralyn da bu bir leΔme saÿlawlar da
ÿe◊ip, San di nis taçy lar dan üs tün çykdy.
Reÿgany◊ eda ra ediΔ diwany Gwa tema
la dan baΔlap, Ar gen ti na çen li latyna
me ri kan ÿurt laryny◊ äh li sin de diÿen
ÿaly de mok ra tiÿany◊ ber ka rar bolmagyny◊
Δaÿady boldy. De mok ra tik
ÿol bi len saÿla nan hö kü met le ri◊ dö reme
gi di◊e Latyn Ame ri kasy bi len çäklen
me di: Aziÿa da Ko ra zon Aki nony◊
„halk häki miÿe ti” ug run daky syÿasy
ün dewle ri Fer di nand Mar kosy◊ hökmü
rowanlygyny ÿok et di, Ko reÿa daky
saÿlawlar onÿyllyk lary◊ dowamyn da
agalyk eden harby hö küm darlygy◊ tamam
lan magy na ge tir di.
Ter si ne, Gü nor ta Af ri ka Reÿgany◊
eda ra ediΔ diwanyny◊ je del li „dö rediΔ
borç na ma lar” syÿa saty ar kaly jynspa
raz apar te idi (ÿur du◊ ilatyny zor luk
bi len böl me syÿa saty) ÿyk magy çaltlaΔdyr
ma ga sy nanyΔygy na boÿun egme
di. 1986-njy ÿyl da bu me se le de hiç
hi li ö◊e gi diΔli gi◊ ÿok dugyn dan göwni
ga lan AB≈-ny◊ Kong re si Reÿgany◊
ga da gançylygyny ÿatyrdy we Gü nor ta
Af ri ka garΔy ykdy sady je za çäre le ri ni
ulandy. Di◊e 1988-n ji ÿyly◊ de kabryn da
Reÿgany◊ pre zi dent li gi ni◊ i◊ so◊ky hepde
le rin de AB≈-ny◊ çy damly araçylyk
syÿa saty ahyry üs tün li ge eÿe boldy we
Gü nor ta Af ri ka daky Na mi biÿa boÿun ça
taryhy pa ra hatçylykly ÿol bi len düz günleΔdi
riΔe we ga raΔsyzlygy ba batyn daky
me selä öz goΔandyny goΔdy.
Kom mu niz me garΔy aç-a çan dilewarlyk
et me gi ne ga ra maz dan,
Reÿgany◊ eda ra ediΔ diwanyny◊ harby
güÿç le rin den gö nü den-gö ni peÿda lanmagy
ö◊kä görä çäklendirildi. 1983-nji
ÿyly◊ 25-n ji oktÿabryn da go◊Δy döwlet leri◊
gys sagly kö mek et mek haÿyΔy boÿunça
ame ri kan goΔuny Ka rib de◊zindäki
Grenada adasynda düΔürildi. Bu waka öz
marksistik garaÿyΔly partiÿasyny◊ agzalary
ta rapyn dan Gre na dany◊ premÿerministrini◊
öldürilmeginden so◊ geçirildi.
Gys ga söweΔler den so◊ AB≈-ny◊ goΔuny
ÿüz ler çe ku ba harby gul lukçysyny we
gur luΔykçysyny ÿe sir aldy we sowet lerde
öndürilen ÿarag ammaryny ele saldy.
1983-n ji ÿyly◊ de kabryn da i◊ so◊ky
amerikan söweΔje◊ goΔuny Grenadadan
çykdy, bir ÿyl dan so◊ bol sa ol ÿer de demokratik
saÿlawlar geçirildi.
Liwan da we lin Bir leΔen ≈tat lar
gowΔak, ÿö ne gün ba ta ra ÿa ramly aram
hö kü me ti häki miÿet baΔyn da sak la jak
bo lup, näçe sy nan sa-da, onu◊ harby tagal
la lary has ratly ta mam landy. 1983-n ji
ÿyly◊ oktÿabryn da ter rorçy lar ta rapyndan
gu ra lan part la ma da 241 sany de◊iz

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
pyÿa da es ge ri we pat boldy. 1986-n ji
ÿyly◊ ap re lin de AB≈-ny◊ harby-de◊iz
güÿç le ri we harby-howa güÿç le ri ni◊
uçar lary Tri po li ni we Liwiÿa bom balady
lar. Mu nu◊ mak sady Ÿewro pa daky
AB≈-ny◊ harby gul lukçy laryny◊ jany na
liwiÿaly lary◊ gu ra maçylykly kast edendik
le ri üçin, olar dan ar al makdy.
Pars aÿlagy ba batyn da ame ri kaneÿran
gat naΔyk laryn daky ö◊ki howply
döwür hem-de Eÿrany◊ Yrak bi len urΔy,
se bit de AB≈-ny◊ harby-de◊iz iΔle ri ni
ÿo kar landyrdy. Il ki baΔda Bir leΔen ≈tatlar
Kuweÿti◊ ne bit we ne bit önüm le ri ni
daΔaÿan gämi le ri ni go ra mak ba ra daky
haÿyΔyny ÿe ri ne ÿe tir di. Ÿö ne i◊ so◊unda
AB≈ Gün ba tar Ÿewro pany◊ de◊iz
döwlet le ri ni◊ harby gämi le ri bi len bi lelik
de ne bit we ne bit önüm le ri ni daΔaÿan
gämi le ri◊ we Pars aÿlagyn da ÿo karyaΔak
syÿa hat edÿän beÿle ki bi ta rap
gämi le ri◊ ÿany bi len gi dip, örän mö hüm
bo lan de◊iz ÿol laryny açyk sak lady lar.
AME RI KAN-SOWET
GATNA≈YKLARY
Sowet Soÿuzy bi len gat naΔyk lar da
Pre zi dent Reÿgany◊ yg lan eden syÿasaty
güÿjü◊ kö me gi bi len pa ra hatçylyk
ga zan mak syÿa saty boldy. „Sowuk
urΔu◊” düz gü nin de ke ma la ge len
Reÿgan özü ni◊ „zalym im pe riÿa” diÿip
at landy ran ÿurdy bi len gat naΔyk et me gi
gu tarnykly çöz di. Ame ri kan-sowet gatnaΔyk
laryn daky dartgynlylygy iki wa ka
has-da güÿç len dir di: olary◊ bi ri 1981-
n ji ÿyly◊ de kabryn da PolΔa daky iΔçi leri◊
„RaÿdaΔlyk” atly he re ke ti ni◊ basylyp
ÿatyryl magy, ikin ji si bol sa 1983-n ji
ÿyly◊ 1-n ji sentÿabry da 007 sa par boÿunça
uçan we ug runy ÿi ti ren Ko reÿany◊
ÿo lagçy uçaryny◊ sowet re ak tiw gyryjy
uçary ta rapyn dan ur lup ÿykyl magydyr.
≈eÿle hem, Bir leΔen ≈tat lar Owganystan
daky dowam edÿän sowet hü jü mü ni
ÿaz garyp, garΔy dur magy◊ gö reΔi ji le ri
bo lan mo ja hed le re kö mek berÿär.
Reÿgany◊ pre zi dent li gi ni◊ bi rinji
möh le tin de onu◊ eda ra ediΔ diwany
köp çü lik leÿin go ranyΔ ul gamyny dö retmek
li ge he ni ze çen li gör lüp-eΔi dil me dik
möç berdäki se riΔde sarp et di: Δol san da,
Sowet Soÿuzyny◊ or ta uzaklyk da täsir
edÿän ÿad ro ra ke ta lary na garΔy durmak
üçin, Δo lar ÿaly ra ke ta lary Ÿewropa
da ÿer leΔdir mek. 1983-n ji ÿyly◊ mart
aÿyny◊ 23-ün de Reÿgan özü ni◊ häkimiÿet
baΔyn daky bü tin döwrü ni◊ içinde
i◊ bir gyz ga la◊ly çe kiΔme ler dö reden
wajyp ka rary ka bul et di. Mu nu◊ özi
ö◊de baryjy teh no lo giÿa lary, ÿagny se bita
ra bal lis tik re ak tiw ra ke ta lary na garΔy
go ran mak üçin la zer we ÿo kary energiÿaly
atÿan ÿa rag lary iΔläp taÿÿar la maga
gö nük di ri len St rat gik go ranyΔ baΔarja◊lygy
atly bar lag mak sat na masyny
ama la aΔyr mak ba ra daky ka rardy. Alymlary◊
kö pü si bu tas la many ama la aΔyryp
bol jakdygy na ynan ma sa lar-da, ykdysatçy
lar hem onu◊ ba hasyny◊ ju da gymmatdygyny
nyg ta sa lar-da, Reÿgany◊
eda ra ediΔ diwany ol tas la many dur muΔa
ge çirÿär di.
1984-n ji ÿyl da gaÿta dan saÿla nan dan
so◊, Reÿgan ÿa rag lary◊ üs tün den has
berk bo lan gö zeg çi li gi bi raz gowΔatdy.
Öz ta rapyn dan Moskwa yla laΔmaly
boldy, sebäbi sowet ykdy sadyÿe ti ni◊
AB≈-ny◊ go ranyΔ ul gamy bi len bäsleΔmek
üçin ge rek bo lan se riΔde le ri çykar
ma ga müm kin çi li gi ÿokdy. 1985-n ji
ÿyly◊ noÿabryn da Reÿgan ^e newa da
täze sowet ÿol baΔçysy Mi ha il Gor ba çow
bi len duΔuΔdy. Olar st ra te gik ço zuΔ ÿarag
laryny◊ 50 gö te rim ke mel dil me gi bara
da yla laΔdy lar, Δeÿle hem, or ta uzaklykda
täsir edÿän ÿad ro ra ke ta lar boÿun ça
il kin ji yla laΔy ga gel di ler. 1987-n ji ÿyly◊
de kabryn da Pre zi dent Reÿgan bi len BaΔ
sek re tar Gor ba çow or ta uzaklyk da täsir
edÿän ÿad ro ra ke ta lar boÿun ça Δert na ma

13-N JI BAP: XXI ASY RA GA DAM
gol çek di ler. Bu Δer ta na ma da ÿa rag lary◊
Δu gör nüΔi ni◊ äh li si ni◊ ÿok edil me gi göz
ö◊ün de tu tulÿardy.
„≈ATL” ÄLEM GÄMI SI
St ra te gik go ranyΔ baΔar ja◊lygy
Reÿgany◊ ad mi nist ra siÿasy üçin çözül
me si kyn me se le bo lan hem bol sa,
beÿle ki älem mak sat na ma laryny◊ gel jegi
has uludy. 1981-n ji ÿyl da AB≈ adam
ta rapyn dan do landyrylÿan we köp gezek
ulanylÿan „Ko lum biÿa” atly il kinji
älem gämi si ni uçurdy. „≈atl” diÿlip
at landyrylÿan bu gör nüΔdäki gämi leri◊
1981–1985-n ji ÿyl lar aralygyn daky
uçuΔlary olary◊ ulanylyΔ müm kin çi likle
ri ni◊ gi◊di gi ni gör kez di: or bi ta da bolan
laryn da ast ro nawt lar dür li sy nag lar
ge çi rip, su ra ta düΔü rip, Δeÿle hem, älem
des ga laryny uçuryp, yzy na gaÿtaryp
we eme li hem ra lary abat lap bilÿär diler.
Ÿö ne 1986-njy ÿyly◊ ÿanwaryn da
bet bagtçylyk boldy – „Çel len jer” älem
gämi si uçanyn dan 73 se kund so◊ partlady.
Alty sany ast ro nawt bi len bir likde
il kin ji älem ÿo lagçysy bol mak islän
mek dep mu gallymy-da we pat boldy.
Älem bar lag lary we ae ro nawti ka boÿunça
mil li ko mi tet (NA SA) howp suzlyk
üçin „Δatl lary” gaÿta dan düzÿänçä,
olary◊ uçuΔy näbel li möh le te tog tadyldy.
1988-n ji ÿyly◊ ahyryn da „Dis kawe ri”
älem gämi si ni◊ uçurylyΔy Δowly geç di.
Ÿö ne gämi ni◊ äle me goÿbe ri liΔin den ö◊
onu◊ uçuΔ ul gam lary na we kompÿu ter
prog ram ma lary na 300-den hem gowrak
dü ze diΔler gi ri zil di.
EŸRA NA GAR≈Y WE
„GARA BA≈GÜNI”
Reÿgany◊ eda ra ediΔ diwanyny◊
daΔary syÿa sat boÿun ça i◊ bir çylΔyrymly
me se le si pre zi dent li gi◊ ikin ji möh leti
ta mam lanyp barÿar ka, ÿü ze çykdy.
Eÿrany◊ ÿol baΔçysy Ho meÿni ta rapyndan
gözegçilik edilÿän radikal guramalar
ta rapyn dan ele sal nan we Liwan da saklanÿan
gi rew al nan ame ri kaly lary ha las
et me gi◊ haty rasy na eda ra ediΔ diwanyny◊
Eÿra na ogryn ça ÿa rag sa tandygy
ame ri kaly la ra 1987-n ji ÿyl da mälim
boldy. Kong res harby kö me gi ga dagan
eden wagty, der◊ew ÿa rag sat makdan
gelÿän se riΔde le ri◊ Ni ka ra gu adaky
garΔylyk hereketine gidÿändigini◊ üstüni
açdy.
Se naty◊ we we kil ler pa la tasyny◊
bir leΔen bar lag to paryn da Eÿra na garΔy
iΔ di◊le nen den so◊, Eÿra na ÿa rag satmagy◊
ka nunylygy ÿa-da däl di gi ba radaky
me seläni ara alyp mas la hat laΔmak
bi len bir ha tar da AB≈-ny◊ Ÿakyn Gündo
gar da we Mer ke zi Ame ri ka da daΔary
syÿa sat bäh bit le ri ba ra daky gi◊ meselä-de
ga raldy. Umu man, Eÿra na garΔy
iΔ, 14 ÿyl mun dan ö◊ Se nat da di◊le nen
meΔhur „Wo ter geÿt iΔi” ÿaly, hö kü meti◊
köp çü li gi◊ ö◊ün de ha sa bat bermäge
borç ludygy ba ra daky hem-de ÿe ri ne ÿeti
ri ji we ka nun çy karyjy häki miÿet le ri◊
arasyn daky saz laΔykly gat naΔyk lar ba radaky
düÿp li me se le le ri goz gady.
1987-n ji ÿyly◊ 9-njy oktÿabryn da
Bir leΔen ≈tat lar ykdy sady hady sa du çar
bol du lar. ≈ol „Ga ra BaΔgün de” gymmat
ba haly kagyz lary◊ ba hasy 22 göte
rim pe se düΔdi, bu bol sa az wagty◊
için de 1929-njy ÿyl daky meΔhur gazna
bir¤asyny◊ toz magyny ÿat latdy,
on dan so◊ 1930-njy ÿyl lary◊ „Beÿik
çök gün li gi” baΔlanypdy. 1987-n ji ÿyldaky
toz gunlygy◊ sebäbi paÿna ma lary
sak laÿjy lary◊ AB≈-ny◊ daΔary söw-

