Uskudar-Sokak-isimleri-TARIHCESI

Eski Mahkeme Sokak
Eski Mahkeme Arkası Sokak
H
âkimiyeti Milliye Caddesi’ni Eski Mahkeme
Sokağı’na bağlayan sokaktır. Mahkeme
binasının arkasında bulunmasından
dolayı Eski Mahkeme Arkası Sokağı ismini almıştır.
Cumhuriyetin ilk yıllarında Üsküdar’daki üç meşhur
leblebici dükkânından birisi bu sokakta idi. Ahmet
Yüksel Özemre Hoca’ya göre Üsküdar’da Hâkimiyet-i
Milliye Caddesi üzerinde; ikisi Şekerci Zekeriya
Bey’in dükkânına yakın, biri de Eski Mahkeme Arkası
Sokağı’nın Gülfem Hâtûn Câmii’ne doğru girişinde
sol köşede olmak üzere üç leblebici vardı.
Bu dükkânlarda; sarı ve beyaz leblebi, şeker kaplı
leblebi, leblebi helvası, leblebi unu, kabak çekirdeği,
şam fıstığı, arabistan fıstığı, kavrulmamış fındık içi ve
peynir şekeri satılırdı. Çocuklar leblebi ununu pudra
şekeri ile karıştırarak yemeyi pek severlerdi.
Eşref Saat Sokak
Eşref Saat Sokak
V
alioğlu Sokağı’nı Şemsi Paşa Caddesi’ne
bağlayan sokaktır. Rumi Mehmet Paşa
Camii’nin arkasında yer alan sokak Çeşme-i
Cedit Sokağı ile kesişmektedir. Bu sokak adını
Osmanlı’da bir işe başlarken devletçe belirlenen,
uğurlu ve uygun zaman anlamına gelen “eşref
saat”inden almaktadır. Bu deyimin aslı eşref–i saat
(zamanın şereflisi, muvafık zaman, denk gelme) şeklinde
ifade edilmektedir. Osmanlı sarayında bulunan
müneccimbaşıların; pâdişahın tahta çıkması,
şehzâdelerin doğumu ve isimlerinin konulması, savaş
ilanı, ordunun hareketi, önemli bir devlet işine
başlanılması, sadrazama mühür verilmesi, bina inşaatına
temel konulması, denize gemi indirilmesi,
sultanların düğünlerinin yapılması vs. pek çok konularda
zamanın tesbitinde önemli rolleri vardı. Eşref
Saat Sokağın eski adı Medrese Sokak’tı. Bu sokağın
en önemli tarihî yapıları Rum Mehmet Paşa Camii,
Türbesi, Medresesi, Mektebi, Solak Sinan Mektebi,
Mahmud Şevket Paşa Konağı ve Şair Şem’i Efendi
Türbesi idi. Rum Mehmet Paşa Camii; Eşref Saat
Sokağı ve Şemsi Paşa Bostanı Sokağı ile çevrili alanda
yer almaktadır. Camii; Fatih Sultan Mehmed’in
sadrazamlığını da yapmış olan Rum Mehmet Paşa
tarafından 1471 yılında klasik Osmanlı üslûbunda
inşa ettirilmiştir. Paşa’nın aynı üslûpla yaptırdığı taş
türbesi de camiin hemen önündedir. Camiin haziresinde
Paşanın Nağmenaz adlı bir de kızı gömülüdür.
Cami avlusuna, Eşref Saat Sokağı’na açılan ve daha
önceki yıllarda üzerinde ahşap mektep binası bulunan
bir kapıdan girilmektedir. Rum Mehmet Paşa
Camii, yanlarda birer odaları bulunan ve iki kademeli
ana mekâna sahip tek kubbeli camiidir.
Bu cami Fatih devri mimarisinin mühim yapılarındandır.
