tc süleyman demġrel ünġversġtesġ sosyal bġlġmlerġ enstġtüsü ...

T.C
SÜLEYMAN DEMĠREL ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
SOSYOLOJĠ ANABĠLĠM DALI
TÜRBAN VE ÖRTÜNMENĠN SOSYOLOJĠK ANLAMI:
ISPARTA ÖRNEKLEMĠ
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
Ġpek Beyza ALTIPARMAK
Tez DanıĢmanı
Prof. Dr. Songül SALLAN GÜL
Isparta, 2011

ÖNSÖZ
Günümüz koĢulları karĢısında yeni kavramlar üretilmiĢ, bu yeni kavramlara yeni
anlamlar yüklenmiĢ ve farklı bakıĢ açıları geliĢtirilmiĢtir. Bu noktada örtünme kavramı
karĢımıza değiĢik Ģekillerde çıkmıĢtır. 1980 ve 2000‟lerden sonra Ģekil değiĢtiren türban
ve örtünme kavramı kimi zaman siyasal, kimi zaman ideolojik tartıĢmalara konu
olmuĢtur. Aynı zamanda türban takan kadınların kamusal alanda görünürlük talep
etmeleri ve bunu özgürlük, eĢitlik ve hak kavramları ile birlikte değerlendirmeleri,
kadınları nesneleĢtiren anlayıĢlar bağlamında gündemde yer almaya baĢlamıĢtır. Artık
türban kavramı değiĢen koĢullar karĢısında, dini amacının yanı sıra bir aidiyet göstergesi,
bir tarz ve modanın yansıması olarak da gündelik hayatta yer almaya baĢlamıĢtır. Bu
bağlamda çalıĢmamız, sosyolojik bir perspektiften örtünme ve türbanı değerlendirme ve
anlama isteğinin bir ürünüdür.
KuĢkusuz konunun belirlenme aĢamasında benden destek ve yardımlarını
esirgemeyen hocam sayın Doç. Dr. Suat KOLUKIRIK‟a, çalıĢmamın tamamlanmasında
bana emeği geçen danıĢman hocam sayın Prof. Dr. Songül SALLAN GÜL‟e
teĢekkürlerimi bir borç bilirim.
AraĢtırmamda benden yardımlarını esirgemeyen Isparta il müftülüğüne, yine
aynı Ģekilde uygulama aĢamasında hep yanımda olan Çetin Gündüz ve Beyhan
Gündüz‟e, görüĢme sorularını sabırla yanıtlamaktan kaçınmayan kadınlara çok teĢekkür
ederim.
AraĢtırmam süresince hep yanımda olan değerli aileme sonsuz minnettarım.
Emeği geçen herkese sonsuz teĢekkür ederim. ÇalıĢmanın ve olası hatalarının
sorumluluğu kuĢkusuz bana aittir.
Ġpek Beyza ALTIPARMAK
Nisan-2011
i

ÖZET
TÜRBAN VE ÖRTÜNMENĠN SOSYOLOJĠK ANLAMI: ISPARTA
ÖRNEKLEMĠ
Ġpek Beyza ALTIPARMAK
Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sosyoloji Bölümü,
Yüksek Lisans Tezi, X+133 sayfa, Nisan 2011
DanıĢman: Prof.Dr. Songül SALLAN GÜL
Günümüz Türkiye‟sinde türban gündemde fazlaca yer alan konuların baĢında
gelmektedir. Zaman zaman önemini yitirmiĢ gibi görünse de türban sorunu aslında
sadece üzeri örtülen ve daha sonra yeniden sorgulanmaya baĢlanan bir konu olarak
süregelmektedir. Özellikle 1980‟ler ve 2000‟li yıllardan sonra sürdürülen türban
tartıĢmaları ve sonrasında ortaya çıkan Ġslami yükseliĢin temel aldığı konu inanç eksenli
geliĢmiĢtir. Bu noktada Ġslami hareketlilikle birlikte farklı bakıĢ açıları ortaya çıkmıĢtır.
Kadınlar bu sürecin içinde nesne olarak yer almıĢlar, kimlik, özgürlük ve özneleĢmek
adına mücadeleye baĢlamıĢlardır.
Kadınların istekleri doğrultusunda kamusal alanda “kadın” kimliğiyle yer alma
mücadelesi, türbanın simge olarak algılanması ve modernizm bağlamında örtünme ve
türbana bakıĢ sosyolojik olarak ele alınmıĢtır. Bu bağlamda çalıĢma Isparta iliyle
sınırlandırılmıĢ olup, derinlemesine mülakat tekniği uygulanmıĢ ve sorgu alanlarına
cevap aranmıĢtır.
Kadın.
Anahtar Kelimeler: Türban, Ġnanç, Din, Örtünme, Tarikat, Kamusal Alan,
ii

ABSTRACT
SOCIOLOGICAL MEANING OF TURBAN AND VEIL: ISPARTA SAMPLE
Ġpek Beyza ALTIPARMAK
Süleyman Demirel University, Institute of Social, Sciences,
Department of Sociology, MA Thesis, 133 Pages, April 2011
Supervising: Prof. Dr. Songül SALLAN GÜL
In Modern Turkey turban located at the begining of the issues that on the agenda
too. Although turban seems that have lost its importance from time to time,has been
going on only started to be questioned again later and covered over as a topic.
Especially sustained after 1980 and 2000s turban debates and the subject that based on
the resulting after the rise of islamic fundamental issue is developed faith-axis. At this
point different perspectives has emerged with islamic movement. At this process
women took place as objects,began to fight on behalf of identity,freedom and
subjectification.
In accordance to the demands of women,in the public sphere to take part in the
struggle with "woman" identity, turban as a symbol detection and in the context of
modernism discussed as a sociological to veil and turban. In this context study restricted
to the province of ısparta,interview technique applied in-depth and answers were
sought to the query fields.
Key Words: Turban, Belief, Faith, Purdah, Order, Public Sphere, Women.
iii

KISALTMALAR
a.g.e.
Çev.
Der.
v.b.
Adı geçen eser
Çeviren
Derleyen
ve benzeri
s. Sayfa
T.C.
S.B.E.
M.E.B.
AKDTYK
Türkiye Cumhuriyeti
Sosyal Bilimler Enstitüsü
Milli Eğitim Bakanlığı
Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu
iv

ĠÇĠNDEKĠLER
ÖNSÖZ ............................................................................................................................. i
ÖZET ............................................................................................................................... ii
ABSTRACT .................................................................................................................... iii
KISALTMALAR .......................................................................................................... iv
ĠÇĠNDEKĠLER .............................................................................................................. v
TABLO LĠSTESĠ…………………………………………………………………… viii
GĠRĠġ .............................................................................................................................. 1
AraĢtırmanın Konusu ................................................................................................. 3
AraĢtırmanın Amacı Ve Önemi ................................................................................. 4
AraĢtırmanın Yöntemi ................................................................................................ 4
AraĢtırmanın Sınırlılıkları .......................................................................................... 6
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
KAVRAMSAL VE KURAMSAL ÇERÇEVE
1.1. KAVRAMLAR…………………………………………………………………… 8
1.1.1. Ġnanç ................................................................................................................. 8
1.1.2. Din .................................................................................................................... 9
1.1.3. Örtünme ......................................................................................................... 11
1.1.3.1. Yahudilik Ve Örtünme .............................................................................. 11
1.1.3.2. Hristiyanlık Ve Örtünme ........................................................................... 12
1.1.3.3. Ġslamiyet Ve Örtünme ............................................................................... 13
1.1.4.Tarikat ............................................................................................................. 16
1.2. KURAMLAR …………………………………………………………………… 19
1.2.1. Sembolik EtkileĢimci Kuram ......................................................................... 19
1.2.2. Yapısal ĠĢlevselci Kuram ............................................................................... 22
1.2.3. Feminist Kuram .............................................................................................. 25
1.2.4. Postmodern Kuram ........................................................................................ 28
1.3. DEĞERLENDĠRME ............................................................................................ 32
v

ĠKĠNCĠ BÖLÜM
TÜRK TOPLUMUNDA KADIN, DĠN VE ÖRTÜNME
2.1. ESKĠ TÜRKLERDE KADIN .............................................................................. 36
2.2. OSMANLI DEVLETĠ DÖNEMĠNDE KADIN .................................................. 37
2.3. CUMHURĠYET VE KADIN ................................................................................ 42
2.4. 1980 SONRASINDA KADIN VE DĠN OLGUSU .............................................. 45
2.4.1. Kamusal- Özel Alan Ayrımı .......................................................................... 47
2.4.2. Türbanın Siyasal Simge Olarak Kabul Edilmesi ........................................... 50
2.4.3. Türbanın Kapitalist MetalaĢması Ve Moda .................................................. 51
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
GÖRÜġMELERĠN DEĞERLENDĠRĠLMESĠ
3.1. GÖRÜġÜLEN ÖRTÜLÜ KADINLARIN ÖYKÜLERĠ ................................... 54
3.2. GÖRÜġÜLENLERĠN SOSYO-DEMOGRAFĠK ÖZELLĠKLERĠ ................. 85
3.3. GÖRÜġÜLENLERĠN KATEGORĠK BAĞLAMSAL ÇÖZÜMLEME
ANALĠZĠ ....................................................................................................................... 88
3.3.1. Din Algısı Ve Örtünme .................................................................................. 90
3.3.1.1. Din Kavramı Ve Örtünme ......................................................................... 90
3.3.1.2. Cemaat ĠliĢkileri ........................................................................................ 93
3.3.1.3. Ahlak, Cinsellik Ve Namus Algıları ........................................................ 95
3.3.2. Gelenek Ve Modernizm KarĢıtlığı ............................................................... 97
3.3.2.1. Evlilik Ve Evlenme Biçimleri ................................................................... 97
3.3.2.2. Çocukların Ġtaati Ve Gelecek Belirleme ................................................... 98
3.3.2.3. Gelenek Ve Modernizm Bağlamında Örf, Adet Ve Değer Kavramlarına
BakıĢ ..................................................................................................................... 100
3.3.2.4. Geleneklerin Geleceği ............................................................................. 101
3.3.3. Türban Ve Örtünme Biçimleri ..................................................................... 103
3.3.3.1. Özgürlük, EĢitlik, Hak, Estetik Ve Aidiyet Bağlamında Türbana Yüklenen
Anlamlar ............................................................................................................... 103
3.3.3.2. Simge Olarak Türban .............................................................................. 106
vi

3.3.4. Moda Ve Modernizm ................................................................................... 107
3.3.4.1. DeğiĢen KoĢullar KarĢısında Türban Algısı ........................................... 108
3.3.4.2. Türban Reklam Ve Defileleri .................................................................. 110
3.3.4.3. Moda Ve Modern Giyim ......................................................................... 111
3.3.5. Demokrasi- Kamusal Alan Ve Türban Sorununun Çözümü ....................... 113
3.3.5.1. Kamusal Alan Anlamı ............................................................................. 114
3.3.5.2. Kamusal Alanda Türban ......................................................................... 115
3.3.5.3. Türban Sorunu Ve Demokrasi ................................................................ 116
SONUÇ VE DEĞERLENDĠRME ............................................................................ 120
KAYNAKÇA .............................................................................................................. 125
EK-1 MÜLAKAT SORU FORMU .......................................................................... 132
ÖZGEÇMĠġ ................................................................................................................ 133
vii

TABLO LĠSTESĠ
Tablo 1: Çözümlemenin Ġçeriği ................................................................................... 87
Tablo 2: GörüĢülenlerin Analizi…………………………………………………….....89
viii

GĠRĠġ
YaĢadığımız yüzyıl artık değiĢimlerin kaçınılmaz olduğu ve insanların sürekli
bir hareket içinde yer aldıkları bir yüzyıl haline gelmektedir. Ġnsanlar artık daha fazla
haklara kavuĢmak ve daha iyi koĢullarda yaĢamak için tüm değiĢimlere açık bir tavır
sergilemektedirler. Bu yüzden farklı kavramsal ve yaĢamsal değiĢiklikler insanları
etkilemekte, ulaĢım, iletiĢim gibi konular ulaĢılmazlığını yitirmekte ve çabuk
ulaĢılabileceği gibi çabuk da tüketilebilir bir hal almaktadırlar.
Ġçinde yaĢanılan toplum, bireye ilk dönemlerinden itibaren bir varlık ve kimlik
kazandırmakta ve ona anlamlar yükleyerek toplumsal cinsiyeti de biçimlendirmektedir.
Connel‟e göre “Yeni doğan çocuğun biyolojik bir cinsiyeti vardır, ama henüz toplumsal
bir cinsiyete sahip değildir. Çocuk büyürken toplum da, çocuğun önüne cinsiyete uygun
bir kurallar, Ģablonlar ya da davranıĢ modelleri dizisi koymaktadır. Belirli
toplumsallaĢtırma etkenleri ya da failleri özellikle aile, medya, arkadaĢ grupları ve okulsöz
konusu bu beklentileri ve modelleri somutlaĢtırarak çocuğun bunları sahipleneceği
ortamları hazırlamaktadır. Etkenlerin sıralaması önemli olmakta ve bu kapsamda
çoğunlukla birincil ve ikincil toplumsallaĢma ayrımları yapılmakta, bunun yanı sıra
çeĢitli öğrenme mekanizmaları da iĢin içine girmektedir: ġartlanma, öğretim, model
alma, özdeĢleĢme, kuralları öğrenme gibi. Toplumsal cinsiyet toplumsallaĢma
literatüründe bu mekanizmaların göreli önemine iliĢkin pek çok tartıĢma bulunmaktadır.
Toplumsal modeller ya da kurallar, ayrıntıları ne olursa olsun, az ya da çok
içselleĢtirilmektedir. Bunun sonucunda, normalde belirli bir cinsiyetin toplumsal beklentileriyle
örtüĢen bir toplumsal cinsiyet kimliği ortaya çıkmaktadır” (Connel, 1998:
255).
Toplumda cinsiyetle örtüĢtürülmüĢ ve bu bağlamda oluĢturulması gereken bir
diğer durum kadınların toplumsal konumları ve bu doğrultuda giyinme biçimleridir.
Kadınlara ve erkeklere yönelik beklentiler birbirinden farklılaĢır. Aynı zamanda bu
beklentiler cinsiyet dıĢında inançla da farklılaĢırlar. Erkek ya da kadınlar ait oldukları
inançları bağlamında da bedenlerini kapatabilirler. Bu konuda kadınların giyinme ve
örtünme biçimleri son birkaç on yıldır Türkiye gündeminde yer almaktadır. DeğiĢen
siyasal iktidarlar ve artan muhafazakarlaĢmayla birlikte bu konu 2000‟li yıllardan
itibaren gündemde daha fazla yer almaya baĢlamıĢtır.
Kadının örtünmesiyle ilgili olarak baĢ örtüsü ve türban kavramı kullanılmaktadır.
Bu kavramlar bazen birbirlerinin de yerine geçen bir biçimde ele alınmaktadır.
1

Gündemde kimi zaman siyasetin, kimi zaman ekonomik alanın, kimi zaman özgürlük
tartıĢmalarının bir parçası olarak yer almaktadır. Bu konu dönem dönem önemini
yitirmiĢ gibi görünse de, tartıĢmalar tam olarak bir çözüme kavuĢamamıĢtır. Türban
kamusal alan, eğitim hakkı ve siyaset tartıĢmalarının içinde kadın bedeni ve toplumsal
roller bağlamında gündemde kalmayı baĢarmıĢtır.
Toplumun bireylere kazandırdıklarının yanı sıra içinde barındırdığı tartıĢmalar
ve kaçınılmaz değiĢimler ele alındığında dinin, sosyolojik ve ideolojik bir olgu olarak
gerek tarihsel ve gerek çağdaĢ bağlamlarda incelenmesi büyük bir öneme sahiptir.
Toplumsal cinsiyet bölünmesinin içinde yaĢanan değiĢim ve dönüĢümler farklı anlamlar
taĢımaktadır (Berktay, 2000: 209). Nitekim kadınlar üzerinde mevcut koĢulların
yansımaları farklı olmuĢtur. Genel anlamda giyinme tercihlerine göre kadınlar, çoğu
zaman siyasal partilerin temsilcisi olarak toplumsal hayatta ve kurgulanmıĢ siyasal bir
sürecin içince yer almıĢlardır. Kimi zaman ekonomik açıdan değiĢen giyim ve moda
sektörü içerisinde modanın bir parçası olmuĢlar, kimi zaman da cemaatlerin ve bazı
partilerin simgesi olarak tanımlanmıĢlardır.
Türban, gündelik hayatımızın içinde var olurken aynı zamanda da değiĢen
koĢullarla birlikte siyasal simge ve moda gibi tüketim alanlarında kendini
göstermektedir. Türban bağlama Ģekilleri farklı durumların bir temsili olarak da
yansıtılmaktadır. Bu açıdan sadece simgeleĢtirilmesi bağlamında değil, aynı zamanda
ideolojik anlamda da üniversitelerde ve günlük hayatta etkisini hissettirmekte ve
tartıĢma konusu olarak gündemde yer almaktadır. Burada tartıĢmanın ana noktası siyaset
baĢta olmak üzere eğitim hakkı ve inanç özgürlüğü kavramlarıyla ele alınsa da, son
yıllarda kamusal alanda daha fazla katılım hakkı talepleriyle önemini korumaktadır.
Fakat bu durum bazı siyasal ve ideolojik alanlarda değerlendirilmektedir.
Sosyal hayatta kadınlar giyinme ve örtünmeleri üzerinden ideolojik söylemler
geliĢtirmektedirler. Siyasal ve ideolojik tartıĢmalar bağlamında özellikle 1980‟li
yıllardan itibaren, tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de yaĢanan muhafazakarlaĢma ve
Ġslami yükseliĢ sürecinde kadınların oynadığı rol, sürecin anlaĢılması için büyük bir
önem taĢımaktadır. Müslüman kadının içinde bulunduğu koĢulları iyileĢtirme çabası
çeĢitli Ģekillerde ortaya çıkmıĢtır. Ortaya çıkan bu çaba Çakır‟a göre kendini üç temel
görüĢün mücadelesi Ģeklinde göstermiĢtir. Bunların ilki müslüman kadınların
koĢullarının iyileĢmesi için dinlerini terk etmelerini Ģart koĢan görüĢ, ikincisi müslüman
2

kadınların koĢullarının Ġslam içinde kalarak da iyileĢebileceği görüĢü ve son olarak
Ġslam‟da zaten kadın sorunu olmadığı görüĢüdür (Çakır, 2011).
Türban tartıĢmaları çoğu zaman kadınların önüne geçmiĢtir. ĠĢte tam bu noktada
kadınlar bu tartıĢmaların içinde üstünden bir takım kurgulamalar yapılan nesneler olarak
görülmüĢ, özne ve birey olarak bu tartıĢmaların ortasında kendini nasıl tanımladıklarıyla
çok da fazla ilgilenilmemiĢtir. Türban ve örtünme pratiği Türkiye‟de önemli konuların
baĢında gelmesine rağmen, teoriler ve tekil olaylar üzerinden kurgulanmıĢ, kadınlar
özne olarak ikinci planda kalmıĢlardır. Örtünme ve türban konusunda dönem dönem
kırılma noktaları yaĢanmıĢ farklı bakıĢ açıları gündemi oluĢturmuĢtur. Kadın konusunda
gündemde yer alan problemler çoğu kez tam olarak çözülemeden rafa kaldırılmıĢ ve tam
olarak çözülemediğinden problemlere her geçen gün bir yenisi eklenmiĢtir. Kamusal
alanda kadın ve erkek bir arada daha fazla yer almaya baĢladıkça sorunlar daha fazla ön
plana çıkmıĢtır. Oysa örtülü kadınların süreci din, örtünme ve günlük hayat
deneyimlerinde türbanın yerinin anlaĢılması, konunun daha iyi kavranması bakımından
büyük önem taĢımaktadır.
AraĢtırmanın Konusu
Örtünme eylemi, tarihi çok eskilere dayanan hatta ilk insanla beraber ortaya
çıkmıĢ bir durumdur. Fakat zaman içerisinde toplumların sahip olduğu değerler ve
toplumsal kabuller farklılaĢmıĢtır, bu farklılaĢma ve geliĢmeler beraberinde bireylerin
artık farklı olanlara ulaĢılabilirliğini arttırmıĢ ve değiĢimlere zemin hazırlamıĢtır. Bu
sonsuz değiĢim ortamı içinde örtünmede kendine kuĢkusuz farklı bir yer bulmuĢtur.
Zamanla iklimlere ve geleneklere göre insanlar örtünmeyi çeĢitli Ģekillerde ortaya
koymuĢlardır. Fakat örtünme, inanıĢlar, moda ve ideolojiler bağlamında da Ģekil
değiĢtirmiĢtir.
Örtünmenin bir parçası olan baĢ bağlama farklı dinlerde erkeklerin de baĢlarını
örtmesine rağmen daha çok kadınlarla bağdaĢtırılmıĢtır. Bu durum zamanla kendi
içinde değiĢimlere uğramıĢ ve geleneksel Ģeklinden farklı olarak da hayatımızın içinde
yer almaya baĢlamıĢtır. Örtünme eyleminde sadece Ģekilsel olarak değil, aynı zamanda
altında yatan anlamlar bakımından da farklılaĢmalar görülmüĢtür.
Ülkemizde baĢ bağlama geleneksel Ģeklinin yanı sıra daha modernize olmuĢ bir
Ģekilde ve türban söylemi adı altında farklı bir Ģekilde ortaya çıkmıĢ ve bu söylem
günümüzde çeĢitli Ģekillerde varlığını korumuĢtur. Bu araĢtırma kapsamında yapılan
3

çalıĢmada yaĢanan değiĢimler karĢısında örtünme ve türban kavramlarının kadınlar
açısından ifade ettiği geleneksel ve dini anlamın değiĢip değiĢmediğini anlama
çabasıdır. Bu çabadan hareketle kadınların cinsiyet rollerinin; giyinme, din, topluluk ve
cemaat temelli olarak farklılaĢması, bu farklılaĢma sonucunda “kadın” olgusunun daha
çok bir nesnel bir temellendirmeyle hayatımızın içinde sosyal, ideolojik, simgesel
konularda yer almaya baĢlaması üzerinde durulmuĢtur. Aynı zamanda çeĢitlenen bu
tartıĢmalar içinde kadınların mücadelesinin erkek egemenliğinden kurtulup tekil bir
hareketlilik olarak ortaya çıkıp çıkmadığı görüĢü bağlamında sorgulanmıĢtır. üzerinde
durulmuĢtur.
ÇalıĢma da ilk olarak temel alınan kavramlar ele alınmıĢtır. Birinci bölümde
inanç, din, örtünme ve tarikat kavramlarına yer verilmiĢtir. Aynı zamanda örtünme
kavramı tek tanrılı dinler bağlamında ele alınmıĢ; Yahudilik, Hıristiyanlık ve Ġslamiyet
bağlamında incelenmiĢtir. Ġkinci aĢamada, çalıĢmayla ilgili kuramlara yer verilmiĢtir.
Sembolik etkileĢimcilik, yapısal iĢlevselcilik, feminizm ve postmodernizm kuramlarına
vurgu yapılmıĢ, son olarak da genel bir değerlendirmeye yer verilmiĢtir.
Ġkinci bölümde Türk toplumunda kadın, din ve örtünme konusu adı altında eski
Türklerde kadın, Osmanlı devleti döneminde kadın, Cumhuriyet ve kadın, 1980
sonrasında kadın ve din olgusu konusunda açıklama yapılmıĢtır.
Üçüncü bölümde mülakat açıklamaları değerlendirilmiĢtir. Mülakat verilerinin
değerlendirilmesinde inanç, din ve siyasal simge bağlamında türban algısı ve
gelecekteki yeri göz önünde bulundurulmuĢ, kategorik bağlamsal çözümleme tekniği
kullanılmıĢtır. Yüklenen farklı anlamlar değiĢen ve farklılaĢan koĢullar karĢısında
örtünme Ģekil değiĢtirmiĢ gibi görünse de çalıĢmamamızın temelinde önkabul kazanmıĢ
durumların haricinde gündelik hayat kültürü içerisinde dini inanıĢları ile var olmaya
çalıĢan kadınların türban algılarına yer verilmiĢtir. Bu bağlamda görüĢme soruları
hazırlanmıĢ ve yapılan mülakatlara öykülerin aktarımı yoluyla yer verilmiĢtir. Son
olarak da elde edilen veriler bağlamında türban algısının değerlendirilmesi yer
almaktadır.
AraĢtırmanın Amacı ve Önemi
Kadınların örtünmesi siyasal, sosyal ve simgesel anlamda değerlendirebilir ve
farklı kavramlarla ele alınabilir. Bu noktada karĢımıza çıkan önemli kavramlardan biri
din ve inanç kavramlarıdır. Din bir inanç sistemidir. Her din huzur ve düzen sağlamayı,
4

toplumsal uyum sağlamayı ve toplumsal bir ahenk kaynağı olmayı taahüt eder. Bu
uyumun örtünme alanında kendi içinde çeĢitli metaforlar doğurması ve farklı yorumlara
yer vermesi ile birlikte durağan olmayan bir yapı ile de karĢılaĢılır. Var olan dinamik
yapı geleneklerin karĢısına değiĢimleri ve karĢı koyulamaz yenilikleri ortaya
çıkarmıĢtır. Bu yenilikler gelenekler ve görenekler karĢısında farklı Ģekillerde yer alır.
Gündelik yaĢam pratiklerinde örtünme üzerinde etkili olan görenekler, bu bağlamda
yeniliklere daha açık bir noktada dururken, gelenekler daha sert sınırlara sahip duruma
gelebilir. Bu araĢtırmada gelenekler ve postmodernizm bağlamında örtünmenin altında
yatan anlamların değiĢime uğrayıp uğramadığı, türban takmanın anlamının siyasal
simgeleĢme durumu ile toplumun farklı kesiminden baĢı kapalı kadınların kendilerini
kamusal yaĢam içerinde nasıl tanımladıkları, özgürlük algıları ve türban sorununa
bakıĢlarını anlamak için sorgu alanları oluĢturulmuĢtur.
Kadın sorunu ve örtünmesi konusunda pek çok görüĢ ve bakıĢ açısı vardır.
Ġslamcı çevrelerin Ġslamiyet‟in Ģekil değiĢtirdiği ve dini vecibelerin artık yeterince
uygulanmadığı problematiği, daha feminist düĢüncelerin kadının bedeninin
özgürlüğüne yaptığı vurgular, siyasi çevrelerin özgürlük bağlamında siyasal ve
ideolojik sorunları ön plana çıkarması örtünme ve türban pratiğinin günümüzde geldiği
noktadaki tartıĢma konularından sadece bir kaçıdır. Bu görüĢler dini, sosyal, siyasal ve
ekonomik bakıĢ açısıyla çok yönlülük göstermektedir. Bu bakımdan yaptığımız bu
araĢtırma da türbana ve örtünmeye sosyolojik bir perspektiften bakılarak, kadınları
birer birey olarak yorumlama ve anlama amacıyla konu ele alınmıĢ, örtülü kadınların
özneleĢme süreçleri kavranmaya çalıĢılmıĢtır.
Teorik değerlendirmelerin yanında Isparta ölçeğinde kadınlar üzerinde yapılan
bir araĢtırma olması ve Türkiye gibi türban konusunda bir uzlaĢmaya varılamayan bir
ülkede, kadınların bakıĢ açısından türban ve örtünmenin analizi yapılmaya çalıĢılmıĢtır.
Kadına bir özne olarak yaklaĢılması ve bu noktada değerlendirilmesi aynı zamanda
sosyolojik çözümlemeler içermesi nedeniyle bu çalıĢmanın literatürde önemli bir yere
sahip olacağı ve alanda araĢtırma yapanlara katkıda bulunacağı umulmaktadır.
AraĢtırmanın Yöntemi
AraĢtırmanın bilimsel bir nitelik kazanabilmesi için bir takım araĢtırma
modellerinin kullanılması gerekir. ÇalıĢma gözlem, döküman analizi ve görüĢme gibi
araĢtırma tekniklerine dayanması bunun yanı sıra yapılan görüĢmelerin doğal
5

ortamında ve kadınların dilinden yansıtılma çabası göz önünde bulundurulduğunda
nitel bir araĢtırma özelliği göstermektedir.
AraĢtırmamızda veriler mülakat uygulanarak elde edilmiĢ gönüllülük ilkesi
temel alınmıĢtır. GörüĢmeler kadınların kendi evlerinde ya da iĢ yerlerinde
gerçekleĢtirilmiĢ, en fazla 1 saat en az 15 dakikalık bir zaman dilimi içerisinde
uygulanmıĢtır. AraĢtırmada zincirleme örneklem tekniği uygulanmıĢ ve araĢtırma
2009-2011 yılları arasında gerçekleĢtirilmiĢtir.
AraĢtırmanın Sınırlılıkları
Örtünme ve türban kavramlarının dini anlamlandırmada ve gündelik
yaĢamlarında kadınların gözüyle nasıl anlaĢıldığı, örtülü kadınların birey olarak
karĢılaĢtıkları sorunlar, çalıĢmada önemli bir sorgu alanıdır. Kadınların gündelik
hayatları içerisinde dini yaĢama, bunu gündelik hayatlarına yansıtma biçimleriyle bir
kadın olarak kendi bedenleri üzerindeki haklarını nasıl yorumladıkları, cemaat
bağlantıları, yaĢları ve eğitim durumları temelinde türbana atfettikleri anlamlar çalıĢam
için önemli görülen tartıĢma alanları olmuĢtur.
AraĢtırma konusunun belirlenmesinden sonra diğer bir önemli nokta ise
araĢtırmanın sınırlarının belirlenmesidir. Ancak sınırları belirlenmiĢ ve araĢtırma alanı
oluĢturulmuĢ bir uğraĢ bilimsel araĢtırma olarak nitelendirilebilir. “En genel tanımıyla,
bir bilimsel araĢtırma, bilimin amaçlarını gerçekleĢtirecek bilgilere ulaĢmak üzere
baĢvurulan sistemli bir uğraĢtır. Bunu göre, bilimsel bir bilgiye varmak için giriĢilen
her türlü yöntemli çaba bir bilimsel araĢtırma olarak tanımlanır” (Sencer, 1998:21).
Bilimsel araĢtırmanın planlanması süreci araĢtırmanın gidiĢi yönünden büyük önem
taĢımaktadır. Her ne kadar türban, örtünme pratiği ve bu anlamdaki tartıĢmalar dönem
dönem farklılaĢsa ve Ģekil değiĢtirse de tüm bu değiĢimler ve söylem farklılıkları göz
önünde bulundurularak, çalıĢmanın güvenilirliği ve sürecin sağlıklı iĢlemesi
bakımından sağlıklı bir sorgu alanı oluĢturmaya çalıĢılmıĢtır. Kadınların öznel alanlarda
örtünme deneyim ve anlamlarının belirlenmeye çalıĢıldığı bu araĢtırmada, öznenin
güvenilirliğini kazanmak ve çalıĢmanın sağlıklı yürütülmesi için araĢtırma Isparta ili ile
sınırlandırılmıĢ ve örneklem grubu türban takan kadınlar olarak belirlenmiĢtir.
AraĢtırmada türban ve örtünme kavramının Isparta örnekleminde sosyolojik
analizi yapılmaya çalıĢılmıĢtır. Mülakat yapılacak kadınlara birbirlerinin referansı ile
ulaĢılmıĢ, zincirleme örneklem oluĢturulmuĢtur. AraĢtırmamız 2009-2011 yılları
arasında yapılmıĢtır. Mülakatlar ise 25 Ağustos- 20 Ekim 2010 tarihleri arasında
6

uygulanmıĢ olup, çalıĢmanın bir yüksek lisans tezi olması ve sürenin kısıtlı olması göz
önünde bulundurularak 15 kadınla derinlemesine mülakat yapılmıĢtır.
7

BĠRĠNCĠ BÖLÜM
KAVRAMSAL VE KURAMSAL ÇERÇEVE
1.1. Kavramlar
1.1.1. Ġnanç
Ġnanç, inanmak fiilinden türemiĢ bir kelimedir. Ġnanma ise düĢünme,
duygulanma gibi insanın içsel fonksiyonlarından biridir. Diğer bir deyiĢle inanma ve
inanç kavramları bireylerin zihin fonksiyonlarından biridir (Certel, 2003:83). Bu
noktada inanç ve iman kelimesi birbirine karıĢtırılabilir. Ġnanç zihinsel bir faaliyettir.
Ġman ise daha çok bir dinin emirlerine ispat edilmiĢ doğrular olarak inanmaktır (Pazarlı,
1972: 13). Bu tanımdan da anlaĢılacağı gibi din, hem bu dünyadaki hem öteki dünyadaki
fonksiyonlarının yanı sıra aynı zamanda aklı selim olan insanoğluna inanma ve bunun
sonucunda da cennet gibi bir mükâfatı öngörür. Ġnanç, akıl sağlığı yerinde olan bir birey
için onun zihinsel fonksiyonlarının bir parçasıdır (Akyüz- Çarpıcıoğlu, 2008:42).
Ortaya çıkıĢ noktası düĢünüldüğünde din, en ilkel toplumlardan bu yana insan
hayatında varolmuĢtur. Bu durum kendini tabularla, yasaklarla ve ahlaki buyruklarla
ortaya koymaktadır. Ġlk insanlarda kutsal kitaplarının ön görülerini, gelenekler ve iklim
Ģartlarını göz önünde bulundurarak kapanmıĢlardır. Öldükten sonra ise insanın dini
inanıĢlarını ortaya koyan bir takım kutsallar mevcuttur ve insanlar bu kutsalların onları
öldükten sonra da koruyacağına ya da ona yardım edeceğine inanmaktadırlar (Sönmez,
2008:23-24). Bu noktada Tarhan inanmayı Ģöyle açıklamaktadır: “Ġnsanın bütün
özelliğini harekete geçiren, insanın bütün ihtiyaçlarını karĢılayan, arzularını gideren ve
kendisini güvende, bir bütünün parçası gibi hissettiren, sonsuz bir güce inanma
duygusudur. Buna kulluk duygusu da diyebiliriz” (Tarhan, 2009:193).
Örtünme bağlamında bir Ģekillendirici olarak karĢımıza çıkan inanç, temel
anlamında düĢünüldüğünde görünmeyen manevi bir varlığa inanmakla, gözle görülebilir
maddesel bir varlığa inanmanın ya da bir insanı inandırmanın çok farklı Ģeyler olduğunu
ortaya koyar. Ġnanılan Ģeyin ispatlanabilir olması ya da ispatının bir çok kiĢi tarafından
kabul edilmesi, dini inançlar açısından daha çok birey kaynaklı bir alt yapı
oluĢturmaktadır (ġentürk, 1997:187). Bu alt yapı içerisinde inanmanın zihinsel bir
izdüĢüm olduğunu kabul edersek her dinde inanç yapısını üç bölüme ayırabiliriz. Ġlk
olarak bu durumun getirisi ilahi bir varlığın olduğunu kabul etmek, daha sonrasında bu
ilahi iradenin içeriğini bilmek ve bu ilahi iradenin amacını yerine getirmektir
8

(Glock,1998: 259-260). Bu inanç yapıları içerisinde aynı zamanda yüce bir yaratıcıyı,
onun gücünü ve kudretini bilmeyi ve ona inanarak bu iradenin amacını yerine getirmeyi
barındırır. Ġnsanoğlu varolduğu tarihlerden itibaren bir inanma ve bağlanma duygusu
taĢımaktadır. Bu duygu berberinde sadece tek bir dünyaya ve maddesel varlıklara
bağlığın yanı sıra aynı zamanda manevi bir hissiyatı ve onun sonucunda sonsuz
mutluluk ve huzuru vaat eder. Ġslamcı çevreler için sonsuz mutluluk ve huzur ortamı
için inanan kadının kapanması ve kendini bunun üzerinden kurgulaması temel
alınmıĢtır.
Ġnanç, bireyde bir aidiyet yaratır ve farkındalık yaratan bir bilinç uyandırır. Eğer
inanç ve bilinç doğru yerlere konulamaz ve birey bir ikilem içerisinde kalırsa toplum
kültüründe gelgitler yaĢanmaya baĢlar. Toplumun kendi içinde hesaplaĢma yaĢamaya
baĢlamasıyla birlikte bu durum dünyanın değiĢimine nasıl ayak uyduracağını bilmeyen,
bunu yapmak mı yoksa yapmamak mı gerektiğini tam olarak açıklayamayan bir inanç
sistemi ortaya çıkarır (Acar,2005 :30). Bu inanç sistemi beraberinde bir çeĢitlilik halini
de ortaya çıkarır. Örtünme ve türban bağlamında ortaya çıkan farklı görüĢler her zaman
farklı inançların bir göstergesi değildir. Aynı inanca fakat farklı bilince sahip insanlar
arasında da görüĢ ayrılıkları mevcut olabilir. Bu noktadan bakıldığında inanç kavramı
örtünme üzerinde etkili fakat, tam anlamıyla yaptırımları konusunda bir uzlaĢıya
varılamamıĢ bir yerdedir.
1.1.2. Din
Ġnsan, yaĢamı boyunca ihtiyaçlarını karĢılamak için çeĢitli isteklerle
donatılmıĢtır. Toplumda yaĢayan insanlar güvenlik, besin gibi ihtiyaçlarını farklı
Ģekillerde ortaya koymaktadırlar. Bu durumlarda kiĢilerin istekleri yaĢadığı toplumun
kültürüne göre Ģekil kazanmakta ve insanlar bu isteklerini karĢılamada kullanacakları
usulleri öğrenirken aynı zamanda toplum içinde diğer bireylere nasıl davranmaları
gerektiğini de öğrenmektedirler. Ġnsanlar biyolojik ve psikolojik olarak beraber
yaĢamak zorundadırlar. Bunun sebebi ise beslenme, korunma, neslini üretme eğilimi
büyük ailelerin ve milletlerin doğmasına sebep olmaktadır (AltıkardeĢ, 2003:21).
Ġnsanların bir araya gelmesi aynı zamanda insanlar arası iliĢkilerin doğmasına
ve çeĢitlemesine sebebiyet vermektedir. Bu çeĢitlilik içinde kadın- erkek iliĢkileri
toplumsal koĢullar içinde Ģekillenir. Bu bağlamda kadınların cinsiyet rolleri, bu roller
9