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
dasyny◊ ÿag daÿyn dan we äh li Δta ta ra
de giΔli bo lan bü je ti◊ ÿet mez çi li gin den
hem-de eda ra lary◊ we hu susy karz lary◊
de re je si ni◊ ÿo karylygyn dan dörän ynjalyksyzlyk
boldy. ≈u nu◊ bi len baglanyΔykly
gaz na bir¤asyn da kompÿu ter
prog ram ma laryny◊ esasyn da gym mat
ba haly kagyz lary sat mak atly täze çi lik
gi ri zil di: bir¤a kompÿu ter le ri bel li bir
ÿag daÿlar bi len baglylyk da köp sanly
paÿna ma lary satyn al mak ÿa-da sat mak
ba ra da buÿruk lary berÿär.
Mu◊a ga ra maz dan, ÿurt bu baΔagaÿlyk
dan i◊◊än çalt aÿ◊aldy. Raÿatlary◊
kö pü si gaz na bir¤asyn dan el çe kip,
maÿa goÿu muny◊ has howp suz gör nüΔine
ge çen bol sa lar hem, bu ykdy sady
taÿdan pe se düΔmä ge tir me di. Hakykat
da, ykdy sadyÿet ös me gi ni dowam
et di, iΔsiz li gi◊ de re je si 1988-n ji ÿyly◊
iÿunyn da 14 ÿyl mun dan ö◊ki de re je sine
– 5,2 gö te ri me düΔdi.
JORJ BU≈U÷ PREZIDENTLIGI
Reÿgan pre zi dent li gi ni◊ ikin ji möhle
ti ni◊ ahyryn da i◊◊än uly meΔhurly ga
eÿe bo lupdy, ÿö ne AB≈-ny◊ BaΔka nuny
boÿun ça 1988-n ji ÿyl da üçün ji ge zek
özü ni pre zi dent li ge hö dürläp bil meÿärdi.
Onu◊ syÿasy ÿo luny ÿö re di ji, se kiz
ÿyl lap pre zi dent lik eden döwrün de onu◊
orun ba sary bo lan Jorj BuΔ Reÿgany◊
meΔhurlygyn dan özi üçin köp peÿda
tapdy we Bir leΔen ≈tat lary◊ 41-n ji Prezi
den ti bo lup saÿlanyldy.
BuΔ öz saÿlaw möwsü mü ni Reÿgan
wagtynda ÿetilen abadançylygy mundan
beÿläk hem ös dür me gi wa da et mek bilen
alyp bardy. ≈eÿle hem, ol öz tej ri be si
bilen BirleΔen ≈tatlary◊ goranyΔyny demokratik
partiÿadan bolan bäsdeΔi maÿkl
Dukakisden has gowy berkitmegi baΔarjakdygyny
nyg taÿÿardy. Mas sa çu sets
Δtatyny◊ gu ber na tory bo lan Du ka kis,
iΔle ri o diÿen Δowly bol madyk ame ri kalylary◊
ykdy sady taÿdan zyÿan çekÿän diklerini
hem-de hökümet Δolar ÿaly adamla
ra kö mek et me li we Δol bir wagty◊
özünde federal bergileri we goranyΔ üçin
edilÿän çyk dajy lary gö zeg çi li ge al maly
diÿip bel leÿär di. Mu◊a ga ra maz dan,
saÿlawçy la ra täze salgyt lary gi riz mez ligi
söz be ren BuΔu◊ ykdy sady mak sat namasy
has özü ne çek di. Saÿlawlar da BuΔ
saÿlawçylary◊ 54 göterim, Dykakis bolsa
46 göterim sesini aldy.
BuΔ özü ni◊ pre zi dent li gi ni◊ bi rin ji
ÿylyn da aralyk ma liÿe mak sat na masyna
eÿer di, hem-de Reÿgany◊ eda ra ediΔ
diwanyny◊ ykdy sady mak sat na masyna
ga bat gelÿän salgyt lar, harç lanyΔ we
ber gi ler syÿa satyny alyp bardy. Em ma
uly möç berdäki bü jet ÿet mez çi li gi we
ony azalt mak ba ra daky ka nun BuΔy kyn
ÿag daÿa saldy – ol döwlet çyk dajy lary
ba ra daky täze mad da lary gi ri zip bilmeÿär
di. ≈eÿle lik bi len, WaΔing to na i◊
ar zan düΔme li bo lan syÿa sat mun dan
beÿläk hem ile ri tu tuldy. Hu susy se nagaty◊
hem-de ÿer li we Δtat lary◊ häkimiÿet
le ri ni◊ se riΔde le ri ni◊ kö pü si daΔky
gurΔawy go ra mak we bi lim me se le le ri ne
harç lanÿardy, BuΔ bu syÿa sa ta üÿt getme
ler gi riz di. 1990-njy ÿyly◊ noÿabrynda
ol Δäher le ri◊ ga ra tüs se si, awto ulaglary◊
howa goÿberÿän zyÿanly gaz lary,
zäher li ji sim le ri◊ howa goÿbe ril me gi we
kis lo taly ÿagyΔlar boÿun ça äh li Δtat lara
de giΔli täze çäk len dir me ler gi riz mek
üçin, ka nun tas la masyny tassyk lady,
ÿö ne onu◊ çyk dajy laryny◊ ag la ba böle
gi ÿe ne-de ha pa lan many◊ sebäbi bolan
se na gat pu dagyny◊ üs tü ne ÿük len di.
≈eÿle hem, Pre zi dent haÿyr-sa hawaty
gi◊elt mek boÿun ça iΔle re baΔlady, BuΔ
ony „mü◊ler çe ÿaldy rawuk no kat lar”
diÿip, ÿat dan çyk ma jak jüm le bi len atlandyrdy.