Vakfı da vardır. 9 Mayıs 1795 tarihli bir belgeden;
Rum Mehmet Paşa Camii için yapılan tayinlerin
ve harcamaların bu vakıf tarafından yapıldığı
bildirilmektedir. Bu sokaktaki bir başka yapı da Rum
Mehmet Paşa Medresesi’dir. Medrese; Rum Mehmet
Paşa Camiinin mihrabı tarafında olup günümüze kadar
gelememiştir. 1471’de Mehmet Paşa tarafından
yapımına başlanan medrese onun vefatından bir
sene sonra tamamlanabilmiştir. Medrese pâye bakımından
evvelâ kırklı iken 1585’ten itibaren ellililer
arasına girmiştir. Medresenin 1582’deki müderrisi
Üsküdar’da iz bırakanlardan İstanbullu Ahmet Çelebi
olup; onu diğerleri takip etmiştir. Hadîka yazarının
verdiği bilgiye göre medresenin 1770’lerde
harap durumda olduğu anlaşılmaktadır. Sokak’taki
bir başka yapı da Rum Mehmet Paşa Mektebi olup,
onun da 1471’de cami külliyesi ile beraber yapıldığı
sanılmaktadır. Fevkânî olan bu yapı, Eşref Saat
Sokağı’na açılan caminin avlu kapısının hemen
üzerinde bulunuyordu. Sağ tarafında Rum Mehmet
Paşa Medresesi vardı. Bugün yerinde, ahşap üzerine
sıvalı bir meşruta binası bulunmaktadır. Üsküdar’da
yaptırılan ilk sıbyan okulu bu mekteptir. Solak Sinan
Mektebi, Eşref Saat Sokağı üzerinde ve bu sokağın
Çeşme-i Cedid Sokağı ile birleştiği yerde ve
1728-1729 tarihli Ümmügülsüm Sultan Çeşmesi’nin
hemen arkasında idi. Solak Sinan, adını taşıyan mahalleye
ismini veren camiini 1548’de yaptırdığına
göre mektebi de bu sıralarda inşa ettirmiş olmalıdır.
Mektep, harap bir durumda iken, Özel İdare’ce
1930 tarihinde satılmıştır. Solak Sinan Mektebi’nin
bahçesinde bulunan, Şair Şem’i Türbesi bugün de
mevcuttur. Şair Şem’i Şem’ullah Efendi, 16. yüzyıl
mutasavvıflarından olup Prizren’de doğmuş, buradaki
mekteplerde İslamî dersler vermiş, daha sonra
da Konya’ya giderek Mevlâna Celâleddin Rûmi
Dergâhı’ndan feyz almıştır. Daha sonra İstanbul’a
gelerek Şeyh Vefa Hankâhı’nda inzivaya çekilmiştir.
Şeyh Vefa’nın halifesi Ali Dede’ye intisab etmiştir.
Eşref Saat Sokağı ile Çeşme-i Cedid Sokağı’nın
birleştiği yerde bulunan türbenin hacet penceresi
üzerindeki kitabeden, bu türbenin 1591–1592 yıllarında
yapıldığı anlaşılmaktadır. Bu sokakta bulunan
bir başka bina da; Mahmud Şevket Paşa Konağı’dır.
Konak, Eşref Saat Sokağı üzerinde ve Rum Mehmet
Paşa Camii’nin kıble tarafındadır. Tam karşısında Haseki
İsmail Ağa’nın 1703-1704 tarihinde yaptırmış olduğu
klâsik Türk çeşme mimarîsi tarzında bir çeşme
vardı. Haremlik-selâmlıklı iki bölümden oluşan köşkün
kademeli bahçesinde iki su sarnıcı bulunmaktadır.
Pek harap durumda olan bu ahşap köşk, biri
bodrum üç katlıdır. İki yanı ahşap konsollar ile dışa
taşmalıdır. Mahmud Şevket Paşa’nın çok renkli bir
hayatı vardı. 31 Mart Vak’ası’nda Hareket Ordusu’na
kumanda etmiş, Harbiye Nazırı ve Sadrazam olmuş
ve 14 Haziran 1913’te Beyazıt Meydanı’nda, otomobil
içinde vurularak öldürülmüştü. Konağın hangi tarihte
yapıldığı belli değildir. Şeyhülislâm Arif Hikmet
Beyefendi (öl. 1859) bir müddet burada oturduğuna
göre konak, bu tarihten evvel yapılmıştı. Mahmud
Şevket Paşa’nın vefatından sonra konakta, 1970 tarihine
kadar varisleri veya onların kiracıları oturmuştu.
Bu konakta bir süre 27 Mayıs 1960 hükümet darbesiyle
Millî Birlik Komitesi üyesi olan Yarbay Refet
Aksoylu (doğ. 1921) da oturmuştu. 1970’de de harabiyetinden
dolayı konak terk edilmiş, 1980 tarihinde
de yıkılmıştır. Paşa’nın, Üsküdar’da, Atlas Sokağı ile
Selmanipak Caddesi’nin birleştiği yerde ve sokağın
sağ köşesinde dört adet de dükkânı vardı.
Kaynak: (Hadikatu’l-Cevami, 2/217) (Mir’at-i İstanbul, s. 132) (T.
Öz, İstanbul Camileri, Ank. 1997, 2/53)
86 ÜSKÜDAR SOKAK İSİMLERİ TARİHÇESİ
87