üzerinde belirlenen erkek modeli ve kadın-erkek rol iliĢkilerinin giyim biçimlerine
yansıması da önemlidir çünkü din ve bünyesinde barındırdığı kutsal kavramlar, ikili
iliĢkiler ve yaĢam Ģekilleri üzerinde etkilidir. Birbirinden farklı toplumların benimsediği
farklı din sistemleri beraberinde yine farklı sosyal hayat Ģekillerini de doğurmuĢtur.
Tarih boyunca ortaya çıkan pek çok topluluk çeĢitli kültür, inanç ve istilalar nedeniyle
farklı kültür ve inanç sahibi devletlerin hakimiyeti altında bulunmuĢtur (Öztürk,
1998:471). Aynı zamanda farklı kültür ve inançlar dahilinde ortaya çıkan farklı
örtünme biçimleri toplumların tarih sahnesinde belli bir takım yer edinmesini
sağlamıĢtır. Örneğin, rahibelerin giyim Ģekli Hristiyanlık için belirleyici bir takım
kuralları da içerir. Yine Osmanlı döneminde her devlet memurunun seviyesine göre
farklı giyim Ģekillerinin olması da bu duruma örnek olarak gösterilebilir.
Farklı örtünme biçimlerine kaynaklık etmesinin yanı sıra ilerlemenin bilimsel
geliĢmelerle kıyaslandığı çağımızda artık din konusunda çeĢitli popüler söylemler ve
yaklaĢımlara da rastlıyoruz. Özakıncı‟nın bu konudaki düĢüncesi Ģu Ģekildedir; “Dinler
ya da mezhepler arasındaki üstünlük tartıĢmalarında, bugün artık „benim inancım senin
inancından daha tutarlıdır, daha sağlamdır‟ gibi bir yaklaĢımdan çok, „benim inancım
senin inancından daha ilericidir, daha özgürlükçüdür; benim dinimden olanlar kiĢi
soyunu Ģu Ģu bilimsel buluĢlarla ilerletmiĢtir‟ gibi bir savunma yaygındır. Burada,
dinlerin ilerlemeyi bir tartım değeri olarak benimsemesi ve dindıĢı bir ölçütle tartılmayı
içlerine sindirebilmiĢ olmaları söz konusudur” (Özakıncı, 2000:91). Bu noktada
ilerlemeyi giyim ve örtünme biçimleriyle bağdaĢtırmak da bir kriter olarak ele
alınabilinir. DeğiĢik bakıĢ çaısında sahip insanlar bir giyim Ģekline daha özgürlükçü,
daha ilerici gibi misyonlar yükleyebilir. Böylesi değerlendirmeler de din sosyal yaĢam
üzerinde belirleyicidir diyebiliriz.
Farklı bir bakıĢ açısından değerlendirecek olursa, insanoğlunun hayatında din,
öteden beri hayatın anlamını öğretmeye çalıĢmıĢtır. Onu yeryüzünde yalnızlık,
mahcubiyet ve belirsizlikten kurtararak, yine ona bir “anlam” vermiĢtir. Ġnsanlar
kendilerini bir inanç sistemine ait hissetmiĢ ve bu hissi bağ doğrultusunda oluĢmuĢ,
aynı düĢüncelere sahip topluluklar kendi içinde bir grup oluĢturmuĢ ve bir anlam
kazanmıĢtır. Bu “anlam” lılık ile bireyler, doğa –Allah- toplum insan iliĢkilerinde belirli
bir perspektif edinmiĢlerdir. Bunun sonucunda çeĢitli düĢünüĢ ve davranıĢ kalıpları
kazanarak bir bütün içerisinde uyumlu bir kiĢilik oluĢturmuĢlardır (Yıldırım, 1995:62-
63). Bu bağlamda modern bireyler, artık kendilerini güçlü hissedebilecekleri
10

topluluklara üye olmakta ve benzer fikirleri paylaĢıp güçlü bir çevre oluĢturma yönünde
önemli adımlar atmaktadırlar. Kadınlar arasında ders alınan hocalar da belli bir çevreye
ait olma adına bir referans kaynağı olarak yansıtılmaktadır. Kadınlar belli bir statüye
sahip olduklarında “lider kadın” rolüne bürünmüĢler ve dini öğeleri yayma ve öğretme
görevini kendilerine ilke edinmiĢlerdir. Benzer durumlar bireyleri aynı paydada
birleĢtirmekte ve aidiyet duygusunu güçlendirmektedir. Güçlü bir aidiyet duygusuna
sahip birey kendini hem ruhsal hemde toplumsal çevrede yalnız hissetmemekte ve
kendisine bir anlamlılık katmaktadır. Bu anlamlılık kazandırma kendini güç sahibi olma
yolunda sosyal, siyasal ve ekonomik alanlarda göstermektedir.
1.1.3. Örtünme
Tarihte örtünme kavramı farklı dinlerde farklı anlamlar kazanarak günümüze
gelmektedir. Bu noktada tek tanrılı dinlerde kadınların örtünmelerini değerlendirmekte
fayda vardır.
1.1.3.1.Yahudilik ve Örtünme
Yahudilerin yerleĢim bölgesi (Babil‟in içinde bulunduğu Yahudiliğin merkezi
olan) Mezopotamya, Ġspanya ve Kuzey Afrika‟dır. Babil‟de Yahudi kolonilerinin en
eskisi, en süreklisi ve nüfusça en yoğunu bulunmaktadır. Yahudiler 14. yüzyıla
gelinceye kadar on farklı egemenlik altına girmiĢlerdir (Groepler, 1999: 7). Yahudilerin
kutsal kitabı olan Tevrat‟ın ahlaklı ve düzgün yaĢama dair, yaĢamı dünyevi cephelerden
gösteren bir kitap olduğu kesindir. Bu bakımdan Yahudiliği hayali bir durum olarak
gören topluluk olan Yahudiler, Musa‟nın beĢ kitabı ve onun kanunlarını öğrenmeyi
baĢarmıĢlardır (Krıwaczek, 2007:187). Ġslami dönemle beraber Müslümanların Kur‟an‟ı
anlamak için dil çalıĢmalarına yönelmesiyle birlikte bu durumdan etkilenen Yahudiler
de kutsal metinleri araĢtırmaya yönelmiĢlerdir (ArslantaĢ,2009: 559).
Ġnsanlığın tarihi serüveni içinde çok farklı oluĢumları da barındırır. Aynı
zamanda bu bir hakikati arama serüvenidir. Bunun yanı sıra insan istekleri, arzuları,
ihtirasları, kini, nefreti, güç ve kudret isteği söz konusu olduğunda tarihsel ve sosyal
açıdan belirli yasalara ulaĢması kolay değildir. Metafizik açıdan bir hakikate ulaĢmak
bilim ve teknik açılardan bir hakikate ulaĢmaktan daha zordur ve bu konuda ulusların
ortak bir fikre sahip olmasının olanaksızlığı tarih boyunca çok sancılı olayları da
11

eraberinde getirmiĢtir (ÖzĢahin, 2005:9). Modern dönemden önceki Avrupa‟da
Yahudiler yerleĢim anlamında ya da meslek seçiminde bazı kısıtlamalarla
karĢılaĢmıĢlardır. Aynı zamanda Yahudiler tarihte kimi zaman sürgünlere, din
değiĢtirme ve ölüm arasında bir tercih yapmaya zorlanmıĢlardır (Lewis, 1996:18).
Yahudi geleneğine göre örtünmeyi ele alırsak örtünme, saygın ve hür oluĢun
sebebidir. Burada kadınların yanı sıra erkeklerde baĢları ile birlikte yüzlerini
örtmektedirler (Yılmaz, 2008:288-289). Kadınlar için Tevrat‟ta kadınların örtünmesine
yönelik çarĢaf ve yüzleri için peçeden söz edilmektedir. Yahudi kadınları sokağa
çıkarken yüzlerini örtmek zorundaydılar aynı zamanda ortak mekanlarda bulundukları
kimseler babaları, kocalar ya da kardeĢleri değilse onların yanına örtünmeden ve aynı
zamanda kadınlar ferace yani bir üst giysisi olmadan sokağa çıkmazlardı (Almaz, 2008:
151). Kadınların dinsel ve manevi olarak etkin oldukları alan her zaman ev içi ve
çocukların eğitimi olmakla birlikte, eskiden bazı Yahudi kadınlarının hem sözlü hem de
yazılı gelenek ve yasa konusunda eğitildikleri ve cemaat içinde de dinsel metinleri
okuyabildikleri anlaĢılmaktadır (Berktay, 2000:96). Müslüman kadınlarla
kıyaslandığında da aynı yorumun geçerli olduğu göze çarpar. Özellikle cemaate üye
lider kadınlarda bu durumu vurgulamıĢ ve bildiklerini öğretmeyi amaçladıklarını
belirtmiĢlerdir.
1.1.3.2.Hristiyanlık ve Örtünme
Ġnsanın doğasının gereği olduğu savunulan örtünme ise Hıristiyanlık gerek Hz.
Ġsa‟nın sözlerinde gerekse Ġncil‟de yer almaktadır. Ġslamiyet‟te olduğu gibi kadınların
gösteriĢten uzak bir Ģekilde sade giyinmeleri aynı zamanda ağır baĢlı ve edepli olması
gereği vurgulanmaktadır. Kadın ahlakına verilen değer de büyük önem teĢkil
etmektedir. Hristiyanlıkta bekaret ve cinsellikten kaçınmaya da değer verilmiĢtir
(Berktay, 2000: 105). Bunun yanında bazı görüĢler, kadın ahlakına yönelik yapılan
yorumlar sonucu farklı anlamlar da kazanmıĢtır. Hz. Ġsa‟yı doğuran kadınının yani Hz.
Meryem‟in bakire olduğu halde Ġsa‟yı doğurması Hristiyanlık dininde kadına verilen
değerin artmasına sebep olduğu söylenebilir.
Örtünme Sümer, Urartu ve Hitit uygarlıklarının örf ve adetlerinde özgürlük
sembolü olarak kabul edilmiĢtir. O dönemde köle kadınların (cariyelerin) ve fahiĢelerin
baĢı açıktır. Yahudi geleneğinde ise baĢörtüsü kesin bir emirdir. Tevrat‟ta geçen
örtünme de aynı zamanda özgürlük sembolüdür. Ve bu durumun saygın kadınlara ait
12

ir özellik olduğu vurgulanmaktadır. Bir takım görüĢlere göre örtünmenin dinsel bir
sembol oluĢunun Hristiyanlık ile pekiĢtiği söylenmektedir. Örneğin, Pavlus‟un kadının
örtünmesi ile ilgili düĢüncelerini içeren mektubunda, kendinden önceki dönemlerde
fahiĢelerin baĢı açıktır ve saçı kısa kesilmiĢtir. Bu mektupta örtünme ilk kez farklı
sebebin yani kadının yaratılıĢ olarak erkekten daha aĢağı oluĢunun sembolü olmuĢtur.
Örtünmenin Ġncil‟deki yer alıĢının bugün tüm dünyada dillendirilen kadın üzerindeki
baskı ve kadın ikinciliğinin sembolize ettiği ve bu sebepten dolayı “esaret” sembolü
olduğu Ģeklindeki söylem üzerinde etkili olduğu söylenebilir. Bu durum Hıristiyan
dünyasında örtünmenin anlamında bir tersine çevrilme gerçekleĢmiĢtir (Yılmaz,
2008:287).
Yunanlıların, Romalıların ve Ġbranilerin eski metinlerinde yer alan, kadınlara
iliĢkin kültürel durumlar içinde çok az değiĢikliğe uğramıĢtır. Berktay bu konuda Ģöyle
bir yorum yapmaktadır, “Kutsal kitap‟ın “Arzun kocana olacak ve o sana hükmedecek”
buyruğu, Avrupa uygarlığının her döneminde vurgulanmıĢtır. Eski Yunan'da ifade
edilen, "En iyi kadının hiç konuĢmayan kadın" olduğu Ģeklindeki formülasyon, Avrupalı
erkek yazarların metinlerinde yinelenmiĢ; yalnızca erkeğin gerçekten insan olduğu, buna
karĢılık, "Tavuğun kuĢ olmadığı gibi, kadının da insan olmadığı"nı öne süren Rus
atasözü, çeĢitli biçimlerde, Avrupa tarihinde hep yankılanmıĢtır” (Berktay, 2000:105).
Bu yorumdan da anlaĢılacağı gibi dini ya da inancı ne olursa olsun kadınların tarihi
aslında, geçmiĢin içinde silik olarak yer alan, ötelenen, ötekileĢtirilen ve bir kenarda adı
anılmadan varlığını sürdüren bir tarihin mücadelesidir.
1.1.3.3. Ġslamiyet ve Örtünme
“Ġslam” kelime olarak teslimiyeti ifade eden bir kavramdır. Bu teslimiyet canlıcansız
herkes ve her Ģey için geçerli olan bir durumdur. Düzgün bu konuda Ġslam‟ın
teslimiyetin yanında, bir baĢkaldırıyı da içerdiğini belirtmektedir. Bu baĢkaldırı boyun
eğmenin tersine direnmeyi emreder, fakat bu direnme sahte olan her Ģeyin saf dıĢı
bırakılmasına yönelik bir direnmedir. Bir baĢka ifadeyle Ġslam kelimesinin içerdiği
teslimiyet teslim olanın niçin ve kime teslim olduğunu bilme yönündeki bir Ģuura
eriĢtiği bir teslimiyettir. Diğer bir bakıĢ açısıyla bu teslimiyet evrenin her yerine
yayılmıĢtır. Örneğin, güneĢ kendine ait bir yörüngede döner ve bütün semavi cisimler
belli tabiat kurallarına göre hareketlerine devam ederler. Bitkiler büyümek için güneĢ
ıĢığına, kuĢlar yönlerini bulmak için belirli bir yön duygusuna ihtiyaç duyarlar. Her biri
13

Allah tarafından konulan kanunlara dahil olurlar (Düzgün, 1997:100 ). Bu bakımdan
Ġslamiyet ortaya çıktığı coğrafyadan itibaren insanların hayatlarını çeĢitli Ģekillerde
etkilemiĢtir. Ġslam dünyası, inanç ve anlayıĢ ile çok parlak dönemler geçirmiĢ ve
Ġslamiyet‟in hızla yayılmasını sağlamıĢtır. Bilim ve araĢtırmaya açık bir dünya
görüĢüyle birlikte ondokuzuncu yüzyıla parlak dönemler geçiren uluslar bu tarihten
itibaren Batının ilim ve teknoloji alanında kaydettiği yenilikleri ve bununla beraber
Batılıların hemen hemen bütün dünyayı siyasi ve iktisadi bakımdan hakimiyet altına
almalarıyla birlikte bir üstünlük sağladıklarını kabul etmiĢlerdir (Güngör, 1997:61).
Ġslam toplumlarında kadın ailesel ve dinsel değerlerin taĢıyıcısı olarak
görülmektedir. Bu durum kadının önemini vurgulamakta ve onun statü ve saygınlığını
artırmaktadır. Fakat kadınları günümüzde daha özgür kılmak adına yapılan bir takım
eylemler ("gerçek kadınlığın", ailenin ve kadının "doğal" rolünün yüceltilmesi),
kadınları daha kapalı ve dar bir alana hapsetmektedir (Berktay, 2000:213). Sadece
örtünme üzerinden kadını kurgulamak, kadını sadece tek yönlü bir konu gibi düĢünmek
ve toplumsal hayattan soyutlayarak sadece bir alana sıkıĢtırarak tek yönlü ele almak
anlamına gelmektedir. Tam bu noktada kadını aslında hayatın her alanında çeĢitli rol
iliĢkileri içerisinde yer alan, sadece geleneksel kalıplar içinde değil çoğul alanlar
içerisinde aktif rol oynayan bir birey olarak ele almak onu kapalı kaldığı dar alandan
kurtaracak ve özne olarak hayatın içerisinde anlamlandırılma çabasına yardımcı
olacaktır.
TartıĢılan bir sorun olarak kadınların örtünmesi, bunun dinen emredilen kısmı
ve Ģeklinin nasıl olacağı konusu önemlidir. Örtünmenin dini boyutunu tartıĢmak
gerekirse buradaki konuların ortak noktası kutsallıktır. Ġslami bir vizyona sahip düĢünce
yapıları tartıĢılan diğer toplumsal sorunsallardan daha hassas bir çerçevede
tartıĢılmaktadır. Özellikle bu tartıĢmalar kadın üzerinden seyir etmekte ve kadının
rolünde farklı bir takım değiĢiklikler oluĢturmaktadır. Sosyal hayatın bir parçası olan
kadın, bu tartıĢmaların bir sorgulama konusu haline gelmektedir. Kadının dini
vecibelerini yerine getirirken inançları doğrultusunda taktığı baĢörtüsü bu sorgu
alanlarının baĢında yer almaktadır (Ülsever: 2007).
Kuran‟da geçen “cilbab” sözcüğü kadınların baĢlarından topuklarına kadar örten
örtü anlamına gelmektedir. Bunun yanı sıra Nur suresinin 31. ayeti ile Ahzap suresinin
55 ve 53. ayetlerinde de kadınların nasıl örtünecekleri anlatılır (Mumcu, 1997:271).
Dini anlamda örtünme; Kuran‟da yer alıp almaması, modernizme uygun olup olmaması
14

gibi konular gözetilerek tartıĢılsa da kadınlar üzerinden bir takım söylemler
gerçekleĢtirilmekte ve bu söylemler kadın kimliğinin önüne geçmektedir. Farklı bir
bakıĢ açısına göre ise herhangi bir dinsel durumu simgeselleĢtirmek bireysel derinliği
azaltmaktadır (Filiz: 2008).
Peygamberlerin ilettiği mesajın aynı olması dinin kaynaklarının ve konularının
da aynı olmasını gerektirir. Kur‟an-ı Kerim‟e göre kaynağı vahiy, konusuda tevhid
inancı olan bu dinin adı Ġslamdır. Bu sebeple Kur‟an‟da bütün peygamberler Müslim
olarak nitelendirilmiĢlerdir. Kur‟an‟da nitelendirilen ve Müslim olarak kabul edilen bir
peygamber de Hz. Ġsa‟dır. Kur‟an Hz. Ġsa‟ya inanmayı iman esası saymıĢtır. Fakat
Ġslam‟dan ayrılan unsurlarıyla Hıristiyanlık Hz. Ġsa‟yı teslisin ikinci unsuru aynı
zamanda da Allah‟ın Oğlu olarak kabul etmiĢtir. Bu durumda Hıristiyanlık ve Ġslamiyet
arasında bir takım teolojik ayrılıklar oluĢturmuĢtur (Kaplan,2008: 277).
Ġnsanların mutlak olarak bir dine ihtiyaç duydukları bir gerçektir. Bu durumda
bir peygamber ve onun vasıtasıyla vahyedilmiĢ bir hayat ve düĢünceler ortak bir Ģekilde
paylaĢılmasıyla anlam kazanır. Ġslam dinide Kur‟an vasıtasıyla vahyedilen bir dindir.
Ġnsan aklı ve iradesi ile kendini en büyük hakikate yani ilahi iradeye uyduracağına söz
vermiĢtir. Ġslam bir tevhid dinidir. Tevhid, insan toplumunun bir inanç etrafında
toplanmasıdır (Gölcük,2000:163). Bütün insanlığın bir inanç etrafında toplanması yani
evrensel bir Ġslam görüĢü günümümüzde mümkün olamamaktadır (Hatipoğlu,
1991:235).
Hz. Muhammed döneminde Müslümanların mevcut sorunları Allah tarafından
bildirilen ayetlerle açıklığa kavuĢmaktaydı. Özel bir durumla karĢılaĢıldığında ise
peygambere baĢvurulmuĢ ve Hz. Muhammed‟in düĢüncelerine baĢvurulmuĢtu. Hz.
Muhammed‟in vefatından sonra Müslümanlar böyle bir ihtimalden mahrum kaldılar ve
Kur‟an ayetleri, Peygamber hadisleri ile sorularına hüküm verdiler (Manaz, 2008:53).
Ġslamiyet öncesi Arabistan yarımadasında kadın adeta bir tatmin vasıtası olarak
görülmeye baĢlanmıĢtır. Evlenme, aile kurma, miras hakkı gibi haklardan kadınlar
faydalanamıyor ve bir çok anlamda kadın manevi değerler açısından erkeklerden çok
aĢağı kabul edilirdi. Kız çocukların doğumu hoĢ karĢılanmaz ve bir utanma vesilesi
olarak kabul edilirdi (Topaloğlu, 1995:24-26). Böylesi bir toplumda kadınların nikah
usulleri de farklıydı. Zina olarak görülen iliĢkiler çeĢitli Ģekillerde meĢru kılınmak
suretiyle toplumda yer almaktaydı. Aynı Ģekilde bazı cariyelerin isteyerek bazılarının
ise zorla fuhuĢ yaptığı ve bu durumun geleneksel hayat içerisinde yerini bulun
15

uygulamalarla yer aldığı herkesçe bilinmekteydi. Bu durum Kur‟an-ı kerimde de yer
bulmaktaydı. Kur‟an-ı Kerimde fuhuĢun önlenmesinin üzerinde sıklıkla durulmuĢtur
(Yılmaz, 2008: 288).
Dinin farklı yorumlandığı durumlar mevcut olmakla birlikte, Kur‟an‟nın kadına
bakıĢı da farklı yorumlanmıĢtır. Hz. Muhammed döneminde kadınlarla ilgili evlerinde
vakarlı olmaları\ oturmaları, erkeklerin yanında seslerini duyurmamaları,
cilvelendirmemeleri, erkeklerle aynı ortamda bulunmamaları gibi düĢüncelerin mevcut
olduğu görülmektedir (Yılmaz, 2008:289). Günümüzde ise bu konuda farklı yorumlar
yapılmakta, ayetler farklı Ģekillerde de yorumlanmaktadır. Ġslamiyet‟te kadın ve
örtünme kadının edepli olduğu, dinine bağlı olduğu gibi konularla özdeĢleĢtirilmiĢtir.
Bu daha ağır baĢlı olma ve daha sakin görünen kadın profili geleneksel anlamda olması
gereken kadın profili olarak sosyal hayatta kendisine yer bulmuĢtur.
Eski dönemlerde daha çok evi dıĢında aktif rol oynayan kadın figürü yerleĢik
yaĢama geçilmesiyle birlikte ve kabul edilen dinler dahilinde sosyal yaĢamda çeĢitli
Ģekillerde yer almıĢtır. Günümüze gelindiğinde ise kadın görevi geleneksel anlamda
sadece evinde oturan ve görevi çocuklarına bakmak olarak algılanmakta ve bu
bağlamda değerlendirilmektedir. Bu görüĢ karĢısında dinine bağlı kendini bu konuda
geliĢtiren, evine ve çocuklarına bağlı kadın bu yaĢamın içine eklemlenmiĢ, kendi görev
ve sorumluluklarını kendisi belirlemiĢ bir konumda değil, kendisine biçilmiĢ görev
sorumluluklar içinde yer almayı kabul etmiĢ bir konumdadır.
1.1.4.Tarikat
Dinamik bir açıdan bakıldığında toplum, sürekli çalkalanan, değiĢikliğe uğrayan
bir yapıdadır. Diğer bir açıdan topluma statik açıdan bakıldığında ise, onun kimi zaman
durgun bir yapı teĢkil ettiği görülür. Bu iki değiĢik bakıĢ açısı birleĢtirildiğinde
toplumun bir yandan sürekli değiĢikliğe uğrayan bir tarafının olmasının yanında aynı
zamanda belli bir birlik ve bütünlük arzeden bir bütünlük oluĢturulduğu görülür. Genel
olarak belli bir yapıya ve düzene sahip olan toplumda ortaya çıkan her türlü dalgalanma
ve değiĢiklik yine topluma atfedilir ve böylece toplum daima bir yapıya sahip olma
özelliğini korur. Toplumun bu Ģekilde bir yapı arzetmesi sosyal hayatın gruplaĢma
özelliğinden ileri gelen bir durumdur. Ġnsanlar toplu halde yaĢadıkları gibi her toplumda
toplumsal kategoriler ve gruplar varolmaktadır (Günay, 2006:234). Bu bağlamda
16

tarikatlar da toplum içinde oluĢmuĢ gruplardır. Arapçada “Tarik” (yol) kelimesinin
çoğulu olup ”yollar” anlamına gelir. Bir tasavvuf terimi olarak bu kavram Allaha ulaĢma
gayesini güdenlerin izledikleri özel tarz, yol, metot, hareket biçimi demektir.
Müslümanlıkta tarikat ve Ģeriat birbirinden ayrı düĢünülemez. Dinin hükümlerinin
çoğunu oluĢturan Ģeriat, insanlığa hitap eden ana yol, geniĢ caddedir. Bu açıdan
bakıldığında Ģeriatla tarikat arasında bir zıtlık değil, bir uyum olduğu ifade edilmektedir.
Güner‟e göre “Ģeriat esastır, tarikat onun için yeni bir boyuttur” (Güner, 1986:10)
Tarikatlar bireyin nesnel dünyayı algılama Ģekillerinde ve kimliğin
kazanılmasında kültürel kodlar barındırır. Edinilen bilgiler kuĢkusuz nerden gelip
nereye gittiğimizi, niçin yaĢadığımızı açıklama ve tanımlamada önemlidir. Bu insan
psikolojisi için derin bir güven duygusu demektir. Bunun yanı sıra gelecek korkusu,
ölüm korkusu, yalnızlık korkusu v.b. gibi dayanıĢmayı gerektiren durumların cemaat
bilinciyle üstesinden gelinebilir (Yıldırım, 1995:109-110). Bunun yanında tarikatlar
içinde iffet, dualar ve çeĢitli faaliyetler arasındaki ahenk üzerinde önemle durulur. Geri
kalan konulara verilen önem, tarikatlara göre değiĢir. Mesela, ister el iĢi üzerinde olsun,
ister inceleme üzerinde olsun, ister görevler üzerinde, isterse öğretim veya sadaka
amelleri üzerinde olsun, ısrar edilebilir (Wach, 1995:233).
Tarikatlarda tarikat mensuplarının kullandıkları bir takım simgeler mevcuttur bu
durum kiĢinin mensup olduğu tarikatı belirtir ya da simgeledikleri bir takım anlamları
ön plana çıkarır. Örneğin, küpe takmayı ilk kez uygulayan Balım Sultan, bunun
anlamını çeĢitli Ģekillerde ifade etmiĢtir:
Ġlki “Biz arifiz. Bizim kulaklarımız deliklidir. Her sözü anlar ve biliriz.”
Ġkincisi “Hz. Ġsa‟nın usulüne göre Mücerredlik aleminde olmanın ifadesidir” (El-
Ġstanbuli, 2005:174).
Günümüzde tarikatlar üzerinden yürütülen tartıĢmalar kimi zaman dini hareketler
olarak karĢımıza çıkmaktadır. Kadınlar bu dini hareketlerin içinde baĢ örtüleriyle
çekilmeye çalıĢılmıĢtır. Bu dini hareketler Ġslamiyet çerçevesini kullanarak tavırlarını
sergilemekte ve grupların yaĢam tarzlarını etkilemektedirler. “irtica”‟nın “bölücülük”ten
önce birinci tehdit olarak algılanmasıyla birlikte, üniversitelerde örtülü kızlara hiçbir
Ģekilde müsamaha gösterilmemeye baĢlandı. BaĢlangıçta Ġslami kesim belli bir direnç
göstermiĢ, bu direncin oluĢmasından sonra irtica kavramı ve oluĢturacağı tehdit büyük
17

önem kazanmıĢtır (Çakır, 2000:82). Bu noktada örtülü kadınlar ve Ġslam dünyası
açısından önemli olduğu açık olan irtica kavramını açıklamakta fayda vardır.
Sosyolojik bir açıdan ele alındığında irtica kavramı din ya da dini anlayıĢın
doğurduğu sonuçlara göre tanımlanmaktadır. Aynı zamanda siyasi anlamda da irtica
tanımı yapılmakta fakat bu tanım irticanın kapsam alanı geniĢlediği için bugün yetersiz
kalmaktadır. Sosyolojik boyutta yapılan tanım tam anlamıyla iĢlevselleĢtirilmemiĢ daha
geniĢ bir tanımdır. Filiz bu konuda Ģöyle bir ayrıma gitmiĢtir:
1. Tanım, irticanın kapsam alanına oranla yetersiz ve iĢlevsiz kalınca, Türk
halkının devlet ve ulusuna bağlı Müslüman çoğunluğu, tanımın, bireysel olarak
yaĢadığı dine ve maneviyata yönelik bir devlet tazyiki ve baskısının tercümanı
olduğunu sanmakta; hatta buna inandırılmaktadır. Ev ev, mahalle mahalle hücre tipi
siyasal propaganda usullerinin, bu boĢluğu kullanarak dikey Ġrticayı egemen siyasal
kültür haline getirdikleri inkâr edilemez bir gerçektir.
2. Dikey (siyasal ve bürokratik) ve yatay düzeylerde (cemaat ve tarikat) örgütlü
irticai kesimler, kapsam alanının ve nüfuz derinliğinin artmasına paralel olarak kendini
yenileyeme-yen irtica tanımının bu kifayetsizliğinden cesaret alarak, "Türkiye'de irtica
yoktur; tanımı yoktur; kimse halkımızın dinini ve maneviyatını hedef alamaz"
diyebilmekte ve bu mesajı büyük çoğunluğu Müslüman olan Türk halkına kolayca
iletebilmektedirler. Bu da haklı bir endiĢenin, saptırılarak Türk toplumunu manipüle
eden bir silah olarak tekrar kaynağına dönmesine neden olmaktadır. O halde, Türk halkı
ile bu iki tip irticai örgütlenmeyi birbirinden ayırmak için geniĢletilmiĢ tanımlara gereksinim
bulunmaktadır (Filiz, 2008: 138-139).
Dinciliğin dine verdiği zararlar oldukça fazladır. Körü körüne ve gözleri kapalı
bir Ģekilde aĢırı dincilik yapmak insanlar arasındaki manevi bütünleĢmeyi
dinamitlemektedir (Kılıçbay, 1999:37). Din üzerinde her ne kadar kurgulanan,
yürütülen kimi zaman bir tehdit unsuru olarak adlandırılan, kimi zaman ise destek alan
hareketler dinin farklı yönlerini ön plana çıkarmakta ve katı bir Ġslamcı politika
izlemektedirler. Bulut‟a göre bunlar içinde politikalara dahil olan kadınlar mevcuttur,
ancak kadınlar daha çok baskıdan uzak ve özgürlükçü herkesin inancını dilediği gibi
yaĢaması taraftarıdırlar. Bugün Ġslam ülkesi ya da değil, kadınlara yapılan baskı hemen
tepki toplamaktadır. Artık kadınlar dini özgürlüklerini vurgulayıp, bu anlamda
gerektiğinde örgütleniyor, biçimleniyor haklarını Ģu ya da bu Ģekilde savunuyor. Hatta
bu durum kimi zaman ülke yöneticileri üzerinde bir toplumsal ya da siyasal baskı
18

yaratmıĢtır. Bir çok baskıcı rejimde bile, kendi denetimi altında olması koĢuluyla kadın
haklarını savunan dernek ve oluĢumlar yer almıĢtır (Bulut, 2008:254). Nitekim
ülkemizde de kapalı kadınların oluĢturdukları platform ve derneklerin sayısı giderek
artmaktadır.
1.2. Kuramlar
1.2.1. Sembolik EtkileĢimci Kuram
Sembolik etkileĢimcilik, bireyin toplum tarafından belirlendiği görüĢünden bir
kopuĢu sergiler. Benliği bir süreç içinde kavramlaĢtırır ki, bu da iĢlevselci kuramın
idealleĢtirilmiĢ, aĢırı toplumsallaĢmıĢ insanından tamamen farklıdır. KiĢiler
karĢılaĢtıkları nesnel gerçekliğin önceden tasarlanmıĢ yorumunu kabul etmekten çok,
nesneler dünyasına özel anlamlar uygularlar. Bundan baĢka, toplumsal yapı Emile
Durkheim ve bugünkü iĢlevselci izleyicilerinin belirttiği gibi kendinde bir gerçeklik
değil, toplumun üyelerinin birlikte eylemlerinin bir ürünüdür. Yapı ya da kurumu
oluĢturan birlikte aylemler, anlamları taĢımak üzere dil ve jestleri kullanan sembolik
etkileĢimle olanaklıdır. Önemli semboller, yani paylaĢılan anlamlara sahipsemboller
sayesinde nesneler yorumlanabilir ve tanımlanabilir. Anlamlar diğerlerine, etkileĢim
sürecinde iletilir (Poloma,2007:242-243 ).
Simgesel iĢlevselcilere göre etkileĢim biçimi, ilgili özel durumlardan doğar. Bu
Blumer‟ın iĢlevselcilerin “deli gömleği”adını verdiği normlara verdikleri ağırlık ile bir
çok etkileĢimin önceden tespit edildiği fikrini veren yaklaĢımın karĢıtıdır. Simgesel
etkileĢimciler toplumsal kuralların etkisini kabul etmekle beraber, onların önem verdiği
baĢlıca husus ne budur, ne de diğer kuramcılarınüzerinde durdukları ortalama davranıĢ
ve kurumların genel Ģeklidir (Wallace ve Wolf, 2004:226).
Sembolik etkileĢimciliğin kökenleri içgüdüsel davranıĢın biyolojik temelli
yaklaĢımlarına karĢı oluĢmuĢtur. Bu kavramın temelinde “benlik” bilincine sahip
tercihlerini aktif olarak yapan birey vardır. Fakat birey bu benlik kavramını içinde
barındırmaz, aksine bunu daha sonra kiĢilik-kimlik tepkileri aracılığıyla öğrenir. Bu
durumda Cooley‟in (1922) ayna benliği devreye girer. Benlik bilinçlendikten sonra
eylemlere tepki verirken bunu rastgele yapmaz. Aslında burada birey yaratılan durumun
tarifine karĢılık verir. Bu durum sonucunda seçici benliğimiz, sosyal etkilerin ve
toplumsal kabullerin arasında kalır. Sembolik etkileĢimci yazarlar aynı zamanda anlam
ve önem bakımından nesnelere yüklenen anlamları da ele alırlar. Örneğin: yemek
19

masasını düĢündüğümüzde bunun bir yemek masası mı, yoksa bir sunak mı olduğu
konusunda anlamın sembolde mi yoksa marangozlukta mı aranması gerektiği
konusunda bir bakıĢ açısı geliĢtirmiĢlerdir (Bilton ve Bannet, 2009:499).
Sembolik etkileĢimcilik aĢağıda belirtilen üç önermeye dayanır:
“Ġnsanlar Ģeylere karĢı, Ģeylerin kendilerinde ifade ettiği anlamlara göre
tavır alırlar.”
Bu anlamlar, “birinin muhataplarıyla olan etkileĢimi”nden çıkarsanır.
Bu anlamlar yorumsal bir süreçte değiĢime uğrar (Poloma, 2007:230-
231).
Açıklamamızı bu üç önerme üzerinden sürdürecek olursak eğer, “insanların
tavırlarını etkileyen simgeler Ģeylerin bireylere ifade ettiği anlamlara göre aldıkları
tavırları etkilerler” önermesini açıklamakta fayda vardır. Bu önermenin iyi
açıklanabilmesi için simge kavramı üzerinde durulmalıdır. Bu bağlamda “Simgecilik
(sembolizm) terimi farklı alanlarda kullanılmıĢtır, fakat bunun yanı sıra bu alanların
hepsinde küçük değiĢiklerle aynı anlamı ifade eder. Örneğin; mantıkta belirli harfler
belirli önermeleri temsil ederler. Bunun yanı sıra farklı meslek gruplarında da farklı
simgeler mevcuttur. Subayların, yargıç, avukatların, doktor ve hemĢirelerin görev
sırasında giydikleri giysiler de birer simgedir (Hançerlioğlu, 1996:372).
Simgesel etkileĢimciler gündelik yaĢam üzerindeki sorunlara da odaklanırlar.
Sözcüklerin simgeler aracılığıyla Ģekillenmesiyle ayinler, törenler bireylerin günlük
yaĢamlarında karĢılaĢtıkları pratik sorunlara biçimsel bir yanıt vermiĢ olurlar. Aynı
zamanda bireylerin örf ve adetlere uyumunu kolaylaĢtıran ve farklı grupların
varlıklarını devam ettirebilmesini sağlayan törenler, ayinler benzer amaçlara yönelik ve
tekrarlayan ritüel nitelikli bir davranıĢtır. Ġbadetin, biçimselliği dinsel norm ve
inançların yenilenmesine aynı zamanda da güçlenmesine olanak sağlar. Bu sebeple bazı
ayin türleri o toplumdan olmayan bir gözlemciye farklı gelebilir. Biçimler toplumlara
ve kültürlere göre farklılık kazanabilir (Tolan, 2005:243-244). Bu duruma örnek
vermek gerekirse; geçmiĢte erkeklerin küpe takmaları ve bazı toplumlarda bu durum
örflere aykırı değerlendirilmiĢtir. Fakat günümüzde bu durum bazı gençler arasında
farklılık kazanmaktadır. Bunun yanı sıra aynı bu duruma sembolik bazı anlamlar da
yüklenmektedir. Küpenin anlamı takılan kulağa göre farklı anlamlar içermektedir. Bu
durum sadece küpe için geçerli değildir; saç, sakal, bıyık ve kılık kıyafet gibi
unsurlarında farklı sembolik anlamları vardır. Türkiye‟de bir dönemde erkeklerin
20