13-N JI BAP: XXI ASY RA GA DAM
BÜ JET WE ŸET MEZ ÇI LIK
Fe de ral bü je ti◊ ÿet mez çi li gi ni gö zegçi
li ge al mak ba ra daky BuΔu◊ ad mi nistra
siÿasyny◊ sy nanyΔyk lary has kynçylykly
boldy. Kynçylyk lary◊ sebäp le ri ni◊
bi ri döwlet süÿΔü rint gi le rindäki we karzlaryn
daky öwrü liΔik boldy. Kez zapçylyk,
ÿa ra maz do landyryΔ, kämil leΔdi ril me dik
ka nun lar we Bir leΔen ≈tat lary◊ bel li bir
se bit le rin de 1980-n ji ÿyl lary◊ baΔynda
we or ta laryn da ykdy sady pe se gaçyΔ
süÿΔü rint gi ler we karz berÿän eda ralaryny◊
kö pü si ni◊ toz magy na ge tir di.
1970-n ji ÿyl lary◊ ahyryn da olary◊ sany
3100-den hem geçÿär di, 1990-njy ÿyly◊
30-njy iÿunyn da bol sa olar dan di◊e
2453 sanysy galdy. 1993-n ji ÿy la çen li
satyΔlary◊ we kär ha na lary◊ ÿapyl magyna
edilÿän çyk dajy lary◊ umumy möç beri,
goÿum lary hö kü met ta rapyn dan kepil
len di ri len tygΔytlylygy pu ja ge tir di,
bu möç ber 300 mil li ard bi len 500 mil liard
dol lar aralygyn da durdy.
1990-njy ÿyly◊ ÿanwaryn da Pre zident
BuΔ Kong re se bü jet tas la masyny
ber di. De mok rat lar ony aΔa ynamly hasap
lady lar we ony ÿet mez çi li gi azaltmak
hakyn daky ka nu na laÿyk lap ge çirmek
üçin, salgyt lary artdyr magy◊ we
go ranyΔ ha ra jadyny◊ ke mel dil me gi ni◊
ze rurdygyny aÿtdy lar. Bü jet ba ra daky
çe kiΔme ler uza ga çek di we iÿun aÿyna
çen li dowam et di, iÿunyn da Pre zident
BuΔ saÿlawlary◊ ö◊ ÿanyn da be ren
wa da lary na ga ra maz dan, Kong resdäki
ÿol baΔçy la ra mil li ykdy sadyÿet de bolan
öz ge riΔlik ler ze rarly ÿur du◊ umumy
bü je ti boÿun ça is len dik yla laΔygy◊ bir
bö le gi ni◊ salgydy artdyr mak ba ra da bolmalydygyny
aÿt ma ga mej bur boldy.
Bü jet boÿun ça ga zany lan yla laΔy ga
ga ra maz dan, ykdy sady pe se gaçyΔy◊,
karz we süÿΔü rint gi ler eda ra laryny dikelt
mek üçin edi len ha ra jat lary◊ hem-de
Me di kea we Me di keÿd saglygy go raÿyΔ
mak sat na ma lary üçin edilÿän çyk dajylary◊
bar ha art magyny◊ ut gaΔmak lary
bü jet ÿet mez çi li gi ni pe selt mek boÿunça
äh li çäre le ri pu ja çy kardy we 1991-
n ji ÿyl da ÿet mez çi lik ö◊ki de re je sin de
galdy.
SOWUK UR≈U÷
TA MAM LAN MAGY
1980-n ji ÿyl lary◊ ahyryn da
iki beÿik döwle ti◊ – AB≈ bi len SSSRi◊
gat naΔyk lary Gün do gar Ÿewro pa daky
syÿasy baΔa gaÿlygy◊ täsi ri astyn da emele
gelÿär di. Bir leΔen ≈tat lar we bü tin
dünÿä de mok ra tik öz ge riΔlik le ri◊ ug runda
halk lary◊ goz ga la◊laryny◊ ne ti je sinde
tu tuΔ se bit de kom mu nis tik düz gün leri◊
synyΔyny syn laÿardy lar.
1989-njy ÿyl da Mal ta da bo lup geçen
BuΔ bi len Gor ba çowy◊ arasyn daky
üs tün lik li duΔuΔy ga ga ra maz dan, 1990-
njy ÿyl da ame ri kan-sowet gat naΔyk lary
Δeÿle ÿo kary ne ti je li öser diÿip hiç kim
pi kir hem et meÿär di. Kong re se ÿur du◊
ÿag daÿy ba ra daky ÿanwaryn daky ha bar
hatyn da Pre zi dent BuΔ Ÿewro pa daky
ame ri kan goΔun laryny◊ sanyny 195
mü◊e çen li azalt mak niÿe ti ba ra da aÿtdy.
Fewral da BuΔu◊ eda ra ediΔ diwany
Sowet Soÿuzy bi len ÿa rag lanyΔygy◊ üstün
den gö zeg çi li gi ÿo la goÿmak ba rada,
Δeÿle hem, Gün do gar hem Gün ba tar
Ger ma niÿany bir leΔdir mek ba ra da masla
hat ge çir di. Iki ta rap laÿyn we köp tarap
laÿyn ge çi ri len ÿe di aÿa çe ken masla
hat dan so◊, SSSR öz uruΔdan so◊ alan
hu kuk laryn dan el çek di we NA TO-ny◊
doly hu kukly ag zasy hök mün de bir leΔdiri
len Ger ma niÿany ka bul et di. Ger maniÿa
ba batyn daky me seläni◊ gu tarnykly
düz gün leΔdi ri len di gi ba ra daky Yla laΔyga
1990-njy ÿyly◊ 12-n ji sentÿabryn da
Moskwa da gol çe kil di.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
1990-njy ÿyly◊ 19-njy noÿabrynda
Pre zi dent BuΔ we 21 döwle ti◊ ÿolbaΔçy
lary Ÿewro pa daky adaty ÿa rag lar
we ÿa ragly güÿç ler ba ra daky Yla laΔyga
gol çek di ler. Bu Ÿewro pa da howpsuzlyk
we hyz mat daΔlyk boÿun ça Konfe
ren siÿa da döwlet baΔtu tan laryny◊ üç
gün lük duΔuΔygyny◊ barΔyn da bo lup
geç di. Ÿewro pa daky adaty ÿa rag lar we
ÿa ragly güÿç ler ba ra daky Yla laΔyk Atlan
ti kany◊ ke nar laryn dan Ural dag laryna
çen li aralyk daky NA TO we WarΔawa
Δert na masy na girÿän ÿurt lar da jem le nen
mü◊ler çe tanky, harby uçary we topy
näme et me li di gi ba ra da bo lan i◊◊än
çylΔyrymly we gör lüp-eΔi dil me dik ylalaΔykdy.
So◊ra, 1991-n ji ÿyly◊ 31-n ji iÿulynda
AB≈ özü ni◊ SSSR bi len ÿa ragsyz lanmak
boÿun ça i◊ so◊ky uly yla laΔygyny
bag laΔdy. St ra te gik hü jüm ediΔ ÿa raglaryny
azalt mak ba ra da uza ga çe ken
gep leΔik le ri◊ je mi bo lan bu yla laΔy ga
BuΔ we Gor ba çow Moskwa da gol çek di.
Bu yla laΔyk da iki döwle ti◊-de ÿad ro gorha
na laryny 30–40 gö te rim azalt mak göz
ö◊ün de tu tulÿardy. Ÿö ne Δu de re jedäki
azalt ma lar hem BuΔu◊ täze Orusÿet
Fe de ra siÿasyny◊ Pre zi den ti bo lan Boris
Ÿel sin bi len bag laΔan yla laΔygyn da
göz ö◊ün de tu tu lany bi len de◊eΔdi reni◊de,
ujypsyz bo lup gör ner. Ol yla laΔyk
boÿun ça bö lünÿän boÿe go lowkaly äh li
ra ke ta lar 2003-n ji ÿy la çen li ÿok edilme
li di. Ne ti je de, bu iki yla laΔyk bar bolan
ÿad roly boÿe go lowka lary◊ sanyny
üç den iki es se azalt malydy. Boÿe golowk
lary◊ sanyny, takmy nan, 21000-
den 6000–7000-e ge tir me li di. Ÿad ro ÿarag
laryny◊ ÿok edil me gi hem-de ÿad ro
ÿa rag laryny◊ her wagt ÿaÿrap bil je gi bara
daky ala da lar WaΔing ton bi len Moskwany◊
arasyn daky ÿad ro urΔuny◊ howpuny
ÿatyrdy.
Sowuk uruΔ haky kat dan hem gutardy.
PARS AŸLAGYN DAKY URU≈
Sowuk urΔu◊ gu ta ranlygy ba ra daky
Δatlykly ha bary◊ so◊y 1990-njy ÿyly◊
2-n ji awgustyn da Yragy◊ Kuweÿte çozup
gi ren di gi ba ra daky has ratly ha bar bilen
ut gaΔdy. Yragy◊ Kuweÿti◊ üs tün den
agalyk et me gi we onu◊ Sa ud Arabystany
na hem-de Pars aÿlagyn daky ki çiräk
döwlet le re salÿan howpy Bir leΔen ≈tatlary◊
bäh bit le ri ne-de howp abandyrdy,
sebäbi AB≈ we umu man Gün ba tar, nebit
üp jün çi li gi ze rarly bu se bi te ga raΔly
bo lup durÿardy lar.
Pre zi dent BuΔ Yragy◊ bu he re ket leri
ni ÿaz gardy we haÿal etmän hem-de
hök many su rat da goΔunyny çy kar magy
on dan ta lap et di. BMG-ny◊ Howpsuzlyk
ge◊eΔi ni◊ no bat dan daΔary mejli
si Yragy◊ he re ket le ri ni ÿaz garyp, o◊a
garΔy bi ragyz dan ses ber di, haÿal etmän,
atyΔygy bes et me gi we Kuweÿt den yrak
goΔun laryny◊ çy karyl magyny ta lap et di.
Yrak awgust da Kuweÿti basyp
alÿandygyny yg lan et di, ol ÿerdäki ähli
daΔary ÿurt il çi ha na laryny ÿap magy
buÿurdy we gi rew hök mün de Kuweÿtdäki
ame ri kan we i◊lis raÿat laryny ele saldy.
Awgusty◊ 8-in de Pre zi dent BuΔ milli
te lewi de niÿe ar kaly çykyΔ edip, ameri
kan goΔun laryny◊ Ÿakyn Gün do ga ra
gi ri zilÿän di gi ni aÿtdy. So◊ra Pre zi dent
Ÿewro pa, Aziÿa we Af ri ka ÿurt laryny◊,
Δeÿle-de Ÿakyn Gün do gary◊ ÿa ragly
güÿç le ri ni bir leΔdirÿän, häzir ki za manda
de◊i-taÿy bol madyk harby we syÿasy
birleΔmäni döretmäge giriΔdi.
Yrak Kuweÿte gi ren den so◊, birnäçe
hepdäni◊ dowamyn da BMG-ny◊ Howpsuzlyk
ge◊eΔi Yragy◊ basy balyjylyk here
ket le ri ni ÿaz garÿan hem-de o◊a garΔy
gi◊ ykdy sady tem mi çäre le ri ulan magy
ta lap edÿän 12 sany ka rar ka bul et di.
Noÿabry◊ 29-yn da ka bul edi len 12-
nji Ka rar Yrak 1991-n ji ÿyly◊ 15-n ji
ÿanwary na çen li Kuweÿt den öz goΔun-

13-N JI BAP: XXI ASY RA GA DAM
laryny çy kar madyk ÿag daÿyn da, BMGny◊
ag zasy bo lan ÿurt lary◊ goΔun laryny
ulan magy ma kul lady. Täze ame ri kansowet
gat naΔyk lary BMG-ny◊ Yragy◊
ço zuΔuny sak la ma ga gö nük di ri len here
ket le ri üçin amatly Δert dö ret di. ≈u iki
ÿur du◊ arasyn da täze dost lukly yla laΔyk
bol madyk bol sady, BMG Yra ga garΔy
harby he re ket le re hiç ha çan ygtyÿar bermez
di.
Kong res ag za lary Pars aÿlagyn daky
dartgynlylygy pa ra hatçylykly ÿol bi len
çöz mek üçin müm kin bo lan äh li çärele
ri gör me gi haÿyΔ edip, Pre zi dent BuΔa
we hal ka ra bir leΔme le ri ne açyk ÿüz lendi
ler. Bu ÿüz lenmäni◊ a◊yrsyn da AB≈ny◊
BaΔka nunyny◊ düz gü ni boÿun ça
uruΔ yg lan et mek hu kugyny◊ ka nun
çy karyjy häki miÿe te de giΔli di gi ni◊ ÿatla
masy durÿardy. BaΔga bir ta rap dan
aÿdy lan da, XX asyry◊ ikin ji ÿarymynda
AB≈ Kong re si◊ res mi ygtyÿaryny
al man, en çe me ge zek harby he re ket le re
gat naΔypdy, my sal üçin, Wet nam urΔy
Δo lary◊ bi ri dir. Kong re si◊ käbir ag zalary
BuΔu◊ urΔy baΔla maz dan ö◊, Kongre
si◊ gol dawyny al malydygyny aÿtdylar.
Beÿle ki ler bol sa, mu◊a ga ra maz dan,
Kong re si◊ haky kat da uruΔ yg lan et me gi◊
jo gapkär çi li gi ni öz üs tü ne al mak däl-de,
AB≈-ny◊ urΔy alyp bar maly ÿe ri, wagty
we Δert le ri ba ra da aÿt mak is leÿän di gi ni
nyg tady lar.
1991-n ji ÿyly◊ 12-n ji ÿanwaryn da
i◊ so◊ky ber len möh le te 3 gün ga landa,
Kong res Pre zi dent BuΔa so◊ky el li
ÿyly◊ için de hiç pre zi den te be ril me dik
uruΔ yg lan etmäge äh li gi◊ ygtyÿarlyklary
ber di.
UruΔ BMG ta rapyn dan kes git le nen
so◊ky möh let ta mam la nan dan so◊, 24
sa gat geçmänkä baΔlandy. AB≈-ny◊,
Beÿik Bri ta niÿany◊, Fran siÿany◊, Saud
Arabys tanyny◊ we Kuweÿti◊ harby
güÿç le ri bir leΔdi ril di, AB≈-ny◊ ÿolbaΔçylygyn
da bir aÿdan sähel çe köp
wag ta çe ken howa dan weÿran edi ji
bom ba la mak bi len, Kuweÿti azat et mek
ug run daky iΔ Δowu na boldy. Howa hüjüm
le ri gury ÿer den bro ne tank lary◊ we
howa de sant pyÿa da goΔun bö lüm le ri ni◊
Kuweÿti◊ we Yragy◊ üs tü ne çoz magy
bi len dowam et di ril di. Uly tiz li ge, çakgan
manÿowra we ok atyΔ kuwwaty na
eÿe bo lan ÿa ran goΔun lar bary-ÿogy 100
sa gady◊ için de yrak goΔunyny der bidagyn
et di ler.
AB≈ we onu◊ ÿa ran lary ö◊le rin de
goÿan we zi pe le ri ni ber jaÿ et di ler, emma
we lin bu doly ÿe◊iΔ däl di. Sad dam
Hu seÿn häki miÿet baΔyn da galypdy we
harby he re ket ler gu ta ran dan so◊, demir
gazyk daky kürt le ri◊ we gü nor tadaky
Δaÿy mu sul man lary◊ goz ga la◊yny
ga zaply ÿatyrdy. Yragy◊ bil geΔleÿin
ÿa kan ÿüz ler çe ne bit guÿu laryny◊
ÿangyn lary 1991-n ji ÿyly◊ noÿabryn da
sön dü rilÿänçä sak landy. Sad damy◊ düzgü
ni, BMG-ny◊ Howp suzlyk ge◊eΔi ni◊
ka rar laryny ber jaÿ edip, Yrak da köp çülik
leÿin gyryΔ ÿa rag laryny◊, Δol san da
ÿad ro ÿa ragyny ön dürÿän des ga lary◊ we
hi mi ki ÿa rag lary◊ uly gor laryny◊ ÿerleΔen
ÿer le ri ni bi lip, olary ÿok et me gi◊
üs tün de iΔleÿän BMG-ny◊ ins pek torlary
na päs gel çi lik dö redÿär di.
Her ni çik-de bol sa, Pars aÿlagyndaky
uruΔ Bir leΔen ≈tat la ra arap döwletle
ri ni◊, Ys raÿyly◊ we Pa les ti nany◊ wekil
le ri ni, se bit de so◊y bi len dowamly
pa ra hatçyly ga ge ti rip bil jek çylΔyrymly
me se le le ri◊ birnäçe si boÿun ça gö nümel
gep leΔik le re baΔla ma ga yr mak üçin
müm kin çi lik ber di. Gep leΔik ler 1991-n ji
ÿyly◊ 30-njy oktÿabryn da Is pa niÿany◊
paÿtagty Mad rid de baΔlandy. Öz nobatyn
da, bu gep leΔik ler Norwe giÿa daky
giz lin gep leΔik le ri◊ baΔlan magy na esas
boldy. Norwe giÿa daky gep leΔik ler bol sa
Ys raÿyly◊ we Pa les ti nany azat ediΔ gura
masyny◊ arasyn da taryhy yla laΔygy◊
bag laΔyl magy na alyp bardy, bu yla laΔy-