ıyıklarına bakarak onların siyasi görüĢlerini tahmin etmek mümkündü (Bozkurt,
2006:99).
Simgeler sadece ortaya çıktıkları ortamda anlatılmak isteneni belirtmez, aynı
zamanda anlama ve kavrama kapasitesi de yaratırlar. Aynı zamanda simgeler meydana
geldikleri kültür çerçevesinde kendine yüklenen anlamaları, her yerde aynı biçimde
anlaĢılması yönünde dayatma uygulamazlar. Bunun aksi durumlarda ise belli
kültürlerin üyeleri dünyaya birbirine benzer türde anlamlar vermeye çalıĢıyor ve aynı
anlamları verme eğiliminde bulunuyorlar ise bunun sebebi bu topluluğun üyelerinin
çevrelerini anlamlandırırken benzer simgelere baĢvurmalarıdır. Topluluğun esas
göstergesi, üyelerinin belli çıkarlar için belli durumlara aynı anlamları verdiklerine
inanmaları ve aynı zamanda baĢka yerlerde de verilen anlamlardan farklı olduğunu
düĢünmeleridir (Cohen, 1999:14).
Örtünme ve türban kimi zaman bir gruba ait olma veya o grubu temsil etme
bakımından toplum içinde sembol olarak algılanabilmektedir. Sadece türban ve
örtünme konusunda değil, toplum içinde belli tekrar eden ve beraberinde farklı
çağrıĢımlar yapan durumlarda simgeleĢtirilebilir. Simgeler, toplumsal yaĢantımızda
toplumsal normlar olarak karĢımıza çıkarlar. Kimi zaman farklı Ģekillerde ( iĢaret, jest,
tören ya da ayin biçimi olarak) çeĢitli norm anlam ve değerlerini ortaya çıkarır.
Toplumsal sistemler ve onunla ilgili kültürel sistemler duygu, düĢünce, davranıĢ ve
normların ortak bir noktada anlam kazanabilmesi için kendi ortak simgesel sistemlerini
yaratırlar ve bunların daha fazla belirginleĢmesini sağlarlar. Bu aĢama da önemli bir
noktada simgesel davranıĢların oluĢtuğu toplumun tarihidir. Ayinler, törenler vb.
ritüeller oluĢtukları toplumun tarihini yansıtırlar. Bu durum da simgesel ya da
kalıplaĢmıĢ davranıĢ örüntüsüne katılan bireyler bir bütünün ardındaki anlamların etkisi
altına girerler ve bu çerçevede inançlar oluĢtururlar (Tolan, 2005:243-244).
Nesneler, onlara yüklenen anlamlarla beraber farklı durumların simgesi haline
gelmektedir. Bu noktada “anlamlar yorumsal bir süreçte değiĢime uğrar” önermesini
açıklamakta fayda vardır. Örneğin: bir domates yenildiği zaman bir besin kaynağı
olurken, birine atıldığı durumlarda ise öfkeyi temsil eder. Domates esas itibariyle
bunlardan hiç biri değildir. KiĢi onu herhangi bir amaç için kullanmaya baĢlamadan
önce o sadece “Ģey” dir (Wallace ve Wolf, 2004:233-234). Ya da bir kadının taktığı
baĢörtüsü bir cemaat toplantısında o gruba aidiyetin bir simgesi olabilirken, yemek
yaparken bir kadının saçı düĢmesin diye baĢını örtmesi sadece temizlik ihtiyacının bir
gereğidir. Bunun yanı sıra genç bir kızın arkadaĢ çevresi içinde kendine yer bulmak için
21

ve bir gruba dahil olmak için baĢını örtmesi bir aidiyet isteğinin getirisi olarak
algılanabilirken, soğuk ve karlı havada bir kadının baĢını örtmesi soğuktan korunma
isteğinin bir getirisidir. Bütün bu inandırıcılığına rağmen, toplumsal yaĢamın bu
açıklamasının bir takım problemleri vardır. En bariz problematik toplumsal yaĢamın
göz ardı edildiği yönündedir. Kurumlar, sembolik etkileĢimcilikte zemin olarak kabul
görür. Bunun yanı sıra sosyal sistemler ise belirsiz bir yerde bulunurlar. Toplumsal
yaĢamın sadece aktörlerin tanımlarında oluĢtuğu iddiası savunulamaz bu durumda
benlik ve eylem kavramlarının da yeterliliği sorgulanabilir (Bilton ve Bannet,
2009:502).
1.2.2. Yapısal ĠĢlevselci Kuram
Türbanın sosyal, siyasal, ekonomik ve dini boyutları içinde bulunan toplumsal
yapı ona yüklenen iĢlevlerle belirlenir. Toplumun iĢleyiĢi, kuralları, kabulleri bu
aĢamaları Ģekillendiren baĢlıca unsurlardır. Bu aĢamada toplumun iĢleyiĢini bir
organizmaya benzetildiğinde bir vücudun iĢlemesinde yardımcı olan organlar gibi
toplumun iĢleyiĢine de yardımcı olan organlar vardır. Aile, eğitim, din, hukuk, medya
vs. gibi toplumun farklı unsurlarının toplumun iĢleyiĢine katkı sağlayan unsurlardır. Bu
anlayıĢ 19. yüzyılda ileriye sürülmüĢtür. Herbert Spencer tarafından ortaya atılan bu
görüĢe Emile Durkheim en büyük eleĢtiriyi yapmıĢ ve kuramı yenden analiz etmiĢtir
(Waters, 1994:25-26). Bu kuram dâhilinde insan içinde yaĢadığı toplum ile Ģekillenir.
Türbanın ve örtünmenin yani genel olarak toplumu oluĢturan bireylerin bulundukları bir
eylemin yine toplumu oluĢturan öğelerden etkilendiği açıktır. Örtünme, örfler ve adetler
tarafından da belirlenen ve bireylerin toplumda sahip oldukları rol ve statü kavramları
ile Ģekillenen bir eylem olarak düĢünülebilir. Bu noktada yapısal iĢlevselci kuramın
açıklanmasında fayda vardır.
Yapısal iĢlevselci kuramı oluĢturan toplum ve sistem kavramları genel anlamda
Ģöyle açıklanabilir; Ġnsan, içinde yaĢadığı toplumla iç içe yaĢar ve kuĢkusuz bu
toplumla çeĢitli iliĢkilerde bulunur. Bu iliĢkilerde düzenleyici bir sistem oluĢmakta ve
iliĢkiler buna göre iĢlemektedir. Toplum aynı zamanda içinde bir takım kavramları,
kurumları, örgütleri barındırır. (Kocacık, 2003:102). Toplumsal sistem içerisinde
kadının örtünmesi ve kadınların geleneksel eğilimleri çeĢitli algılar çevresinde
Ģekillenir. BaĢ örtme eski dönemlerden bu yana sosyal hayat içerisinde varlığını
sürdürmüĢtür ve din kurumlarıyla birlikte iĢlerlik kazanmıĢtır. Günümüzde geleneksel
22

iradelere bağlılık kadınların örtünme eğilimlerininin arka planını oluĢturan bir
unsurdur. Bu açıdan bakıldığında geleneksel bağların devamlılığını sağlayan adet,
gelenek ve göreneklerle birlikte din, örtünme iĢlevini biçimlendirmiĢtir.
Adetler, toplumdaki giyim kuĢam üzerinde oldukça etkili ifadelerdir. Adetleri
“halk tarafından alıĢılmıĢ ve yaygın olarak uygulanan davranıĢ Ģekilleridir.” Adetler
halk tarafından sosyal kabul görürler ve insan sosyal bir varlık olarak adetlere farkına
varmadan bir uyum gösterir. Bu uyum kimi zaman insanın iradesi dıĢında yerleĢmiĢ bir
takım alıĢkanlıklarla kendini gösterir. Bu alıĢkanlıklarda bölgesel farklılıklar içerebilir.
Bölgeden bölgeye alıĢkanlıklar, adetler farklılaĢır. Örneğin; Türkiye‟nin farklı
yerlerinde evlenme adetleri farklılık gösterir (Erkal, 2000:14).
Adetlerin yanı sıra bireyler, toplumda sahip oldukları rol kalıplarına uygun
olarak giyinmekle yükümlüdürler. Toplumsal roller, giysi seçimlerini, tarzlarını
belirleyen önemli durumlardır. Toplumsal rol kavramı, bir takım davranıĢ kalıpları bir
iĢlev etrafında toplandığında ortaya çıkan bir kavramdır. Örneğin; aileyi oluĢturan
bireylerden bu kuruma uygun olarak bir takım görev ve davranıĢlar beklenir. Bireyler
bu davranıĢları ve görevleri yerine getirdiğinde, üstlendiği rolü de yerine getirmiĢ olur.
Kısaca özetlemek gerekirse toplumsal rol bireyden beklenen görevlerin yerine
getirilmesine yönelik davranıĢlar bütünüdür. Babalık, analık, memurluk, öğretmenlik
v.b. gibi kavramlar toplumsal rollerdir (Tezcan, 1995:69 ).
Toplumsal roller ve bununla birlikte ortaya çıkan belli baĢlı yetki ve
sorumluluklar mevcuttur. Bireyler toplumda kendine yüklenen değer ile var olur. Bu
prestiji belirleyen unsurlar ise bu yetki ve sorumluluklardır. Bu durumun farklı bir
izahını halk hikayelerinde de görmekteyiz. Statüler aynı zamanda sembolleri de
yaratırlar (Arslantürk ve Amman, 2000:258). Bunun yanı sıra statüler beraberinde hak
ve yükümlülükler getirirken bireyden de bu durumda belirli bir davranıĢ ve tutumları
oluĢturması beklenir. Burada karĢımıza rol kavramı çıkar. Belirli bir sosyal mevkide yer
alan bir kiĢiden o mevkiye özgü davranıĢları ve eylemleri yerine getirmesi yani o
duruma uygun rol kalıplarını sergilenmesi beklenir. Roller normatiftir ve tekrarlanan
alıĢkanlık olarak devam ederler. Ġnsan tavır ve eylemlerinin örgütlendiği kurallar ve ya
otorite taĢıyan bazı durumlar ve bir takım sosyal kurallara göre yerine getirilirler
(Kocacık, 2003:102). Örneğin, kapalı bir kadının ilk aĢamada dini sorumlulukları ya da
geleneksel siyasal kalıpları nedeniyle hassa davrandığı ve bu sebeple baĢını kapattığı
düĢünülebilir. OluĢan bu algı sonucu kadının yaĢam tarzında ya da ibadetleri konusunda
belli davranıĢ ve tutumları yerine getirmesi beklenir.
23

Benzer biçimde sosyal sistem içerisinde toplumsal cinsiyet rolleri önemlidir. Bu
roller bireylerin konuĢma Ģekillerinden giysileri giysilere, örtünme biçimlerinden bu
biçimlere yüklediklere anlamlara kadar etkilidir. Bu sayede iliĢkiler Ģekillenir ve önemli
ölçüde toplumu Ģekillendirir. Roller büyük ölçüde normlara benzer, kiĢinin
davranıĢlarını vurgular ve bir takım kurallar koyar. Normlar bir bütün olarak toplum
için geçerliyken, roller ise alt grup üyeleri için geçerlidir. Normlar grupların birbirinden
ayırt edilmesinde karĢımıza çıkar ve farklı grupların durumlarına yararı dokunsun diye
kasıtlı olarak oluĢmuĢ değildir. Normların tersine roller,grubun genel yararı adına bu
gruptaki insanları birbirinden farklılaĢtırılmak üzere tasarlanır. Roller kiĢilere
yüklenmiĢtir ve kısmi olarak kiĢilere emredici bir takım davranıĢlarda bulunur. Gayri
resmi ve örtülü olabileceği gibi (örneğin, arkadaĢ gruplarındaki roller), resmi ve açıkta
olabilir (örneğin, bir uçağın mürettebatını oluĢturan kiĢilerin rolleri ) (Hogg ve
Vaughan, 2007:333).
Grup içinde oluĢturulan roller grup üyelerinin sorumluluğu olarak belirlenir.
Grupların varlığı, küçüklüğü, büyüklüğü bu gruplara yüklenen roller kadar önemlidir.
Küçük gruplar toplumun temelini oluĢturan yapı taĢlarıdır. Alman sosyoloğu F.
Tönnies, insan topluluklarını, ikili bir gruplama ile, “Cemaat” (Gemeinschaft) ve
“Cemiyet” (Gesellschft) Ģeklinde sınıflandırılmaktadır. Cemaatin özelliklerinin yanı
sıra cemiyet, sözleĢmelerin olduğu, çıkar ve soğuk iliĢkilerle birbirine bağlı toplulukları
ifade eder. Diğer bir deyiĢle cemiyet, farklılaĢmıĢ iliĢkiler, sosyal gruplar ve iliĢkiler
ağına sahiptir (Günay, 2006: 29-30).
Cemaat ve cemiyet olarak da nitelendirilen küçük gruplar bir özellikleriyle
toplumun tüm özelliklerini içinde barındıran DNA‟lardır. Bu noktada cemaat ve
cemiyet kavramlarını kısaca açıklamak yerinde olacaktır. “Cemaat” terimi, Ġngilizcede
“community” ve Fransızca da “com-munauté” terimleri ile ifade edilen ve dilimize
Arapça menĢeden gelen bir kavramdır. Sosyolojide ifade edildiğinde cemaat ve benzeri
gruplar birbirine sıkı organik bağlarla bağlı olan dayanıĢma gruplarını ifade etmektedir.
Diğer bir deyiĢle cemaatler, ortak hayatı paylaĢacak Ģekilde bir arada yaĢarlar ve bunun
yanı sıra cemaat olmanın bir özelliği olan ortak bir mekanı paylaĢma Ģartını yerine
getirirler. Bunun gibi bir hayat mecburiyeti ve yaĢanan ortak paylaĢımlar beraberinde
güçlü bir dayanıĢma ve iletiĢim bağının oluĢmasını sağlar. OluĢan bu sağlam bağlar
güçlü bir “aidiyet duygusu”, “biz Ģuuru” ya da “cemaat ruhu” oluĢur. Bu sıcak iliĢkiler
içerisinde ortak bir takım kabuller oluĢur, ortak kültür, din cemaat içindeki ortak
duyguları canlı tutar. Buda sıcak, duygusal ve samimi iliĢkileri hakim kılar. Bu açıdan
24

değerlendirildiğinde cemaatler “birincil”, “ilk” ya da “yüz yüze gruplar” kategorisine
dahildir. Aileler, klanlar, kabileler, akrabalık grupları, dini cemaat ve tarikat gibi
topluluklar cemaat Ģeklindeki toplulukların belirgin örneklerindendir (Günay, 2006:
29).
Bireyler, cemiyette farklılaĢma içinde oldukları kadar fonksiyonel bir
bütünleĢme içinde oldukları da açıktır. Farklı meslek sahaları ve kolları cemiyet
hayatının iĢlerliğini de devam ettirmektedir. Mevcut iĢbirliği resmileĢmiĢtir. Yazılı
hukuk kuralları geçerlidir. Cemaatteki örf ve adetlerin cemiyette farklı yerde olduğu
görülür. Cemiyette aynı binada oturan komĢular bile birbirinden habersizdir. Burada
ferler birbirinden bağımsız olarak hareket ederler. Buda sosyal değiĢme normlarını
beraberinde getirir. Statü daha çok doğuĢtan değil, gördükleri eğitim ve öğretime göre
Ģekillenir. Aynı zamanda sosyal hayat içinde hareketli bir nüfus yer almaktadır (Erkal,
2000:27-28).
Türban kullanan kadınların kendi toplulukları içinde sıkı bağlarla birbirine bağlı
olması ve yaĢam tarzlarının benzerliği özünde cemaat iliĢkilerinin iĢlevselliği birincil
iliĢkileride beraberinde getirmektedir. Bu sayede varolan toplumsal yapı bir biri ile
ilgili diğer birliktelikleri de beraberinde getirmektedir. Burada bireyler kendilerine
atfedilen rollere sahip olarak bu yapı içinde yer alırlar, devamlılığı ve toplumun
sürekliliğini sağlarlar.
1.2.3. Feminist Kuram
Feminizm, temeli ya da temel endiĢesi daha çok kadın özgürlüğüne dayanmaktadır.
Bazı versiyonları geçmiĢ ve Ģimdiki toplumsal iliĢkilere karĢı eleĢtireldir. Çoğu
toplumsal cinsiyet (gender) ve cinselliğe (sexuality) iliĢkin toplumsal inĢa olduğuna
inandıkları unsurları analiz etmeye odaklanmıĢtır. Yine çoğu feminist cinsiyet
eĢitsizliği ve kadın hakları, ilgileri ve kadın sorunlarını araĢtırırlar. Feminist teori ise,
toplumsal cinsiyet eĢitsizliğinin doğasını anlamayı amaçlar ve toplumsal cinsiyet
politikaları, iktidar iliĢkileri ve cinsellik üzerine odaklaĢır. Feminist hareket içinde
kadın ve erkeğin eĢitliğini savunan gruplar olduğu gibi kadının biyolojik ve duygusal
olarak erkeğe üstün ve erkeğin "tamamlanmamıĢ kadın" olduğunu savunan daha radikal
gruplar da yer almaktadır (Polatlı, 2009). Bu noktada kadınlar daima bedensel
süreçlerle ve doğanın zorunluluklarıyla iliĢkilendirilmiĢlerdir ve eleĢtirel bir teori olarak
25

feminizm de bu süreçlerin “doğallığı”nı sorgulamıĢ ve arkalarında yatan ataerkil
varsayımların maskesini düĢürmeye çalıĢmıĢtır (Berktay, 2006:119).
Feminist kuram, toplumsal kuramın ana geliĢme sürecinden bağımsız olarak
geliĢmiĢtir. Bu geliĢme süreci içerisinde feminizm farklı aĢamalar yaĢamıĢtır. En geniĢ
anlamda bu aĢamalar Ģunlardır: Feminizmin ilk aĢaması kadınların oy hakkını ve iĢ
gücüne katılmayı amaçlayan ilk kadın hareketi ile ilgilidir. Ġkinci feminizm aĢaması
daha çok toplumun bütünüyle cinsiyet yapılı güç iliĢkilerince gölgelenmiĢ olduğu
görüĢü ile ataerkillik kavramı üzerinde yoğunlaĢmıĢtır (Waters, 1994:28-29). Üçüncü
dalga ise, tamamen farklılıkların dile getirilmesi ile varolmak istemiĢtir. Örneğin,
lezbiyen kadınlarla heteroseksüel kadınlar, beyazlarla siyah kadınlar ya da göçmen
kadınlarla yerli kadınlar tamamen baĢka ezme/ezilme iliĢkileri yaĢıyordu. Üçüncü
dalga feministlere göre önce bu farklılıkları görmek ve ortak noktalar üzerinden siyaset
yapmak gerekiyordu. Bu kimlikler biyolojik sebepler de, kapitalist veya partiyarkal
iliĢkilerle de oluĢsa, bu kimliklerin kabulü gerekiyordu. Tam bu noktada, ikinci
dalganın toplumsal cinsiyet rollerini yıkma talebi ile çeliĢildi. Bunun yanı sıra kadın
olmak hem bir cinsiyet rolü, hem bir kimlikti. Erkek kimliği eril iktidara sahip olduğu
için doğal olarak ezen de oluyordu, ancak kadın kimliğinin bu Ģekilde bir ezme
misyonu yoktu, bu yüzden rahatlıkla yaĢatılabilir ve günlük hayatta varlığını
koruyabilirdi. Ancak baĢka bir taraftan ikinci dalga, sadece hak eĢitliği ile sınırlı
kalmayan bir eĢitlikçilik anlayıĢı ile hareket etti ve buna çok özen gösterdi. Önceden
görmediği konulara karĢı, üçüncü dalga‟nın da etkisiyle çok duyarlı oldu. Aslında temel
olarak, ikinci dalga, mutlak eĢitlik isterken, üçüncü dalga, farklılıkların değerli
olduğuna vurgu yapıyordu. Bu da, yepyeni bir dünya kurulsa bile, farklılıkların
muhafaza edilmesi anlamına geliyordu. Ġkinci dalga feministler Wolstonecraft‟ın Ģu
sözlerini slogan haline getirmiĢti: “Kadın ve erkek arasında cinsel arzulama dıĢında
hiçbir fark kalmayıncaya kadar mücadele!..”(Neves, 2006).
Feminizm kadının bedeni, kadının özneleĢmesi ve özgürleĢmesini savunurken
aynı zamanda kadını geleneksel rollerle tanımlayan bir görüĢ de, yani Ġslamcı
feminizm, mevcuttur. Ataerkil düzende kadın, vücudunu erkekten sakınan, erkek
karĢısında cinselliğini gizleyen bir roldedir. Giyimini bu durum üzerinden temellendirir.
Kadının rolleri üzerinde erkek egemen bir etki söz konusudur. Bu noktada genel olarak
Ġslamcı feminizm terimi, Ġslami paradigma içinde telaffuz edilen feminist söylem ve
26

uygulamaları iĢaret etmekte kullanılmaktadır. Eğitimlerinin bir bölümünü batılı
ülkelerde tamamlamıĢ, batı dillerinde eserler kaleme alan çoğu Arap dünyası ve Hint alt
kıtasından akademisyen/yazar kadınların eserlerinde, Ġslami kaynaklar çerçevesinde
iĢlenen ve modern dünyadaki feminist hareketlerin söylemlerinden ve akademik
çalıĢmalardan da faydalanarak iĢlenen "kadın hakları" ile birlikte Ġslamcı feminizm
söylemi geliĢmiĢtir. Din ile doğrudan bir çatıĢmaya girmekten kaçınan söz konusu
yazarlar eserlerinde, dinde feminist söylem ile çatıĢan unsurları, tarihselci perspektiften
getirdikleri okumayla geleneksel yorum geleneğindeki evrensel, özcü bakıĢ açısının da
ayrıntılı bir eleĢtirisiyle birlikte tali bir düzleme yerleĢtirmektedirler (Çelik,2011).
Feminizmin ıĢığı altında cinsellik, daha öncen varolan toplumsal bölünmelerin
ortaya çıkarıldığı iliĢki ya da duygu durumu değildir. Toplumsal yaĢamın bütününü
etkileyen bir durumdur ve buna bağlı olarak beraberinde toplumsal cinsiyet kavramını
ortaya çıkarır (Mackinnon, 2003, 153). Cinsellik konusunda Giddens‟da Ģöyle
söylemektedir: “Modern toplumların hala tümüyle açığa çıkarılmamıĢ, örtük bir
duygusal tarihi var. Bu tarih erkeklerin kamusal beklentilerinden ayrı tutulan cinsel
arayıĢlarının tarihi. Kadınların cinsellğinin erkeklerin kontrolü altında olması modern
toplumsal hayatın arızi bir çehresinden fazla bir Ģey. Bu kontrol yıkılmaya baĢlandıkça
erkek cinselliğinin zorlayıcı yönünün daha açıkça ortaya çıktığını görüyoruz ve bu
kontrol azalması kadınlara yönelik erkek Ģiddetinin artmasını da doğuruyor. ġu anda
cinsiyetler arasında duygusal bir uçurum açılmıĢ durumda ve bunun ne ölçüde
kapatılabileceğini söylemek çok güç” (Giddens, 1994:9).
Feminizm, her çevrede kendine yer bulmuĢtur. Özellikle 2000‟li yıllardan sonra
örtülü kadınların kimlik mücadelesi sosyal hayata damgasını vurmuĢtur. Ġslamcı
Feminizm ya da Ġslami Feminizm olarak son dönem düĢün hayatında kendisine yer
edinen melez ideolojilerden birisi olan; Ġslami düĢün paradigması içerisinde dile
getirilen feminist söylem ve uygulamalar bütünü olarak adlandırılan bu alanda son
dönemde ülkemizde de bir tartıĢma çizgisi geliĢti. Özellikle örtünme pratiği üzerinden
kendisini kamusal alanda görünür kılmaya baĢlayan modern, eğitimli ve varlıklı genç
Müslüman kadınların baĢlattığı tartıĢmalar gittikçe yaygınlık kazanarak geniĢlemiĢtir.
Modern insan hakları literatüründe tüm insanların eĢitliği temelinde geliĢtirilen söyleme
rağmen, Ġslam dünyasının gündelik yaĢam pratiğinde, geleneksel inanıĢlar ve dini
inanca dayalı güncel konjüktürel ortamla uyuĢmayan kadın-erkek ayrımı ve erkeklerin
üstünlüğü söylemine karĢı, Ġslamcı kadınların eĢitliği ve üstünlüğünü savunan bir bakıĢ
27

açısıyla Ġslam dininin imkânlarını harmanlamaya çalıĢan çabalar bu alanı yaratmıĢtır
(Çelik, 2011).
Kadınların geçmiĢten günümüze kadar geçen sürede aslında olmaya çalıĢtıkları
Ģey her Ģeyden önce bir nesne değil, “özne” olduklarını kabul ettirmek istemelerinden
kaynaklanmaktadır. Bunun yanı sıra hiç bir özne, kendisinin hareket noktası değildir;
böyle olduğu düĢüncesi, özneyi kuran iliĢkileri onun karĢısındaki bir dıĢsallık alanı
olarak görmekle bu iliĢkileri sadece reddedebilir. Hatta bir tür kendiliğinden varlık
fantazisi gibi anlaĢılan öznenin zaten hep eril olduğunu ileri süren Luce Irigaray‟ın bu
görüĢü göz önünde bulundurulabilir. Özne versiyonu, bir tür red ya da anneye bağlılığın
baĢtan bastırılması yoluyla kurulur. Böyle bir modeli izleyerek özne haline gelmek ise
kuĢkusuz feminist bir amaç değildir (Butler, 2006:53). Özne olmak Touraine‟ye göre
“Bizi biz olmaktan alı koyan, genel etkinlik üzerindeki etkilerinin, herkesin yönelimleri
ve birbirleriyle etkileĢimleri üzerindeki kontrollerinin, kısacası sitemlerinin birer
bileĢeni durumuna indirgemeye çalıĢan güçlerden, kurallardan ve erkeklerden kaçma
istencinde oluĢur. Yine Touraine‟ye göre varoluĢumuzun anlamından bizi yoksun
bırakan Ģeylere karĢı verilen bu savaĢımlar bir erke karĢı, bir düzene karĢı verilen
eĢitsiz savaĢımlardır hep” (Touraine, 2005:145).
1.2.4. Postmodern Kuram
Postmodernizm, genel geçerlik iddiası taĢıyan önermelerin reddedilmesi, dil
oyunlarında, bilgi kaynaklarında, bilim adamı topluluklarında çoğulculuğun ve
parçalanmanın kabul edilmesi, farklılığın ve çeĢitliliğin vurgulanıp, benimsenmesi;
gerçeklik; hakikat, doğruluk anlayıĢlarının tartıĢılmasına yol açan dilsel dönüĢümün
yaĢama geçirilmesi, mutlak değerler anlayıĢı yerine yoruma açık seçeneklerle karĢı
karĢıya gelmekten çekinmemek; korkmamak; güvensizlik duymamak gerçeği
olabildiğince (sonsuz) yorumlamak, belli bir zaman ve mekânın sözcüklerini kullanmak
yerine gerçekliği kendi bütünlüğü özerkliği içinde anlamaya çalıĢmak, insanı ruhbeden
olarak ikiye bölen anlayıĢlarla hesaplaĢmak, tek ve mutlak doğrunun
egemenliğine karĢı çıkmak olarak tanımlanabilir (Kale,2002: 31-40). Aynı Ģekilde
postmodernistler tek bir yerel anlatıyı değil, bir çoğunu bir arada taĢıyan ve
farklılıklarını koruyan bir tercihler zincirini dile getirirler (Sallan&Boybeyi,1994:322).
28

Ġnsan aklının yanı sıra duygulara, güdülere sahiptir. Hatta duyguları ön
plandadır. Bu nedenle çeliĢki ve farklılık postmodern kiĢiliğin temelini oluĢturur
(Sallan&Boybeyi, 1994). Bu noktada postmodernizmin etkileri bireyler üzerinde de
etkisini göstermektedir. Bir diğer deyiĢle postmodernizm meta anlatılar yerine kimlik
üzerine odaklanmıĢtır. Bu noktada birey gevĢek ve esnektir, duygulara ve
içselleĢtirmeye yöneliktir ve “kendin ol!” diye özetlenebilecek bir tavra sahiptir. KiĢisel
bir anlam arayıĢını sürdüren ama arayıĢında sonunda ortaya çıkan Ģeyin hakikat olduğu
iddiasında bulunmayan etkin bir insandır. Fantezi, mizah, arzu kültürü ve anında tatmin
ister. Geçici olanı kalıcı olana tercih ettiğinden (bugün için) bir “yaĢa ve yaĢat” tavrıyla
yetinir. PlanlanmıĢ Ģeylerdense kendiliğinden oluĢan Ģeylerin yanında kendini daha
rahat hisseden postmodern birey geleneğe, antikalaĢmıĢ olana (genelden geçmiĢe),
egzotik olana, kutsal olana, sıra dıĢı olana ve genel ya da evrensel olana karĢı yerel
olana büyük bir merak duyar. Bu noktada türban söylemlerinde kimi zaman “baĢ
örtüsü” kavramı kullanılmaktadır. Bu durum geçmiĢe, geleneğe atıf yapan bir söylem
alanını oluĢturur. Postmodern bireyler kendi hayatlarıyla, kendi kiĢisel tatminleriyle ve
kendi tanıtımlarıyla ilgidirler (Rosenau, 2004:88).
Modernizm ve postmodernizmin beraberinde getirdiği sorunsallar ve bunun
karĢısında kadın bir tartıĢma konusu olarak karĢımıza çıkmaktadır. Özellikle türban söz
konusu olduğun da görüĢler daha da çeĢitlenmektedir. Bu konuda bazı kesimler
türbanın postmodernizmin bazı yönleriyle çatıĢtığını düĢünmekte, hatta zaman zaman
tehdit unsuru olduğunu düĢünmektedir. Bazı çevreler için ise türban özgürlük terimiyle
neredeyse eĢ değer görüldüğü için postmodernizmden bağımsız düĢünülemez. Örneğin
iki farklı türban algısına göz atacak olursak: baĢörtülü kadınlar söz konusu olduğunda
bu kadınların inançlarını modern dönemde istedikleri gibi yaĢamaları yani özgürce
davranmaları bir getiridir ama bunun karĢıt görüĢünü düĢündüğümüzde türban, Ģekil ve
benzerlik gösteren bir gruba mensubiyet içermekte ve algıda daha farklı bir önem
kazanmaktadır (ġiĢman, 2000: 135-136).
Postmodernlik tartıĢmalarında özünde kuralsızlık ve belirlenememezliğin
geçerli olduğu bu düzende, modernitenin bütün düĢünce ve değer sistemi reddedilmiĢ,
kutsal sayılan her Ģey tekrar sorgulanmıĢtır. Moderniteden postmoderniteye geçiĢle
birlikte, kimlik bağlamında ulus ve sınıf gibi bütünlükçü kavramlar terkedilmiĢ,
bunların yerini tikel kimlikler (cinsiyet, ırk, etnisite gibi) almıĢtır. ParçalanmıĢlık,
bölünmüĢlük, farklılık, çoğulculuk, çeĢitlilik ve özgünlük yüceltilen değerlerdir; kimlik
29

kavramı bu bağlamda da farklılıklar ve benzerlikler ekseninde inĢa edilen ve istenildiği
zaman da terk edilen bir yapıdadır. Postmodern kimlik inĢasının temel öğeleri imaj ve
görünüĢtür (Karaduman, 2010). Bu noktada postmodernistler kimlikler konusunda, her
türlü eĢitlik ve özgürlük mücadelesinin tamamen sona ermesi değil, yeni ve farklı
toplumsal hareketlerin üzerinde durulmasını ifade eder. Bu kimlikler toplumsal
cinsiyet, ırk ve etnik yapılardır. Bu yapılar çerçevesinde sessiz kalmıĢ azınlıkların bir
sesi olarak, kültürel, ekolojik ve feminist hareketler desteklenir. Yerel pratikler bu
çözümlemenin anahtarıdır (Denzin 1991, Mutman & Yeğenoğlu 1992, alıntılayan
Sallan &Boybeyi, 1994:315).
Kimlik tanımlaması kültürel farklılıklar temelinde belirginlesir. Kimlikler,
geleneksel toplumlarda birey dıĢı, toplum merkezli olarak belirlenir ve hemen hiç
değiĢmezken; modern toplumlarda düĢünsel ve toplumsal yapıya koĢut olarak yerelliği
aĢan toplumsal yapılara dayanmıĢtır. Postmodern durumda kimliğin aĢırı
parçalanmıĢlığı ve çeĢitliliği kadar geçiciliği de dikkat çekicidir. Kimliğin bu niteliği
bireyleri bağlayan değerler oluĢturmasına engeldir. Kadınlar modern dönemin toplum
teorisi içinde uzlaĢı, düzen, sistem ve bütünlük nosyonlarıyla belirginleĢirken,
postmodern teori, bütün bu yaklaĢımları reddederek kadınların toplumsal alanda farklı
olanın özgünlüğünü korumasına ve ifade edebilmesine ve ortamsal koĢullarının
oluĢturulmasına vurgu yapar (Akça, 2005). Bu bağlamda modernizmdeki “evrensel
ben” yerine postmodernizmin “yerel benler” kavramı ön plana çıkmaktadır (Sallan ve
Boybeyi, 1994:315).
Kimi zaman bu yaklaĢımlar farklı söylem alanlarını yaratmıĢtır. Tüm bu bakıĢ
açıları içinde kimi zaman kadınların giyim tarzı, örtünme Ģekilleri dönemin modern ya
da postmodern sınırlarını belirlemiĢtir. Kültürel kimliğin ya da kültürel benliğin bir
parçası olarak bireysel normlar Ġslami çevrenin yaĢam tarzına ve zihin çerçevesine
yakınlık gösterirken karĢı bir söylem alanı da yaratmıĢtır. Bu kültürel pratiklerin bu
kesimlere farklılık taĢıma izni vermesi aynı zamanda da bu farklılığın modern
toplumsal düzen içinde bir biçimde eklemlenmiĢ olması kadınların da modern yaĢam
içersinde farklılıklarıyla birlikte var olmaları anlamına gelmektedir. Bu durum kendini
tanımlayan çevrelerin tüm Ģekilleriyle varlıklarını olur kılmaktadır. DeğiĢik bakıĢ
açıları aynı zamanda modernleĢme; yeni bir yorum getirme, modernlikle bir arada
yaĢamanın terimlerini yeniden tanımlama ya da diğer bir söylemle “kendi
modernleĢmesini kendi yapma” gibi iĢlevleri mevcuttur. Bu Ģekilde kültürel benliğin
korunması ve bireylerin gerçeklik kazanması söz konusudur (Ġlyasoğlu, 1994: 40-41).
30

Diğer bir bakıĢ açısıyla Göle, alternatif yollar ve modernlikler üzerine
düĢünmek için önümüzü açacak birlikte yaĢama, melezleĢme ve karĢılıklı alıĢveriĢ
süreçlerine dönüĢtürme yolları mevcut mudur ve Batılı ve Ġslami benlik ve modernlik
kavramlaĢtırmaları, iffet ve gerçek, inanç ve laiklik, topluluk ve birey, tutuculuk ve
tüketimcilik arasında karĢılıklı bir değiĢim var mıdır gibi sorulara cevap aramaktadır
(Göle, 2000:156-157). Bu sorular modernitenin getirileri ve Ġslami anlayıĢın bir uzlaĢım
noktasının olup olmadığı ya da burada ortak paydanın nasıl sağlandığı noktasında önem
kazanmaktadır. Bu noktada kadının sosyal hayat içindeki sınırlarını, hareketlerini,
giyimini belirleyen temel durum dini inançları mı yoksa modern hayat koĢulları ve
getirileri ya da ikisinin birleĢimi yani Ġslami esaslara dayalı modernite fikri midir her
üç fikrinde savunanları kuĢkusuz mevcuttur. Fakat Alptekin, Ġslami esaslara dayalı
modernite fikrinde yer yer kendi içinde tutarsızlıklara rastlandığını belirtmektedir. Ona
göre sekülarizasyon dinin sosyal ve siyasal hayattaki kontrolünü kaybetmesi anlamına
gelmekte ve laiklik olgusu dikkate alınmadan moderniteye geçiĢ yapılamamaktadır
(Alptekin, 2003:382-383).
Bu dolaĢımın içersinde kadın, modernizm döneminde “toplumsal bir kategori”
olarak değerlendirilirken, postmodernizm bağlamında artık “kimlik” temelli bir
değerlendirmeyle karĢımıza çıkmaktadır. Kadın burada kendi inanç ve yaĢam tarzı
doğrultusunda bazı sosyal temsiller üstlenmektedir. Farklı algılar günlük hayatta
özellikle kız çocuklarını hayatlarını Ģekillendirmektedir. Bireylerin kadına ve kız
çocuklarının konumuna olan farklı tutumları onların geleceklerini önemli oranda
etkilemektedir. ġiman‟nın bu konudaki yorumu Ģu Ģekildedir; “Modern anlamda
Ġslamcı kadınları "öteki" olarak görmesi, bütün baĢörtülü kadınları bir küme olarak
algılamasına yol açmaktadır. Kamusal alanda yer almak isteyen baĢörtülü kadınların
algılanıĢını etkileyen en önemli hususlardan biri de Türkiye'de kamusal alanın ortak bir
yaĢam çerçevesi olarak değil de vatandaĢ olanla olmayanı ayırt eden bir filtre olarak
kabul etmesi, yani kamusal alanın hiyerarĢik bir yapıya sahip olmasıdır. Bu hiyerarĢik
yapı nedeniyle 'çağdaĢ' kadınlar kamusal alanın gerçek sahipleri “Ġslamcı” kadınlar ise
bu filtreyi delen unsurlar olarak algılanmaktadır” (ġiĢman, 2000: 135-136).
31

1.3. Değerlendirme
Örtülü kadınların toplumsal yapı içinde varoluĢları ve bunun anlamlandırılma
süreci içinde bir takım kuramlar karĢımıza çıkmaktadır. Bu açıdan bakıldığında
sembolik etkileĢimci kurama göre bir nesnenin kendinde, kiĢiye anlam ifade eden bir
özellik yoktur. Poloma burada yılan örneğine yer verir. Bazıları için yılan, iğrenç bir
sürüngen, doğabilimciler için ise doğanın hassa dengesindeki halkalardan biridir. Bir
insanın bahçesinde gördüğü zararsız bir yılanı düĢünmeksizin öldürmesi ya da doğanın
bir güzelliğinden büyülenmiĢcesine seyretmesi, o kiĢinin bu nesneye atfettiği anlama
bağlıdır. Bu anlamlar, baĢkalarıyla girilen etkileĢimden çıkarsanır. Babası doğabilimci
ve hayvanlar alemini erkenden tanımıĢ biri ile yılanla tüm ilgisi sadece YaratılıĢ
Hikayesi‟nde Adem ile Havva‟nın yılanla karĢılaĢmasını okumuĢ olmaktan gelen bir
delikanlının tepkileri çok farklı olacaktır. Bütün nesneler benzer biçimde direkt olarak
değil de, onlara yüklenen anlamlarla karĢılanırlar (Poloma, 2007:231).
Örtülü kadınların türbana yükledikleri anlam, onların kendilerinde ifade ettiği
anlam noktasında belirlenir. Türbanlı bir ailede büyüyen bir kadın için baĢörtüsü
genellik, gereklilik ve sırdanlık içerirken, ailesinde türban takan kimse olamayan biri
için türbanın ifade ettiği anlam çok baĢka olabilir. Örnekleri çeĢitlendirmek gerekirse
türbanı yakıĢtığı için takan ve ona estetik bir anlam yükleyen bir genç kızla, dinin bir
emri olduğu için kapanan orta yaĢlı bir kadının türban algılarının birbirinden farklı
olduğu söylenebilir.
Farklı bir bakıĢ açısıyla ele alacak olursak, türbanın siyasal bir sembol olarak
algılandığı bir çevrede yer alan bir birey için türban içinde bulunulan durumun bir
göstergesi, bir aidiyet anlamı ve bir simge olabilirken, yine türban takan fakat siyasi
anlamda taktığı türbana bir anlam yüklemeyen kadın için türbanın anlamı çok farklı
olabilir. Birey bu düĢünceyel aktif olarak siyasi oluĢumların içinde türbanı ile varlık
gösterebilir. Bu aktif katılım türban takan bir baĢka kadın için aĢırı ve olumsuz bir
durum olarak algılanbilirken, bir diğer türbanlı kadın için “kendini var etme, kendini
belirtme” olarak anlamlandırılabilir. Bu anlamda siyasi söylemler belirten ve siyasi bir
takım oluĢumlara katılan bir birey için Poloma‟nında belirttiği gibi anlama dayanarak
eylemde bulunulan iletiĢimsel süreç farklılaĢmaktadır (Poloma,2007:232).
Yapısal iĢlevselci kuram ele alındığında ise toplumsal sistemi oluĢturan her bir
parçanın birbiri ile ilgili olduğu ve parçaların birinde meydana gelen değiĢikliğin her bir
parçayı etkilemesi bakımında kadının örtünmesi ele alındığında geleneklerin, adetlerin,
32

örflerin varlığı toplumsal yapıyı oluĢturmakta ve kadınlarda bu toplumsal yapının bir
parçası olarak burada meydana gelen herhangi bir etki ile oluĢan değiĢikliklerin etkisi
altında kalmaktadırlar. Bu etkilerden hareketle toplumsal sistem içinde oluĢan roller
toplumu oluĢturan bireylerin davranıĢlarını etkiler ve onlara bir takım kurallar koyar. Bu
kurallar çerçevesinde oluĢan cemaat ya da cemiyet iliĢkileri kendisine böyle bir ortamda
yer bulur ve yapının devamlılığını sağlar. Kadınlar bu sistem içerisinde bu oluĢumların
bir parçası olup sistemin devamlılığını sağlarlar.
Postmodern bakıĢ açısı ile kadınların varlığı modern dönemde toplumsal
biçimde bir topluluğun parçası olarak değerlendirilirken, postmodern dönemde ise
kimlik temelli bir anlamlandırma üzerinden varlığını sürdürmüĢtür. Bu noktada
kadınların yaĢam stillerinin ve kimlik yapılarının tüketim odaklı inĢa edildiği
postmodern dönemde, kimlikler değiĢken, hemen içselleĢtirilecek ve kolayca terk
edilebilecek Ģekilde biçimlenmektedir. Postmodernitenin özü, kimlik algısında da
kendini göstermektedir (Karaduman, 2010). ParçalanmıĢlık, bölünmüĢlük, farklılığın
ve özgün olmanın yüceltildiği postmodernitede, kimlik kavramı farklılıklar ve
benzerlikler ekseninde ele alınır. Postmodern teorinin kimlik inĢasında, paradigmanın
tersine kaygan bir zemin üzerinde geliĢen toplumsal koĢullar içerisinde belirsizlik,
çeĢitlilik, heterojenlik, karmaĢıklık, görecelik ve parçalanmıĢlık kavramları hâkimdir.
Bu dönemde kimlik kavramı, toplumsal yaĢamın hızla farklılaĢması ve karmaĢıklaĢması
sonucu, çok daha kırılgan, değiĢken ve çok katmanlı bir yapıdadır (A.Tayanç, 2010).
Feminist açıdan bakıldığında ise genel anlamda geleneksel tarih, kadınların
dövüĢmediği, savaĢların olduğu fakat burada kadınların yer iĢgal etmediği, parlamento
gibi kurumların tarihidir. Ülkelerin, hükümetlerin, savaĢların anlatıldığı tarihte
kadınların olmaması aslında tarih boyunca kadınların ön planda yer almamasıyla ilgidir.
Burada olayların ortaya çıkma sebebinden çok önemli olan konu olayların sonuçlarıdır.
Bu sonuçlar ise genellikle kamusal alanın içinde somutlaĢır ve burada kadın bir özne
olarak yoktur (Çakır, 1995:223). Bu noktada ise radikal feministler cinsiyet farklarının
yapısal ve kolay kabul edilemez olduğunu ileri sürmüĢlerdir (Waters,1994:29). Ġslami
feministler ise Ġslamcı kadınların eĢitliği veya üstünlüğünü savunan bir bakıĢ açısıyla
Ġslam dininin imkânlarını harmanlamaya çalıĢmıĢlardır (Çelik, 2011).
Kadın tarihte çoğu zaman cinselliği ile anılmıĢ ve bu noktada öne plana
çıkarılmıĢtır. Beauvoir‟a göre “kadınlar, sahip oldukları iĢle, iktisadi ve toplumsal
33

özerklik sahibi kadınların sayısı gittikçe artmaktadır. Kadının elde edebileceği olanaklar
ve geleceği konusunda kafa yorarken üzerinde durulan konular tamda bu nokta önem
kazanmıĢtır. Kadın haklarının karĢısında olup geliĢtirilmesine karĢı olanlar bugünkü
bağımsız kadının yer yüzünde önemli hiçbir Ģey baĢaramayacağını ayrıca kadının iç
dünyasında da bir denge kuramadığını ileri sürmüĢlerdir (Beauvoir, 1993:115).
Yapılan çalıĢmada kadının örtünmesi açıklanırken feminist bir yaklaĢım
sergilenmiĢtir. Diğer bir deyiĢle radikal feminizm bağlamında kadın ve örtünme ve
türban kavramları değerlendirilmiĢtir. Radikal feminizm açısından bakıldığında kadınerkek
mücedelesinin temelinde aile kurumu yatmaktadır. Bu bağlamda kadınlar hizmet
etme rolünü kabul etmeye Ģartlandırılan erkek egemen bir ideolojinin baskısıyla birlikte
varlıklarını sürdürmüĢlerdir. Diğer bir nokta ise kadın ve erkek arasındaki biyolojik
farklılıklarla ĢekillenmiĢtir. Kadınlar annelik ve doğum rolleri ile yani geleneksel
rollerle sınırlandırılmıĢlardır (Ġmançer,2002). Günümüzde savunulan kadının
özgürleĢmesi, kadının kamusal alanda daha çok var olması, kadının kendini olduğu gibi
kabul ettirme çabası ve yine kadının eĢitlik mücadelesinin gün geçtikçe artması bu
açıdan yadsınamaz bir gerçekliktir. Teoriler bağlamında kadının varlığı
değerlendirildiğinde kadın tam olarak bir özne olarak değil, nesne olarak algılanmakta
ve bu bağlamda ele alınmaktadır. Tam da bu noktada feminist kuram, kadının
özgürleĢmesini kendi özgürlüğü ve kararlarını veren bir birey olması için ataerkillikle
mücadele etmesini savunmaktadır.
34

ĠKĠNCĠ BÖLÜM
TÜRK TOPLUMUNDA KADIN, DĠN VE ÖRTÜNME
Örtünme pratiği temelde aynı gibi görünsede, tarih boyunca farklı sebeplerle ve
farklı Ģekillerle kullanılmakta ve günümüzde de kullanılmaya devam etmektedir.
Anlamı ve niteliği zaman zaman değiĢiklik göstermektedir. Kaldı ki tek bir kültürde
dahi kadınlar farklı Ģekillerde giyinmekte ve kapanabilmektedirler. Eski dönemlerden bu
yana kadının örtünmesi ve baĢının bağlanması bu durumun gelenek arası varoluĢunun
bir göstergesidir (Gerçek, 2008: 42-43).
Kadın zaman içerisinde farklı durum ve koĢullarda çeĢitli Ģekillerde tarih
sahnesinde yer almıĢtır. Ġslam dininin kabul edilmesinden önceki göçebelik devresinde
kadın ve erkek rollerinin birbirine yakın bir Ģekilde toplumsal hayatta yer aldığı
söylenebilir. Çünkü devrin kadın tipi, erkek gibi ata binmekte, ok atmakta, kılıç
kullanmakta ve hatta düĢmanlarla savaĢmakta ve toplumsal hayatın içinde yer
almaktaydı. Fakat yerleĢik hayata geçilmesiyle ve Ġslam dininin kabul edilmesiyle
birlikte toplumsal hayatta kadının rolünde bir takım değiĢimler meydana gelmiĢtir. Bu
açıdan bakıldığında gereksinimlerin giderek artması, ihtiyaçların çoğalmasıyla ve yaĢam
alanlarının farklılaĢmasıyla birlikte insanlar avcılık ve toplayıcılıktan tarım ve
hayvancılığa yönelmiĢlerdir (Doğramacı, 1992:3).
Zamanla insanların göçebe yaĢamı bırakıp ve yerleĢik bir yaĢam tarzını
benimsemeleri ortaya yeni fikirleri de çıkarmıĢtır. Bunlardan ilki insanların
topraklarının çevresini bir çitle çevirip çiftçiliğe baĢladıklarında mülkiyet fikri adı
altında kendiliğinden ortaya çıkmıĢtır. Ġnsan artık “bu toprak parçası benimdir” fikrini
benimsemeye baĢlamıĢ ve haklarını korumak adına bir takım kurumlara gerek duymaya
baĢlamıĢtır. OluĢturulan mevcut kurumlar ve ortak düĢmanlara karĢı birleĢilmesi
sonucu devlet kavramı ortaya çıkmıĢtır. Yine bu dönemlerde ortaya çıkan mülkiyet
kavramı beraberinde miras kavramını da getirmiĢtir. Bu noktada çocuklar (yani
kalıtçılar) doğurabilen kadın büyük ölçüde saygınlık kazanmaktadır. Kadının yeri
böylesi bir toplumda sadece ev ya da sadece tarla iĢi ile sınırlı değildir, kadın hem evde
hem tarlada çalıĢmaktadır. Erkekler ise daha çok kuvvete dayanan iĢlerde kendini
göstermektedirler. Bunun yanı sıra kadın evde ve tarlada çalıĢmasını yanı sıra çanak
çömlek yapımı, halı ve örtüler dokuması vb. Ģekillerde sosyal hayatın içinde farklı
Ģekillerde de yer almaktadır. Kadının bu dönemdeki en önemli rolü çocuklar doğurarak
35

verimli olması ve yaĢamın yeniden üretilmesine katkısı bulunması yönünde
gerçekleĢmektedir (Arat, 1986:21).
2.1. Eski Türklerde Kadın
Eski dönemlerde, ilkel kabilelerde kadın kimi zaman ortak bir mal olarak
görülmüĢtür. Bütün kabile bu görüĢe sahip olmakla beraber dünyaya gelen çocukların
babası bilinmediğinden çocuklar ananın sayılmaktaydı. Eski Türklerde ise çocuğun soy
olarak babaya, sahiplik bakımından ise anaya bağlı olduğu bilinmektedir. Bu yönteme
toplumbilimde matriarcat denir. Bu kuralın etkili olduğu yerlerde ananın etkisi pek
fazla olmamaktadır. Yine bu yöntem FuĢi zamanına kadar Çin‟de, Hindistan‟da,
Andaman adalarında ve yakın zamanlara kadar Küçük Rusya topluluklarında,
Kaledonya adasında da görülmektedir. Genellikle çok kocalılığın bulunduğu yerlerde
matriarcat yöntemi bulunmaktadır. Çok kocalılık kuralı karanlık çağlarda Arabistan‟da,
Amerika‟da, Hindistan‟da, Serendip adasında, Tibet‟te var olmaktaydı. Buna göre
büyük kardeĢ bütün kardeĢleri adına evlenmekte ve ortak eĢi seçmektedir. Ve yasa
gereği bu eĢlerden her biri bir gereksinimi karĢılamaktadır. Bu yöntemin uygulandığı
ülkelerde babanın soyu akla bile gelmemiĢ daha çok ana üzerinden bağlılıklar göz
önünde bulundurulmuĢtur (Nuri, 1993:3-4).
Genel anlamda yukarıda değerlendirdiğimiz gibi eski Türklerde çocuk soy
olarak babaya, sahiplik bakımında anaya bağlı olduğu bilinmektedir. Bu bağlılıkta
kadın, nesilleri devam ettirici olarak ve toplumsal hayatın içinde var oluĢ Ģekliyle
önemli bir yerdeydi. Orta Asya‟da Hun hakimiyetinin süregeldiği devirlerde, Hun
devletini, baĢkan (hakan) ile karısı (hatun) birlikte temsil etmiĢlerdir. Hun kadınları,
erkeklerin yanın da dövüĢebilmek için eğitim görürler ve yine aynı Ģekilde tepeden
tırnağa silahlandırılırlardı. Sadece hunlarda değil Hunlardan sonrada Türk kadınını
Asya‟nın çeĢitli yerlerinde kurulmuĢ olan Türk derebeyliklerinde görmek mümkündür.
Aynı Ģekilde VIII. Yüzyıl Orhun kitabelerinde Türk kadınından saygı ile bahsedilmekte
ve Oğuz prenseslerinin sosyal ve siyasi alandaki çalıĢmalarına da değinilmektedir. Eski
dönemlerde olduğu gibi bir ailede kız evladın dünyaya gelmesi mutsuz bir olay olarak
algılanmazdı. Bunun tam tersine bazı kadınlar kız evlat sahibi olabilmek için Tanrı‟ya
yalvarmalarını Oğuz prenslerinden dilerlerdi. Üstelik Orhun kitabelerinde Ģu iki
cümleyi daima beraber görürüz:”Devleti idare eden Han” ve “Devleti bilen Hatun.”
Geleneklere göre sadece “Han emreder” sözleri ile baĢlayan bir emirname çıkarılırsa
36

geçerli sayılmaz, ancak “Han ve Hatun emreder” Ģeklinde baĢlarsa geçerli olur”
(Doğramacı, 1992:3).
Arapların etkisi altına girildiğinde ise, Türk kadınlarının toplum içindeki yeri
değiĢmeye baĢlamıĢtır. Müslümanlık ilk kez VII. Yüzyılda Arap ülkelerinde ortaya
çıkmıĢtır. Fakat kuĢkusuz bu ülkedeki kadınların içine bulunduğu durum Orta Asya
Türk kadınlarınınkinden çok farklıdır. Ġslam dini toplumun diğer yarısı oluĢturan
kadınları yok saymamıĢtır, aksine Ġslam dininin amacı yüksek bir ahlak ve gerçek bir
adalet getirmektir. Tam bu noktada kadınların bir sürüden farksız görüldüğü, bir
erkeğin istediği sayıda kadınla evlendiği, kız çocuklarının diri diri toprağa gömüldüğü
arap yarımadasında Ġslamiyet bir çok anlamda değiĢim ve yeniliklere zemin
hazırlamıĢtır. Ġslam dini evliliği ortaya atar, eĢ sayısına bir sınır koyar ve boĢanma
durumunda erkeğe nafaka ödemesi gibi bir Ģart getirir. Bu açıdan Ġslam dini kadınların
hayatını etkilediği kadar, modern dünya içinde büyük önem taĢımaktadır. Bu önem
kadınlar açısından değerlendirilecek olursa onlara bazı ekonomik haklar tanıyarak,
onları kocalarının hükümdarlığından kurtaran ilk sistem olması bakımından önemlidir
(Doğramacı, 1992:4).
Kadınların sosyal yaĢamda, gerek kültürel gerek hukuksal olarak geçirdiği
değiĢimler yadsınamaz bir gerçekliliktir. Toplum içinde var olan bir bireyin, içinde
yaĢadığı toplumsal koĢulları anlamlandırabilmek için, her Ģeyden önce ortak sözcük
dağarcığını anlamasını mümkün kılacak dili ve tarihi anlaması gerekir. Varolan
koĢulların eski dönemlerden bu yana ne Ģekillerde ve nasıl değiĢime uğradığı ve
günümüz koĢulları ile kıyası gelinen noktanın kavranması bakımından büyük önem
teĢkil etmektedir (Kırık,2007:38-39).
2.2. Osmanlı Devleti Döneminde Kadın
Ġslam Osmanlı devletinde toplum düzenini temel bir Ģekilde anlamlandırma ve
aynı zamanda bir yorumlama biçimi olmuĢtur. Bu çerçevede Osmanlıdaki her
Müslüman birey hayata bu bakıĢ açısıyla yönelirdi. Ġslam dininden etkilenen
kimlikleriyle Osmanlılar dünyaya egemen bir bakıĢla yöneliyorlardı. Bunun sebebi ise
inanılan kutsal kitabın yani Kur‟an-ı Kerim‟in inananların üstün olduğunu
vurgulamasıydı. Aynı Ģekilde “cihan hakimiyeti” söylemi de bunu doğrular nitelik
taĢımaktadır. Bu telakkiyle birlikte Osmanlı, dünyaya düzen vermeye ve adalet
dağıtmaya devam ettikçe bu inancını sürdürmeye devam etmiĢtir. Ancak Osmanlı
devletinin cihan hakimiyeti çözülmeye ve baĢarılarının ortadan kalkmaya baĢlamasıyla
37

irlikte durum değiĢmeye baĢladı (Yıldırım, 1999:109). BaĢarıların ortadan kalkması
aynı zamanda yönetici kadronun yönlerini batıya çevirmelerine yok açmıĢtır (AltıntaĢ,
2005:13).
BaĢarıları sona eren Osmanlı imparatorluğu XVII. Yüzyıla kadar Avrupa
karĢısında baĢarılar kazanmasına rağmen bu dönemden sonra yenilgiler almaya
baĢlamıĢtır. Sosyal alanın yanı sıra bu baĢarısızlıkların kabul edilmesi askeri
yenilgilerden sonra olmuĢtur. Yapılan anlaĢmalarla birlikte ( Karlofça ve Pasarofça
antlaĢmaları) Osmanlı toprak kaybetmeye baĢlamıĢ ve bu durum yöneticileri de
telaĢlandırmıĢtır. Osmanlı idarecileri bu durum için çareler aramıĢ ve bunun sonucunda
yenileĢme hareketlerinin öncelikli olarak askeri alanda gerçekleĢmesi gerektiğini
vurgulamıĢlardır. Ancak askeri alanda da yenilikler yapılması sonucu bunu yeterli
olmadığı görülmüĢ ve sosyal ve siyasi hayatta da yeniliklere gidilmiĢtir (Kurnaz,
1997:15).
Yapılan yeniliklerin baĢında Sultan Abdülmecid devrinde Sadrazam Mustafa
ReĢit PaĢa tarafından hazırlanıp 3 Kasım 1839‟da Gülhane meydanından okunmak
suretiyle ilân edilen Tanzimat Fermanı gelmektedir. Tanzimat fikrinin Osmanlıya
yerleĢmeye baĢlamasıyla birlikte bir takım algısal değiĢimlerde meydana gelmiĢtir.
BaĢlangıçta batının teknolojik ve askeri bir örnek olarak seçilmesine rağmen, gerçekte
teknoloji ve askeri araç ve yöntemlerin yer aldığı bir “anlamlar dünyası bağlamı” var
olmuĢtur. KuĢkusuz Osmanlının tüm bu askeri ve teknolojik geliĢmeleri bu anlamlar
dünyasından kopararak alması mümkün olmamıĢtır. Model alınan her araç ve yöntem
batının bilgi sistemiyle üretilmiĢ ve bu araç ve yöntemler alınırken söz konusu bilgi
sürecinin etkisiyle yeni bir bilinç algısına girilmiĢtir. Örneğin; askeri alanda yapılan
yenilikler beraberinde kukusuz çeĢitli düĢünce kalıplarını ve davranıĢ Ģekillerini
beraberinde getirmiĢtir (Yıldırım, 1995:118).
Tanzimat dönemiyle birlikte yapılan reformlar ilk askeri okulların açılmasıyla
orduda baĢlamıĢ (Karpat,1996:32), fakat meydana gelen yenilikler kendini sadece
askeri alanda değil, her alanda hissettirmiĢ ve yeni düzenlemelere sahne olmuĢtur.
Yapılan yeni düzenlemelerde dönemin güçlü devletlerinden Fransa‟nın etkisinin
olduğu ve bir çok alanda Fransız kanunlarından faydalanıldığı görülür. Bunun en büyük
örneği Fransız ihtilalinde olduğu gibi Tanzimat fermanında da insanların kanun önünde
eĢit kabul edilmesidir (Kurnaz, 1997:15). Genel anlamda “Tanzimat askeri ve teknik
olarak baĢlayan batılılaĢmanın siyasi-hukuki bir Ģekil alması” demektir (Sertoğlu,
38

1973:47). Bir baĢka deyiĢle “Tanzimat askeri ve teknik olarak baĢlayan batılılaĢmanın
siyasi-hukuki bir Ģekil alması demektir” (Ülken, 1994:36).
Tanzimat ile birlikte meydana gelen değiĢimler sadece Müslüman halk üzerinde
farklı etkiler yaratmamıĢ aynı zamanda da azınlıklarında iĢine yaramıĢtır. Tanzimat
fermanının ilan edilmesiyle birlikte azınlıklar toplumda ayrıcalıklı bir yere gelmiĢler ve
yine bu fermandan faydalanarak ekonomik alanda da kuvvetlenmiĢlerdir. Yabancı
sermayenin memlekete serbestçe girmesi ve onları koruması azınlıkların ticarette
güçlenmelerine sebep olmuĢtur. Bu durum Tanzimat‟tan sonra Türk endüstrisinin bir
çok dalının yıkılması ve ticaretin kısmen azınlıkların eline geçmesi gibi Türk halkının
aleyhine sonuçlar doğurmuĢtur (Ülken, 1994:37). Tanzimatla birlikte azınlıklara geniĢ
hakların verilmesi bir bakıma Osmanlının batı karĢısında düĢtüğü aciziyeti
göstermektedir (Mardin, 1993:15). Tanzimat Osmanlı halkının ekonomik durumunun
yanı sıra sosyal hayatı da etkilemiĢtir. Sosyal hayat ve gündelik iliĢkiler, alıĢkanlıklar,
adab-ı muaĢeret değiĢirken bu değiĢimin içinde kadınların durumu da sabit kalmamıĢtır.
Kadınların değiĢmesine yönelik ilk görüĢler Tanzimatla birlikte ortaya çıkmaya
baĢlamıĢtır (Karabıyık-Barbarosoğlu, 2006:32-33). Aynı zamanda Tanzimat döneminde
Batı‟nın etkisiyle cariyeliğin kaldırılması da emredilmiĢtir (Kurnaz, 1997:57).
Tanzimatla birlikte kadınların değiĢmesine yönelik ortaya çıkan yeni fikirlerle
birlikte geleneksel giyimin (örtünme) 19. yüzyıldan önce sorun olmamasına karĢın bu
konunun Tanzimat‟tan itibaren bir sorun olarak tartıĢılmaya baĢlandığını görüyoruz.
Bunun sebebinin batının tuttuğu aynaya bakılmaya baĢlanmıĢ olmasıyla paralel olduğu
söylenebilir (Yılmaz, 2008:291). Bunun yanı sıra klasik Ġslam toplumları için toplumsal
ayrım konusu kadın-erkek ayrımıyla Müslüman ve Müslüman olmayanlar
konusundadır. Bu durumda da belirleyici etken giyim Ģekil ve tarzları olmaktadır
(Goodman, 2006:102).
Tanzimat döneminde kıyafet konusunda devlet tarafından yapılan yenilik
1829‟da olmuĢtur. Buna duruma göre sarık ve cübbenin giyimi yasaklanmıĢtır. Bu
durum kiĢinin dinini, sosyal statüsünün bir simgesi olan baĢlığın değiĢmesi anlamına
gelmektedir ve bu değiĢim hiç kuĢkusuz biraz sancılı olmuĢtur. Bu dönemde yapılan bir
diğer değiĢimde Müslümanlar ve gayrimüslimler arasındaki giyim ayrımın ortadan
kalkmasıdır. Bu durum “tebaanın eĢitliği” ilkesinin yerleĢmesinde etkili olmuĢtur. Fakat
göz ardı edilemez bir gerçekte o dönemde modernleĢme yolunda ele alınan konunun
kadın olduğudur. Bu dönemde kadınlarla ilgili tartıĢılan konuların baĢında kadınların
39

eğitimi, kadın hakları, kadın-erkek eĢitliği, tek eĢlilik, kadının çalıĢması, peçe ve
çarĢafın kaldırılmasıdır(Yılmaz, 2008:289-290). Örneğin, Lale devrinde III. Ahmed,
müslüman kadınların hristiyanlara özenerek açık ve süslü elbiselerle dolaĢmalarını
yasaklamıĢtır. III. Mustafa‟da hanımların emirlere uymadığını belirterek, koyu renk
çarĢaflarla gezmelerini emretmiĢtir (Kurnaz, 1997:56-57).
Tanzimat dönemiyle birlikte Osmanlıda modernleĢme çabaları baĢ göstermiĢtir.
ModernleĢme çabaları ve batının örnek alınması gibi durumlar tartıĢılmaya
baĢlanmasıyla birlikte bu dönemdeki düĢünceler daha çok yapılan bu yeniliklerin
Ġslam‟a uygun olup olmadığı, hangi durumlarda ters düĢebileceği Ģeklinde ortaya
çıkmaktadır. Yine aynı Ģekilde ortaya çıkan doğu-batı farklılığı maddi ve manevi tanım
ayrıĢmasına neden olmuĢtur. Aslında bu noktada ortaya çıkan en önemli soru doğu ve
batı arasında ortak bir nokta olup olmayacağı yönündedir. Bu düĢünce yapısına o
dönemin geleceğe yönelik düĢünce üreten tüm eğilimlerinde görmek mümkündür. Bir
bakıma Tanzimat ve meĢrutiyet dönemlerinin baĢlıca tartıĢma konusu olagelmiĢtir.
Göle‟ye göre “batı uygarlığının evrenselliğine dikkat çekenler, özellikle edebiyat
yapıtlarında, görücü usulü evlilik yapısını çok karılığı, cinsiyet ayrımını eleĢtirmekte;
kadınların eğitim özgürlüğünü ve romantik aĢkı savunmaktadırlar. Batı'dan esinlenen
bu reformların sonuçlarını hakim kültürel kimliğe yönelik bir tehdit olarak algılayanlar
ise kadının konumunu muhafaza etmek gerekliliği üzerinde durmaktadırlar” (Göle,
1991: 50).
Tanzimat dönemi fazla ve hızlı modernleĢmiĢ olmasının yanı sıra batılılara
yaranamamıĢ ve 1856 yılında ıslahat fermanı yayınlanmıĢtır. Tanzimat döneminin
Müslümanlara yansıması ise farklı Ģekillerde olmuĢtur. Bazı Müslüman çevreler batının
model alınmasının bazı dini ritüelleri kaybettirdiği düĢüncesine kapılmıĢtır. Bu
düĢüncenin temelinde devletin; halkına, örf ve adetlerine, inançlarına yabancılaĢmaya
baĢladığı fikri yatmaktadır (Bolay, 1999:40).
Mevcut fikrin oluĢmasında halkın giyimi konusunda sınırların mevcut
olmayıĢıdır. Çünkü genel anlamda Türk kadınları erkeklerin giysisine benzer giysiler
giymiĢler, çeĢitli baĢ örtüleri kullanmıĢlar ve sosyal hayatın içinde yer almıĢlardır.
Göçebe kültürün ardından tarımsal ekonomiye dayalı Osmanlı beyliğinin devlete
dönüĢtüğü 16. yüzyıl ve sonrasında kadınlar bizansın da etkisiyle harem kültürüyle
tanıĢmıĢ ve bu dönemden sonra seyyahların anlatımlarına dayanarak Ġstanbul üst düzey
kadınlarının yüzlerini kapatmaları dahil olmak üzere kapalı giysileri tercih ettiklerinden
40

söz edilebilir. 17.yüzyıldan itibaren batıyla kurulan ticari iliĢkilerin oluĢması ve bu
durumun azınlık nüfusunun oluĢturduğu iç dinamiklerle buluĢmasıyla birlikte kadın
beklenti ve tercihleri, o güne kadar süregelen mevcut yaĢam tarzından farklı bir yaĢam
tarzını doğurmuĢtur. Bunun yanı sıra Lâle Devri gibi farklı bir yaĢam tarzını getiren bir
dönemin yaĢandığı da unutulmamalıdır. 18. yüzyıla geldiğimizde Avrupa‟yla iliĢkilerin
sıklaĢtığı, hürriyet, eĢitlik, milli özgürlük gibi kavramların alındığı bir yüzyıl olduğunu
görmekteyiz (Yılmaz, 2008:289). 19. Yüzyılda ise Osmanlı Devleti de siyasal, sosyal,
ekonomik, eğitim, hukuk ve düĢünsel alanda ortaya çıkan değiĢimlerle yapısal bir
dönüĢüm geçirmiĢ; bundan Osmanlı kadını da etkilenmiĢtir. Geleneksel temeller
üzerine kurulu Osmanlı Devleti‟nin modernleĢmesinde öncülük edecek yapısal
değiĢimler, özellikle II. MeĢrutiyet döneminde gündeme getirilmiĢ; Osmanlı siyasal
yapısı farklılaĢma, merkezileĢme, laikleĢme, özgürleĢme sürecine girmiĢtir. Bu
belirleyiciği kadının konumunda da gözlemek mümkündür (Çakır, 2011:59).
Tanzimat sonrası (meĢrutiyet döneminde) bu dönemde yapılan tartıĢmalara
kadının örtünmesi eklenmiĢtir. Osmanlı, batı ile karĢılaĢması sonucu ortaya çıkan geri
kalıĢ sorununa çözüm aramıĢ ve bu bakımdan çeĢitli düĢünce Ģekilleri ortaya çıkmıĢtır.
Bunları Ģu Ģekilde belirtebiliriz,
Batıcılar; geleneksel giyimi Osmanlının o döneminde istenen ilerlemenin
ve geliĢmenin bir engeli olarak değerlendirmiĢlerdir.
Ilımlı batıcılar; giyimin bir noktadan sonra düzeltilmesi gerektiğinde
hem fikir olmuĢlar ve Kur‟an metinlerini yorumlama yoluna gitmiĢlerdir.
Ġslamcılar; geleneksel giyim konusunda örtünmeyi namusun
korunmasında bir zırh olarak görmüĢler, ahlak ve fitne karĢıtlığında bir
söylem belirtmiĢlerdir.
Ilımlı Ġslamcılar; geleneksel giyimi en az Ġslamcılar kadar savunmuĢlar
fakat söylemlerindeki Kur‟an Ġslam‟ı vurgusu ile ılımlı batıcılara yakın
bir duruĢ sergiledikleri görüĢmüĢtür.
Türkçüler; farklı bir Ģekilde demokrasi, eĢitlik, kadının özgürlüğü gibi
kavramların aslında batıdan önce Türklerde yaĢandığına vurgu
yapmıĢlar, Ġslam öncesi Türk geleneklerine atıfta bulunarak kadının
erkeğe eĢit ve toplumdaki yerinin saygın olduğuna yönelik bir söylem
41