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
ga 1993-n ji ÿyly◊ 13-n ji sentÿabryn da
Ak Tam da gol çe kil di.
PA NA MA WE NAF TA
Pre zi dent ge ne ral Ma nu el An to nio
Norÿe gany◊ dik ta tor düz gü ni ni ag darmak
mak sady bi len 1989-njy ÿyly◊ 20-
n ji de kabryn da ame ri kan goΔun laryny
Pa na ma gi riz mek üçin Kong re si◊ iki partiÿasyny◊
hem gol dawyny aldy. 1980-
nji ÿyl lar da neΔe mad da laryny ulan mak
ÿo kanç ke se le öwrül di we Pre zi dent BuΔ
„neΔe mad da lary na garΔy urΔy” içer ki
syÿa satyny◊ esasy we zi pe si edip goÿdy.
AB≈-da Norÿe gany◊ neΔe ga çakçylygyna
gat naΔÿandygyny◊ su but na masy
bardy, Δo nu◊ üçin-de güÿç bi len gir mek
ar kaly ony kazyÿe te çek mek is le di ler.
Ÿö ne baΔga-da sebäp ler bardy. BuΔu◊
mak sat laryny◊ bi ri Norÿe gany Gil ler mo
En da rany◊ ÿol baΔçylygyn daky hö kü met
bi len çalyΔmakdy. Gil ler mo En da ra prezi
dent saÿlawlaryn da üs tün çykypdy,
ÿö ne Norÿe ga bu saÿlawlary güÿç süz
ha sap et di. ≈eÿle-de, BuΔ Ame ri kany◊
raÿat laryny go ra mak, ÿurt da de mok ratiÿany
di kelt mek, Pa na ma ka nalyny◊
ka daly iΔle me gi ni üp jün et mek üçin,
Pa na ma goΔun gi ri zen di gi ni ha barçyla
ra aÿtdy. I◊ so◊un da Norÿe ga ameri
kan häki miÿet le ri ne meÿle tin lik bilen
boÿun eg di, Δon dan so◊ ol Flo ri da
Δtatyny◊ maÿa mi Δähe rindäki AB≈-ny◊
fe de ral kazyÿe tin de neΔe mad da laryny◊
söwdasyn da we ta la◊çylyk da günäkär
edi lip, jo gapkär çi li ge çe kil di.
BuΔu◊ eda ra ediΔ diwany AB≈-ny◊,
Mek si kany◊ we Ka na dany◊ arasyn da Erkin
Söwda ba ra da De mir gazyk Ame ri ka
Yla laΔygyny (NAF TA) bag laΔmak ba rada
gep leΔik le re baΔlap, ykdy sady pu dakdaky
ö◊e gi diΔlik le ri belläp geç di. Klintony◊
eda ra ediΔ diwanyn da NAF TA-ny
ma kul la mak ba ra da gyz ga la◊ly çe kiΔmeler
bo lup geç di. Kär deΔler ar ka laΔyk lary
AB≈-ny◊ haryt laryny◊ bäs deΔli gin den
çe kinÿär di ler, eko log lary bol sa se na gat
zi bil le ri bi len daΔky gurΔawy◊ ha pa lanmak
me se le si tol gundyrÿardy. BuΔu◊ we
Klin tony◊ eda ra ediΔ diwan lary, mu◊a
ga ra maz dan, NAF TA-ny◊ ar zan harytdyr
hyz mat lar bi len üp jün et je gi ni hemde
bu üç döwle ti◊ se na gatyny◊ dünÿä
ba zaryn da bäs leΔmek ukybyny artdyrjakdygyny
nyg taÿÿardy lar. 1993-n ji
ÿyly◊ ahyryn da gyz ga la◊ly çe kiΔme lerden
so◊ Kong res ta rapyn dan ma kul la nan
NAF TA köp ler äh li Gün ba tar ÿarymΔarda
er kin söwda ul gamy na ge ti rip bil jek
ge le jekdäki söwda yla laΔyk laryny◊ synag
meÿdany hök mün de ga raÿardy lar.
1992-NJI ŸYLY÷ PREZIDENT
SAŸLAWLARY
1992-n ji ÿyl daky pre zi dent
saÿlawlaryny◊ go laÿlaΔmagy bi len ameri
kaly lar öz le ri ni dört ÿyl mun dan ö◊
göz ö◊ü ne hem ge ti rip bol madyk de reje
de öz ge ren dünÿäde gör dü ler. „Sowuk
urΔu◊” bel li bo lan ala mat lary – Berlin
diwaryn dan baΔlap, my da ma doly
söweΔje◊ taÿÿarlygyn da du ran se bi tara
ra ke ta la ra we bom ba atyjy la ra çen li
bary ÿok edi lip di. Gün do gar Ÿewro pa
azat bo lupdy, Sowet Soÿuzy dar gapdy,
iki Ger ma niÿa bir leΔip di, arap lar we ysraÿylly
lar gö ni gep leΔik le re baΔlapdy lar,
ÿad ro urΔuny◊ howpy bol sa ep-es li pese
lip di. Bu lar, ha ma la, taryhy◊ bir beÿik
jil di ta mam lanyp, täze si baΔlan ÿaly bolup
gö rün di.
Öz ÿurt laryn da we li ame ri kaly lar
o diÿen ynamly däl di ler, olar Δol bir
kök uran me se le ler bi len çaknyΔmaly
bolÿardy lar. Pars aÿlagyn daky urΔu◊ tamam
lan magy my nasy bet li baÿramçylyklar
we da ba ra lar gu ta ran des si ne, 1980-
n ji ÿyl lary◊ baΔlaryn dan bäri i◊ çu◊◊ur
ykdy sady pe se gaçyΔ tu tuΔ AB≈-ny eÿele
di. Ge çen ÿyl lar da „gök ÿa kaly lar”,

13-N JI BAP: XXI ASY RA GA DAM
ÿagny se na gat iΔçi le ri köp zyÿan çe ken
bol sa lar, in di or ta ÿol baΔçylyk we zi pele
ri ni eÿe leÿän „ak ÿa kaly lary◊”, ÿagny
eda ra iΔgär le ri ni◊ arasyn da hem iΔsizlik
artdy. 1992-n ji ÿyl da ÿag daÿ gowulaΔma
ga baΔlady, em ma ykdy sady ösüΔ
i◊◊än ujypsyzdy we ÿur du◊ köp et raplary
he ni ze çen li pe se gaçyΔa höt de gelip
bil meÿär di. Üs te si ne-de, saglygy
go raÿyΔ üçin edilÿän çyk dajy lary◊ köpel
me gi sebäp li, äh li Δtat la ra de giΔli bolan
bü je ti◊ ÿet mez çi li gi ni◊ art magyny
dowam edÿär di. Köp ame ri kaly lar özle
ri ni◊ gel je gi ne doly umytsyzlyk bi len
ga raÿardy, olar öz ÿurt lary nädogry ÿoldan
barÿar diÿip ha sap edÿär di ler.
Kon serwa tiw ¤ur na list Pat rik Bÿuka
nan ta rapyn dan olary◊ iΔi ni◊ tankytla
nandygy na ga ra maz dan, Res pub li kaçy
par tiÿa dan pre zi dent li ge BuΔ, wi se-p rezi
dent li ge bol sa Den Ku eÿli gaÿta dan
hö dür len di. De mok ra tik par tiÿa dan Arkan
zasy◊ gu ber na tory Bil Klin ton öz
par tiÿasyny◊ beÿle ki bir to par da laΔgärle
ri ni gysyp çy kardy. Wi se-p re zi dentli
ge da laΔgär edip ol Ten ne si Δtatyn dan
bo lan se na tor Al Gory saÿlap aldy. Al
Gor Kong res de daΔky gurΔawy◊ i◊ sowatly
we di lewar go raÿjysy hök mün de
hem me ler ta rapyn dan yk rar edil di.
≈ol bir wagt da ykdy sadyÿe ti◊ ÿagdaÿyny
ame ri kaly lary◊ i◊◊än ala da etme
gi AB≈-ny◊ pre zi dent li gi ne meΔhur
ga raΔsyz da laΔgäri◊ – gurply te hasly
te le ke çi Ros Pe rony◊ hö dür len me gi ne
ÿar dam et di. Kompÿu ter sat mak dan we
mag lu mat lary iΔläp taÿÿar la mak dan ummasyz
baÿlyk top lan Pe ro, waΔing tonly
ÿol baΔçy lary◊ ykdy sady kynçylyk la ra,
il kin ji no bat da, bü jet ÿet mez çi li gi ne hötde
gel me gi baΔar maÿandyk lary na parhsyz
ga rap bil meÿär di. Onu◊ kö mek çi le ri
ÿur du◊ 50 Δtatyny◊ äh li sin den Pe rony
pre zi dent li ge da laΔgär le ri◊ sa nawy na
goΔdur mak üçin saÿlawçy lary◊ ÿe ter lik
muk dar daky go luny ÿyg nady lar. Iÿul
aÿyn da öz da laΔgär li gi ni aÿyr mak, güÿzde
ÿe ne-de ony di kelt mek bi len ol hakykat
da özü ni ÿe◊iΔ ga zan mak müm kin çili
gin den mah rum eden-de bol sa, onu◊
saÿlaw möwsü mü ne gat naΔmagyny◊
özi hem möwsüm de ykdy sady me se lele
ri◊ mil li mas la haty◊ mer ke zin de bolmagyny
üp jün et di.
AB≈-da geçÿän her bir pre zi dent
saÿlawlary me se le le ri◊, da laΔgäri◊
keΔbi ni◊ we Δahsyÿet lik a◊yÿe ti ni◊ utgaΔmagydyr.
≈o nu◊ üçin-de, mil li mese
le le re we da laΔgär le ri◊ ab raÿlary na
ÿo kary üns ber len di gi ne ga ra maz dan,
1992-n ji ÿyly◊ saÿlawlary-da üÿt geΔik
bol mady. Täze den saÿlan mak üçin BuΔ,
adat ça häki miÿet baΔyn da du ran lary◊
ulanÿan oÿ-pi kir le rin den peÿda landy,
ÿagny ol öz tej ri be si ne we köp çü li gi◊
ynamy na daÿandy. Saÿlawlary◊ ö◊üsyrasyn
daky möwsüm, haky kat da, ne sil leri◊
gö reΔi ne öwrül di. AltmyΔ se kiz ÿaΔly
Jorj BuΔ, me ge rem, AB≈-ny◊ Ikin ji Jahan
urΔu na gat naΔan i◊ so◊ky Pre zi den ti
bo lan bol sa ge rek, onu◊ juwan bäs deΔi
46 ÿaΔly Bil Klin ton bol sa hiç ha çan
goΔun da gul luk et me dik we Wet namdaky
urΔu◊ garΔysy na närazylyk he reket
le ri ne gat naΔan adam. Öz pre zi dentlik
we baΔ ser ker de lik tej ri be si ne aΔa
ba ha be rip, BuΔ Klin tony paÿhassyz hem
gowΔak erk li adam hök mün de häsiÿetlen
dirÿän di gi ni ÿa◊zytdy.
Klin ton öz saÿlaw möwsü mi ni köne,
saÿlaw syÿa satyn da sy nag dan geçen
usul da – öz ge riΔlik le re çagyryΔy
ulan mak esasyn da gur nady. ŸaΔlygynda
Klin to na Pre zi dent Ken ne di bi len
duΔuΔmak miÿes ser edip di we 30 ÿyl dan
so◊ onu◊ di lewarlygyny nus ga edin mek
bilen, Kennedini◊ 1960-njy ÿyly◊ saÿlaw
möwsü mün de alyp ba ran syÿa saty na
eÿe rip, ol ame ri kaly lary öz ge riΔlik le re
paÿhasly çemeleΔmeklige çagyrdy.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
Ar kan zas Δtatyn da 12 ÿyl gu ber na tor
bo lan Klin ton ykdy sady ösüΔ, bi lim we
saglygy sak laÿyΔ me se le le ri ni çöz mekde
öz tej ri be si ne salgy lanyp bil di. Bu
me se le ler, jemgyÿet çi lik pi ki ri ni◊ jogap
laryny◊ gör ke ziΔi ne görä, Pre zi dent
BuΔu◊ i◊ gowΔak ÿer le ri boldy. Eger
BuΔ pes salgyt la ra we azaldy lan döwlet
ha ra jat lary na esas la nan ykdy sady maksat
na masyny tek lip eden bol sa, Klin ton
gurp lu lar dan alynÿan salgyt lary artdyrmagy
we bi lim, ulag we ara gat naΔyk ulgamy
üçin maÿa goÿum lary kö pelt me gi
tek lip et di, olar bol sa öz ge ze gin de öndü
ri ji li ge we ykdy sady ösüΔe iter gi berer,
diÿmek, ne ti je de bü jet ÿet mez çi li gini
pe sel der diÿip ha sap et di. Klin tony◊
saglygy go raÿyΔ üçin edilÿän çyk dajyla
ra gö zeg çi lik et mek tek li bi fe de ral
hö kü me ti◊ saglygy go raÿyΔ üçin edÿän
ha ra jat laryny BuΔu◊ka ga ran da, has köp
muk dar da artdyr ma ga çagyrÿardy.
Klin ton saÿlaw möwsü mü ni◊ gi diΔinde-de,
oktÿabr aÿyn da Pre zi dent BuΔ we
Ros Pe ro bi len bo lan üç tapgyrly te lewizi
on çe kiΔme ler de-de jemgyÿe ti öz geriΔlik
le re üs tün lik li taÿÿar lady. Noÿabr
aÿyny◊ 3-ün de Bil Klin ton saÿlawçy sesi
ni◊ di◊e 43 gö te ri mi ni alandygy na gara
maz dan, üs tün çykyp, AB≈-ny◊ 42-n ji
Pre zi den ti boldy.
SÖZSO÷Y
Özü ni◊ ösüΔi ni At lan ti ka ke naryny
ÿa ka lap otu ran nämälim hem aÿry-aÿry
ko lo niÿa lar dan baΔlan Bir leΔen ≈tat lar
ajaÿyp taryhy ÿoly geç di. Ÿazyjy Ben
Wat ten ber gi◊ söz le ri ne görä, Bir leΔen
≈tat lar, haky kat da, ÿer to ga lagyny◊ ähli
mil le tin den we et ni ki to par laryn dan
yba rat 250 mil li ona go laÿ ilatly „bi rin ji
bü tin dünÿä mil le ti ne” öwrül di. Bu ÿurtda
äh li zat – ykdy sadyÿet, teh no lo giÿa,
me de niÿet, de mog ra fik we dur muΔy
to par-da my da ma he re ket de, my dama
ösüΔde dir. AB≈ köp lenç öza ra baglanyΔykly
dünÿämizdäki beÿle ki ÿurt lara
we halk la ra so◊ra hök man ÿaÿraÿan
öz ge riΔlik le ri◊ we kämil leΔdi ri liΔi◊ habarçysy
bolÿar.
Mun dan baΔga-da, Bir leΔen ≈tat lar
öz le ri ni◊ dö re di len wagtyn dan dowam
et di rip gelÿän yzy gi der lik duÿgusyny,
esasy mil li gym matlyk lar top lumyny
he niz sak lap, ola ra uÿup gelÿär. Bu lar
Δahsyÿe ti◊ azatlygy na we de mok ra tik
hö kü me te bo lan ynamy, jemgyÿe ti◊ äh li
ag za lary na ykdy sady müm kin çi lik le ri◊
be ril me li di gi ni◊ we ö◊e gi diΔli gi◊ zerurlygyny
öz içi ne alÿar lar. In di, ha çanda
ÿurt we bü tin dünÿä täze ÿüzÿyllygy◊
täsin derwe ze si ne go laÿlaΔan wagtyn da,
Bir leΔen ≈tat lary◊ mun dan bu ÿanky wezi
pe si – bu baÿ we joΔgunly taryhy◊ mirasy
bo lan azatlyk dan, de mok ra tiÿa dan
we amatly müm kin çi lik ler den yba rat bolan
mil li gym matlyk lary◊ go ral magyny
we mun dan beÿläk ös dü ril me gi ni üp jün
et mek bo lar. 9