geliĢtirmiĢler ve örtünmeye gerek olmadığını belirtmiĢlerdir (Yılmaz,
2008:290).
2.3. Cumhuriyet ve Kadın
Cumhuriyetin sağladığı faydalar ve getirdiği yenilikler hiç kuĢkusuz kadınlar
açısından Türkiye‟de yaĢanan en önemli geliĢmelerdir. Fakat burada bir modernizm
sorunuyla karĢı karĢıya olan bir ülke söz konusuyken kuĢkusuz kadınların değiĢimi
biraz sancılı olmuĢtur. Cumhuriyetin ilan edilmesiyle birlikte yetiĢtirdiği çağdaĢ kızlar
yavaĢ yavaĢ kamusal alanda yerlerini almıĢlardı. Böylelikle II. MeĢrutiyetin tesettüre
uygun kıyafet düĢüncesi netliğe ulaĢmıĢ hatta hem tesettüre yakın hem de çarĢafın
dıĢında bir kıyafet bulma arayıĢı sonlanmıĢtır. Çünkü artık yeni rejimin kızları baĢları
açık bir Ģekilde yola devam etmiĢlerdi. Tarihsel olarak incelediğimizde bir bakıma yeni
inĢa edilen hayatta her mesleği ilk icra eden ve ilk baĢarılı kadınlar olarak faklı
kimlikler hiç çıkmayan bir üniforma olarak kadınların hayatlarına girmiĢtir. 1923‟ten
1940‟lara kadar “öncü kadın” kimliği ile bütünleĢmiĢ kadınlar 1950‟lerde çok partili
hayata geçiĢle birlikte öncü kadın kimliği yavaĢ yavaĢ silinmeye baĢlar. Artık “ideal
salon kadınları” söylemi gündeme gelmektedir. Fakat buna rağmen cumhuriyet
döneminde halk kesiminin tahsil hayatıyla barıĢması 1968‟lerden sonraya rastlar.
Osmanlı bakiyesi öğretmenlerin dıĢında daha muhafazakar kesimlerin resmi eğitimle
barıĢması aĢamalı bir yapı gösterir (Karabıyık-Barbarosoğlu, 2006:40-41).
safha.
1- ġehirli muhafazakar ailelerin, kızlarını en fazla kız lisesine kadar okuttukları
2-Yüksek öğrenimdeki kızların baĢı açık olarak baĢladıkları fakülteleri baĢı
kapalı olarak bitirmeleri. Ve edindikleri birikimi genç kuĢaklara aktarmak üzere Kur'an
kurslarında, dernek ve vakıflarda çalıĢmaları.
3- Ġmam Hatip Liselerinin kız bölümlerinin açılmasından itibaren, üniversitelere
devam eden tesettürlü öğrencilerin sayısındaki artıĢ.
4-1983 yılından itibaren (YÖK'ün) devletin baĢörtüsüne geçit tanımayan
tavrının yurt dıĢı imkânlarıyla aĢılmaya çalıĢılması (Karabıyık-Barbarosoğlu, 2006:40-
41).
Bu dönemlerdeki muhafazakar yapının yanı sıra Avrupa‟da bu hem siyasal hem
ekonomik dönüĢümden faydalanarak kendi çıkarlarını düĢünmeye baĢlamıĢtır. Bunun
42

ilk örnekleri kendini Ģapkada göstermiĢtir. ġapka kanunu çıkmadan iki ay önce Ġstanbul
limanına Ģapka dolu bir geminin demir atması ve kanunun çıkmasıyla yükünü
boĢaltması yine aynı Ģekilde Avrupa‟dan Türkiye‟ye Ģapka seferlerinin düzenlenip
Türkiye‟de Ģapka fabrikalarının açılması, bir Ģapkayı alabilmek için bir devlet
memurunun bir yıllık vadeli olarak borçlanması Ģapkanın ekonomik çıkar boyutunun da
olduğunu gösteren bir durumdur (Yılmaz, 2008:291-292).
Cumhuriyetle birlikte Türkiye artık yeni bir çizgide ilerlemeye ve geliĢmeye
baĢlamıĢtır. Bu yenilik ekonomide kendini sanayileĢme süreci olarak göstermiĢ ve
bunun yansımaları aile yapısını da etkilemiĢtir. Türkiye‟de aile yapısı geniĢ aile özelliği
gösteriyordu. GeliĢen bu yeni süreç aile yapısını etkilemiĢ ve çekirdek aileye dönüĢüm
baĢlamıĢtır. Bunun sebebi olarak sanayileĢme sürecinin beraberinde getirdiği kente
göçün sebep olduğu söylenebilir. Bu süreçle birlikte geniĢ aileler kente göç etmeye
baĢlamıĢ ve kentin yaĢam tarzına ayak uydurmuĢlar ve böylelikle aile yapısı artık
çekirdek aileye dönüĢmeye baĢlamıĢtır. Bununla birlikte kadının rolü değiĢmiĢ kırsal
kesimde daha çok tarım iĢçisi olarak çalıĢan kadın, kentlerde artık ev dıĢında ücretli
olarak ekonomik hayatın içinde yer almaya baĢlamıĢtır. Bu durumun bir diğer
yansıması da kadına ev ve çocuk sorumluluğunun yanı sıra artı bir yük daha getirmiĢ
olmasıdır (Doğramacı, 1993:4).
Cumhuriyet ve sonrasında kadın artık sadece evde oturan ve çocuklarını
büyüten bir anne değil, aynı zamanda çalıĢma hayatının da içinde yer alması gereken
bir öğe olarak benimsenmiĢtir. Bu durum ilk zamanlar kuĢkusuz kabul edilmesi kolay
olan bir durum değildir. Eğitim, ekonomik kalkınma ve demokrasi gibi tanımlanmıĢ
değiĢkenlerin içerisine kadının da dahil olmasıyla sosyal hayat farklılaĢmıĢ, bu durum
zaman ve mekanda da bir takım izler bırakmıĢtır. Bu durum incelenirken modernleĢme
sistematiğinin de incelenmesi ve anlamlandırılması gerekmektedir. Bu durumda yapısı
gereği bir takım zorluklar içermektedir. Çünkü modernizim tek bir yapı ya da tek bir
kurumun varlığıyla değerlendirilemez. Göle‟nin de vurguladığı gibi “eğitim ve
kentleĢme, ekonomik kalkınma ve demokrasi gibi evrensel olarak tanımlanmıĢ
değiĢkenlerin ve bu değiĢkenler arasındaki nedensel sonuçların zaman ve mekândan
bütünüyle bağımsız olarak modernleĢmeyi yarattığı kabul edilir”
(Göle, 2000: 113).l
Varolan tüm bu geliĢmelerin beraberinde getirdiği rollerin içinde kadının
geleneksel giyimi 1956‟dan itibaren tartıĢılmaya baĢlanmıĢtır. Bu tartıĢma artık yön
43

değiĢtirip baĢ örtüsü üzerinden yapılmaya baĢlanmıĢ ve 50-60 yılları arasında ülkedeki
serbest ortamın ortadan kalkmasıyla birlikte, tek partili dönemde olduğu gibi bir baskı
ortamı ortaya çıkmıĢtır. Bu dönemde de değiĢik yayın organlarında örtünme konusu,
farklı bakıĢ açılarıyla tartıĢılan bir konu olmuĢtur. Tanzimat ile birlikte erkek bedeni
tartıĢma konusu olurken, cumhuriyetin ikinci dönemi kadın bedenini tartıĢma konusu
yapmıĢtır. Bu anlamda cumhuriyet dönemi sadece kadınlar açısından değil erkekler
açısından da farklı geliĢmelere sahne olmuĢ ve bu geliĢimler idari yaptırımlarla
gerçekleĢtirilmiĢ ve bu yaptırımlara karĢı gelenler cezalandırılmıĢtır. Devlet memurları
bir bakıma Anadolu‟nun kasabalarına kadar modern yaĢam tarzını götürmeleri görevini
üstlenmiĢlerdir. Fakat bin yıllık bir Ġslam geleneğine sahip olan bir toplum modern
olarak nitelendirilen hayata geçiĢte bazı zorluklarla karĢılaĢmıĢlardır (Yılmaz,
2008:291-292).
Cumhuriyetin getirdiği yeniliklerle birlikte uyum süreci içinde her ne kadar
zorluklarla karĢılaĢılsa da kadınların bu döneme adapte olmaları için büyük çaba
harcanmıĢtır. Yetenekli kadınlar yurt dıĢına gönderilmiĢ ve eğitimlerine orada devam
etmiĢlerdir. Atatürk döneminde kabul edilen felsefe erkekler kadar toplumun diğer
yarısını oluĢturan kadınların da eğitilmesi ve kamusal alanda bir an önce yer almaları
yönündedir. Bu dönem felsefesi toplumun ilerlemesi yönünde bir koĢul olarak
karĢımıza çıkmaktadır. Çünkü bir toplumun ilerleyebilmesinin, toplumu oluĢturan
sadece bir kesimin eğitilmesi diğerinin ise eğitimsiz kalmasıyla mümkün
olamayacağının farkına varılmıĢtır. Bu bilinçle kızların eğitimine önem verilmiĢtir.
Nitekim yapılan istatistiklere göre de cumhuriyet döneminden itibaren bir artıĢın
olduğu görülür. Okur-yazarlık oranlarına, ilköğretim, ortaokul ve liselerdeki oranlara
bakıldığında hiç kuĢkusuz erkekler eğitim açısından kızların önündedir.
Cumhuriyet sadece kadınları eğitimi teĢvik etmekle kalmamıĢ aynı zamanda
bunun için gerekli koĢulları da oluĢturma çabasını da içinde barındırmıĢtır. Cumhuriyet
sadece bir devlet projesi niteliği göstermemiĢ, aynı zamanda bir sosyal proje olarak da
varlığını devam ettirmiĢtir. Bu çerçevede bu projeye dahil edilen kadınlar erkeklerden
bir fark gözetmeksizin eğitime dahil edilmeye çalıĢılmıĢtır. Bunun için bir çıkarılan
kanunlardan kadınlar soyutlanmamıĢ, onlarında faydası göz edilmiĢtir. Getirilen haklar
sadece teorikte kalmamıĢ aynı zamanda da pratik hayatta bunların uygulaması
yapılmıĢtır. Fakat daha sonrasında bu tip geliĢmelere az rastlanmıĢtır. Cumhuriyetin ilk
44

yıllarından bu yana yaĢanan geliĢmelere bir göz attığımızda bir hayli yol alındığı açıkça
görülmüĢtür.
Bunun yanı sıra kadının görev ve sorumlulukları artmıĢ ve bu artıĢ sonucunda
Cumhuriyetten günümüze kadar kadının toplumsal statüsü istenilen düzeye
ulaĢmamıĢtır. Kadının görev ve sorumluluklarındaki bu artıĢ her Ģeyden önce bazı
değiĢimlerin yaĢandığı Türkiye‟de kadınlar üzerinde farklı etkiler yaratmıĢ ve
kadınların hepsi bu etkilerden aynı derecede faydalanamamıĢlardır. Eğitim görme
Ģansına genellikle kent kadını daha fazla sahip olurken, kırsal kesimde yaĢayan
kadınlar bu imkanlardan daha az faydalanabilmiĢlerdir. Hatta bazıları okuma-yazma
öğrenebilmiĢ, bazıları için bu bile söz konusu olmamıĢtır. Okuma- yazma öğrenenler
ise bu durumdan çok fazla faydalanamamıĢ, hatta kadınların büyük bir kısmı kısa
sürede okuma-yazmayı unutmuĢlardır. Eğitimine devam eden kırsal kesim kadınlarının
sayısı ise çok azdır (Doğramacı, 1993:4).
2.4. 1980 Sonrasında Kadın ve Din Olgusu
1980‟lerde öne çıkan kavramlar ve alanlar vardır. Özellikle siyasal alanda
kendini hissettiren uzlaĢma arayıĢı 1970‟lerde yaĢanan sonu askeri darbeye varan aĢırı
siyasal kutuplaĢma ve bunalım, 1980‟lerde toplumun artık yaĢamak istemediği o yüzden
askeri yönetimi bile katlanılır kılan bir duruma gelmiĢtir. Diğer bir deyiĢle 1980‟lerde
askeri devrimin gelmesi ile birlikte demokrasiye duyulan özlem giderek artmıĢtır
(Tekeli, 2010:22). Siyasal alanda yaĢanan bu tarz değiĢimlerin yanı sıra toplumda
yadsınamaz bir kadın hareketi ortaya çıkmıĢtır. Bu hareketlerin çoğunun, siyaset,
ekonomi ya da eğitim alanlarında zamanın Ģartlarına göre çok fazla radikal isteklerle
ortaya çıkarken cinsellik konusundaki taleplerin ise daha mütevazi daha çekimser
kaldıkları görülür (Ġlkkaracan, 2011:19). Özellikle bu tarihlerde muhafazakar partilerin
baĢarısı bu durumun ayrıca kanıtıdır (Sallan Gül& Gül, 2000:4).
Siyaset, ekonomi ya da eğitim alanında ortaya çıkan isteklerin yanı sıra Ġslamcı
kadınlarında istekleri ve Ġslami hareketin yükseliĢi de 1980‟lere damgasını vurmuĢtur.
Bu hareketlilik gözlemlendiğinde Çakır‟ın bu dönemi üç Ģekilde ele aldığı
görülmektedir: ilki, Ġslami harekete en büyük damgayı kadınlar bastı, ikincisi Ġslami
harekette en büyük çileyi kadınlar çekti, üçüncüsü ise Ġslami hareket bir erkek
hareketidir (Çakır, 2000:14).
45

Ġslamcı hareketin güçlü bir biçimde 1980 sonrası siyasi gündemi belirlemesiyle,
kadın konusu yeniden Doğu\ Batı, ilerici\gerici, laik\Ģeriat gibi bir toplumsal tercih
ölçütü olarak hayatımıza girmiĢtir (Göle,1991:113). Bu kavramlar hayatımıza girerken
kadın konusunda yapılan tartıĢmlarda kadınların arka planda yer alması önemli bir
sorgu alanı oluĢturmaktadır. Çünkü Ġslami hareket yükseliĢi hedeflerken aslında bu
Ġslamcı erkeklerin yükseliĢi anlamına gelmiĢtir. Bu aĢamada konuĢma yapan ya da öne
çıkan bir kadın cemaat lideri ya da konuĢmacıya rastlanamaz. Bunun yanı sıra bir siyasi
partinin kadın milletvekili adayı gösterilmemiĢtir. Kadınların bu harekette ön planda
yer almamalarına karĢın feminist hareketler öne sürdükleri bakıĢ açılarıyla toplumsal
hayatı etkilemeye devam etmiĢlerdir. Özellikle 1980 sonrası ikinci bir feminizm
dalgasına tanık olunmuĢtur. Daha sonrasında önem kazanan konular arasında olan
kadına yönelik Ģiddet konusu etrafında kadınlar küçük gruplar halinde örgütlenmiĢ ve
feminizmin bir kadın-erkek düĢmanlığından ziyade daha çok kadınların var olma savaĢı
halini almıĢtır.
Bu süreç muhafazakarlar açısından değerlandirildiğinde ise, Batının kültürel ve
dini öğretilerine karĢı oldukları ve Müslüman kadını farklı gözle gören bir yaĢam ve
değerler içinde yaĢama anlayıĢı modernitenin karĢıtı olarak ele alınır. Bunun yerine
kadınlar için evlilik, aile ve Ġslamın gereğince yaĢamanın kadınlar için daha erdemli ve
güvenli bir yaĢam Ģekli olduğuna inanırlar. Muhafazakarlar tarafından cinsiyete göre
kamusal alan ayrımında kadınlar, birer nesne olarak görülmüĢtür (Sallan Gül& Gül,
2000:7). Bu noktada Ġslam dünyasındaki uluslaĢma süreçleri, kültürel milliyetçilik ve
Ġslam arasında farklı, değiĢken ve hararetli tartıĢmalara konu olan sentezler
doğurmuĢtur. “Kadın meselesi”nin öğeleri, ortaya çıkmkata olan devlet iktidarı
biçimlerini meĢrulaĢtırmak ve desteklemek için yeni ideolojiler arama sürecinde
biçimlendirmiĢtir (Kandiyoti, 2007:96).
1980 ve sonrası genel anlamda değerlendirildiğinde baĢörtülü kadınları anlama
ve tanımaya yönelik araĢtırmalar büyük önem taĢımaktadır. Özellikle 80‟lerin
sonrasında baĢörtülü kadınları farklı kategorilerde altında anlamaya yönelik
araĢtırmalar yapılmıĢtır. Bu araĢtırmaların ne kadarının bu yöndeki durumun
anlaĢılmasına yardım ettiği ne kadarının ise bu durumu güçleĢtirdiği tartıĢma
konusudur. Fakat kabul görmesi gereken ortak bir nokta vardır ki oda mevcut durumun
objektif yorumu için “eĢitler arası” bir anlama çabasını gerektirdiğidir (ġiĢman, 2000:
113-114). Sonuç olarak diyebiliriz ki; 1980‟lerden itibaren Türkiye‟de modernleĢmenin
46

BatılılaĢma ile aynı anlama geldiğive modernleĢmenin çeliĢkilerine olan tepkinin bir
“kimlik politikası” Ģeklini aldığı ülkelerden biri olan Türkiye‟de, kendi kurallarıyla,
yani esas olarak örtünerek kamusal alanda var olma talebiyle Ġslamcı bir kadın
kimliğini öne çıkaran hareket; laiklik, BatılılaĢma, modernleĢme vb. etrafındaki
tartıĢmalarda kadınların ve toplumsal cinsiyet kimliğinin bir kez daha merkezi bir rol
oynamasına, daha doğrusu bu rolün iyice belirginleĢmesine yol açtı (Berktay,
2006:117).
2.4.1. Kamusal- Özel Alan Ayrımı
Kamusal alan ve özel alan genel anlamda kültürel biçimlerinin anlaĢılmasını
gerekmektedir. Kimi zaman bu durum bir sorun olarak karĢımıza çıkmaktadır. Alan
ayrıĢması sorunu modernleĢme düĢüncesi içinde de kendine bir yer bulmaktadır.
Burada hakim düĢünce kadının kamusal alanda yer aldığı süre boyunca özel alanın da
dönüĢüme uğrayacağı yönündedir. Bunu farklı bir Ģekilde ifade edecek olursak,
kadınlar kamusal alanın içinde var oldukça kamusal alanında özel alanın içine doğru
yayıldığı görülür. Bu süreç dinamik bir Ģekilde iĢlemektedir (Ġlyasoğlu, 1994: 127).
Kamusallık açısından ortaya çıkan sorunların tartıĢılması, araçsal rasyonaliteye
karĢı iletiĢimsen rasyonalite, stratejik eyleme karĢı iletiĢimsel eylemi içermesiyle
önemlidir. Gerçek ölçütlerde kamusallık devletle toplum arasında, her ikisine de aynı
mesafede uzak ama bu ikisi arasında aracı bir konumda yer almaktadır (Kırık, 2007:
135).
Bu açıdan bakınca kamusal alanın nitelikleri Ģunlardır:
1. “Sorunsal temellidir: bireyler vatandaĢ kimlikleriyle kendilerini ilgilendiren
herhangi bir konuda ortak görüĢ (kamuoyu) oluĢturmak amacıyla bir araya
gelmiĢ olmaları gerekir.
2. Statüleri dıĢlar eĢitlikçidir: bireyler hak sahibi vatandaĢ kimlikleri ile eĢit
koĢullarda bir araya gelirler. Bunun doğal sonucu makam, mevki ve statüler
kamusal alanda bir Ģey ifade etmez. Yani hâkim, savcı, öğretim üyesi, general
ya da CumhurbaĢkanı resmi kimlikleri ile temsil edilemezler.
3. Akılcıdır: bu sürece katılan vatandaĢ bireylerin, konu ile ilgili argümanlarını
ussallık temelinde ortaya koymaları gerekir.
47

4. Özgürlükçüdür: kamusal alana katılan bireyler, hem içsel, hem de dıĢsal
sınırlamalara tabii olmamalıdırlar” (Kırık, 2007: 135-136).
Kamusal alanın niteliklerinin yanı sıra özel alan ayrımı ile farkı, geleneksellikle
modernizm ayrımında kendini göstermektedir. Kamusal alanda yıllar geçtikçe
değiĢmekte içindeki dinamikler farklı algılanır olmaktadır. Örneğin, eski dönemlerde
kıraathane, kahvehane geleneği son birkaç yıldır “cafe”lere yerini bırakmıĢtır.
Geleneksel kahvehaneler günümüzde hala yerini korumaktadır. Bu mekanlarda
oynanan oyunlar, aynı Ģekilde yapılan politika sohbetleri, her evde televizyon yokken
beraber izlenen televizyonlar buraları aslında bir Ģekilde sosyalizasyonun sağlandığı
mekanlar haline getirmektedir (Göle, 2000: 173).
Kamusal hayatın dinamiklerinin değiĢim geçirdiği göz önünde bulundurulursa
kapalı kadınların zaman geçirdikleri mekanlarda ya da çalıĢma hayatına katılımlarıyla
özel hayatlarında da bazı değiĢiklikler yaĢanmıĢtır. Örneğin, çalıĢan kapalı kadınlar
çalıĢma hayatına girdiklerinde geçmiĢten günümüze kadar çalıĢmanın nedeni,
çalıĢmanın anlamı, karĢı karĢıya kalınan sorunlar tarafından büyük değiĢimlere
uğramıĢtır. YaĢanan bu değiĢimler sonucu kadınlar farklı sorunlar yaĢamıĢlardır.
YaĢanan bu sorunlara daha çok çalıĢma hayatının erkeğe özgü değerler içermesi ve
özellikle kadının biyolojik, toplumsal rollerinin önceliği neden gösterilmektedir (Kadın
ÇalıĢmalarında Disiplinlerarası BuluĢma Sempozyumu, 2004). Bu sorunlara ayrıca
kapalı kadınların kamusal alanda yer alma çabası da eklenmiĢtir.
Kamusal alan ve özel alanın kesiĢtiği noktada geçiĢliliği sağlayan ve bu
geçiĢlilikteki simgesel durumlar, kadınların durumunda kimi zaman bir önlem alma
gereksinimi doğurmaktadır. Toplumsal ve kültürel deyimlerle bu önlemleri “kimlik”
olarak nitelendirilebilir. Kimliğin kuruluĢ biçiminde beden, benlik ve kimlik
örüntüsünün önemli olduğu söylenebilir. Tesettür imajı kimi zaman kamusal alanda
“kendi içine kapanmıĢ” bir bedeni simgelemektedir. Bu durum farklı bakıĢ açılarınıda
beraberinde getirmektedir. Hatta kimi zaman farklı bir kimliğin sınırlarını çizdiği de
söylenebilir. Böylesi bir ayrım erkekler ve kadınlar arasında, batılı modern duruĢ ve
yerli Ġslam duruĢ arasında farklı boyutlar da iĢleyiĢ gösterir. Bu ayrım ve beraberinde
getirdiği öznel güç hali kimlik, benlik boyutlarını aynı potada eritmektedir. Bu
kavramların ortak bir temel üzerinde pekiĢmesinin sonucu olarak modernliğin
tanımlandığı kamusal alan ayrıĢmasına atıfta bulunulmaktadır. Ġlyasoğlu kimlik
tanımını “Birbiriyle sıkı bir örüntü için de yer alan bu düzeylerin kamusal anlamdaki
48

ifadesi kimliktir” Ģeklinde yapmakta ve yukarıda tartıĢıldığı haliyle bu süreçlerin
kamusal alan ve özel alanın birleĢtiği bir noktada iĢleyiĢ gösterdiğini vurgulamaktadır
(Ġlyasoğlu, 1994: 129-130).
Kapalı kadınların kamusal alan içinde yer almalarının bir diğer baĢlangıĢ noktası
da ortaya çıkan Ġslami hareket ile birlikte olmuĢtur. Bunula birlikte eskiden evlerine
hapsedilen kadınlar cemaat ve partinin çıkarları için belli ölçülerde toplumsallaĢıp
siyasallaĢmasına izin verildi. Bu amaca uygun olarak cemaatler ve ya parti bünyesinde
kadın birimleri oluĢturuldu. Büyük ölçüde erkeklerin denetimindeki bu birimlerin kadın
konusunu ayrı ve özel bir biçimde ele alması arzulanan birĢey değildi. Bu noktada
kapalı kadınlar kamusal alanda kendilerine tam olarak yer bulamamıĢlardır. Bunun
sebebi öngördükleri hareketin, yükselen bir Ġslamcı erkek hareketinin bir parçası
olmaktan öteye geçememesi ve “kadın” kimliğiyle kamusal alanda yer alma taleplerinin
bir takım sorunlarla karĢılaĢmasıdır. Bu sorunlar önce kadın oldukları için diğer sistem
karĢıtı hareketlerden destek bulamamaları, sonrasında ise dindar oldukları için diğer
kadın hareketlerinden destek bulamamalarıdır (Çakır, 2000:89-93).
Örtünme sorunsalı, bu çerçevede, kadının ortak toplumsal alanlarda erkeklerle
etkileĢime girdiği durumlarda cinselliği ahlaki denetim altına alma giriĢimidir. Bunun
nedeni, denetimsiz cinselliğin özellikle de kadın cinselliğinin ahlak dıĢı ve toplumsal
düzene bir tehdit olarak görülmesidir. Bu nedenle cinsel çekim nesnesi olarak kadın
bedeni, özel\mahrem alanda farklı, toplumsal etkileĢim alanlarında farklı giyim kodları
ile cinselliklerinin baskı altına alınması amacına hizmet eder. Kadın ve erkeğin fiziksel
olarak birarada bulunduğu toplumsal etkileĢim anlarında kadın, kendisini Ģehvetli
erkek bakıĢlarından sakınmak adına kadınsı cazibesini azaltacak kıyafetler giymelidir
(Kırık, 2007:147-148).
Diğer bir deyiĢle kamusal alanın demokratikleĢmesi kadınlar ve bütün ezilenler
için özel bir anlam taĢımaktadır. Kadınların bir yandan kamusal alanda daha yoğun ve
etkin bir biçimde katılma ve bu anlamda siyasal iktidarı eĢit olarak paylaĢma, eĢit
yurttaĢlar olma talepleri vardır (Berktay, 2006:114). ĠĢte tam bu noktada kamusal
alanda kadın, “kadın” olma kimliğiyle değil, cinselliğinin ön plana çıkması istenmeyen
bir beden olarak yer almaktadır.
49

2.4.2. Türbanın Siyasal Simge Olarak Kabul Edilmesi
Son otuz yılda siyasal Ġslam‟ın yükseliĢi ve buna bağlı olarak ortaya çıkan
kimlik ve farklılık söylemleri büyük ölçüde toplumsal gündemi meĢgul etmektedir.
Böylelikle baĢ örtüsü entelektüel ilginin belli baĢlı odaklarından biri olmuĢtur. Bunun
yanı sıra oluĢan bu ilgi farklı dinamiklerinde Ģekil değiĢtirmesine neden olmuĢ, post
moderninzm ve küreselleĢme eksenli geliĢmelerin sosyal ve kültürel yaĢamın
sınırlarının kimlik politikaları merkezinde yeniden Ģekillenmesine neden olmuĢtur
(Kırık, 2005: 152-153).
Ġslami siyasal kimliğin inĢası ya da Ġslami hareketlerin kimlik oluĢturmada etkin
olduğu durumlarda türbanın simgeleĢmesi modernlik ve onun süreçleri göz önünde
bulundurularak ele alınmalıdır. Modernlik tecrübesi, insanın bunun gereklerini
yorumlama ve uyarlama yeteneği Ġslami siyasal kimliğin çağdaĢ inĢasını destekleyen
olgulardır. Bunun anlamı bir toplumun kendi geçmiĢ kültürünü ve siyasal kimliğini
modern Ģartlar karĢısında dönüĢtürmesidir (Yavuz, 2005:39). Bu dönüĢümde sosyal,
siyasi veya ekonomik oluĢumlar modern koĢullarla birlikte mevcut gücüne güç katması
bakımında bireyleri bir inanç veya bir simge etrafında toplama yoluna gitmiĢtir. Bu
noktada da baĢ örtüsü siyasal alanda simge olarak ele alınmakta, siyasal anlamda karĢıt
olanlar için farklı, kamuda görmek isteyenler için farklı anlamlar taĢımaktadır. BaĢ
örtüsünün Ģekli üzerinden üretilen bir takım siyasal söylemler mevcuttur. GeçmiĢteki
bir takım uygulamalar geçerli ve doğru kabul edilirken baĢörtüsü söz konusu olduğunda
bu durum tartıĢma konusu olmuĢtur. Örneğin geçmiĢte Anadolu kadının kullandığı
iğnesiz yemeni tarzı baĢ örtme Ģekli ya da Cumhuriyet döneminin alnı kapatan fakat
boynun altından fiyonk yapılan baĢörtüleri günümüzde tesettürle kıyaslanmaktadır.
Kimi zaman kadınların baĢ örtülerini bir ucunu kulak hizasından ya da tepeden
iğnelemeleri bir tarikata ya da siyasi partiye mensubiyetin ipucu olarak
değerlendirilmiĢtir (Karabıyık-Barbarosoğlu, 2006:67-68).
Modern Türkiyenin yeni kollektivite anlayıĢının merkezi kavramı olan “millet ”
ulus ve çağdaĢ uygarlık düzeyi olarak kabul edilen ortak bir amaca, bağlılığa ve aidiyet
duygusuna vurgu yapmaktadır. BaĢörtüsü simge olarak dini anlamda cemaat
kavramıyla, modern koĢullarda simgeleĢmektedir. Bu durum kimi çevreler açısından
modern cemaatçilikle eĢ tutulmaktadır. Kırık modern cemaatçilik kavramını Ģöyle
açıklamaktadır: ”Yansıtmaya dayalı, baĢarılabilir hatta baĢarılması gerekli kollektivite
50

anlayıĢını, iyi iĢleyen bir kamusal alanı ön koĢulu olarak gören, bu nedenle de radikal
anlamda seküler bir yaklaĢımdır” (Kırık, 2005:124).
Günümüz çoğulcu demokratik toplumun vazgeçilmezleri olarak kabul edilen
temel hak ve özgürlükler siyasal bağlamda sorunsallaĢmıĢtır. Kırık‟a göre Müslüman
kadın, kamusal alanda görünürlük talep eder. Buradaki görünürlükten kasıt eğitim,
siyaset, iĢ ve eğlence hayatı gibi toplumun her düzleminde bir Ģekilde var olmayı içerir.
Bu durum yani görünürlük üzerinden özgürleĢme talebi iki farklı düzlemde yürütülen
bir mücadeledir. Bu mücadelede baĢörtüsünü simge olarak kabul eden kadınlar her iki
düzlemde de kendisine yer bulmaya çalıĢır. Ġlki kadını evin içerisinde geleneksel olarak
konumlayan görüĢe karĢı oluĢan tutumdur. Bu tutum örtünme yolu ile bir takım hak ve
özgürlükleri kontrol altına almayı içermektedir. Ġkinci mücadele alanı olarak modern ve
günlük yaĢam inĢaasında kadının rolü ve buna karĢı geleneksel çevrelerin tutumu gelir
(Kırık, 2005:176).
Örtülü kadınların siyasal alandaki konumları, batı dünyasına yönelme ve
batılılaĢma hareketleriyle birlikte siyasi iktidar mücadelelerinin, ilerici, gerici,
geleneksel ve çağdaĢ bağlamındaki tartıĢmaların odak noktası olmuĢtur. Kadın konusu
doğu-batı karĢılaĢtırmasının ya da devlet ve yönetim biçimlerinin ötesinde, gündelik
yaĢamda da kendisine önemli bir yer bulmaktadır. Bu durum kadın- erkek mekanlarının
ve iliĢkilerinin yeniden düzenlenmesine neden olmuĢ, aynı zamanda da Ġslami
geleneklerin belirlemiĢ olduğu toplumsal dokunun çözülmesine sebebiyet vermiĢtir. Bu
noktada simge olarak değerlendirilen kavramlar ön plana çıkmıĢ ve bu dokunun neden
olduğu karmaĢanın Ģiddetini azaltmıĢtır. (Göle, 1991:73). Türk toplumunda bugün bile
yerini koruyan bu düĢünce Ģekli, kullanılan her sözcüğü klasik bir dinsel esere veya
kaynağa referans vermeden tanımlamaya çalıĢmaktadır (Filiz, 2008:70).
2.4.3. Türbanın Kapitalist MetalaĢması ve Moda
Günümüzde giyim ve moda, eski dönemlerden farklı; fakat siyasi, sosyal, dini
ritüeller barındıran bir yerdedir. Bunun yanı sıra tesettür modası bir kavram olarak
gündelik hayatımıza da girmiĢtir. Ġslami kesim olarak bilinen bir grubun giyimi
modanın hızlı değiĢimine bağlı olarak tanımlanmaya baĢlanmıĢtır. Bu durum bazı
çevreler tarafından eleĢtiri konusu yapılmıĢtır. Fakat farklı bakıĢ açısıyla inceleyecek
olursak baĢörtüsü, modada „Ģov‟un bir parçası olarak adlandırılmakta dinin bir ilkesi
olmaktan uzaklaĢmaktadır. EleĢtirilerin yoğunlaĢtığı farklı bir noktada „defileler dindar
51

kadın kimliğine uygun değildir, zaten maksat da dini değildir, siyasidir‟ noktasında
yoğunlaĢmaktadır. Bu yoğunlaĢma beraberinde siyasilerin eĢlerinin tavır ve
davranıĢları, bazı çevreler tarafından dini uygun olmadığı gerekçesiyle eleĢtiri konusu
yapılmıĢtır. Kamusal alanda yer alan kadınların gerek tesettür defileleriyle gerekse
baĢörtüleriyle ilgili fikir beyan edenleri iki ayrı kategoride inceleyebiliriz: (Karabıyık-
Barbarosoğlu, 2006:73).
Birincisi, hayat tarzı ideologları,
Ġkinci, laikliğin hürriyet tanımaz müdafileri (Barbarosoğlu, 2006:73).
Tesettür; örtmek, göstermemek ve buradan hareketle bedensel çekiciliğin ve
beden algısının en aza indirgenmesi anlamına gelir. Bir noktada doğrudan dikkat
çekmeye yönelik olan modadan ayrılır. Bunları dikkate alarak üretim yapan tekstil
sektöründeki bazı firmalar üst düzey gelir grubuna giren örtülü bayanlara özel
seçenekler sunmuĢtur. Artık insanların kullandığı markalar sosyal statü göstergesi
olarak kabul görülmeye baĢlanmıĢtır. Bunu doğuran faktörlerden birisi de geliĢen ve
değiĢen ekonomik dünyada pazarlamanın gücünün artması ve bunun da dayatmaları
fazlalaĢtırması olarak görülmektedir (Karabıyık-Barbarosoğlu, 2006:111).
Gelir durumu ve değiĢen koĢullar kadını artık bir uyuma ve gündemde olana
uygun davranmaya itmektedir. Bu bağlamda kadınlar o dönemdeki desen ve renklerden
geri kalmamak için düzenli bir biçimde yeni tesettür baĢörtüleri satın almaktadırlar.
Bununda ötesinde giydikleri manto ve pardösülere uyan çeĢitli eĢarpları tercih
etmektedirler. Mantolarının altına giyilecek ve yine baĢörtüleriyle uyumlu tayyör ve
elbiseler de bulunmaktadır. En iyi eĢarplar ipekten yapılanlardır ve kimi zaman
ekonomik durumu çok da yeterli olmamasına karĢın kadınlar bun tür eĢarplardan
edinmek istemektedirler. Bu durum ekonomik çeĢitlilik ve değiĢkenlik içerisinde
tüketicilerin moda bağlamında hayatlarına nasıl yön verdiğinin bir göstergesidir (White,
2002:348). KuĢkusuz iletiĢim araçları, ekonomik, siyasal ve kültürel küreselleĢme
ülkeleri ve toplumları etkilemektedir (Öymez, 2007:14).
Moda, farklı bakıĢ açılarıyla birlikte farklı sınıfsal iĢlevleri de içinde barındırır.
Sınıfsal farklılıklar sosyal yaĢamda modayla belirginleĢmekte aynı zamanda temelde bir
benzeĢme duygusu da yaratmaktadır. Bu nedenle biçimsel bir değiĢme yoluyla
toplumsal değiĢme engellenirse, modanın olumsuz bir nitelik taĢıdığı söylenebilir.
Kaldı ki tüketim toplumunun çarklarının dönmesi bakımından moda vazgeçilmez bir
araç niteliği taĢımaktadır. Bu bakımdan da moda yabancılaĢtırmayı arttıran bir etken
görünümünde olmaktadır. ÇağdaĢ toplumlarda adetler geçerliliğini kaybettikçe moda,
52