13-N JI BAP: XXI ASY RA GA DAM
ÜÇÜN JI PAR TIŸA WE GA RA≈SYZ DA LA≈GÄR LER
Bir leΔen ≈tat lar, adat ça, iki par tiÿa ul gamly ÿurt ha sap lanÿar. Haky kat da, ol Δeÿle-de:
1852-n ji ÿyl dan bäri her ÿyl Ak Tam daky be lent we zipäni ÿa de mok rat ÿa-da res pub li kaçy
eÿe leÿär. ≈ol bir wagt da ÿurt da ÿyl lary◊ dowamyn da dörän üçün ji we ki çi par tiÿa lary◊
bir gi de ni he re ket edÿär. My sal üçin, 1992-n ji ÿyl daky pre zi dent saÿlawlary na 58 par tiÿa
hödürlendi. Olary◊ arasynda Apatiÿa partiÿasy, Yza seredÿänleri◊ partiÿasy, Nÿu-Mehikony◊
Ga da gan edi ji par tiÿasy, TiΔi◊ Ga raΔsyz raÿat lary par tiÿasy we Wer monty◊ Salgyt
tö leÿji ler par tiÿasy ÿaly ge◊ par tiÿa lar hem bar.
Umu man, üçün ji par tiÿa lar haÿsy hem bol sa bir ÿa-da birnäçe anyk me seläni◊ daΔynda
jem lenÿär ler. Olar üs tün lik ga zan mak üçin höwes dö re di ji ÿol baΔçyny◊ bol magy hökman
diÿip ha sap laÿar lar. Pre zi dent saÿlawlaryn da olar ÿe◊Δi umyt etmän, esa san, saÿlaw
möwsü mi ni öz syÿasy we dur muΔ bäh bit le ri ni yg lan et mek üçin peÿda lanÿar lar.
Te odor Ruzwelt. Bu ÿüzÿyllyk da üçün ji par tiÿa dan i◊ Δowly da laΔgär res pub li kaçy
par tiÿa dan ö◊ki Pre zi dent Te odor Ruzwelt boldy. Onu◊ prog res siw ÿa-da Bul-Muz partiÿasy
1912-n ji ÿyl daky saÿlawlar da ses le ri◊ 27,4 gö te ri mi ni aldy. Res pub li kaçy partiÿany◊
prog res siw ga naty Ruzwel ti◊ özü ne orun tu tar hök mün de saÿlan Pre zi den ti
Wilÿam Goward Taft dan göwni ge çip, 1912-n ji ÿyl daky saÿlawla ra özü ni hö dür lemäge
Ruzwel ti yrdy. Ol hem Δony et di we da laΔgär hö dür le mek boÿun ça il kin ji ses be riΔlik de
Taft dan üs tün çykdy, em ma, Δeÿle-de bol sa, par tiÿa maΔyny Tafty◊ elin de di we ol özü ni◊
hö dür len me gi ni ga zandy.
≈ondan so◊ Ruzwelti◊ tarapdarlary partiÿadan bölündiler we progressiw partiÿasyny
dö ret di ler. Özü ni ame ri kan su guny – Bul-Muz ÿaly (par tiÿany◊ meΔhur ady-da Δun dan
ge lip çykÿar) sagdyn ha sap lan Ruzwel ti◊ saÿlaw möwsü mün de ö◊e sü ren mowzuk lary
„u l y t e l e k i ç i l i g e”, aÿa l l a r a s aÿl aw hu k u g y n y b e r m e g i , d u r nu k l y g i r d e j i s a l g yd y, P a n a m a
ka nalyny we daΔky gurΔawy go ra magy ka da laΔdyr mak boldy. Ol Tafty ar kaÿyn ÿe◊ip
bilÿär di. Em ma, mu◊a ga ra maz dan, ol res pub li kaçy par tiÿany böl mek bi len, diÿmek sesle
ri◊ bö lün me gi bi len, de mok ra tik par tiÿa dan da laΔgär Wud row Wil sony◊ saÿlawlar da
ÿe◊me gi ne kö mek et di.
Sosialistler. Sosialistik partiÿa hem 1912-nji ÿylda umumy sesleri◊ 6 göterimini alyp,
öz meΔhurlygyny◊ ÿo kary de re je si ne ÿet di. Onu◊ da laΔgäri Ÿu jin Debs Δol ÿyl 900 mü◊den
gowrak ses aldy. Ol ulag we ara gat naΔyk ul gamy na to par laÿyn eÿe lik et mek li gi, iΔ gü nü ni
gysgaltmagy we iΔsizligi azaltmak üçin, jemgyÿetçilik iΔleri◊ taslamalaryny goldap çykyΔ
etdi. Birinji Jahan urΔy döwründe halky gozgala◊a öjükdireni üçin, tussag edilen Debs
1920-n ji ÿyly◊ saÿlaw möwsü mi ni öz tus sag lar sak lanÿan otagyn dan alyp bardy, ÿö ne
ol we onu ◊ Δ ä g i r t l e r i 1912 - n j i ÿ yl y ◊ n e t i j e si n i g aÿ t a l ap b i l m e d i l e r.
Ro bert La Fol let. Beÿle ki prog res çi se na tor Ro bert La Fol let di, ol 1924-n ji ÿyl da bo lan
s aÿl awl a r d a s e s l e r i ◊ 16,6 gö t e r i m i n i a l d y. D aÿh a n l a r y ◊ we s e n a g at i Δ ç i l e r i n i ◊ b ä h b i t l e r i n i
go raÿjy we uly te le ke çi li gi◊ ganym duΔmany bo lan La Fol let Bi rin ji Ja han urΔun dan so◊
prog res çi ler par tiÿasyny täze den dö ret mek li gi◊ esasy „ö◊e sü rü ji güÿji” bo lupdy. Daÿhanlary◊
we iΔçi le ri◊, Δeÿle-de so si alist le ri◊ we Ruzwel ti◊ Bul-Muz par tiÿasyny◊ galyndylaryny◊
goldamagynda LaFollet saÿlaw möwsümüni alyp bardy hem-de saÿlawçylara
ÿur du◊ de mirÿol laryny we te bigy baÿlyk laryny mil li leΔdir me gi wa da et di. Ol, Δeÿle-de,
gurply lar dan alynÿan salgydy artdyr magy we to par laÿyn Δert na ma lar bag laΔmak hukugyny
gol dady. Käbir se bit lerdäki örän gowy gör ke zi ji le re ga ra maz dan, ol di◊e öz Δtaty
bolan Wiskonsinde üstün çykdy.

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
Gen ri Wol las. Prog res siw par tiÿa öz iΔi ne 1948-n ji ÿyl da ö◊ki oba ho jalyk mi nist ri
we F r a n k l i n Ru z wel t i ◊ or u n b a s a r y G e n r i Wol l a s y d a l a Δ g ä r l i g e hö d ü r l e m e k b i l e n t ä z e d e n
baΔlady. Ol gys ga wagtlyk Gar ri Tru meny◊ pre zi dent lik eden döwrün de söwda mi nist ri
boldy we Sowet Soÿuzy ba bat da Tru meny◊ nuk daÿna zary na garΔylyk gör ke ze ni üçin,
wezipesinden çetleΔdirildi. 1948-nji ÿyldaky saÿlaw möwsümini Wollas „sowuk urΔa”
garΔy, MarΔaly◊ meÿil na masy na we uly te le ke çi li ge garΔy alyp bardy. Ol, Δeÿle-de, garaÿagyz
lary◊ we aÿal lary◊ kem si dil me gi ne garΔy çykyΔ et di, iΔ hakyny◊ pes de re je si ni◊
kesgitlenmegi ugrunda göreΔdi we Wekiller palatasyny◊ amerikan däl hereketler boÿunça
to paryny ÿatyr ma ga çagyrdy. Onu◊ da laΔgär li gi ni gol dan AB≈-ny◊ kom mu nis tik partiÿasyndan
ÿüz öwürmegini◊ netijesinde onu◊ abraÿy we meΔhurlygy pese gaçdy we
ol umumy se si◊ bary-ÿogy 2,4-den gowrak gö te ri mi ni aldy.
Dik sik rat lar. ≈ol muk dar daky se si ≈tat lary◊ Hu kuk lary ÿa-da Dik sik rat par tiÿasy
aldy. O◊a Günorta Karolinany◊ gubernatory Strom Turmand ÿolbaΔçylyk edÿärdi. Progres
çi ler ÿaly, dik sik rat lar de mok rat lar dan 1948-n ji ÿyl da bö lü nip aÿryldy lar. Em ma olary◊
garΔy to pa ra geç me gi ne Tru meny◊ „sowuk uruΔ” syÿa satyny alyp bar magy däl-de, onu◊
raÿat hukuklaryna bolan garaÿΔy sebäp bolupdy. Ol Δtatlary◊ hukugy ugrundaky partiÿa
at landyryl sa-da, haky kat da par tiÿany◊ esasy mak sady jyns kem sit me le ri ni we ol kemsitmeleri
goldaÿan „Jim Krowy◊” garaÿagyzlary◊ hukuklaryny çäklendirmek baradaky
ka nun lary dowam et mek bo lup durÿardy.
Jorj Wol las. 1960-njy ÿyl lar daky jyns pa razlyk we dur muΔ bi düz gün çi lik le ri ÿe ne-de
bir jyns pa raz gü nor ta Δtaty◊ gu ber na tory Jorj Wol la sa köp çü li gi◊ ün sü ni özü ne çekmäge
ÿar dam et di. Raÿat hu kuk laryny, azatlygy we fe de ral hö kü me ti ÿi ti tankyt la mak bi len,
Wol las öz daΔy na ÿa ran laryny top lady. 1968-n ji ÿyl da ol Ame ri kany◊ Ga raΔsyz partiÿasyny
esas landyryp, Ala ba ma Δtatyn da Mont go me ri Δähe rin de Δtaty◊ ka nun çy karyjy
häkimiÿetini◊ binasyndan saÿlaw möwsümüni geçirip, umumy prezidentlik sesini◊
13,5 gö te ri mi ni aldy.
Ross Pe ro. Her üçün ji par tiÿa esasy iki syÿasy par tiÿa dan we fe de ral hö kü met den
halky◊ nägi le lik le ri ni peÿda lan ma ga çalyΔÿar. Mu◊a ga ra maz dan, taryh da birnäçe ge zek
ÿag daÿ 1992-n ji ÿyl daky saÿlawlar da bolΔy ÿaly, dartgynly bo lupdy. Te hasy◊ örän baÿ
t e l e ke ç i si P e r on y ◊ Kö p ç ü l i g i ◊ p aÿh a s yl y ykd y s a d y m a k s at n a m a n y we m a l i ÿe j o g ap k ä r -
çi li gi ame ri kan halkyny◊ ö◊ün de aÿdy◊ beÿan ediΔ usuly bardy. Mil li ÿol baΔçy laryny◊
ady na ajy gül kü li eser le ri ÿazyp we öz ykdy sady mak sat na masyny hem me le re düΔnük li
görnüΔde gysgaldyp, Pero a◊satlyk bilen köpçülikleÿin habar beriΔ seriΔdelerini◊ ünsüni
özü ne çek di. Onu◊ „Agzy bir li ge daÿanyp öse li◊!” atly saÿlaw möwsü mi ni alyp barÿan
g u r a m a s y n d a , e s a s a n , m e ÿl e t i n ç i l e r i Δl e ÿä r d i l e r we P e r o ö z h a s ab y n a m a l i ÿe l e Δ d i r ÿä r d i .
Onu◊ rowaçlygyny ÿig renmäge de rek, köp ame ri kan lar onu◊ te le ke çi likdäki üs tün lik le rine,
on da bar bo lan er kin li ge haÿran galÿardy lar. Saÿlaw möwsü mi ni ge çir mek üçin, Pe ro
hiç kim den pul se riΔde si ni so ra maÿardy we hiç ki mi◊ bäh bi di ne ga raΔly däl di.
Pe ro iÿul aÿyn da öz adyny da laΔgär ler sa nawyn dan aÿyrdy. Saÿlawlary◊ baΔla magyna
bir aÿ ga lan da, ol ÿe ne-de goΔdy hem-de 19 mil li on ses aldy. Ame ri kany◊ taryhyn da
üç ü n j i p a r t i ÿa d a n b o l a n d a l a Δ g ä r l e r i ◊ s aÿl awd a g a z a n y l a n s e s l e r i b a b at y n d a , P e r o i ◊
köp ses gazanmagy baΔardy. Sesleri◊ umumy prosent gatnaΔygyna seredeni◊de bolsa,
P e r on y ◊ g a z a n a n n e t i j e si d i ◊ e Ru z wel t i ◊ 1912 - n j i ÿ yl d a k y s aÿl awl a r d a k y gö r ke z i j i si n d e n
so◊ ikin ji ÿer de durdy. 8

AME RI KANY÷ TARYHY BOŸUN ÇA
GYS GA ÇA BI B LI OG R A FI ŸA
AHLST ROM, SYD NEY E.
A Re li gi ous His tory of the Ame ri can
Pe op le
Ya le Uni ver sity Press, 1972
AL BA NE SE, CAT HE RI NE
* Ame ri ca: Re li gi ons and Re li gi on
Wadsworth Pub lis hing Co., 1992
AL LEN, FRE DE RICK L.
The Big Chan ge: Ame ri ca Trans forms
It self, 1900–1950
Har per & Row, 1986
AMB RO SE, STEP HEN E.
Ei sen hower (2 vols.)
Vol. 1: Sol di er, Ge ne ral of the Army,
Pre si dent-E lect, 1890–1952
Vol. 2: The Pre si dent
Si mon &
Sc hus ter, 1985
AMB RO SE, STEP HEN E.
Ri se to Glo ba lism: Ame ri can Fo re ign
Po licy sin ce 1938
6th rev. ed.. Vi king Pen gu in, 1991
ASHWORTH, JOHN
Ag ra ri ans & Aris toc rats: Party
Po li ti cal Ide ology in the Uni ted Sta tes,
1837–1846
Camb rid ge Uni ver sity Press, 1987
BAD GER, ANT HONY
The New De al: The Dep res si on Ye ars.
1933–1940
Hill & Wang, 1989
BA ILYN, BER NARD
Fa ces of Re vo lu ti on: Per so na li ti es and
The mes in the St rugg le for Ame ri can
In de pen den ce
Ran dom Ho use, Inc., 1992
BA ILYN, BER NARD
Ide olo gi cal Ori gins of the Ame ri can
Re vo lu ti on
Har vard Uni ver sity Press, 1967
BA ILYN, BER NARD, RO BERT
DAL LEK, DA VID B. DA VIS, DA VID
H. DO NALD, JOHN L. THO MAS and
GOR DON S. WO OD
The Gre at Re pub lic: A His tory of the
Ame ri can Pe op le
(2 vols.), 3rd ed., DC. He ath, Co., 1985
BAN NER, LO IS W.
Eli za beth Cady Stan ton: A Ra di cal for
Wo man’s Rights
Scott Fo res man, 1987
BE IS NER, RO BERT L.
From the Old Dip lo macy to the New,
1865–1900
2nd ed., Har lan Da vid son, 1986
BER LIN, IRA
Sla ves Wit ho ut Mas ters: The Free Neg ro
in the An te bel lum So uth
New Press NY, 1992
BIL LING TON, RAY A.
The Far Wes tern Fron ti er, 1830–1860
Har per Col lins, 1962
BLUM, JOHN MOR TON
The Prog res si ve Pre si dents: The odo re
Ro ose velt, Wo od row Wil son, Frank lin
D. Ro ose velt, Lyn don B. John son
W.W. Nor ton & Co., Inc., 1982
BLUM, JOHN MOR TON
V Was for Vic tory: Po li tics and
Ame ri can Cul tu re Du ring World War II
Har co urt Bra ce Jo va no vich, Inc., 1977
* Gaty jiltdäki neΔi ri gör kezÿär

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
BLU MENT HAL, SID NEY AND
THO MAS ED SALL
The Re agan Le gacy: A Na ti on Ad rift
Pant he on Bo oks, 1988
BOD NAR, JOHN
The Transp lan ted: A His tory of
Im mig rants in Ur ban Ame ri ca
In di ana Uni ver sity Press, 1985
BO ORS TIN, DA NI EL J.
* T he Ame ri cans (3 vols.):
Vol. 1: The Co lo ni al Ex pe ri en ce
Vol. 2: The De moc ra tic Ex pe ri en ce
Vol. 3: The Na ti onal Ex pe ri en ce
Ran dom Ho use, Inc., 1975
BOWEN, CAT HE RI NE DRIN KER
Mi rac le at Phi la delp hia: The Story of
the Cons ti tu ti onal Con ven ti on
Litt le, Brown & Co., 1986
BO YER, PA UL and STE VEN
NIS SEN BA UM
Sa lem Pos ses sed: The So ci al Ori gins of
Witchc raft
Har vard Uni ver sity Press, 1974
BRANCH, TAY LOR
Par ting the Wa ters: Ame ri ca in the King
Ye ars, 1954–1963
Si mon & Sc hus ter, 1989
BRI DEN BA UGH, CARL
Ja mes town, 1544–1699
Ox ford Uni ver sity Press, 1980
BRO DIE, FAWN M.
Ric hard Ni xon: The Sha ping of His
Cha rac ter
Har vard Uni ver sity Press, 1983
BROWN, DEE
Bury My He art at Wo un ded Knee: An
In di an His tory of the Ame ri can West
Henry Holt & Co., 1991
BUR NER, DA VID
John F. Ken nedy and a New Ge ne ra ti on
Scott Fo res man & Co., 1988
CAN NON, LOU
Pre si dent Re agan: The Ro le of a
Li fe ti me
Si mon & Sc hus ter, 1992
CHA FE, WIL LI AM H.
The Un fi nis hed Jo ur ney: Ame ri ca sin ce
World War II
2nd ed., Ox ford Uni ver sity Press, 1991
CHA SE, GIL BERT
* A me ri ca’s Mu sic: From the Pilg rims
to the Pre sent
3rd rev. ed., Uni ver sity of Il li no is Press,
1987
COCH RAN, THO MAS C.
Fron ti ers of Chan ge:
Early In dust ri alism in Ame ri ca
Ox ford Uni ver sity Press, 1981
COTT, NANCY F.
* T he Gro un ding of Mo dern Fe mi nism
Ya le Uni ver sity Press, 1987
CRA VEN, WAY NE AND RIC HARD
MAR TIN
Two Hund red Ye ars of Ame ri can Art:
The Mun son-Wil li ams Proc tor Ins ti tu te
Uni ver sity of Was hing ton Press, 1987
CRA VEN, WES LEY F.
The So ut hern Co lo ni es in the
Se ven te enth Cen tury, 1607–1689
Lo ui si ana Sta te Uni ver sity Press, 1949
DAL LEK, RO BERT
Frank lin D. Ro ose velt and Ame ri can
Fo re ign Po licy, 1932–1945
Ox ford Uni ver sity Press, 1979

AME RI KANY÷ TARYHY BOŸUN ÇA GYS GA ÇA BIB LI OG RA FIŸA
DAN GER FI ELD, GE OR GE
The Awa ke ning of Ame ri can
Na ti ona lism, 1815–1828
Har per Col lins, 1965
DEG LER, CARL N.
Out of Our Past: The For ces that
Sha ped Mo dern Ame ri ca
3rd ed., Har per & Row, 1984
DE LO RIA, VI NE Jr.
Ame ri can In di an Po licy in the
Twen ti eth Cen tury
Uni ver sity of Ok la ho ma Press, 1992
DE TOC QU EVIL LE, ALE XIS
(THO MAS BEN DER et al., eds.)
De moc racy in Ame ri ca
McG raw-Hill, Inc., 1981
DE VO TO, BER NARD, ED.
The Jo ur nals of Lewis and Clark
Ho ugh ton Miff lin, 1973
DIG GINS, JOHN P.
Pro ud De ca des: Ame ri ca in
War & Pe ace, 1941–1960
W.W. Nor ton & Co., Inc., 1989
DIN NERS TE IN, LE ONARD,
RO GER NIC HOLS and DA VID M.
RE IMERS
Na ti ves and St ran gers: Blacks, In di ans
and Im mig rants in Ame ri ca
2nd ed., Ox ford Uni ver sity Press, 1990
DI VI NE, RO BERT
The Cu ban Mis si le Cri sis
2nd rev. ed., Wi ener Pub lis hing, Inc.,
1988
DI VI NE, RO BERT
* E isen hower and Sput nik
Ox ford Uni ver sity Press, 1993
DO UG LASS, FRE DE RICK
The Li fe and Ti mes of Fre de rick
Do ug lass: The Comp le te Au to bi og raphy
Mac mil lan Pub lis hing Co., 1962
DRA PER, THE ODO RE
A Very Thin Li ne: The Iran-Cont ra
Af fa irs
Rev. ed., Si mon & Sc hus ter, 1992
DU BO IS, EL LEN C.
Fe mi nism and Suff ra ge:
The Emer gen ce of an In de pen dent
Wo men’s Mo ve ment in Ame ri ca,
1848–1869
Cor nell Uni ver sity Press, 1978
DU BO IS, W.E.B.
Black Re const ruc ti on in Ame ri ca,
1860–1880
Mac mil lan Pub lis hing Co., 1992
DUR HAM, PHI LIP and EVE RETT L.
JO NES
The Neg ro Cowboys
Uni ver sity of Neb ras ka Press, 1983
FE ARON, PE TER
War, Pros pe rity and Dep res si on:
The U.S. Eco nomy, 1917–1945
Uni ver sity Press of Kan sas, 1988
FER REL, RO BERT H.
Harry S. Tru man and the Mo dern
Ame ri can Pre si dency
Scott Fo res man, 1987
FER RELL, RO BERT H.
Wo od row Wil son and World War I,
1917–1921
Har per Col lins, 1986
FITZ GE RALD, FRAN CES
Fi re in the La ke: The Vi et na me se and
the Ame ri cans in Vi et nam
Ran dom Ho use, Inc., 1989