üyük önem kazanan yeni bir norm olarak karĢımıza çıkar ve sınıfsal yapıdan bağımsız
olarak incelenemez (Tolan, 2005:244-245).
BaĢörtüsünün ekonomik anlamda sosyal hayatın içinde yer alması baĢörtüsü
reklamlarını, baĢörtüsü defilelerini de beraberinde getirmiĢtir. Ġlk defa Tekbir Giyim
tarafından 1995 yılında tesettür defilesi gerçekleĢtirilmiĢtir. O dönemde tesettür
defileleri tartıĢma konusu yapılmıĢtır. Moda literatüründen alınan bazı kelime ve
kavramlar bu eleĢtirinin odak noktasını oluĢturmaktaydı. Bu durumun Ġslami kesimden
daha çok liberal çevreler tarafından tartıĢılma konusu olması dikkat çekmektedir.
Örneğin, Merve Kavakçı‟nın yemin edip edemeyeceğinin tartıĢıldığı günlerde giydiği
dekolte ayakkabılar liberal basın tarafından konu edilmiĢtir (Karabıyık-Barbarosoğlu,
2006:111) Burada dindarlık sosyal bütünleĢme göz önüne alınarak yerine getirdiği rol
bakımından da değerlendirilir (Özdalga, 2007:206).
DeğiĢen koĢullar ve kadının iĢ hayatına girmesi ile ekonomik yaĢamda var
olmaya baĢlamıĢtır. Serbest piyasa koĢullarının beraberinde getirdiği globalleĢme ve
etkin medya, pazarlamayı güçlendirmiĢ ve bireylere tüketim konusunda dayatmalar
oluĢturmuĢtur. Bu çerçevede güçlenen reklam çalıĢmaları ile yeni ekonomi alanları
oluĢmuĢtur. Bunlar arasında en göze çarpanlardan biri ise giyim sektörü içinde yer alan
tesettür giyimdir. Özellikle popüler eĢarp markalarının sahiplerinin yabancı uyruklu
olması küresel ekonomide örtünmenin üzerinden rant sağlandığının bir göstergesidir.
Eski dönemlerde kapalı kadınlar daha çok ev hayatıyla özdeĢleĢtirilirken günümüzde
moda sektörünün de kayıtsız kalmadığı bir alanın parçası haline gelmiĢlerdir. Bu
durumda beden merkezli bir kimlik sorununu etik düzlemde sorunsallaĢtırmıĢtır. Aynı
zamanda baĢörtüsü engelleri inanç özgürlüğü bağlamında bireyin özel alanına bir
müdahale, temel hak ve özgürlüklerin ihlali olarak görülmüĢtür (Kırık, 2007:210).
53

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
GÖRÜġMELERĠN DEĞERLENDĠRĠLMESĠ
Günümüzde kadın konusunda yaĢanan problemler karĢısında çeĢitli bakıĢ açıları
mevcuttur. ÇalıĢmamız türban kavramı bağlamında kadınların bakıĢ açısıyla türbanı
yorumlayıĢ Ģekilleri, gelenekler bağlamında türbanın farklılaĢıp farklılaĢmadığı,
kadınların türbalarıyla birlikte kamusal alanı nasıl gördükleri, nasıl yer aldıkları,
karĢılaĢtıkları sorunlar karĢındaki bakıĢ açıları ve özgürlük algıları ele alınmıĢtır.
ÇalıĢmamızda nitel araĢtırma teknikleri temel elınmıĢ ve verilere ulaĢmak için
derinlemesine görüĢme tekniği tercih edilmiĢtir. ÇalıĢma 2009-2011 yılları arasında
yapılmıĢtır. GörüĢmeler çalıĢmanın bir yüksek lisans tezi olması ve sürenin kısıtlı
olması göz önüne alınarak 25 Ağustos-20 Ekim 2010 tarihleri arasında
gerçekleĢtirilmiĢtir. ÇalıĢma Isparta ili ile sınırlandırılmıĢ olup, 15 kadınla
görüĢülmüĢtür. GörüĢme için seçilen kadınlar çeĢitli yaĢ dilimlerinde olup, farklı
meslek gruplarına ve farklı cemaatlere üyedirler. Zincirleme örneklem tekniği
doğrultusunda görüĢülen kadınlara ulaĢılmıĢ, görüĢme yapmak için kadınların iĢ yerleri
ve ev ortamı tercih edilmiĢtir.
3.1. GörüĢülen Örtülü Kadınların Öyküleri
M.N. 32 yaĢında ilkokul mezunu bir ev hanımıdır. Maddi durumu orta seviyeli
olup, baĢını 17 yaĢından itibaren kapatmaya baĢladığını belirtmiĢtir. EĢinin sabit gelirli
bir memur olduğunu ve iki çocukları olduğunu söylemiĢtir. EĢinin ve kızının da kendisi
gibi dinine bağlı olduklarını ve onlarla gurur duyduğunu vurgulamıĢtır. Yenilikleri
reddetmemesine karĢın, geleneklerine bağlı bir yaklaĢım sergilediğini ifade etmiĢtir.
Türban kavramı söz konusu olduğunda M.N. sadelikten yana bir tutum sergilemektedir.
Çok fazla siyasi konularla ilgili yorum belirtmek istemese de, Ģuan ki iktadara olan
sempatisini dile getirmiĢtir.
M.N. annesinin ve ailesindeki diğer kadınlarında kendisi gibi türbanlı olduğunu
söylemiĢtir. “Ben kendimi bildim bileli baĢı örtülü bir annem vardı. Ben de genç
kızlığımdan beri kendimi hep kapalı hayal ettim” demiĢtir. Evlenirken eĢini görücü uslü
ile tanıdığını daha sonra sevmeye baĢladığını belitmiĢtir. EĢi ile tanıĢtırılmasında
akrabalarının etkili olduğunu söylemiĢ ve bu yüzden onlara minnet duyduğunu
eklemiĢtir. Konumuz hakkındaki görüĢmeler M.N.‟nin kendi evinde gerçekleĢtirilmiĢ
ve görüĢmeler yaklaĢık 45 dakikalık bir zaman dilimi içinde gerçekleĢtirilmiĢtir.
54

Yapılan görüĢmeler sırasında M.N. din ve örtünme hakkındaki düĢüncelerini Ģu
Ģekilde dile getirmiĢtir: “M.N. “Din bir toplumu ayakta tutan bir toplumsal
düzenleyicidir. Ahlakı yaygınlaĢtırır. Bu bakımdan eğer bir dini inanıĢa sahipsek onun
gereklerini yerine getirmekle yükümlüyüz, zaten Ġslam dinide kolaylık dinidir. Ben
türbanı dinimizin gereği olarak görmekteyim. O yüzden benim için tamamıyla dini bir
anlamı var” cevabını vermiĢtir. Cemaat iliĢkileri sorulduğunda ise “Cemaatler
konusunda pek biĢi söylemek istemiyorum. Hakikaten iyi olanlar da var, amacından
sapanlar da var” demiĢtir. Ahlak, cinsellik ve namus algısı sorulduğunda ise bakıĢ
açısını Ģöyle dile getirmiĢtir: “Kadının bedeni önemlidir. Dinin emrettiği Ģekilde
davranmak gerekir.” Bu soruya paralel olarak M.N.‟ye nasıl evlendiği sorulduğunda ise
Ģöyle bir cevapla karĢılaĢılmıĢtır: “Ben görücü usulü evlendim. Allaha Ģükür
mutluyum.ĠnĢallah çocuklarımız da bizim gibi mutlu olur.”
Çocukları ve ailesinin dine ve türbana olan yaklaĢımları sorulduğunda ise
“Benim annem baĢörtülü bir kadındı. Bende küçükken kendimi hep baĢörtülü hayal
ederdim. EĢim ve çocuklarım da benim gibi dinine bağlılar. Ben bu durumlar gurur
duyuyorum” demiĢtir. Örf, adet ve değerlere bakıĢ açısını ise “Adet ve geleneklerimiz
zamanla değiĢmekte. Bunda da modanın ve insanın sürekli olarak değiĢiklikten yana
olmasının etkisi olduğu düĢüncesindeyim. Zaten her Ģeyin eskiyle aynı olması mümkün
değil her gün yeni Ģeyler oluyor ve hayatımız farklılaĢıyor. Bu yeniliklere kayıtsız
kalmak, değiĢimi reddetmek bizi asla ileriye götürmez. Dinimizin ilk emri “oku”dur.
Böyle bir din bize ilerlemeyi, okumayı, araĢtırmayı emrediyor. Bizde bu durum
karĢısında yenilikler üretmeliyiz. Ama tabi ki bu geçmiĢi reddetmek ve gelen yenilikleri
olduğu gibi kabullenmek anlamına gelmiyor. “Geleneklerini unutan insanlar
geçmiĢlerini unutur, geçmiĢini unutan insanlar ise sonunda kendilerini unutur”. Ben bu
sözü sürekli kendi çocuklarıma söylerim” Ģeklinde dile getirmiĢtir. Geleneklerin
geleceğini değerlendirilmesi istendiğinde ise “Biz millet olarak değiĢikliğe çok açığız.
Bu sebeple de bugün gelenek ve görenek olarak gördüğümüz değerlerimiz önümüzdeki
yıllarda değiĢikliğe uğrayacaktır” Ģeklinde bir görüĢ sergilemiĢtir.
Özgürlük, eĢitlik, hak, estetik ve aidiyet bağlamında türban algısının
değerlendirilmesi istendiğinde ise M.N. “Kadınlar kendi zevklerine göre değiĢik
Ģekillerde bağlayabiliyorlar. Bence de bunda dinen her hangi bir sakınca yok. Çünkü ilk
bağlandığı Ģekliyle bağlanması ve ya herkesin tek tip bağlaması hoĢ olmaz.
DüĢünsenize herkes aynı Ģekilde bağlamıĢ aynı renk türban takmıĢ asıl bu rahatsız eder.
Farklılıklar her zaman iyidir. Ayrıca bazı cemaatlere özel bağlama Ģekilleri de var. Bir
55

aidiyet yaratma çabası beklide bu. Yani kadınlar kendilerini bir topluluğa aynı Ģekilde
türban bağlayarak ait hissediyorlar. Süleymancılar çenelerini kapatmayı tercih ediyor
mesela ve türbanın uçlarını bağlıyor. Bunun yanı sıra türbanın ucunu kafasının
üzerinden saranlar, yine türbanın uçlarını omuzlarına yayanlar yada uçlarına yüzük
takan kadınlar da var. Bunlarda her hangi bir sakınca olduğunu düĢünmüyorum çünkü
bana göre önemli olan niyet. Allah rızası için kapanıyorsa bir kadın türbanının Ģeklinin
bana göre çok da fazla önemi yok” demiĢtir. Simge olarak türbanı nasıl gördüğü
sorulduğunda ise “Türbanı simge olarak görmüyorum” Ģeklimde görüĢ belirtmiĢtir.
DeğiĢen koĢullar karĢısında türban algısı sorulduğunda ise M.N. “Türbana bakıĢ
değiĢmemelidir” Ģeklinde bir duruĢ sergilemiĢtir. Türban reklem ve defileleri
konusundaki düĢünceleri sorulduğunda ise “Olmasa bence daha iyi” demiĢtir.
Moda ve modern giyim konusunda ise “Ben sadelikten yanayım. Bir kadın ilk
önce sade olmalı. Ama rahatsız edici bir durumda var tabiî ki. Kadınların düğünlerde ya
da özel günlerde abiye ya da özel kıyafetler giymesinin bence bir sakıncası yok ama
tabi ki erkeklerin yanında giymedikleri sürece. Yani kadın kadına gidilen bir eğlencede,
ya da erkeklerin olmadığı özel gecelerde giyilebilir. Ama ben çok canlı ve dikkat çeken
renkler konusunda biraz ön yargılıyım çünkü bir kadına çok da yakıĢmadığını
düĢünüyorum. Yine türbanın yaptırılması için kadınlar kuaföre gidiyorlar ve aynı
normal saça uygulanan iĢlemler türbana da uygulanıyor. Tokayla Ģekil veriliyor.
Bozulmasın diye sprey sıkılıyor. Bazı yerlerinden boncuklar sarkıtılıyor. Bunlar bazen
gerçekten çok kötü duruyor. Bir kadının önce aynaya bakması ve bir giysinin kendisine
yakıĢıp yakıĢmadığını değerlendirmesi gerekiyor. Ama bazı kadınlarda yakıĢanı
giymekteler. Bence sade olması daha doğrudur” Ģeklinde görüĢ belirtmiĢ ve kamusal
alanın anlamı sorgulandığında ise “Örneğin türbanlı öğrencilerin üniversiteye
girememesi özgürlüğü engelleyici bir durum. Türkiye özgür bir ülkeyse herkes istediği
Ģekilde giyinmelidir. Sonuçta açıklıkta bir sınır yok. Eteği kısa olan birisi rahat rahat
girebiliyorsa baĢında türbanı olan bir öğrenci da rahat rahat girebilmeli” görüĢünü
benimsemiĢtir.
Kamusal alanda türbanın yeri sorulduğunda “Türbanın kamusal alana
girememesi tamamen özgürlük karĢıtı bir durumdur” cevabı alınmıĢ ve türban
sorununun değerlendirilmesi istendiğinde ise “Çözülebilir en azından ben öyle
umuyorum. Özellikle Ģu son siyasi durumlar en azında türban konusunda bir değiĢim
sürecinin baĢladığını bize düĢündürüyor ve bu geliĢmelerden mutluluk duyuyoruz. Ben
eskiye oranla artık pek çok tabunun yıkıldığını ve daha da geliĢmelerin olacağını
56

düĢünüyorum ve bana böyle düĢündürdüğü için de Ģu anki iktidara minnettarım”
Ģeklinde bir cevap alınmıĢtır.
A.E 25 yaĢında üniversite mezunu, yüksek lisansa devam eden bir öğrencidir.
Yüksek lisans sonrası doktoraya devam etmeyi planladığını söylemiĢtir. Maddi durumu
bir öğrenciye göre oldukça iyi olup, baĢını kapatmaya lise dönemlerinde baĢladığını
belirtmiĢtir. Isparta‟da ailesiyle birlikte yaĢamaktadır. Dini konularda kitap okumayı ve
araĢtırmayı sevdiğini belirtmiĢtir. Günlük yaĢantısında sinemaya gitmekten
hoĢlandığını, arkadaĢlarıyla zaman geçirdiğini, yürüyüĢ yaptığını ve böylelikle zaman
geçirdiğini eklemiĢtir. Annesinin hafız olduğunu ve bir camide Kuran kursu hocalığı
yaptığını, babasının da imam olduğunu söylemiĢtir. Dini vecibeleri yerine getirme ve
öğretileri uygulama konusunda herĢeyi ailesinden öğrendiğini ve bu konuda kendini
Ģanslı hissettiğini söylemiĢtir. Evlilik konusunda ise görücü usulüne karĢı olmadığını
da söylemiĢtir.
GörüĢmeler A.E.‟nin evinde yaklaĢık 45 dakikalık bir zaman dilimi içinde
gerçekleĢtirilmiĢtir. Ailesinin de katkısıyla zengin bir kütüphaneye sahip olduğunu
belirttikten sonra Müslüman olmayanların Müslüman olan kitlelerin hayat Ģekillerini ve
giyim anlayıĢlarını bir Ģekilde yönlendirdikleri konusunda serzeniĢerini dile getirmiĢtir.
A.E.‟ye din ve örtünme konusunda düĢünceleri sorulduğunda “Ġslam dinine
göre kadınların kendisine haram olanlara karĢı belirli bölgelerinin kapalı olması
gerektiği emredilmiĢtir. Dinimizi yaĢamak istiyorsak eğer, dinimize bağlı olduğumuzu
göstermek istiyorsak dinin emirlerini yerine getirmek gerekiyor. Ben Müslümanım
yada ben Hıristiyanım diyorsak o dinler ne yapmamız gerektiğini söylüyorsa onlar
yapılmalıdır. Aksi halde ben Ģu dine bağlıyım ben bu dine bağlıyım demek doğrudur
belki ama vicdanımıza verdiğimiz cevap aynımı acaba…Ġslam dini de kadınların
örtünmesi gerektiğini söylüyorsa ki söylüyor o halde kadınlar örtünmelidir. Doğru olan
budur ancak dinin emir ve yasaklarını yerine getirmek herkesin kendi özgür iradesine
kalmıĢtır. Dinde hiçbir Ģekilde zorlama yoktur, olmamalıdır da” Ģeklinde görüĢünü
belirtmiĢtir.
Cemaat iliĢkileri sorgulandığında ise A.E. “Dinde amaç Allah‟ın rızasını
kazanmaktır. Cemaatler ise Allah‟ın rızasını kazanmak için takip edilen yoldur. Yani
cemaat Allah‟ın rızasını kazanma yoludur. Bu yüzden cemaatlere sıcak bakıyorum.
Dini farklı yorumlamaları konusunda ise ben bunun çeĢitlilik oluĢturduğuna inanıyorum
ve bu çoğunlukta her hangi bir sakınca görmüyorum” demiĢtir. Cinsellik, ahlak ve
57

namus algıları değerlendirildiğinde ise “Bana göre pantolon değiĢen koĢulların getirdiği
bir yeniliktir mesela, giyilebilir. Ancak uzaktan bakıldığında cinsiyeti farkettirecek bir
kıyafet daha bulunmalı. Eğer örnek vermem gerekirse kadın pantolon giymiĢĢse önüne
ve arkasına kapatacak baĢka giysiyi pantolonun üzerine giymelidir. Tunik adı
verdiğimiz uzun giysiler kadınların kalçalarını kapatıyor ve kadınların hatlarını
gizliyor. Bu noktada bence bir sakınca yok. Ama dediğim gibi kapatıcı bir Ģey yoksa
iĢte o zaman sıkıntı” cevabı alınmıĢtır.
Evlenme ve evlilik biçimi sorulduğunda A.E. Ģu cevabı vermiĢtir: “Ben görücü
usulüne karĢı değilim. Bence tanıĢarak evlenen insanlar daha kolay boĢanıyor. Çünkü
sevgi bitiyor. Görücü usulü ile evlenildiğinde ise insanlar birbirlerini tanımak için çaba
gösteriyorlar. Daha uzun süreli evlilikler bence bu Ģekilde olur.” Çocukların ve ailesinin
türban yaklaĢımı sorulduğunda ise “Ben kapalı bir ailede büyüdüm. Annem Hafız,
babam da imam. Bu yüzden dini gerekliliklerin bilincinde olarak büyüdüm ve bunun
için mutluyum” Ģeklinde bir cevapla karĢılaĢılmıĢtır. Gelenek ve modernizm
bağlamında örf, adet ve değer kavramları sorulduğunda “Ġyi ve akla uygun olan
geleneklerin devam ettirilmesinden yanayım. Ama tabiî ki bu bütün gelenekler için
geçerli değil. Bazı geleneklerimiz yorucu ve zaten bir çoğu duruma göre değiĢiklik
göstermiĢtir” cevabı alınmıĢtır. Geleneklerin geleceği sorulduğunda ise A.E. Ģöyle
demiĢtir: “Bilmiyorum, değiĢir heralde.”
Özgürlük, eĢitlik, hak, estetik ve aidiyet bağlamında türbanı değerlendirilmesi
istenildiğinde ise “Türban hak eĢitliği olmalıdır. Ġnsanlar istediği Ģekilde baĢını
kapatabilmeli” Ģeklinde cevap alınmıĢtır. Türbanın simge olarak değerlendirilmesi
istenildiğinde ise “Dinin ve örtünmenin artık bazı konulara alet edildiğini düĢünüyorum
bu yüzden evet türban kimi zaman bir simgedir diyebiliriz ama türban dini simgelemez.
Çünkü türbanda boyun açık kalır. Dinimizde kadınların boynunu da örtmesi
emredilmektedir. Bu sebeple türban dini simgelemez. Dini simgeleyen örtünme
tesettürdür. Yani kadınların ayaklarından baĢlarına kadar “ziynet” adı verilen
bölgelerinin kapatılmasıdır. Tesettürle türban birbirinden çok farklıdır. Günümüzde
tesettür daha çok türbandan daha ileri bir kapanma boyutu olarak düĢünülmektedir oysa
ki tesettür asıl olan Ģeydir. BaĢın kapanması, boynun kapanması, el bileklerine kadar
ve ayak bileklerine kadar kapanma dinin emrettiği bir kapanma Ģeklidir. Tabi ki bazıları
bu konuda faklı düĢünüyor.Herkes türbanı Allah rızasını kazanmak için takmıyor”
Ģeklinde görüĢlerini belirtmiĢtir.
58

DeğiĢen koĢullar karĢısında türban algısının değerlendirilmesi istenildiğinde
ise A.E. “DeğiĢen koĢullar türbanı da etkilemiĢtir” demiĢtir. Türban reklem ve defileleri
sorulduğunda “Ülkemizde türban ve eĢarp kullananların sayısı azımsanmayacak bir
düzeydedir. Hatta ciddi bir sayı olduğu aĢikardır. Tabi bu insanlara da üreticiler bir
Ģekilde ulaĢmak zorundalar. Nasıl diğer kıyafetleri üreten yerli ve yabancı firmalar
varsa türban ve eĢarpta da durum aynı. Bazı eĢarp markalarının sahipleri Ġslam dinine
mensup bile değiller ama azımsanmayacak kadar fazla kapalı bayan var ve onlarda bu
çoğunluktan faydalanıyorlar. Aslına bakarsanız taktığımız eĢarpların modasını
belirleyenler Müslüman bile değiller” cevabı alınmıĢ ve moda ve modern giyim ile
türban algısının değerlendirilmesi istenildiğinde ise “Bence türban takan moderndir
veya türban takmayan moderndir diye bir düĢünce yanlıĢtır. Sonuçta aynı zamanda
yaĢayıp türban takan da var takmayan da var. ġimdi siz açıksınız ben kapalıyım diye
size modern bana modern değil mi diyeceğiz Bu çok saçma olur. Modernizim giyimle
kuĢamla olmaz modernlik düĢüncede, zihinde olur. Örneğin baĢı açık olsa da türbanlı
bayanların üniversiteye girerken baĢlarını açmak isteyen bir zihin ne kadar modern
olabilir” Ģeklinde bir cevap alınmıĢtır.
Kamusal alan anlamı sorulduğunda A.E. “Ben size sorabilirmiyim Benim
kamusal alanım neresi demiĢtir. Kamusal alanda türban konusunda ne düĢündüğü
sorulduğunda “Örtülü kadınların kamusal alanı falan yok. Bizim kendi alanlarımız var”
cevabını vermiĢtir. Türban sorunu hakkındaki düĢüncelerini de Ģu Ģekilde dile
getirmiĢtir: “Ben hoĢgörüyle çözüleceğini düĢünüyorum. Ġnsanlar empati yaptıklarında
bence sorunlar çözüme daha kolay ulaĢabilir. Mesela baĢını örtmeyen bir bayan kendini
benim yerime bir koysun. Öğrenim görmek için gireceği kuruma girerken giyiminde
değiĢiklik yapmak zorunda bu çok rahatsız edici bir durum. DüĢünmesi bile rahatsız
edici.”
A.S. 28 yaĢında üniversite mezunu bir öğretmendir. Maddi durumu söylediği
kadarıyla iyidir. Ailesi Isparta‟nın bir köyünde ikamet ettiği için Isparta‟da tek baĢına
yaĢamaktadır. Daha öncesinde bir dershanede çalıĢmıĢ olup son bir yıldır Milli
Eğitimde öğretmenlik yapmaktadır. A.S.‟ye Isparta‟da yaĢayan ve kendi konuĢmak
istemediği için bir isim öneren B.M.‟nin tavsiyesiyle ulaĢılmıĢ ve kendisiyle B.M.‟nin
evinde görüĢülmüĢtür. GörüĢmeler yaklaĢık bir saat sürmüĢtür.
A.S. köyde doğmuĢ ve büyümüĢtür. Çevresindeki kadın profilinin genellikle
türban Ģeklinde olmasa da kapalı kadınlardan oluĢtuğunu belirtmiĢtir. NiĢanlı olduğunu
59

ve ağustos ayında evleneceğini söyledikten sonra eĢ adayının da doğup büyüdüğü
köyden olduğunu ve çocukluklarının beraber geçtiği vurgulamıĢtır.
Din kavramı ve örtünme hakkında A.S. “Dindarlık bağlı olduğu dine karĢı görev
ve sorumluluklarını yaĢatan ve yaĢatmaya çalıĢan, kendini tamamen kendi dinine
adamıĢ insanlara verilen isimdir. Dinsel yaĢam ise dininin gereği olarak o dinin emir ve
yasaklarını hayatına geçirerek uygulayan kiĢilerin yaĢam Ģekilleridir. Yani hayatını
dinin gerektirdiği gibi yaĢayan insanların hayat tarzıdır” demiĢtir. Cemaat kavramı
hakkında ne düĢündüğü sorulduğunda “Cemaat aynı tarz düĢüncelere,benzer inançlara
sahip ,birbirine davranıĢ ve inanç bakımından yakın olan homojen insan topluluklarıdır.
Cemaat kavramına dini açıdan bakacak olursak da aynı dine mensup ortak inançları
paylaĢan ortak görüĢlere sahip olan insan topluluklarıdır diyebiliriz” cevabı alınmıĢtır.
A.S. ahlak, cinsellik ve namus kavramlarını örtünme bağlamında nasıl
değerlendirildiği sorulduğuna “Gerekli bir takım kurallar vardır. Bunların yerine
getirilmesi gerekir. Gerisi kiĢinin kendisine kalmıĢtır” demiĢtir. Evlenme Ģekli
sorulduğunda “Görücü usulü sağlıklı evlilik yapmak isteyen kadınların tercihi bence”
Ģeklinde bir cevap alınmıĢtır. Çocukların ya da ailesinin türban ya da dine bakıĢ açısı
sorulduğunda “Benim ailem köyde yaĢıyor. Zaten köyleri biliyorsunuz. Daha kapalı
küçük yerler. Benim kapanmam tamamen kendi isteğimle doğru yaptığıma
inanmamdan kaynaklanıyor” Ģeklinde bir cevap alınmıĢtır.
Örf, adet ve değer kavramına bakıĢ açısı sorulduğunda “Örf, yasalar tarafından
belirlenmeyen fakat o toplumun kabul ettiği yasalardır diyebiliriz. Bunu belirleyen
etkenler ise o toplumun sahip olduğu değerlerdir. Değer ise bir ulusun sahip olduğu
sosyal, kültürel, ekonomik ve bilimsel değerlerini kapsayan maddi ve manevi öğelerin
bütünüdür. Adet ise tıpkı örf gibi toplumun yaĢamını sürdürebilmesi için gerekli olan
kuralları kapsar. Örf ve adetler sayesinde toplum düzenli bir Ģekilde yaĢamını
sürdürebilir” Ģeklinde bir görüĢ belirtilmiĢtir. A.S. geleneklerin geleceği
sorgulandığında “Gelenekler ne yazık ki yavaĢ yavaĢ yok olmakta modern zamanın
değerleri benimsenmekte özümsenmektedir” demiĢtir.
A.S.‟ye özgürlük, eĢitlik, hak, estetik ve aidiyet kavramları bağlamında türbana
yüklenen anlamlar sorulduğunda “Dini açıdan baktığımızda baĢından beri dediğimiz
gibi dinin bir gereği olarak örtünmek gerekir. Ancak ülke standartları, yasaları dini
özgür bir Ģekilde yaĢamaya engel oluyorsa burada kimlik kargaĢasına girilir. Mesela
Müslüman bir bayan dininiz gereği olarak baĢını kapatarak kamu kurum ve
kuruluĢlarında çalıĢmak isterken ülke yasaları buna engel teĢkil ettiğinde önünde iki
60

seçenek vardır ya baĢını açarak çalıĢacak yada çalıĢmayacak. Burada bayan baĢını
açarsa bir kimlik kargaĢasına girecektir. Hani ben müslümandım hani ben dinimi
yaĢıyordum Acaba baĢımı açarak hatamı yaptım diyerek ne çalıĢtığı iĢe adapte olup
verim sağlayabilecek nede kendi iç sorunlarını halledebilecek. Diğer seçenek
çalıĢmamayı seçerse ise” nerede burada özgürlük” diyecek. Nefes aldığım ülkemde ,
kimliğinde dini Ġslamdır denilen ülkemde dinimi özgürce yaĢayamıyorsam nerede
burada özgürlük” Ģeklinde bir cevapla karĢılaĢılmıĢtır. Türbanın simge olarak
değerlendirilip değerlendirilmesi konusundaki görüĢelerini Ģu Ģekilde dile getirmiĢtir:
“Türbanlı, baĢörtülü yada kapalı nasıl tabir edilirse edilsin baĢı örtmenin tek bir amacı
vardır dinimizin gereği olarak yerine getirmek Allah rızası için haram yerlerimizi
örtmektir. BaĢka bir amacı yoktur ne siyasal bir simge ne bir cemaate üye olduğunu
göstermek için takma gibi konular safsatadır sadece.”
DeğiĢen koĢullar karĢısında türban algısı sorulduğunda A.S.‟nin cevabı Ģu
Ģekilde olmuĢtur: “Bence değiĢiklikler karĢısında biraz kuĢku duymalıyız.” Bunun yanı
sıra A.S. türban reklam ve defileleri söz konusu olduğunda “Kıyafet sadece
vücudumuzu örtmek için kullanılmaz. Estetik duruĢuda önemlidir. Ben bir mağazaya
girdiğimizde üstümü kapatmak için bir Ģey değil beğendiğim bir elbise yada gömlek
almak isterim üzerimde nasıl durduğuna bakmak isterim. Bu sebeplede gerek kapalılar
için gerekse baĢının kapatmayı tercih etmeyenler için yani tüm insanlık için kıyafet
üreten firmalar rekabet haline girmiĢtir. Ürettikleri ürünleri pazarlamak için reklam
yapmalılar tanıtmalılardır” Ģeklinde bir cevap vermiĢtir. Moda ve modern giyim söz
konusu olduğunda “Modernizm ile birlikte kılık ve kıyafette de değiĢme ve geliĢme
görülmüĢtür. Kapalı bayanlar da modern yaĢama ayak uydurmak için modanın
gerektirdiği gibi giyinmek isteyenlerde giyinebilir” Ģeklinde bir cevapla karĢılaĢılmıĢtır.
Kamusal alanın anlamı sorgulandığında A.S. “Toplumun ortak yararını
belirlemeye ve gerçekleĢtirmeye yönelik düĢünce, söylem ve eylemlerin üretildiği ve
geliĢtirildiği ortak toplumsal etkinlik alanına iĢaret etmek için kullanılan kavram, yani
hiçbir insan ayırt etmeden ortak toplumsal bir alan olmalıdır” Ģeklinde cevap vermiĢtir.
Kamusal alanda türban konusunda ne düĢündüğü sorulduğunda “Kamusal alan her
düĢüncenin ortak paylaĢılabildiği, her insanın ortak kullandığı bir mekanı ifade eder. O
halde insan ayırımı yapmadan her insanın kullanabilmesi gereken bir alandır. Kaldı ki
Türbanlı yada türbansız ayırımıda çok saçmadır. Kamusal alan herkese açık olmalıdır”
demiĢtir. A.S. türban sorunu ele alındığında “Ben inanıyorum ki türban sorunu diye bir
Ģey kalmayacak ülkede. Çünkü ortada bir problem yok iken dikkatleri farklı yönlere
61

çekerek kendi amaçlarına ulaĢmak isteyenlerin oluĢturduğu bir komplodan baĢka bir
Ģey değildir türban sorunu..Ülke baĢındakilerin de yada ileride gelecek kiĢilerinde
bunları görmelerini ümit ediyorum” demiĢtir.
E.Y. 57 yaĢında ilkokul mezunu bir ev hanımıdır. 3 çocuğu olduğunu belirten
E.Y. geçim sıkıntısı çektiğini ve çocuklarıyla yeteri kadar ilgilenemediğini belirtmiĢtir.
EĢinin daimi bir iĢinin bulunmadığını sık sık iĢ değiĢtirdiğini vurgulamıĢtır. Kendisini
geliĢtirmek istediğini, halk eğitim kurslarına gitmek istediğini fakat buna zaman
bulamadığını söylemektedir. Eski düĢüncelerinin kadının evde oturması ve ev iĢleriyle
ilgilenmesi yönünde olduğunu fakat artık görüĢlerinin farklılık gösterdiğini belirtmiĢtir.
E.Y. ayrıca hafta sonları arkadaĢ çevresi ile birlikte toplanıp ibadet ettiklerini ve
bunu bir gelenek olarak bir yıldır sürdürdüklerini, bu sayede bilgilendiklerini
söylemiĢtir. E.Y. katıldığı sohbetlerden çok hoĢnut kaldığını, hatta bunları öğrenmekte
geç kaldığını ve bu sohbetlerle tanıĢmasının komĢusunun sayesinde olduğunu
eklemiĢtir. Küçük kızının Süleyman Demirel Üniversitesi tıp fakültesinde okuduğunu
ve ona yeterli maddi desteği sağlayamadığından yakınmaktadır. Konu hakkındaki
görüĢmeler yaklaĢık bir saatlik bir zaman dilimi içerinde ve E.Y.‟nin kendi evinde
gerçekleĢtirilmiĢtir.
E.Y. din kavramı ve örtünme hakkında görüĢlerini Ģu Ģeklide belirtmiĢtir
“Dinsel yaĢam, benim için farklı bir ifade olmakla beraber dinle yani dine bağlı yaĢam
Ģeklinde düĢünülebilir. Dindarlık ise göreceli bir kavram hatta yaĢam seçimidir. Sadece
bizim dinimizde değil tüm dinlerde inançlı hatta aĢırı dindar kesimler bulmaktadır. Bu
inanç dinin amacından çok bir Ģeye inanmanın güvenini ve huzurunu yaĢamak olarak
da adlandırılabilir. Göreceli olan ise kimin neye neden inandığı ve bu inancı
doğrultusunda nasıl yaĢadığıdır.” Cemaat kavramı hakkındaki görüĢleri sorulduğunda
E.Y. Ģu cevabı vermiĢtir: “Bu konuda çok bilgim yok. DıĢarıdaki bir insan olarak;
gördüklerim, duyduklarım ve yorumlayabildiklerim kadar dâhilim bu konuya. Onlar
zaten kendi içlerinde kendilerince doğru olan Ģeyleri özgürce yaĢayabiliyor,
söyleyebiliyor ve uygulatabiliyor. Ama önemli olan onların dıĢında kalan kesimin
özgürlüğü nerde baĢlıyor”
E.Y.‟den örtünme bağlamında ahlak, cinsellik ve namus kavramını
değerlendirilmesi istenildiğinde “Ziynet yerlerinin örtülmesi gereklidir. Bu durum
Kuranı Kerim‟de belirtilmiĢtir” Ģeklinde bir cevap alınmıĢtır. Evlilik ve evlenme
biçimleri sorgulandığında E.Y. “Bana göre ortam gittikçe kötüleĢiyor. Kötü niyetli
insanlar artıyor. Görücü usulü evlilik bir kadını kıymetinde birĢey kaybettirmeden
62

evlenmesini sağlar” demiĢtir. Çocuklarının türbana bakıĢ açısı değerlendirildiğinde
E.Y. “Ben geçim sıkıntısı çekiyorum ve çocuklarımla yeteri kadar ilgilenemediğimi
düĢünüyorum. Fakat çocuklarıma bildiğim dini bilgileri de anlatmaya gayret
gösteriyorum” Ģeklinde bir tavır sergilemiĢtir. Örf, adet ve değerler sorgulandığında
“Bu konu gerçekten zor ve uzun soluklu. KeĢke örf adet ve değerler hayatımızdan hiç
de fark etmediğimiz bir hızda silinmese çünkü bizi biz yapan ne kaldı ki” Ģeklinde bir
cevapla karĢılaĢılmıĢtır. E.Y.‟ye geleneklerin geleceği hakkında ne düĢündüğü
sorulduğunda “Geleneklerin hatta örf ve adetlerin dinle bağlantılı olduğunu
düĢünmüyorum. Dinle birlikte uyum içersinde yaĢatılabilir fakat birbiriyle tamamen
iliĢkilendirilemez Ģeylerdir. Geleneklerin geleceği var mı diye sorarsanız; yok daha
doğrusu yeni yetiĢen nesille geleneklerin arasında uçurum var. Bayrağı Ģimdiki
çokbilmiĢ miniklere teslim ettiğimizde, bizi biz yapan değerlere de büyük oranda veda
etmiĢ olacağız. Ne yazık ki onları sadece çok çalıĢmak ve zamanı geldiğinde zar zor iĢ
sahibi olmak bekliyor. Ve bizde onları bu zorlu sürece çok küçük yaĢta sokuyoruz.
Gelenekler ve değerler arka planda hatta planlar dâhilinde değil” demiĢtir.
Türban ve örtünme bağlamında özgürlük, eĢitlik, hak, estetik ve aidiyet
bağlamında değerlendirildiğinde E.Y. “Özgürlük iĢte bütün mesele bu; keĢke her birey
„türban‟ kadar özgür olabilseydi” Ģeklinde bir görüĢ belirtmiĢtir. Simge olarak türbanın
değerlendirilmesi konusunda ise “Her milletin, topluluğun, düĢüncenin, derneklerin,
partilerin yani kısaca her oluĢumun bir simgesi var, fakat türbanın bir simge olarak
düĢünülmesi inançlarımıza yapılan bir saygısızlıktır. Benim dinimle alakalı yerine
getirdiğim bir eylemin farklı amaçlar için kullanılması doğru değil” Ģeklinde bir
değerlendirme yapmıĢtır. DeğiĢen koĢullar karĢısında türban algısı sorulduğunda E.Y.
tarafından verilen cevap Ģu Ģekildedir: “Hiçbirimiz etrafımızda olup bitenleri fark
edemeyecek kadar kör olmadık henüz. Bu değiĢen koĢullar karĢısında her birey kendine
göre tepkiler verir, farklı düĢünceler geliĢtirir. Türbanı baĢörtüsüyle bir tutanlar, apayrı
görenler ve hatta bu konuda herhangi bir düĢünceye sahip olmayı bile düĢünmeyenler
olabilir bu çok normaldir. Bu noktada türbanı „türban‟ yapan etkenler, onu üzerinde bu
kadar konuĢulacak hale getirenler ve hala gündemde tutabilenler zaten amacına ulaĢmıĢ
demektir.”
Türban reklem ve defileleri hakkında ne düĢündüğü sorulduğunda “Valla ayakta
alkıĢlanacak bir meziyet olsa gerek bu türbanları kapsayan reklamlar, bu Ģatafat. Tıpkı
dinimizin gerektirdiği gibi herkes kendi içinde ve sessiz sedasız gösteriĢsiz ve hiç
kimseyi özendirmeden yaĢıyor maĢallah” Ģeklinde bir yaklaĢım sergilemiĢtir. Moda ve
63