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
FLEX NER, ELE ANOR
Cen tury of St rugg le:
The Wo men’s Rights Mo ve ment in the
Uni ted Sta tes
Rev. ed., Belk nap Press, 1975
FLEX NER, JA MES T.
Was hing ton: The In dis pen sab le Man
New Ame ri can Lib rary, 1984
FO NER, ERIC
Free So il, Free La bor, Free Men:
The Ide ology of the Re pub li can Party
be fo re the Ci vil War
Ox ford Uni ver sity Press, 1970
FO NER, ERIC
Re const ruc ti on: Ame ri ca’s Un fi nis hed
Re vo lu ti on, 1863–1877
Har per Col lins, 1989
FO OTE, SHELBY
The Ci vil War: A Nar ra ti ve
(3 vols.), Ran dom Ho use, Inc., 1986
FRANK LIN, JOHN H. and ALF RED A.
MOSS Jr.
From Sla very to Fre edom:
A His tory of Neg ro Ame ri cans
6th ed., Alf red A. Knopf, 1987
FRE DE RICK SON, GE OR GE M.
The Black Ima ge in the Whi te Mind:
The De ba te on Af ro-A me ri can
Cha rac ter & Des tiny, 1817––1914
Uni ver sity Press of New Eng land, 1987
FRE EH LING, WIL LI AM W.
* T he Ro ad to Di su ni on: Se ces si onists at
Bay, 1776–1854
Ox ford Uni ver sity Press, 1990
FRE ELAND, RIC HARD M.
* T he Tru man Doct ri ne & the Ori gins of
Mc Carth yism:
Fo re ign Po licy, Do mes tic Po licy &
In ter nal Se cu rity, 1946–1948
New York Uni ver sity Press, 1985
FRE IDEL, FRANK
Frank lin D. Ro ose velt: Ren dez vo us with
Des tiny
Litt le, Brown & Co., 1991
FRI ED, RIC HARD M.
Night ma re in Red: The Mc Carthy Era in
Pers pec ti ve
Ox ford Uni ver sity Press, 1991
FRI ED MAN, LAWREN CE M.
Ame ri can Law: An Int ro duc ti on
W.W. Nor ton & Co., 1985
GALB RA ITH, JOHN KEN NETH
The Gre at Crash of 1929
Ho ugh ton Miff lin, 1988
GAR ROW, DA VID J.
Be aring the Cross: Mar tin Lut her King
Jr. & the So ut hern Ch ris ti an Le aders hip
Con fe ren ce
Ran dom Ho use, Inc., 1987
GE NO VE SE, EU GE NE D.
Roll, Jor dan, Roll: The World the Sla ves
Ma de
Ran dom Ho use, Inc., 1976
GO ODWIN, DO RIS K.
Lyn don John son and the Ame ri can
Dre am
St. Mar tin Press, 1991
GRA EB NER, NOR MAN A.
Ame ri ca as a World Power: A Re alist
App ra isal from Wil son to Re agan
Sc ho larly Re so ur ces, Inc., 1984
GRA HAM, OTIS L. Jr.
The Gre at Cam pa igns: Re form and War
in Ame ri ca, 1900–1928
Ab rid ged ed., Kri eger Pub lis hing Co.,
1987

AME RI KANY÷ TARYHY BOŸUN ÇA GYS GA ÇA BIB LI OG RA FIŸA
GRE ENS TE IN, FRED I. and FRANK B.
FE IGERT
The Ame ri can Party Sys tem and the
Ame ri can Pe op le
Rev. 3rd ed., Pren ti ce-Hall, 1985
HAL BERS TAM, DA VID
The Best and the Brigh test
Fawcett Bo oks, 1993
HA MIL TON, ALE XAN DER,
JA MES MA DI SON AND JOHN JAY
The Fe de ra list Pa pers
Ban tam Bo oks, 1982
HAND LIN, OS CAR
The Up ro oted
2nd ed., Litt le, Brown & Co., 1973
HER RING, GE OR GE C.
Ame ri ca’s Lon gest War: The Uni ted
Sta tes and Vi et nam, 1950–1975
2nd ed., McG raw-Hill, Inc., 1986
HOFS TAD TER, RIC HARD
The Age of Re form: From Br yan to FDR
Ran dom Ho use, Inc., 1960
HOFS TAD TER, RIC HARD
The Idea of a Party Sys tem:
The Ri se of Le gi ti ma te Op po si ti on in the
Uni ted Sta tes, 1780–1840
Uni ver sity of Ca li for nia Press, 1969
HO GAN, MIC HA EL J.
The Mars hall Plan:
Ame ri ca, Bri ta in, & the Re const ruc ti on
of Wes tern Eu ro pe, 1947–1952
Camb rid ge Uni ver sity Press, 1989
HOWE, DA NI EL W.
The Po li ti cal Cul tu re of the Ame ri can
Whigs
Uni ver sity of Chi ca go Press, 1984
JAN DA, KEN NETH, JEFF REY M.
BERRY, JERRY GOLD MAN, eds.
The Chal len ge of De moc racy:
Go vern ment in Ame ri ca
3rd ed., Ho ugh ton Miff lin, 1992
JEN NINGS, FRAN CIS
Em pi re of For tu ne:
Crowns, Co lo ni es and Tri bes in the
Se ven Ye ar’ War in Ame ri ca
W.W. Nor ton & Co., Inc., 1990
JO HANN SEN, RO BERT W.
To the Halls of the Mon te zu mas:
The Me xi can War in the Ame ri can
Ima gi na ti on
Ox ford Uni ver sity Press, 1984
JOHN SON, HAY NES
* S le epwal king th ro ugh His tory:
Ame ri ca th ro ugh the Re agan Ye ars
W.W. Nor ton & Co., Inc., 1991
JO NES, LAN DON
Gre at Ex pec ta ti ons: Ame ri ca and the
Baby Bo om Ge ne ra ti on
Bal lan ti ne Bo oks, 1986
JOR DAN, WINTH ROP D.
Whi te Over Black: Ame ri can At ti tu des
Toward the Neg ro, 1550–1812
W.W. Nor ton & Co., Inc., 1977
KAR NOW, STAN LEY
Vi et nam: A His tory
Vi king Pen gu in, 1991
KE EGAN, JOHN
The Se cond World War
Vi king Pen gu in, 1990
KEN NAN, GE OR GE F.
Ame ri can Dip lo macy, 1900–1950
Uni ver sity of Chi ca go Press, 1985
HUG GINS, NAT HAN I.
Har lem Re na is san ce
Ox ford Uni ver sity Press, 1971

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
KER BER, LIN DA K.
Wo men of the Re pub lic: In tel lect &
Ide ology in Re vo lu ti onary Ame ri ca
W.W. Nor ton & Co., Inc., 1986
KIND LE BER GER, CHAR LES P.
The World in Dep res si on: 1929–1939
Rev. ed., Uni ver sity of Ca li for nia Press,
1986
KRA UT, ALAN M.
The Hudd led Mas ses:
The Im mig rant in Ame ri can So ci ety,
1880–1921
Har lan Da vid son, 1982
KUT LER, STAN LEY I.
The Wars of Wa ter ga te:
The Last Cri sis of Ric hard Ni xon
W.W. Nor ton & Co., Inc., 1992
LA FE BER, WAL TER
Ame ri ca, Rus sia, and the Cold War
4th ed., McG raw-Hill, Inc., 1987
LA VEN DER, DA VID
The Way to the Wes tern Sea: Lewis and
Clark Ac ross the Con ti nent
Do ub le day, 1990
LIN COLN, AB RA HAM (DON E.
FEH REN BAC HER, ed.)
Spe ec hes and Wri tings (2 vols.):
Vol. 1: 1832–1858
Vol. 2: 1859–1864
Lib rary of Ame ri ca, 1989
LINK, ART HUR S.
Wo od row Wil son and the Prog res si ve
Era, 1910–1917
Har per Col lins, 1963
LI VE SAY, HA ROLD
And rew Car ne gie and the Ri se of Big
Bu si ness
Scott Fo res man, 1987
LI VE SAY, HA ROLD
Sa mu el Gom pers and Or ga ni zed La bor
in Ame ri ca
Scott Fo res man, 1987
LONG, RIC HARD A. and EU GE NIA
W. COL LI ER, EDS.
* Af ro-A me ri can Wri ting: An Ant ho logy
of Pro se and Po etry
2nd ed., Pensyl va nia Sta te Uni ver sity
Press, 1985
MA LO NE, DU MAS
Tho mas Jeferson and His Ti me
(6 vols.), Litt le, Brown & Co., Inc.,
1948–1981
MANC HES TER, WIL LI AM
Ame ri can Ca esar: Do ug las Ma cArt hur,
1880–1964
Dell Bo oks, 1983
MANC HES TER, WIL LI AM
De ath of a Pre si dent: No vem ber 1963
Har per Col lins, 1988
MA RAB LE, MAN NING
W.E.B. Du Bo is: Black Ra di cal
De moc rat
Mac mil lan Pub lis hing Co., 1987
MARS DEN, GE OR GE M.
Re li gi on and Ame ri can Cul tu re
Har co urt Bra ce Jo va no vich Col le ge
Pub li ca ti ons, 1990
MC CUL LO UGH, DA VID
* T ru man
Si mon & Sc hus ter, 1992
MC DO NALD, FOR REST
Ale xan der Ha mil ton: A Bi og raphy
W.W. Nor ton & Co., Inc., 1982
MC FAR LAND, GE RALD W., ED.
* Mugwumps, Mo rals and Po li tics,
1884–1920
Uni ver sity of Mas sac hu setts Press, 1975

AME RI KANY÷ TARYHY BOŸUN ÇA GYS GA ÇA BIB LI OG RA FIŸA
MCP HER SON, JA MES
Batt le Cry of Fre edom: The Era of the
Ci vil War
Bal lan ti ne Bo oks, 1989
MIL LER, JOHN C.
The Fe de ra list Era, 1789–1800
Har per Col lins, 1963
MIL LER, PERRY G.
The Trans cen den ta lists: An Ant ho logy
Har vard Uni ver sity Press, 1950
MONT GO MERY, DA VID
The Fall of the Ho use of La bor:
The Workp la ce, the Sta te, and Ame ri can
La bor Ac ti vism
1865–1925, Camb rid ge Uni ver sity
Press, 1989
MOR RIS, RIC HARD B.
* T he Pe ace ma kers: The Gre at Powers
and Ame ri can In de pen den ce
Nort he as tern Uni ver sity Press, 1983
MURPHY, FRAN CIS, ED.
Of Ply mo uth Plan ta ti on, 1620–1647
McG raw-Hill, 1981
MUR RAY, CHAR LES
Lo sing Gro und: Ame ri can So ci al
Po licy, 1950–1980
Ba sic Bo oks, 1986
NASH, GARY B.
Red, Whi te and Black: The Pe op les of
Early North Ame ri ca
3rd ed., Pren ti ce-Hall, 1991
NASH, GARY B. ET AL.
The Ame ri can Pe op le: Cre ating a
Na ti on and a So ci ety
(2 vols.), 2nd ed., Har per Col lins, 1990
NE US TADT, RIC HARD E.
Pre si den ti al Power: The Po li tics of
Le aders hip from FDR to Car ter
Mac mil lan Pub lis hing Co., 1980
NE VINS, AL LAN
Or de al of the Uni on
(4 vols.), Mac mil lan Pub lis hing Co.,
1992
OA TES, STEP HEN B.
With Ma li ce Toward No ne: The Li fe of
Ab ra ham Lin coln
NAL-Dut ton, 1978
OA TES, STEP HEN B.
Let the Trum pet So und: The Li fe of
Mar tin Lut her King Jr.
NAL-Dut ton, 1983
PAT RICK, REM BERT
* Jeferson Da vis and His Ca bi net
AMS Press, 1944
PAR RISH, THO MAS
* Ro ose velt and Mars hall
McG raw-Hill Pub lis hing Co., 1989
PER KINS, GE OR GE, E. SCUL LEY
BRAD LEY, RICH MOND BE ATTY
AND E. HUD SON LONG
The Ame ri can Tra di ti on in Li te ra tu re
7th ed., McG raw-Hill, 1989
PER MAN, MIC HA EL
Eman ci pa ti on and Re const ruc ti on,
1862–1879
Har lan Da vid son, 1987
PE TER SON, MER RILL D.
Tho mas Jeferson & the New Na ti on:
A Bi og raphy
Ox ford Uni ver sity Press, 1986
PRAN GE, GOR DON W.
At Dawn We Slept: The Un told Story of
Pe arl Har bor
Vi king Pen gu in, 1982
QU AR LES, BEN JA MIN
The Neg ro in the Ci vil War
Da Ca po, 1989