modern giyim söz konusu olduğunda E.Y. bakıĢ açısını Ģu Ģekilde dile getirmiĢtir: “An
itibariyle toplumda Ģıklık yarıĢında baĢı çeken, tabiri caiz ise moda haline gelmiĢ bir
türban modası hâkim. Modanın tüm dünyada kabul görmüĢ olması akla „Neden
türbanlılarda modayı yakından takip etmesin ki‟ sorusunu getiriyor. Bence bu çok
olağan zaten türban toplumumuzca kabul görmüĢ bir gerçektir.”
Kamusal alanın anlamı konusundaki düĢüncelerini “Kamusal alan değiĢiyle
toplumda bulunan yaĢam alanları düĢünülüyor ve de bu alanlarda ki kurallara uygun bir
Ģekilde türbanın kullanılması soruluyorsa; toplum olarak koyulan kurallara olduğu gibi
uyma dürtümüzün de etkisiyle her türlü kamusal alan ve iĢlevine saygı duyar ve hiç
sesimizi çıkarmadan kurallarımıza uymaya çalıĢırız” Ģeklinde dile getiren E.Y.,
kamusal alanda türban konusu sorgulandığında “Üstünde hala çok konuĢulan bir konu
olmasına rağmen zaten isteyen istediğini yapmakta ve olumsuz düĢünceler bile bu
noktada önemsiz kalmakta. Ne kadar yorum yaparsak yapalım türban amacına
ulaĢmaktadır” Ģeklinde bir yaklaĢım sergilemiĢtir. Türban sorunu ve demokrasi
kavramları sorulduğunda E.Y.‟nin cevabı Ģu Ģekilde olmuĢtur: “Türbanın, günün
gerektirdiği bir toplumsal yapılaĢma ve değiĢim olduğunu düĢündüğüm için siyaset
alanındaki değiĢmelerle kültür ve düĢünce alanında siyasete ayak uydurabilecek
mükemmel bir toplumda yaĢadığımız gerçeğini varsayıyorum.”
A.ġ. 34 yaĢında iki çocuk annesi lise mezunu bir kadındır. EĢinden ayrıldıktan
sonra çalıĢmaya baĢladığını belirten A.ġ. geçimini çocuk bakarak sağladığını
söylemiĢtir. EĢinden boĢanırken bu kararı vermede zorluk çektiğini fakat ahlaklı bir eĢe
sahip olmadığı için zor da olsa bu kararı vermek zorunda kaldığını belirtmiĢtir. A.ġ.‟ye
göre evlilikte her türlü zorluğa katlanılabilir gerekirse Ģiddet bile mazur görülebilir.
Fakat ahlak sorunu üstü örtülemeyen ve aĢılamayan bir sorun olarak katlanılamayacak
en büyük sorundur.
A.ġ. ayrıca bir doktorun çocuğuna bakarak sadece aylık geçimini sürdürmeye
yetecek kadar kazandığını ve lüks ihtiyaçlarına bütçesinin yetmediğini söylemiĢtir.
Ayrıca UĢĢakiler‟e bağlı olduğunu belirtmiĢtir. Bu cemaatle tanıĢmasına bir arkadaĢının
vesile olduğunu ve ilk olarak çok fazla mutlu olacağını düĢünmediğini söylemiĢtir.
Fakat daha sonraları sohbet ve derslerine katıldıktan sonra bu düĢüncelerinin değiĢtiğini
hatta hayata bakıĢının değiĢtiğini, artık daha farklı kapanmaya baĢladığını ve iç
huzuruna kavuĢtuğunu belirtmiĢtir. Ders aldığı hocanın ismini vermek istemediğini
belirttikten sonra, hocasının baĢka Ģehirde olduğunu eklemiĢtir. A.ġ. “Bugün hala
aklıma birĢey takılsa ararım, saati düĢünmem çünkü bana o güveni ve samimiyeti
64

verdiler” Ģeklinde bir yorum getirmiĢtir. GörüĢmeler A.ġ.‟nin kendi evinde ve yarım
saatlik bir zaman dilimi içinde gerçekleĢmiĢtir.
Din kavramı ve örtünme hakkında görüĢleri sorulduğunda A.ġ. RAB‟
inancının olması, bunu bilinçli bir Ģekilde yaĢamak dindarlık, yaĢatmaya çalıĢmakta
dinsel yaĢam diye düĢünüyorum. Bence tek bağlam Ģekli vardır. EĢarplarımızın omuz
hizasından göğüsleri örtecek Ģekil de takılması, bu kurala uyulduktan sonra moda nasıl
olduğunu bilmiyorum” demiĢtir. Cemaat iliĢkileri sorulduğunda ise “Bir ibadet veya
istiĢare için bir topluğunun toplanması” Ģeklinde bir cevapla karĢılaĢılmıĢtır. Örtünme
bağlamında ahlak, cinsellik ve namus hakkındaki görüĢleri sorulduğunda A.ġ. “Ahlak
insanın kafasında ve ruhundadır. Bir kadının baĢını örtmesi ya da örtmemesi bir
ahlaklılık göstergesi değildir. Hiç bir zaman bu böyle değerlendirilemez. Ġslam bir
ahlak dinidir. Ben Müslümanın diyen birinin zaten ahlaklı olması gerekir” Ģeklinde bir
cevap vermiĢtir. Evlilik ve evlenme biçimleri söz konusu olduğunda ise “Ben görücü
usulü evlendim fakat evliliğim bitti. KarĢınızdaki insan ahlaklı bir insan ise nasıl
tanıĢtığınızın bir önemi yok zaten” Ģeklinde bir cevapla karĢılaĢılmıĢtır. Ailesinin ve
çocuklarının geleceğine iliĢkin yaklaĢımlarını ise “EĢimden boĢandıktan sonra ben
çalıĢarak çocuklarıma bakmaya gayret ediyorum. Benim geleceğim çocuklarım”
Ģeklinde değerlendirmiĢtir.
Modernizm bağlamında örf, adet ve değerler göz önüne alındığında “Belli bir
toplumda yaĢayan kiĢilerin kendilerine özel kurdukları kural toplulukları” Ģeklinde bir
cevapla karĢılaĢılmıĢtır. Geleneklerin geleceği sorgulandığında ise “Sanırım cahilce
düĢünceler sayesinde geleneğin geleceği hep aynı olur” cevabı alınmıĢtır. Özgürlük,
eĢitlik, hak, estetik ve aidiyet bağlamında türban kavramı sorulduğunda ise A.ġ.
“Kimlik, bir bireyin kendinin ne olduğunu tanımlayabilmesi, özgürlük sorunu da
bireyin kendisini tanımladıktan sonra çevresiyle yaĢadığı çatıĢmadır” demiĢtir. Simge
olarak türban algısının değerlendirilmesi istenildiğinde ise “Ġslam dinine göre türban
dini inancın bir gereği olarak ve Allah‟ın bir emri olduğu için takılır” cevabı alınmıĢtır.
DeğiĢen koĢullar karĢısında türban kavramı değerlendirildiğinde “Türbanın
değiĢen koĢullar karĢısında aynı kaldığını söylemek çok zor” cevabı alınmıĢtır. Türban
reklem ve defieleri hakkındaki düĢünceleri sorulduğunda A.ġ. “Ġslam uygun bir Ģekilde
olabileceğini düĢünüyorum” cevabını vermiĢ, moda ve modern giyim sorulduğunda ise
“Günümüzde kadınlar Ģık ve bakımlı görünmek istiyorlar. Bu durum dinle
birleĢtirilebilinir mi Bence muamma” demiĢtir. Kamusal alan anlamını türban takan
bir kadın olarak değerlendirilmesi istenildiğinde “Benim rahat rahat giremediğim bir
65

yer olduğu kesin” cevabı alınmıĢ, kamusal alanda türbanı nasıl değerledniriyorsunuz
Ģeklinde bir soru yöneltildiğinde “Sanırım bir sorun olarak görülüyor türban da kamusal
alanda…” Ģeklinde bir cevapla karĢılaĢılmıĢtır. Türban sorunu ve demokrasi hakkındaki
görüĢleri sorulduğunda A.ġ. “Ülkemizde sorun çözüldü gibi görülüyor ama bence
çözümü Ģeriat kanunların yaĢanılması. ġeriat kanunları yaĢanmayan bir ülkede bir
saçmalık türban yasağı, bir ülkenin kendince koyduğu kurallara göre halkın
yönettiğinin düĢünülmesi…” demiĢtir.
E.A. üniversite mezunu bir devlet memurudur. 25 yaĢındadır. Üniversiteden
mezun olduktan hemen sonra iĢe baĢladığını belirten E.A., Gülen cemaatine bağlı
olduğunu belirtmiĢtir. Bunun için herhangi bir zorlama ve baskı ile karĢılaĢmadığını
kendisinin özgürce karar verdiğini söylemiĢtir. Bu cemaatle tanıĢmasının üniversite
yıllarına dayandığını ve aynı görüĢten arkadaĢlarıyla aynı evi paylaĢtığını söylemiĢtir.
Bu sayede rahat ve en önemlisi de güvenli bir öğrencilik hayatının olduğuna
değinmiĢtir. Ayrıca geçim sıkıntısı çekmediğini söylemektedir.
E.A. ile görüĢmemiz E.A.‟nın evinde olmuĢ ve yaklaĢık 45 dakika sürmüĢtür.
KonuĢma sırasında ilk zamanlarda çekimser bir tavırla karĢılaĢılmıĢ olsa da daha
sonrasında rahat bir konuĢma ortamı sağlanmıĢtır.
Dinsel yaĢam ve dindarlık konusunda E.A. “Din olgusu Allah sistem düzenidir.
Bu dinsel yaĢam ya da dindarlık adı altında kayıtlanamayacak kadar önemli bir
husustur..” Ģeklinde bir yaklaĢım sergilemiĢtir. Cemaat kavramı hakkındaki düĢünceleri
söz konusu olduğunda “Cemaat denilince aklıma gelen tasavvuftur. Fakat Ģu anki
cemaatleĢme sürecinin tasavvufla alakası yoktur. Tasavvuf okuyanlar bunu zaman
içerisinde fark edeceklerdir.. Üzerinde durulacak bir konu değildir.. Çünkü Ģu anki
cemaat zihniyeti tamamen topluluk ne yapar ise kiĢi onu yapar düsturunda
ilerlemektedir. Halbuki kiĢi önce bir takım çalıĢmalara kendi baĢlayıp devamında ilim
alıĢ veriĢi yapmak için bir takım topluluklarda bulunmalıdır diye düĢünüyorum”
Ģeklinde bir yorum alınmıĢtır.
Ahlak, cinsellik ve namus kavramlarının türban ve örtünme bağlamında
değerlendirilmesi istenildiğinde E.A. “Kadının temizliği, saflığı ve ahlaklılığı Ġslam
dininin olması gereken özelliklerindendir. Kadın dini görevlerini yerine getirdiğinde
zaten bu özellikleri de üzerinde barındırır” Ģeklinde bir cevap vermiĢtir. Bunun yanı sıra
evlenme ve evlilik biçimleri konusunda E.Y. “Yani ben henüz bekarım. Ama görücü
usulü evlenemek bana daha yakın” demiĢtir. Çocuklarının ya da ailesinin din ve türba
konusundaki görüĢleri sorulduğunda ise “Benim ailem dinine bağlı, dine hak ettiği
66

değeri veren insanlardır” Ģeklinde bir cevapla karĢılaĢılmıĢtır. Örf, adet ve değerler
sorgulandığında “Örf, adet ve değerler toplumsal hayatın sağlıklı bir Ģekilde devamı
için unutulmamalı” Ģeklinde bir cevap alınmıĢtır. Geleneklerin geleceği söz konusu
olduğunda ise “Geleneklerin geleceği pek parlak görünmüyor.. Çünkü yaĢadığımız
çağın gerekleri ve getirileri bizi geleneklerden uzaklaĢtırmaktadır… Doğrusu da budur
diye düĢünüyorum” Ģeklinde bir yaklaĢım sergilenmiĢtir.
Özgürlük, eĢitlik, hak, estetik ve aidiyet bağlamında örtünme ve türban
kavramları değerlendirildiğinde E.A. “KiĢi doğduğu andan itibaren hep birilerinin
oluĢturduğu kimliğe bürünmüĢtür. Bu ilk etapta anne baba ile baĢlar ve sonra
bulunduğu çevrenin Ģartlanmaları ile devam eder. Bu Ģahsın ona öğretilmiĢ olduğu
sahte kimliğidir. Özgürlüğünü ancak değer yargılarından ve Ģartlanmalarından
kurtulduğu anda kazanabilir. ĠĢte o zaman asıl kimliğine kavuĢmuĢ olur” Ģeklinde bir
yaklaĢım sergilemiĢtir. Türbanı simge olarak algılayıp algılamadığı sorulduğunda ise
E.A. “Türbanı simge haline getirenlerin baĢ örtüsü ile ilgili alması gereken ruhtan ve
yaĢayıĢtan uzaktan yakından bir ilgisi yoktur ve baĢ örtüsünü simge olarak görenler için
de aynı açıklama geçerli. KiĢinin sadece kendi hak ve özgür iradesi ile gerçekleĢtireceği
bir durumdur” demiĢtir.
DeğiĢen koĢular karĢısında türban algısı sorgulandığında E.A. “Bu konuda bir
Ģey söylemek istemiyorum” cevabını vermiĢtir. Türban reklam ve defileleri söz konu
olduğunda “Normalde giydiğimiz bir kıyafetin defilesi olabiliyor ise türbanın da
reklamı ve tanıtımı gayet tabii olabilir” Ģeklinde bir yaklaĢım sergilemiĢtir. Moda ve
modern giyim ile türbanı ele aldığımızda E.A. “Önceki konu ile iliĢkili bir baĢlık… Her
giyim ve aksesuarın kendine ait bir modası var ise, moda dediğimiz Ģey de dolayısı ile
modernliği ihtiva eden bir durumdur. Her giyim ve aksesuarın modernize hali üretimde
iken baĢörtüsünün neden olmasın.. Sonuçta her Ģey insan için…” demiĢtir.
Kamusal alanın anlamı sorgulandığında E.A. Ģu Ģekilde cevap vermiĢtir:
“Kamusal alanın konumu ve iĢlevleri hususunda yorum yapma Ģansına sahip değilim.”
Bunun yanı sıra kamusal alanda türban konusunda ne düĢünüyorsunuz sorusuna
“Kamusal alanda olsun yada baĢka bir platformda kiĢisel hak ve özgürlüğü kısıtlamak
günümüz çağında çok ilkel bir durum teĢkil ediyor” Ģeklinde cevap alınmıĢtır. Türban
sorunu hakkındaki düĢünceleri sorulduğunda ise E.A. “Bunun sorunu belli, çözümü de
belli fakat bu sorunun çözülmesi belirli kesimler tarafından engelleniyor. Belirli kesim
derken sağ sol kesim değil kast ettiğim. Çünkü türban hedef olarak gösterildiği sürece
67

toplumda asıl hedefler ĢaĢırtılmakta, sürekli iĢaret levhaları değiĢtirilmekte… O sebeple
çözümü hakkında lafı fazla uzatmaya gerek yok diye düĢünüyorum” demiĢtir.
R.A. 30 yaĢında ilkokul mezunu bir ev hanımıdır. Ev hanımı olmasına karĢın
hareketli bir hayatı olduğunu belirten R.A.‟nın maddi durumu oldukça iyidir. Bir
oğlunun olduğunu belirten R.A. maddi konularda hiç sıkıntı yaĢamadığını ve bu sebeple
öğrencilere yardımcı olduğunu söylemektedir. EĢinin de onu yardım konularında
desteklediğini, öğrencilerin yaptığı yanlıĢları genellikle maddi zorluklar ve
yetersizlikler yüzünden yaptığını ve yüzden onlara yapılabilecek en büyük yardımın
onlara maddi destek sağlamak ve kendilerini geliĢtirmeleri adına dini vecibeleri içeren
kitaplar hediye etmek olduğunu vurgulamıĢtır.
GörüĢme R.A.‟nın kendi evinde gerçekleĢtirilmiĢtir. R.A. ile yapılan görüĢme
yaklaĢık 45 dakika sürmüĢtür. KonuĢmalar sırasında evinde bulunan kitapları da
getirmiĢ ve konuyla ilgili paralellik gösteren yerlerde kitaplarıda tavsiye etmiĢtir.
Dinsel yaĢam ve dindarlık konusunda R.A. “Dinsel yaĢam bence tercih
meselesidir ben yaĢamak isterim sen yaĢamak istemezsin göreceli bir kavramdır.
Burada önemli olan nokta kim ne yaĢıyorsa yaĢasın onun dinini yaĢama özgürlüğünü
elinden almamak gerekir. Bana göre kimin neye inandığı önemli değildir önemli olan
insanlaĢmasını tamamlayıp insan olabilmektir. Dini kabuller sorumluluğu peĢinde
getirir herkes bu kabulleri sorumlulukları yerine getirecek iradeye sahip olamayabilir.
Bu durum bize bir Ģey kaybettirmez ya da kazandırmaz kiĢinin kendi inancı ile ilgilidir.
Dindarlık da bir seçimdir bir baĢkasına zarar vermediği sürece kötü bir yanı yoktur”
Ģeklinde görüĢlerini belirtmiĢtir. Cemaat kavramı hakkında ne düĢündüğü sorulduğunda
“Cemaatlerin koruyucu koruyucu bir özelliği vardır herhangi bir cemaate üye olmasam
da zararlı olduklarını düĢünmüyorum. Cemaatlerin olması yanlıĢ değil bunlar eğer kötü
amaçlara hizmet ediyorsa yanlıĢtır bence” Ģeklinde bir cevap alınmıĢtır.
Ahlak, cinsellik ve namus algıları örtünme ve türban bağlamında
değerlendirildiğinde “Bir kadın örtülü olsun ya da olmasın zaten toplumun bir takım
kurallarına uymak zorundadır. Sonuçta kadın yani. Zaten bir takım kuralların içinde
doğuyor” Ģeklinde bir cevap alınmıĢtır. Evlilik ve evlenme biçimleri hakkındaki
görüĢleri söz konusu olduğunda R.A. “Benim için her ikiside aĢırıya kaçılmadığı sürece
olabilir. Ġkisine de karĢı değilim. Sonuçta kısmet bu iĢler” demiĢtir. Çocukların itaati ve
gelecek algıları düĢüncesi söz konusu olduğunda ise “Çocuklarımız bizim için çok
önemli. Onlara dinin gerekleri anlatılmalı. Bence gençleri bilinçlendirmeliyiz” Ģeklinde
bir cevap alınmıĢtır.
68

Örf, adet ve değerler bağlamında R.A.‟nın düĢünceleri sorulduğunda “Ġnsana
kim olduğunu hatırlatır benliğimizi kaybetmememize neden olur genellikle. Bunların
yapıcı özellikleri olduğu kadar bazı durumda yıkıcı özellikte göstermektedir. Önemli
olan doğru olanları alıp yanlıĢ olan adetleri unutmaktır” Ģeklinde bir yaklaĢımla
karĢılaĢılmıĢtır. Geleneklerin geleceği sorgulandığında ise R.A. “Ben aynı kalmasından
yanayım” demiĢtir.
Özgürlük, eĢitlik, hak, estetik ve aidiyet bağlamında türban ve örtünme kavramı
değerlendirildiğinde “Kimliğin in ne olduğu hangi ırka mensup olduğun ön değil bana
göre. önemli olan insan sevgisini kalpte barındırabilmektir. Özgürlük Ģu anda hiçbir
ülkede tam anlamıyla yoktur bence” Ģeklinde bir tavır sergilenmiĢtir. Türbanı simge
olarak değerlendirip değerlendirmeği sorulduğunda R.A. “Türban bir simge aracı
olmamalıdır bazı gruplar bunu üzerinden rant sağlamaya çalıĢmaktadır. Bu durum çok
yanlıĢtır. Ġnsanların inancı gereği namusuyla temiz bir Ģekilde tanıdığı baĢ örtüsünü
kötü amaçlarına alet edenleri esefle kınıyorum” Ģeklinde bir cevap verilmiĢtir.
DeğiĢen koĢullar karĢısında türban algısı sorulduğunda R.A. “Bence daha ılımlı
olmaya baĢladı insanlar türbana karĢı hak ettiği muameleyi hala görmese de baĢını
örten insanlar yinede eskisi kadar kötü durumda değildir. Bu durum yıllar önce bir
problem dahi değilken Ģimdi bazı kesimler tarafından sorun haline getirilmiĢtir. Siyasi
amaçlara alet edilmiĢtir” demiĢ ve türban reklem ve defileleri sorulduğunda “Olumlu
bakıyorum. Ġnsanların ne giyeceğini takip etmesini sağlar” Ģeklinde bir tavır
sergilemiĢtir. Moda ve modern giyim söz konusu olduğunda “Bence modayı izlemek
gerek kapalı kişide bakımlı olmalıdır. Değişiklik de herkesin isteyeceği
yapılması gereken bir şeydir. Önemli olan nasıl bağladığın değil takmaktır”
şeklinde bir yaklaşımla karşılaşılmıştır.
Kamusal alanın anlamı sorgulandığında R.A. “Kamusal alanda türbana
izin verilmemektedir, bu durum çözülmelidir. Önceden de söylediğim gibi önemli
olan Ģekil değil kalptir. Ġnsanın kiĢiliği iyi olmalı ahlaklı olabilmelidir önemli olan
budur” Ģeklinde görüĢlerini belirtmiĢtir. Buna paralel olarak kamusal alanda türban
konusunda ne düĢünüyorsunuz ġeklindeki soruya “Ġslam ahlak dinidir. Ama Ġslamın
gereklerini yeterince yaĢayamamaktayız. Çünkü insanlar sadece Ģekille ilgileniyor.
Kamusal alanda buna dahil” demiĢtir. Türban sorunu söz konusu olduğunda ise
“Bilinmesi gereken ilk Ģey türbanın sorun olmasın bir sorun olduğudur. Çözüm; her
69

yerde serbest olmalıdır, herkes istediği gibi giyinmelidir. Çünkü örtünmek herkesin
kendi bileceği Ģeydir” Ģeklinde görüĢlerini belirtmiĢtir.
H.M. 45 yaĢında ilkokul mezunu bir ev hanımıdır. Ġki çocuk sahibi olduğunu
söyleyen H.M. onları ahlaklı birer bireyler olarak yetiĢtirmek için elinden geleni
yaptığını söylemiĢtir. EĢiyle bir aile dostlarının tavsiyesi üzerine görücü usulü
evlendiklerini ve bundan çok hoĢnut olduğunu söylemiĢtir. Hatta çocuklarının da bu
Ģekilde evlenmelerini umut ettiğini belirtmiĢtir. EĢinin camide çalıĢan olduğunu
vurguladıktan sonra kapalı olduğu için mutlu olduğunu belirtmiĢtir. Sonrasında kızının
da kendi gibi kapalı olduğunu ve bunun için ona herhangi bir Ģekilde zorlama
yapılmadığını kapalı olmanın da kiĢinin kendisinin vermesi gereken bir karar olduğunu
söylemiĢtir. Cuma günleri kadınlarla toplantılar yaptıklarını ve ibadet ettiklerini de
belirtmiĢtir. GörüĢmeler H.M.‟‟nin kendi evinde yapılmıĢ ve yaklaĢık 30 dakikalık bir
sürede gerçekleĢtirilmiĢtir.
Din ve örtünme konusunda H.M. “Türban dinin zorunluluğudur. Dinimiz
kadının örtünmesini emretmiĢtir. “Ziynet” yerleri vardır kadınların, hatta bu Kur‟an da
nisa suresinde geçmektedir. Aslında bu türban kavramı sonradan çıktı. Örtünme
deyince aklımıza tesettür gelir. Tesettür de kadının örtünmesi demektir. Bu kavramın
içine pardösü girer veya çarĢaf girer. Tabi farklı bakıĢ açıları da var. Bazı gruplar
pardösü yeter diyor bol bir pardösüyü yeterli görüyor. Bazı gruplar ise pardösünün
kadının hatlarını belli ettiğini savunuyor ve çarĢaf ve ya “car” giymeyi ön görüyor kıĢ
yaz onu giyiyorsun siyah bir Ģey ve omuzları örtüyor. Hiçbir Ģekilde değiĢmiyor türban
sadece baĢı örten bir örtüdür. Ben türban deyince farklı bağlama Ģekillerini anlıyorum
çünkü bir bakıyorsunuz baĢı örtülü ama elinde sigara, yüzünde bir ton makyaj… çoğu
zaman “yavrum çıkar Ģu baĢındaki taĢıyamıyorsun demek içimden çok geliyor” Allahın
emrettiği sadece baĢı örtmek değildir” Ģeklinde görüĢlerini belirtmiĢtir. Cemaat kavramı
hakkında konuĢmak istemediğini söylemiĢtir.
Ahlak, cinsellik ve namus algılarının örtünme ve türban bağlamında
değerlendirilmesi hakkında “Dinimiz kadına büyük önem vermiĢtir. Bunun değerini
bilmeli her kadın” Ģeklinde cevap vermiĢtir. Evlenme ve evlilik biçimleri hakkındaki
soruya “Ben görücü usulü evlendim. Çocuklarımında öyle evlenmesini çok isterim”
demiĢtir. Çocuklarının türbana yaklaĢımı sorulduğunda H.M. “Benim iki çocuğum var.
Ben onları ahlaklı yetiĢtirmek için elimden geleni yapıyorum. Mutluyum bunun için
Ģükrediyorum. Umarım çocuklarım da benim gibi mutlu olurlar” Ģeklinde yorum
yapmıĢtır. Gelenek ve modernizm bağlamında örf, adet ve değerlere bakıĢı
70

sorulduğunda “HerĢey değiĢiyor, örf ve adetlerde aynı kalamaz. Onlarda zamanla biz
fark etmesekte Ģekil değiĢtiriyor” demiĢtir.
Geleneklerin geleceği hakkında düĢünceleri sorulduğunda H.M. “Artık eskisi
gibi geleneklere bağlılık yok ve eski geleneklerin unutulması üzücü bir durum diğerleri
gibi. Ama bunları yaĢatmak bizim elimizde bilinçlenmek için geç değil” Ģeklinde bir
yorum yapmıĢtır. Özgürlük, eĢitlik, hak, estetik ve aidiyet bağlamında türbana yüklenen
anlamlar konusunda H.M. tarafından “Örtünme Allah‟ın emri. Bunun için özgürlüğü
kısıtlayıcı olarak görmemekteyim. Ancak zorla türban takması istenilen bir kiĢi için
özgürlüğü kısıtlayıcı bir Ģey olarak düĢünülebilir” Ģeklinde bir tavır sergilenmiĢtir.
Simge olarak türbanı değerlendirip değerlendirmediği sorusuna yanıt olarak ise
“Kesinlikle düĢünmüyorum. Türban sadece Allah rızası için takılır” görüĢünün
benimsendiği görülmüĢtür.
DeğiĢen koĢulların türban üzerindeki etkileri göz önüne alındığında H.M.
“DeğiĢken koĢulların her Ģey üzerinde etkisi olduğu gibi türban takma biçimi üzerinde
de etkili olmuĢtur ve olacaktır. Televizyon türbanı çok değiĢtirdi. Türbanlılar da artık
bazı Ģeylerden geri kalamamak için kendilerini ortaya atıyorlar. Gerçi artık türbanlı
bayanlar çok daha kültürlü ve çok daha bilgililer. Örneğin CumhurbaĢkanımızın hanımı
ne kadar Ģık giyiniyor ne kadar bilgili bir hanım Ġngilizce konuĢuyor. Tabiî ki hem o
konumda olup hem de o türbanı taĢımak için bizler belirli tavizlerde veriyoruz. Yine
CumhurbaĢkanımızın hanımı erkeklerle tokalaĢması benim çok dikkatimi çekti.
Kendinizi onun yerine koyun sizce isteyerek mi tokalaĢıyor” Ģeklinde görüĢünü
belirtmiĢ, türban reklam ve defileleri konusundaki soruya ise “Daha önceden türbanlı
bayan denildiği zaman daha çok kıyıda köĢede kalmıĢ Ģeyleri giyen ve sosyal olmayan
kadınlar akla gelirdi. Ancak son on yılda kadınlar bilinçlendi, kültürleri arttı ve
aktivitelere katılmaya baĢladı. Bu nedenle türban defilelerine olumlu bakmaktayım.
Mesela mağazaya gidiyorsunuz geçen sezonun eĢarpları daha ucuz bu sezon çıkanlar
daha pahalı eğer iyi bir eĢarp almak istiyorsanız hakikaten yüksek ücretler
ödüyorsunuz. Bence moda insanların kendini tatmin etmesi için vardır” cevabını
vermiĢtir. Buna paralel olarak moda ve modern giyim konusunda ise olumlu baktığını
belirtmiĢtir.
Kamusal alanı nasıl anlamlandırdığı konusunda H.M. türbanlı öğrencileri de
ele alan bir açıklama yapmıĢtır ve Ģöyle bir yanıt vermiĢtir: “Türban takan bir
öğrencinin diğerinden bir eksiği veya bir fazlası yoktur. Sadece inancının emrini yerine
getirmektedir. Bu sebeple de öğrencilerin türbanlı olarak derslere girmesi
71

gerekmektedir.” Kamusal alanda türban değerlendirmesi yapıldığında H.M. “Olan
türbanlı kadınlara oluyor. BaĢın kapalıysa senin kamusal alanda iĢin yok” demiĢtir.
Türban sorununa bakıĢı ise “Bir yerde demokrasi iĢliyorsa kimin ne giydiği önemli
değildir. Senin benden farkın olmamalıdır ama baĢ örtüsü takanlar rezilce
dıĢlanmaktadır. Eğer demokrasi varsa onların hakkı nerdedir” Ģeklindedir.
B.Ç. 61 yaĢında ilkokul mezunu bir ev hanımıdır. B.Ç.‟nin üç çocuğu vardır.
Sadece bir çocuğu Isparta‟nın içinde yaĢamaktadır. Diğer iki çocuğunun ekonomik
krizden sonra Isparta dıĢında baĢka bir ile taĢındıklarını ve orada yaĢadıklarını
söylemiĢtir. Ekonomik kriz öncesinde Isparta‟nın çok ünlü bir giyim mağzasının sahibi
olduklarını ve iĢlerinin çok iyi olduğunu fakat kriz sonrasında ekonomik durumlarının
bozulduğunu belirtmiĢtir. Bu durumdan sonra dini daha çok araĢtırmaya baĢladığını ve
öğrenme adına daha fazla giriĢimlerde bulunduğunu eklemiĢtir. Cerrahiler tarikatına
üye olduğunu, Ġstanbul‟da bir hocadan ders aldığını söylemiĢtir. Kendisini dersli olarak
nitelendirmektedir. Fakat bu konuda her ne kadar dini yönü olsa da tarafsız ve objektif
davranması gerektiğini söylemiĢ ve görevini tam olarak yerine getiremeyen cemaatlerin
de olduğu söylemiĢtir. Konuyla ilgili görüĢmeler B.Ç.‟nin kendi evinde
gerçekleĢtirilmiĢtir. GörüĢme yaklaĢık 25 dakika sürmüĢtür.
Din ve örtünme kavramlarının ne ifade ettiği sorulduğunda B.Ç. “Dindarlık
dinimizin emirlerine uymaktır. Örtünme ise dinimizin emridir. Çünkü dinimiz el ve yüz
hariç bütün vücudumuz mahreme girdiğinden dolayı örtünmemiz gerekmektedir”
cevabını vermiĢtir. Cemaatler konusundaki görüĢleri sorulduğunda “Cemaatler baĢıboĢ
gezen insanları bir araya toplayıp birlik ve beraberliği artırırken, diğer yandan insanları
birbirinden ayıran özellikleri de vardır” Ģeklinde bir cevap alınmıĢtır.Ahlak, cinsellik ve
namus algıları örtünme ve türban bağlamında değerlendirilmesi istenildiğinde B.Ç.
“Önemli olan insanın ruhunum temizliğidir” cevabını vermiĢtir.
B.Ç.‟nin evlilik ve evlenme biçimleri konusundaki görüĢleri sorulduğunda
“Artık günümüzdeki gençler bizim gibi evliliği tercih etmiyorlar. Bir görelim tanıyalım
diyorlar. Haklılar mı bilemiyorum artık” cevabı alınmıĢtır. Çocuklarının dine ve türban
hakkındaki düĢünceleri sorulduğunda “Benim çocuklarım örtülü değiller. Bu onların
tercihi. Bu konuda onlara hiç bir baskı yapmadım. Saygı duyuyorum, onlar da benim
düĢüncelerime ve baĢörtüme saygı gösteriyorlar” demiĢtir. Gelenek ve modernizm
bağlamında örf, adet ve değer kavramlarına nasıl bakıyorsunuz sorusuna karĢılık “Evet
herĢey değiĢiyor. Öyle olunca bizim eski uyguladığımız adetler bugün yok. Evlilikler
bile değiĢti. Eskiden günlerce sürerdi, herkese yemekler verilirdi. Artık öyle değil.
72