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
RE EVES, THO MAS C.
The Li fe and Ti mes of Joe Mc Carthy
Ma di son Bo oks UPA, 1983
RE MI NI, RO BERT V.
And rew Jack son
Har per Col lins, 1969
ROD GERS, DA NI EL T.
The Work Et hic in In dust ri al Ame ri ca,
1850–1920
Uni ver sity of Chi ca go Press, 1979
ROYS TER. CHAR LES
A Re vo lu ti onary Pe op le at War:
The Con ti nen tal Army & Ame ri can
Cha rac ter, 1775–1783
W.W. Nor ton & Co., Inc., 1982
SCH LE SIN GER, ART HUR M. JR.
Age of Ro ose velt: The Co ming of the
New De al
Ho ugh ton Miff lin Co., 1959
SCH LE SIN GER, ART HUR M. JR.
The Cri sis of the Old Or der
Ho ugh ton Miff lin Co., 1988
SCH LE SIN GER, ART HUR M. JR.
The Po li tics of Up he aval
Ho ugh ton Miff lin Co., 1988
SCH LE SIN GER, ART HUR M. JR.
Ro bert Ken nedy and His Ti mes
Bal lan ti ne Bo oks, Inc., 1985
SCH LE SIN GER, ART HUR M. JR.
The Age of Jack son
Litt le, Brown & Co., 1988
SCULLY, VIN CENT
Ame ri can Arc hi tec tu re and Ur ba nism
Rev. ed., Henry Holt & Co., 1988
SEL LERS, CHAR LES, HENRY MAY
AND NE IL R. MC MIL LEN
A Sy nop sis of Ame ri can His tory
7th rev. & comb. ed., Ivan R. Dee. 1992
SHE EHAN, NE IL
A Bright Shi ning Lie: John Pa ul Vann
and Ame ri ca in Vi et nam
Ran dom Ho use, Inc., 1989
SIT KOFF, HAR VARD
The St rugg le for Black Equ ality,
1954–1980
Hill & Wang, 1981
SMITH, ADAM
* T he Ro aring ‘80s
Sum mit Bo oks, 1988
STEG NER, WAL LA CE E.
The Gat he ring of Zi on: The Story of the
Mor mon Tra il
Uni ver sity of Neb ras ka Press, 1992
STEWART, JA MES B.
Holy War ri ors: The Abo li ti onists and
Ame ri can Sla very
Hill & Wang, 1976
SUND QU IST, JA MES L.
Po li tics and Po licy: The Ei sen hower,
Ken nedy, and John son Ye ars
Bro okings Ins ti tu ti on, 1968
THO MAS, EMORY M.
The Con fe de ra te Na ti on 1861–1865
Har per Col lins, 1981
TIN DALL, GE OR GE B. AND
DA VID E. SHI
Ame ri ca: A Nar ra ti ve His tory
3rd ed., W.W. Nor ton & Co., Inc., 1992
TIN DALL, GE OR GE B.
The Emer gen ce of the New So uth,
1913–1945
Lo ui si ana Sta te Uni ver sity Press, 1967
TOFF LER, AL VIN
Fu tu re Shock
Ban tam Bo oks, 1971

AME RI KANY÷ TARYHY BOŸUN ÇA GYS GA ÇA BIB LI OG RA FIŸA
TO LAND, JOHN
In famy
Do ub le day, 1992
TRACH TEN BERG, ALAN
The In cor po ra ti on of Ame ri ca: Cul tu re
& So ci ety in the Gil ded Age
Hill & Wang, Inc., 1982
TRASK, DA VID F.
The War with Spa in in 1898
Mac mil lan Pub lis hing Co., 1981
UT LEY, JO NAT HAN G.
Go ing to War with Ja pan, 1937–1941
Uni ver sity of Ten nes see Press, 1985
UT LEY, RO BERT M.
The Last Days of the Si oux Na ti on
Ya le Uni ver sity Press, 1963
VAN DE USEN, GLYN DON G.
The Jack so ni an Era, 1828–1848
Wa ve land Press, 1992
VAN DE USEN, GLYN DON G.
The Li fe of Henry Clay
Gre enwo od Press, 1979
VAN DO REN, CARL
Ben ja min Frank lin
Vi king Pen gu in, 1991
VI ORIST, MIL TON
Fi re in the St re ets: Ame ri ca in the 1960s
Si mon & Sc hus ter, 1981
WHI TE, THE ODO RE H.
Ame ri ca in Se arch of It self: The Ma king
of the Pre si dent 1956–1980
War ner Bo oks, 1988
WIL KIN SON, J. HAR VIE
From Brown to Bak ke: The Sup re me Court
and Sc ho ol In teg ra ti on,
1954–1978
Ox ford Uni ver sity Press, 1979
WITT NER, LAWREN CE S.
Cold War Ame ri ca: From Hi ros hi ma to
Wa ter ga te
Har co urt Bra ce Jo va no vich Col le ge Publi
ca ti ons, 1978
WOL FE, TOM
The Right Stuff
Ban tam Bo oks, 1984
WO ODWARD, C. VANN
The St ran ge Ca re er of Jim Crow
3rd rev. ed., Ox ford Uni ver sity Press,
1974
WO ODWARD, BOB AND CARL
BERNS TE IN
All the Pre si dent’s Men
Si mon & Sc hus ter, 1987
YORK, NE IL L.
Toward a Mo re Per fect Uni on:
Six Es says on the Cons ti tu ti on
Sta te Uni ver sity of New York Press,
1988
WAL TERS, RO NALD G.
Ame ri can Re for mers, 1815–1860
Hill & Wang, 1978
WASH BURN, WILC0MB E.
The In di an in Ame ri ca
Har per Col lins, 1981

AB≈-NY÷ TARYHY GYS GA ÇA
MIN NET DARLYK
„AB≈-ny◊ gys ga ça taryhy” AB≈-ny◊ Mag lu mat lar gul lu guny◊ i◊
ir ki neΔir le ri ni◊ bi ri dir. Bi rin ji neΔir (1949–1950) Fren sis Wit nini◊
re dak siÿasy esasyn da, il ki Döwlet de par ta men ti ni◊ jaÿyn da,
so◊ra AB≈-ny◊ Ha bar lar gul lu gun da taÿÿar landy. Ri çard Hofs tadter,
Ko lum biÿa Uniwer si te ti ni◊ taryh pro fes sory we Wud Greÿ, Jorj
WaΔing ton Uniwer si te ti ni◊ ame ri kan taryhy boÿun ça pro fes sory kitaby◊
ylmy mas la hatçy lary bol du lar. Berk li Δähe rin den (Ka li for niÿa
Δtaty) Stiwen Ends li goΔma ça ma te ri al lary taÿÿar lady. Keÿt Ol sen,
Me riländ Uniwer si te ti ni◊ ame ri kan taryhy boÿun ça pro fes sory, Natan
Glik, ÿazyjy we AB≈-ny◊ Mag lu mat lar gul lu guny◊ „Di alog”
¤ur nalyny◊ ö◊ki re dak tory ta rapyn dan ki tap daky mag lu mat lar köp
ÿyl lary◊ dowamyn da gaÿta-gaÿta täze le nip we dü ze di lip durdy.
Alan Wink ler, maÿa mi Uniwer si te ti ni◊ taryh pro fes sory, Δu neΔir
üçin uruΔdan so◊ky döwür ba ra daky bap lary ÿazdy, Δeÿle-de, tu tuΔ
ki tap bu ÿer de ag zalyp ge çi len re dak tor lar ta rapyn dan täze den gözden
ge çi ril di.
Re dak tor: Goward Sin kot ta
Re dak tor lar: De bo ra M.S. Bra un, Ste fan Bÿu ro,
MiΔel Grin, ^an S. Hol den, Ri çard MarΔal
Su rat lary: ≈e re Jon son-Jor dany◊ky
Di zaÿn: Bar ba ra Mor gan

FOTOSURATLARA MINNETDARLYK:
Cover Design: © tom white.images with
photos from: AP/Wide World (George
Washington; Jesse Owens; Golden Gate
Bridge; Ellis Island Immigrants, Abraham
Lincoln; Model T Ford; Susan B. Anthony;
Iwo Jima Memorial; John F. Kennedy;
Dwight D. Eisenhower; Reagan/Gorbachev
signing). Getty Images (Louis Armstrong;
Franklin D. Roosevelt; Albert Einstein).
Library of Congress (Benjamin Franklin; U.S.
Territorial expansion map detail). © Joseph
Sohm/Photo Researchers Inc. (Statue of
Liberty). National Archives and Records
Administration (U.S. Constitution, first page).
All others, Royalty-Free from PhotoDisc,
Fotosearch, or PhotoSpin, Inc. Pages 4, 5:
(c) © Russ Finley/Finley-Holiday Films. 21:
National Atlas of the United States. 22–38:
Library of Congress (3). 39: Courtesy The
Pennsylvania Academy of Fine Arts. 40,
41: USIA Library – Library of Congress (2).
42, 43: Library of Congress (LOC); Time
Life Pictures/ Getty Images – The American
History Slide Collection,© Instructional
Resources Corporation (IRC). 44, 45:
Painting by Don Troiani, www.historicalprints.
com. 46, 47: AP/Wide World Photo;
LOC – courtesy www.texasphilatelic.org.
48: National Portrait Gallery, Smithsonian
Institution. 49: AP/Wide World Photo. 50,
51: LOC. 66, 67: Virginia Museum of Fine
Arts, Richmond. Gift of Edgar William and
Bernice Chrysler Garbisch. 89, 90: LOC
(3). 91–93: The National Archives (NARA)
– LOC (3). 94, 95: American History Slide
Collection, © IRC (2), top right, LOC. 96:
LOC – Amherst College Archives and
Special Collections, by permission of the
Trustees of Amherst College. 97: LOC – AP/
Wide World Photo. 98, 99: LOC; NARA.
100, 101: courtesy Oklahoma Historical
Society – AP/Wide World Photo. 102, 103:
Culver – LOC. 104, 105: LOC. 106, 107:
Edison Birthday Committee; © Bettmann/
CORBIS – Fox Photos/Getty Images. 108:
The National Archives (2). 109: Hulton
Archive/Getty Images – AP/Wide World
Photo. 110, 111: © Bettmann/CORBIS.
127: Courtesy Bureau of Census, Perry-
Castaneda Library Map Collection, University
of Texas. 128, 129: LOC. 154,155: California
State Railroad Museum Library. 161-166:
© Robert Llewellyn. 167: © James Casserly.
168: Mark C. Burnett/Photo Researchers,
Inc. 169: © Miles Ertman/Masterfile –
© Chuck Place. 170, 171: AP/Wide World
Photo – Cameron Davidson/FOLIO, Inc.
172, 173: Shawn Thew/AFP/Getty Images.
174: PhotoSpin, Inc. 175: Mario Tama/AFP/
Getty Images. 176: Interior Department/
National Park Service – Michael Ventura/
FOLIO, Inc. 188, 189: LOC. 202, 203: The
American History Slide Collection, © (IRC).
212, 213: The National Archives. 229: New
York Daily News. 230: AP/Wide World (2).
231: The National Archives. 232: U.S. Army
– The National Archives. 233: Lockheed –
American History Slide Collection, © IRC.
234: U.S. Army – LOC. 235: © Bettmann/
CORBIS – U.S. Army. 236: © Bettmann/
CORBIS – Yousuf Karsh. 237: AP/Wide
World Photo. 238: AP/Wide World Photo.
239: Culver. 240: © Bettmann/CORBIS.
241: AP/Wide World Photo. 242, 243: USIS
Berlin – © Bettmann/CORBIS. 244: Ebony
Magazine. 245: AP/Wide World Photo. 246,
247: U.S. Army. 248, 249: CORBIS – AP/
Wide World Photo; Culver. 250, 251: Arthur
Schatz/Time Life Pictures/Getty Images;
© Bettmann/CORBIS. 252, 253: Barbara
Ann Richards; Carol Hightower – John
Wicart. 254: National Aeronautics and
Space Administration (NASA). 255: David
Valdez/The White House – Dwight Somers.
256, 257: J.R Eyerman/Time Life Pictures/
Getty Images. 274, 275: NASA. 293: Chris
Honduras/Newsmakers/Getty Images. 294:
Courtesy CNN – Courtesy MTV. 295, 296:
AP/Wide World Photo; © John Harrington/
Black Star. 297. Ken White – © Steve
Krongard. 298, 299: Kevin Horan. 300, 301:
Dirck Halstead/Time Life Pictures/Getty
Images.

http://usinfo.state.gov/