DeğiĢiyor tabiiki” Ģeklinde bir cevap alınmıĢtır. Geleneklerin geleceği hakkında ne
düĢünüyorsunuz sorusu ise “Benim çocukluğumdaki ve gençliğimdeki gelenekler
bugün maalesef yok. Bugünkü gelenekler de gelecekte olmayacak. DeğiĢimlerden de
çok aĢırı olmamak kaydıyla korkmamak lazım” Ģeklinde cevaplandırılmıĢtır.
Özgürlük, eĢitlik, hak, estetik ve aidiyet bağlamında türbana yüklenen
anlamlar nelerdir Ģeklindeki soru sorulduğunda “Bence türban özgürlüktür. Ben
baĢımı da bağlarım, namazımı da kılarım, yeri gelir pantolon da giyerim. Pantolon
giydiğimde de hatlarım belli olmayacak Ģekilde de tunik veya gömlek giyerim. Ben
türban takarken özgürlük diye düĢünerek de türban takmıyorum” cevabı alınmıĢtır.
Simge olarak türbanın bir değerlendirilmesi yapıldığında “Elbette kullanılıyor. Farklı
cemaatçiler değiĢik bağlamaktadırlar. Bu sebeple de simge olmaktadır” Ģeklinde bir
cevap alınmıĢtır.
B.Ç.‟nin değiĢen koĢulların türbana yansıması hakkındaki görüĢleri Ģu
Ģekildedir: “DeğiĢen koĢullar türbanı etkiledi. Türban karĢı çıkıldıkça türban zirve
yaptı. Ayrıca annelerimiz önceden buldukları ile örtünürlerdi. Örtünme bu kadar
modern değildi. Tabi bunda da modanın etkisi olmuĢtur.” Türban reklam ve defileleri
söz konusu olduğunda ise B.Ç.‟nin “Ben onaylamıyorum çok fazla” Ģeklindeki
cevabıyla karĢılaĢılmıĢtır. Moda ve modern giyimin türbanla bağdaĢıp bağdaĢmayacağı
hakkındaki görüĢleri sorulduğunda B.Ç. “Ben dikkat çekici türbanlara karĢıyım. Moda
da dikkat çekici türbanları ön plana çıkarmaktadır. Ben sade, dikkat çekmeyen örtüler
kullanıyorum. Ama diğerlerine de saygı duymaktan baĢka yapacak bir Ģey yok”
demiĢtir.
Kamusal alanın anlamı sorulduğunda “Türbanlı diye bir bayanın giremediği
yer kamusal alan olamaz, herkes eĢit olmalıdır.Ġslamiyet‟e göre herkes eĢit olduğuna
göre, türbanlı ile türbansız eĢittir” Ģeklinde bir cevap alınmıĢtır. Kamusal alanda türban
değerlendirilmesi yapıldığında B.Ç. Kamusal alana bütün kadınlar rahat rahat
girebilmeli bana göre” Ģeklinde cevap vermiĢtir. Türban sorunu ve demokrasi
hakkındaki görüĢleri de Ģu Ģekildedir: “Temennimiz bu sorunun bitmesi. Evlatlarımız
için bunların olması lazım. Türban engeli demokrasinin gereği midir Hayır, ben her iki
aĢırı uca da karĢıyım. Çok açık olana da, çok kapalı olana da karĢıyım. Ancak normal
bir açık giyinene yasak olmadığı gibi normal bir kapalıya da yasak uygulanmamalıdır.”
S.Ç. 56 yaĢında ilkokul mezunu bir ev hanımıdır. Gelir durumu çok iyi
olmamasına karĢın, giyim tarzı gayet güzel görünmektedir. Süleymancılara üye
olduğunu görüĢmeye baĢlamadan önce sohbet esnasında söylemiĢ, fakat görüĢme
73

sırasında bundan bahsetmekten özellikle kaçınmıĢtır. Her hafta PerĢembe ve Cuma
günleri toplandıklarını ve ibadet ettiklerini daha sonrasında hemen arkasından kısa bir
sohbet olduğunu belirtmiĢtir. GörüĢme S.Ç.‟nin kendi evinde gerçekleĢtirilmiĢ ve
yaklaĢık 20 dakika sürmüĢtür.
S.Ç.‟ye din ve örtünme konusu sorulduğunda “Türban ayrı bir fardır, oruç ayrı
bir farzdır, zekat ayrı bir farzdır. Hepsi dinin bir gereğidir bunun içselleĢtirilmeli ve
layıkıyla yerine getirilmeli” Ģeklinde bir cevap alınmıĢtır. Cemaat kavramı
sorulduğunda S.Ç. “Nasıl bir devletin kurumları varsa ve bunlar devleti ayakta
tutuyorsa cemaatlerde dini ayakta tutuyorlar. Cemaatler dinin yapı taĢıdır . Birlikten
kuvvet doğar tabiî ki tek baĢınıza bir Ģey yapamazsınız fakat beraber olduğunuzda yani
bir çoğunluk oluĢturduğunuzda iĢte o zaman sesiniz duyulur. Ben öğrencilerime her
zaman bunu söylerim. Tabii bazen bir birinin ayağını kaydırmak isteyenlerde oluyor
cemaat içinde ama onu beğenmiyorum zaten biz o yüzden kaybediyoruz. Birlik olsak
her Ģey daha farklı olacak” demiĢtir. Ahlak, cinsellik ve namus algılarının türban ve
örtünme kavramları bağlamında değerlendirilmesi istenildiğinde “Kadın bedenin
sorumluluğu ağır bence” Ģeklinde bir cevap alınmıĢtır.
B.Ç.‟nin evlilik ve evlenme Ģekilleri hakkındaki görüĢleri Ģu Ģekildedir:
“Önemli olan hayırlı insanlarla karĢılaĢmak. Ama görücü usulü gelenek ve
göreneklerimiz açısından daha uygundur.” Bunun yanı sıra çocukların geleceği ve itaati
konusunda dine bakıĢ açısını Ģöyle değerlendirmiĢtir: “Ben sadece gençler açısından
düĢünmüyorum. Dini konularda bilgilenmek yaĢlıların da hakkı. Bence genç ya da yaĢlı
herkese dini bilgiler verilmeli. Sonuçta hidayete eren kiĢinin yaĢından daha önemli olan
farkına vardığı Ģeylerdir.” Gelenek ve modernizm bağlamında örf, adet ve değerler
konusundaki görüĢleri sorulduğunda B.Ç. “Eski Ģeylere bağlılık kalmadı artık”
demiĢtir. Geleneklerin geleceği söz konusu olduğunda görüĢlerini Ģöyle dile getirmiĢtir:
“Geleneklerin geleceği konusunda endiĢelerim var.”
Özgürlük, eĢitlik, hak, estetik ve aidiyet bağlamında türbana yüklenen
anlamlar sorulduğunda S.Ç. “Bu konuyla ilgili birĢey söyleyemem” demiĢtir. Simge
olarak türban konusunda ne düĢündüğü sorulduğunda “Türban ne yazık ki artık bir
simge olarak görülmektedir” Ģeklinde bir cevapla karĢılaĢılmıĢtır. DeğiĢen koĢullar
karĢısında türban algısının değerlendirilmesi istenildiğinde S.Ç. “Biz peygamberimizin
dönemindeki gibi dinimizi uygulayamıyoruz tabiî ki ama bazı durumlarda vardır ki o
dönemdeki Ģekliyle uygulanmalıdır. Bizim kutsal kitabımız o günden bu yanda hiç
değiĢmeden kalmıĢtır, dolayısıyla bizde orada yazanları eksiksiz yerine getirmekle
74

yükümlüyüz” Ģeklinde görüĢlerini belirtmiĢtir. Türban reklam ve defileleri hakkında ne
düĢünüyorsunuz sorusuna karĢılık olarak “Çok gereksiz” cevabı alınmıĢtır. Buna
paralel olarak moda ve modern giyim konusunda S.Ç. “Kadınlar bazen moda konusunu
çok abartıyorlar” demiĢtir.
S.Ç.‟nin kamusal alanın anlamı hakkındaki görüĢleri Ģu Ģekildedir: “Benim ve
benim gibi hak eden bir çok kadının rahat rahat giremediği bir alan.” Kamusal alanda
türban değerlendirilmesi konusunda S.Ç. “Ben Allahın emirlerini uyguluyorum sadece
ve bunun içinde kısıtlanıyorum. Örneğin asker annesi oluyorsun ama ordu evine
giremiyorsun bu nasıl olur ya o çocuğu ben yetiĢtirmiĢim sen beni nasıl o hakkımdan
mahrum bırakabilirsin ki Ama ne yazık ki böyle oluyor. Çok acı” demiĢtir. Türban
sorunu ve demokrasi hakkında ne düĢünüyorsunuz sorusuna “Birbirine zıt iki
kelime… Ülkedeki tüm vatandaĢlar eĢit hakka sahip olmalıdır ki demokrasi mümkün
olsun o ülkede ..Ancak bizim ülkemizde türbanlı bir bayan neden her alanda istihdam
sağlayamıyor. BaĢı açık olanlarla eĢit hakka sahip olamıyor” cevabı alınmıĢtır.
K.L. 46 yaĢında orta okul mezunu Isparta‟nın tanınan bir tekstil mağazasının
sahibi, çalıĢan bir bayandır. Süleyman Demirel Üniversitesi‟nde okuyan bir kız
çocuğuna sahiptir. Kızı da türban kullanmaktadır. Gülen cemaatine üyedir. Gelir
durumu üst seviyededir. GörüĢme K.L.‟nin iĢ yerinde gerçekleĢtirilmiĢ ve yaklaĢık 20
dakika sürmüĢtür.
K.L. sohbete baĢlarken Gülen cemaatine üye olduğunu belirtip hemen
sonrasında cemaat kavramı söz konusu olduğunda “Bence dini ayakta tutan
cemaatlerdir. Onlar dinin özünü yorumlamaya ve insanlara açıklamaya çalıĢırlar.
Herkeste bu açıklamalara inanmakta ya da inanmamakta özgürdürler. Ben cemaatleri
“dershanelere” benzetiyorum, orda amaç bir sınavı kazanmak burada ise Allah rızası.
Nasıl farklı dershaneler varsa farklı cemaatlerde var, ama amaç aynı Allah rızası”
Ģeklinde bir cevap vermiĢtir. Simge olarak türban algısı sorulduğunda “Benim
çevremde türbanı bir simge olarak görenler yok. Bu sebeple de olup olmadığı hakkında
bir Ģey söyleyemem” Ģeklinde bir tavır sergilemiĢtir.
Din kavramı ve örtünme kavramları hakkındaki düĢüncelerini Ģöyle dile
getrmiĢtir: “Bir yaratıcının olması ve kurallarını yaĢamak din, bu kurallardan birinin de
örtünme olduğunu düĢünüyorum. Ayrıca dıĢa karĢı kadının kendisini koruması.”
Cemaat kavramı hakkında ne düĢünüyorsunuz sorusuna karĢılık olarak “Bence dini
ayakta tutan cemaatlerdir. Onlar dinin özünü yorumlamaya ve insanlara açıklamaya
çalıĢırlar. Herkeste bu açıklamalara inanmakta ya da inanmamakta özgürdürler. Ben
75

cemaatleri dershanelere benzetiyorum orda amaç bir sınavı kazanmak burada ise Allah
rızası. Nasıl farklı dershaneler varsa farklı cemaatlerde var ama amaç aynı Allah rızası”
demiĢtir. Ahlak, cinsellik ve namus algılarının türban ve örtünme bağlamında
değerlendirilmesi istenildiğinde K.L. “AçılmamıĢ bir tomurcuk ve açılmıĢ bir gül
düĢünün, hangisi daha güzeldir Tabiî ki tomurcuk halinde olan daha güzeldir. Kadın
da iĢte böyle açılmamıĢ bir tomurcuktur. Onu açmak onun değerinin azalması anlamına
gelir. Kadın evinde kocasına tüm güzelliğini sergilemelidir. Bu helaldir, fakat dıĢarıda
açılmıĢ ve hatları çok belirgin olan bir kadın benim gözümde biraz basitleĢir. Bakan
gözlerin ne düĢündüğünü bilemezsiniz ya da niyetlerin ne olduğunu. Bu yüzden kadın
kendi değerini korumalı” Ģeklinde bir açıklama yapmıĢtır.
K.L.‟ye evlilik ve evlenme biçimleri hakkındaki düĢünceleri sorulduğunda
“Bizim adetlerimize en uygun evlilik Ģekli görücü usulü evliliktir. Fakat benim kızım
benim karĢıma gelip kendi tanıĢtığı biriyle evlenmek isterse de ona hayır diyemem
doğrusu” demiĢtir. Çocuklarının türbana bakıĢ açıları sorulduğunda “Benim kızım da
türban takıyor. Bu onun kendi seçimi. Ben bunda mutluluk duyuyorum” cevabını
vermiĢtir. Gelenek ve modernizm bağlamında örf, adet ve değerler sorgulandığında
K.L. “Değerlerin, örf ve adetler değiĢmemeli” cevabını vermiĢtir. Geleneklerin geleceği
hakkındaki düĢünceleri sorulduğunda “Geleneklerimiz bizim çok güzel adetlerimiz.
DeğiĢseler bile mutlaka zamanla biz onlara tekrar döneriz” Ģeklinde bir tavır
sergilemiĢtir.
Özgürlük, eĢitlik, hak, estetik ve aidiyet bağlamında türbana yüklenen
anlamlar sorulduğunda “Bence özgürlüklere müdahaledir. Ayrıca kapalı olmayan
öğrenciler derslere istediği kıyafetlerle girebiliyorsa türbanlılarda rahatlıkla derslere
girebilmelidir” Ģeklinde bir cevap alınmıĢtır. K.L.‟nin türbanın simge olarak
algılanması konusundaki düĢünceleri Ģu Ģekildedir: “Benim çevremde türbanı bir simge
olarak görenler yok. Bu sebeple de olup olmadığı hakkında bir Ģey söyleyemem.”
DeğiĢen koĢullar karĢısında türban algısı değerlendirildiğinde “Ben ne
değiĢirse değiĢsin algımın hep aynı kalmasını isterim” cevabı alınmıĢtır. Türban reklam
ve defileleri konusunda ne düĢündüğü sorulduğunda K.L.‟nin cevabı Ģu Ģekilde
olmuĢtur: “Dinen bu durum çok yalnıĢtır.” Moda ve modern giyim hakkındaki görüĢleri
söz konusu olduğunda K.L.‟nin görüĢleri “Modernizm ve türban ayrı Ģeyler bence”
Ģeklindedir. Kamusal alan anlamı ve kamusal alanda türban algısı söz konusu
olduğunda K.L. görüĢ belirtmek istememiĢtir. Türban sorunu ve demokrasi hakkında ne
düĢündüğü sorulduğunda ise “Aslında bence türban yasağı diye bir Ģey hiç var olmadı.
76

Yasaklanan Ģey ne bilmiyorum ama tamda istendiği gibi kullanıldı ve türbanı baĢ tacı
yaptı” Ģeklinde bir cevapla karĢılaĢılmıĢtır.
M.T. 25 yaĢında üniversite mezunudur. Süleyman Demirel Üniversitesi‟nde
memur olarak çalıĢmaktadır. ĠĢini sevdiğini fakat gelir durumunun çok iyi olmayıp zor
geçindiğini belirtmiĢtir. Kapalı olmanın önce bilinç gerektirdiğini, insanların artık
örtünme konusunda bilinçsiz davrandığını vurgulamıĢtır. Ona göre aileler çocuklarını
kapalı görmeye önem vermiĢler, fakat arka plandaki bilinç konusunda yetersiz
kalmaktadırlar. M.T. bu durumu eleĢtirmiĢ ve kapanmanın yanı sıra bunu niye
yaptığının farkında olmanın da önemli olduğunu eklemektedir.
M.T. 17 yaĢında kapandığını belirtip daha öncesinde bu bilince sahip olmadığı
için piĢman olduğunu da eklemiĢtir. KonuĢma M.T.‟nin iĢ yerinde gerçekleĢtirilmiĢtir.
Bu sebeple yaklaĢık 20 dakikalık bir süre içerisinde sonlandırılmıĢtır.
Din kavramı ve örtünme konusunda M.T. “Ġnanç dediğimiz olayın birlikte
getirdiği kuralları ve yaĢam felsefesi bulunmaktadır. Bu noktada din ve örtünme
kavramlarını bir arada görmek çok doğal. Birey kendi inancı doğrultusunda seçimlerini
yapar ve uygulamaya geçirir. Örtünme yani toplumda bilinen yönüyle „sadece
kadınların‟ vücutlarının belirli kesimlerinin gizlenmesi hatta sakınılmasıdır” Ģeklinde
bir açıklama yapmıĢtır. Cemaat kavramı hakkında ne düĢündüğü sorulduğunda
“Cemaatler din için gereklidir bence. Amaçlarıda dini öğretmek ve doğru amaçları
yaymak olarak düĢünüldüğünde ben olumlu bakıyorum” cevabıyla karĢılaĢılmıĢtır.
Ahlak, cinsellik ve namus kavramları hakkında düĢünceleri sorulduğunda ise “Dediğim
gibi kadın bir pırlantadır. Açıldıkça çirkinleĢir ve değerini yitirir” açıklaması
yapılmıĢtır.
M.T.‟nin evlilik ve evlenme biçimleri hakkındaki görüĢleri ise Ģu Ģekildedir:
“Bence kısmet. Yani sonuç olarak her iki Ģekilde de evlilik yapılabilir.” Çocuklarının
ve ailesinin türbana bakıĢı sorulduğunda “Bence aileler çocuklarını kapalı görmeye
önem veriyorlar. Fakat onların bu konudaki bilinç yetersizliliğini önemsemiyorlar.
Ġnsan niye kapandığının bilincinde olmalı” cevabı alınmıĢtır. Gelenek ve modernizm
bağlamında örf, adet ve değerler hakkındaki düĢünceleri sorulduğunda Ģu Ģekilde bir
cevapla karĢılaĢılmıĢtır: “Geleneksellik ve modernizm bağlamında baktığımızda
değiĢime direnen alıĢkanlık haline gelmiĢ inançlarımız da var, kolayca kendini
değiĢime teslim etmiĢ inançlarımızda var.” Geleneklerin geleceği söz konusu
olduğunda M.T. “Tabi ki değiĢimler olacaktır. Hiç bir Ģeyin ilk günkü haliyle kalması
beklenemez. Yeter ki unutulmasın” demiĢtir.
77

Özgürlük, eĢitlik, hak, estetik ve aidiyet bağlamında türbana yüklenen
anlamlar sorgulandığında M.T. “Türbana bir anlam yüklemeye bence gerek yok. Bu
tamamen kiĢiye özgü bir durumdur” Ģeklinde cevap vermiĢtir. Simge olarak türbanın
nasıl değerlendirildiği konusunda M.T.‟nin görüĢleri Ģu Ģekildedir: “Bazıları simge
olarak kullanıyor tabiî ki neden kapandığından haberi bile yok tesettürün gerekliliğini
ya da yapılması gerekenleri bilmiyor. Anne babası kapan diyor çocuk baĢını örtüyor.
Anne baba gerisine karıĢmıyor. Çocukta birden bire kapalı bir çevreye dahil oluyor ne
olduğundan habersiz ve kendini bu çevrenin temsilcisi olarak görüyor beklide bunu
kullanıyor dinin bir gerekliliği olarak değil de ait olduğu çevren bir göstergesi olarak
bunu dıĢarıya yansıtıyor. Bu çok yanlıĢ.”
DeğiĢen koĢullar karĢısında türban algısı değerlendirildiğinde M.T. görüĢlerini
Ģu Ģekilde dile getirmiĢtir: “ġu anki iktidar aslında bunun farkında ve ona göre
davranıyor. Yani ne değiĢimler karĢısında türbanın hak ettiği yeri ona vermeye
çalıĢıyor.” Türban reklam ve defileleri değerlendirildiğinde “Abartılı bence” Ģeklinde
cevap vermiĢtir. M.T.‟nin moda ve modern giyim söz konusu olduğunda düĢünceleri
Ģöyledir: “Bence bu kiĢiden kiĢiye değiĢir.” Bunun yanı sıra M.T. kamusal alanın
anlamı ve kamusal alanda türban konularında konuĢmak istememiĢtir. Türban sorunu
ve demokrasi konusunda ise görüĢlerini Ģu Ģekilde belirtmiĢtir: “Ben buna inĢallah
diyorum. Bunun çözümü uzlaĢmadır. Din siyasetle, siyasette toplumla uzlaĢmalı. Bence
bunun altında bazı Ģeylerin ne olduğunu bilmememiz yatıyor ve bazı kavramlar bile biz
korkutuyor. Örneğin Ģeriat deyince en yakın arkadaĢım bile hayır diyor ama sen
Ģeriatın ne olduğunu biliyor musun ġeriat deyin kadının zorla evde oturtulması akla
geliyor, herkes örtünecek, kadın çalıĢmayacak evde oturacak, yok böyle bir Ģey, zaten
zorla bir Ģey olamaz eğer zorla örtünürse o örtünün altında çok Ģeyler olur.”
S.P. 33 yaĢında ilkokul mezunu bir ev hanımıdır. Gelir durumu çok iyi
olmakla beraber iki çocuk annesidir. Maddi olarak hiç bir sorunu olmadığını eĢinin
cemaate bağlı olan bir dershanede müdür yardımcısı olarak çalıĢtığını belirtmiĢtir.
EĢinin bu durumdan gayet mutlu olduğunu ve asıl amacının öğrencilere yardım etmek
olduğunu yine üniversite sınavlarına hazırlanırken öğrencileri motive ettiklerini
söylemiĢtir. Verdikleri emeklerinin karĢılığında öğrencilerin sınavları kazandıklarını
görmenin onları çok huzurlu kılmaktadır.
S.P. çocuklarını büyütürken zorlanmadığını annesinden yardım aldığını ve
çocuklarının üzerinde kendisinden daha fazla emeğinin olduğunu vurgulamıĢtır.
Kendisinin hem kapalı olduğunu hem de günlük yaĢam içerisinde tüm geliĢmeleri takip
78

ettiğini, örtülü olmasının buna herhangi bir engel teĢkil etmediğini söylemiĢ, bunun
yanı sıra sadece gösteriĢ için kapanmalara tanık olduğunu ve bu durumun yalnıĢ
olduğunu da eklemiĢtir.
GörüĢme S.P.‟nin evinde yapılmıĢtır. S.P. Cuma toplantılarında sohbetlerde
ibadet sonrasında konuĢmacı olduğunu ve halkı bilgilendirdiğini söylemiĢtir. Bu durum
için kendisinin genç olduğunu, okuduklarına körü körüne bağlı olmadığını, objektif
davrandığını vurgulamıĢtır. Toplantılarda gençlerin konuĢması gerektiğini söylemiĢ,
neden olarak da gençlerin değerlendirme konusunda daha objektif davrandığını orta
yaĢtakilerin ise duyduklarına tamamen bağlı kaldığını eleĢtirmiĢtir. S.P. ile görüĢmeler
yaklaĢık 25 dakika süre içerisinde ve onun evinde gerçekleĢtirilmiĢtir.
Din kavramı ve örtünme konusunda S.P. görüĢlerini Ģu Ģekilde dile getirmiĢtir:
“Din ve örtünme olarak ikiye ayırmıĢ olmak toplumun tamamen Ģekil açısından olayları
değerlendirdiğine iĢarettir. Bunun yanında da kavramsal olarak birbirinden bağımsız
değerlendirilmesi gereken bir durum söz konusudur. Örtünme tamamen Ģahsı
ilgilendirir, din ise Allahın yaratmıĢ olduğu sistem ve düzenin adıdır.” Cemaat kavramı
söz konusu olduğunda S.P. “Bu konu hakkında konuĢmak istemiyorum” demiĢtir.
Ahlak, cinsellik ve namus algısı sorulduğunda “Bence hepsi beyinde. Örtüyle ahlak,
namus gibi kavramlar birbirinden ayrı Ģeylerdir” cevabı alınmıĢtır.
Evlilik ve evlenme biçimleri sorulduğunda S.P. “Evlenme adetleri değiĢti,
artık gençler kendileri buluyor, aile kurma adetleri değiĢti, artık kimse anne-bana
yanında oturmak istemiyor, bunun yanı sıra ibadet Ģekilleri bile değiĢti, kurban
bayramında bile artık ne kesileceği bir muamma herkes kafasına göre konuĢup fetva
veriyor. Bunla aslında bizim köklerimizin yok olduğunun bir göstergesidir” cevabını
vermiĢtir. Çocukların itaati ve gelecek konusundaki düĢünceleri sorulduğunda
“Gençleri bilgilendirmeliyiz ki, onlarda diğer gençleri bilgilendirsinler” cevabı
alınmıĢtır. Gelenek ve modernizm bağlamında örf, adet ve değerler değerlendirildiğinde
S.P. “Uygulanması ve yapılması gereken prosedürler. Geçen gün bir arkadaĢım hafızlık
yarıĢmasında birinci oldu ve ödülünü almak için bir müdürle tokalaĢması gerekiyordu.
KarĢısında onca insan varken kadıncağız uzatılan eli geri çeviremedi ve tokalaĢmak
zorunda kaldı. Oysa ki yüzü kıpkırmızı oldu. Yani bir kadınla bir erkeğin tokalaĢması
bu kadar gerekli midir Medeniyet göstergesi bu mu” demiĢtir. Geleneklerin geleceği
konusunda ne düĢünüyorsunuz sorusuna “Gönül ister ki gelenekler devam etsin,
bizim gibi çocuklarımızda o güzellikleri yaĢasınlar ama ben çok fazla umutlu değilim
79

u konuda çünkü insanlar sadece iĢlerine gelen gelenekleri devam ettiriyorlar. Onlara
zor gelen gelenekler yok olup gidiyor” cevabını vermiĢtir.
Özgürlük, eĢitlik, hak, estetik ve aidiyet bağlamında türban ve örtünme
kavramlarını nasıl değerlediriyorsunuz sorusuna S.P. Ģöyle cevap vermektedir:
“Türbanın dini anlamı ön plandadır.” Türbanı simge olarak görüp görmediği
sorulduğunda ise S.P. “Türban artık kesinlikle bir simgedir. Özellikle bazı insanların
elinde yanlıĢ emellere alet ediliyor, siyasette kullanılıyor, dinde art niyetle gösteriĢ için
takılıyor türban. Kız evlenme çağına gelince baĢı örtülüyor ki daha terbiyeli bir koca
bulsun oysa ki ne alakası var yada bazı kadınlar normalde açık ama türban yakıĢıyor
diye kapanıyor. Ġnanamazsınız ama bir tanıdığım var kızağız normalde açıktı düğününe
gittik baktık ki tesettürlü gelin olmuĢ çok ĢaĢırdım annesine gittim “hayırlı olsun
baĢörtüsü çok yakıĢmıĢ” dedim. Kadın bana ne dedi biliyor musunuz “Hayır dedi
kapanmadı türban yakıĢıyor diye gelinliği öyle aldık.” Bu nasıl bir zihniyet insan
sadece yakıĢıyor diye türbanı buna alet eder mi” demiĢtir.
DeğiĢen koĢullar karĢısında türban algısı söz konusu olduğunda “DeğiĢimler
inançlarımız üzerinde ne kadar etkili bilemiyorum” cevabı alınmıĢ, türban reklam ve
defileleri hakkındaki görüĢleri sorulduğunda “Ġslamiyet‟te kadının bedenini sergilemesi
diye bir Ģey yok” Ģeklinde cevap alınmıĢtır. Moda ve modernizm bağlamında
örtünmenin değerlendirilmesi yapıldığında S.P.‟nin “Türban baĢlı baĢına bir
modernizim göstergesidir zaten. Bir bayan hem türbanlı olup hem de bakımlı ve
güzelse iĢte modernizmin göstergesi. Bu kadın sokakta baĢ örtüsünü rahat rahat takıp
dolaĢabiliyorsa iĢte modernizm. Türbanlı bir kadın rahat rahat her yere Ģekil
değiĢtirmeden girebiliyorsa iĢte size modernizim. Ama bukalemun gibi Ģekil
değiĢtirilmek zorunda bırakılan bir ülkede modernizm algısı bir tutam saçtır” Ģeklinde
bir tavır sergilediği görülür.
Kamusal alanın anlamı sorgulandığında S.P. “Bana göre kamusal alan benim
rahatça, olduğum gibi girebildiğim alanlar, yerler. Yoksa kapısının önünde Ģeklimi
değiĢtirip girdiğim yerler baĢkalarının tekelinde olan yerler gibi geliyor bana” demiĢtir.
Kamusal alanda türban kavramına değinildiğinde S.P.‟nin görüĢleri Ģu Ģekildedir:
“Benim giremediğim alan nasıl kamusal olur Benim aklıma gelen ilk soru bu. Bana
diyorlar ki baĢını açacaksın, peruk takabilirsin. Ne kadar rahatsız edici bir durum
olduğunu size anlatamam. BaĢınızda türban var birde onun üzerine peruk takıyorsunuz.
Takma saça bile izin var ama eĢarplı girmeye yok. Bize çağdaĢlığı takma saç
getirecekse napalım o zaman herkes peruk taksın baksanıza meğer ne kadar
80

önemliymiĢ. Ya ben artık bu olayların komik olduğunu düĢünmeye baĢladım. Ama
üzüldüğüm nokta aslında Türkiye‟nin üzerinde oynanan oyunlar türban falan bahane,
isteseler hemen çözülür. Birileri çözülsün istemiyor olan yine halka oluyor. Bütün
zorluğu çeken yine halk.”
Türban sorunu ve demokrasi hakkında ne düĢünüyorsunuz sorusuna “Bana
türban dediğinizde ilk aklıma gelen ve en çok kızdığım Ģey zaten yasaklar ve engeller.
Uygulanması ve yapılması gereken prosedürler. Geçen gün bir arkadaĢım hafızlık
yarıĢmasına birinci oldu ve ödülünü almak için bir müdürle tokalaĢması gerekiyordu.
KarĢısında onca insan varken kadıncağız uzatılan eli geri çeviremedi ve tokalaĢmak
zorunda kaldı. Oysa ki yüzü kıpkırmızı oldu. Yani bir kadınla bir erkeğin tokalaĢması
bu kadar gerekli midir Medeniyet göstergesi bu mu Ben anlayamıyorum önemli olan
kafayı saran örtü değil kafanın içi, zihniyet, düĢünceler ve niyettir” Ģeklinde cevap
alınmıĢtır.
T.K. 22 yaĢında Süleyman Demirel Üniversitesi öğrencisidir. Dört çocuklu bir
ailenin küçük kızı olduğunu, babasının gelir durumunun orta seviyeli olduğunu
söylemiĢtir. Annesi ve babasının çocukluğu köyde geçmiĢ, evlendikten sonra Ispartaya
taĢınmıĢlardır. T.K. Isparta‟da doğumludur. Bayram gibi özel günlerde köylerine
gittiklerini belirtmiĢtir.
T.K. ile ev ortamında görüĢme yapılmıĢtır. Hafta sonları arkadaĢlarıyla buluĢup
sohbetler gerçekleĢtirdiklerini ve bu sayede bilgilendiklerini belirtmiĢtir. Kendisiyle
ilgilenen bir ablasının bulunduğunu belirten T.K., bu durumdan oldukça hoĢnut
olduğunu bunun bir kısıtlama değil, aksine hayat adına bir bilgilenme olduğunu
belirtmiĢtir. Burada T.K.‟nın “abla” kelimesinden kast ettiği öz ablası değil, onu dini
konularda bilgilendiren, ondan yaĢça daha büyük bir kadındır. Ablasıyla nasıl tanıĢtığı
konusunda, ilk olarak bir arkadaĢının vasıtasıyla kapanmanın bilincine ulaĢtığını ve
daha sonrasında sohbetlere katıldığını söylemiĢtir. Bu sohbetler sırasında “abla” dediği
kadınla tanıĢtığını, onun bilgisinden ve hayata bakıĢ tarzından çok etkilendiğini
söylemiĢtir. Ablasıyla iliĢkilerinin çok iyi olduğunu ve onun sözlerini hayatında
uygulamaya çalıĢtığını, bu durumun onu gururlandırdığını eklemiĢtir. T.K. ile
görüĢmemiz yaklaĢık 15 dakika sürmüĢ çünkü T.K. çekimser tavırlarıyla görüĢmeyi
sonlandırmak istediğini söylemiĢtir.
Din ve örtünme konusunda T.K. düĢüncelerini Ģu Ģekilde belirtmiĢtir: “Din
kavramı deyince akla gelen Ģey Ġslamiyet gibi düĢünülmemelidir, bu kavramın içine
bütün dinler girer. Bana göre bir dine mensup olmak gerekir çünkü bu insanı iç huzura
81

götürür. Örtünme Müslüman olmanın bir Ģartıdır ben inancım gereği örtünmenin
gerekli olduğunu düĢünüyorum zira bu bana bir Ģey kaybettirmiyor.” Cemaat kavramı
hakkındaki görüĢleri Ģöyledir: “Allah rızası için yapılan her ibadet değerlidir bence.
Fakat bir cemaate mensup olunduğunda ibadetlerin daha bilinçli olarak yapıldığını
düĢünüyorum.” Ahlak, cinsellik ve namus algısı söz konusu olduğunda T.K.‟nın
düĢünceleri Ģu Ģekildedir: “Ġnsanlar rahat ettiğine göre ya da yakıĢtığı Ģekle göre
bağlıyorlar. Örneğin ben yakası açık bir Ģey giydiğimde daha çok boynuma bağlama
gereği duyuyorum. Böylece boynumu kapatıyorum yada giydiğim Ģey vücuduma eğer
çok yapıĢıksa türbanımı geniĢ bağlıyorum böylece göğüslerimi de örtmüĢ oluyorum.
Zamanın etkisi, biraz nefis birazda hoĢ görünme isteğiyle rengarenk Ģeyler giyiyoruz
aynı Ģekilde ona uygun çanta ayakkabı çanta alıyoruz Ģıkır Ģıkır sokağa çıkıyoruz dikkat
çekmememiz gerektiğini ve kapanma amacımızı bazen unutuyoruz. Oysa kadının
giydiği topuklu ayakkabının sesi bile erkeği etkiler. Hatta ilahiyat fakültesinde okuyan
erkekler bir araya geldiğinde kızlara “sizin baĢ örtünüzün dalgalanıĢı bile bizi etkiliyor”
demiĢler inanır mısınız Biz bilemiyoruz ki onlar ne düĢünüyor. Kimisi ay ne kadar
güzel kapanmıĢ diyor, kimisi vücudunu inceliyor.”
Evlilik ve evlenme biçimleri söz konusu olduğunda T.K. “Benim düĢünceme
göre görücü usulü uygundur” demiĢtir. Çocukların itaati ve geleceklerinin belirlenmesi
konusunda “Ben Ģanslıyım. Akıl danıĢabildiğim bir ablam var. Onun söylediklerini
uygulamaya çalıĢıyorum” demiĢtir. Örf, adet ve değerler konusunda ne düĢünüyorsunuz
Ģeklindeki soruya “DeğiĢen koĢullar karĢısında gelenekler sabit kalabilmeli. Biz onları
değiĢmeden hayatımızın içinde tutabiliriz” Ģeklinde cevap alınmıĢtır. Geleneklerin
geleceği hakkında ne düĢündüğü sorulduğunda “Geleneklerimiz karĢısında ne
modernizmin ne de farklı bir kavramın olmaması ve onu etkilememesi gerekir”
Ģeklinde cevap alınmıĢtır.
Özgürlük, eĢitlik, hak, estetik ve aidiyet söz konusu olduğunda T.K “Türban bir
seçimdir, insanı sınırlamaz ya da kısıtlamaz. Ama örtünmek istemeyen bir genç kız
zorla örtünüyorsa iĢte o zaman bir kısıtlayıcıdır bir baskıdır. Dinde baskı yoktur
tercihler vardır” demiĢtir. Simge olarak türbanın değerlendirilmesi söz konusu
olduğunda “Türban dini bir simgedir” cevabı alınmıĢtır. DeğiĢen koĢullar karĢısında
türban algısı sorulduğunda T.K. cevaplamak istemediğini söylemiĢtir. Türban reklam
ve defileleri konusunda ne düĢünüldüğü sorulduğunda T.K. “Dinimizde böyle bir Ģey
yok” demiĢtir. Moda ve modern giyim ile türban algısı birlikte düĢünüldüğünde
T.K.‟nın görüĢleri Ģu Ģekildedir: “Moda zaten modernizmin getiridiği birĢey.”
82

Kamusal alan anlamı söz konusu olduğunda T.K. “Bu tamamen türban korkusu.
Oysa ki herkes bunu anlamaya çalıĢmalı” demiĢtir. Kamusal alanda türban kavramı
değerlendirildiğinde “Belli amaçlarla yapılmıĢ Ģeyler vardır. Türbanlı insanların bazı
kamusal alanlara girememesi kasıtlı yapılmıĢ bir harekettir. Çünkü türbandan
korkuyorlar oysa türban ne yapabilir, Ģu baĢımdaki örtünün sana nasıl bir zararı olabilir.
Benim baĢımın örtülü olması benden ne götürüyor ya da bana artı bana ne katıyor yine
insanlar mini mini eteklerle ortada geziyorken ben onlara müdahale edemiyorsam sen
bana nasıl karıĢıyorsun nasıl müdahale edebilirsin nasıl aĢağılayabilirsin ben bunlarla
çok karĢılaĢıyorum” Ģeklinde cevap alınmıĢtır. Türban sorunu ve demokrasi kavramı
konusunda ise T.K. “Türban dediğim gibi bir seçimdir ve insanlar seçimlerinde dolayı
bazı konularda engellenmemelidir.Türban bir sorun haline getirilmemelidir” demiĢtir.
ġ.U. 24 yaĢında Süleyman Demirel Üniversitesi öğrencisidir. Gelir durumu
ortadır. Ailesinin maddi konularda ona para göndermeye çalıĢtığını fakat kendisinin çok
fazla para harcamamaya gayret ettiğini belirtmiĢtir. Sadece okula gidip geldiğini çok
fazla hareketli bir yaĢantısının olmadını söylemiĢtir. Dini konularda ailesinden çok
fazla Ģey öğrendiğini vurgulamıĢtır. Henüz bekar olduğunu ve kısmeti çıktığında
evlenmeyi düĢündüğünü eklemiĢtir. ġ.U. ile görüĢmeler onun evinde gerçekleĢtirilmiĢ
ve yaklaĢık 15 dakika devam etmiĢtir.
ġ.U. din kavramı ve örtünme konusundaki görüĢlerini Ģöyle dile getirmiĢtir:
“Dinsel yaĢam konusunda toplumumuzda öyle bir yaĢam tarzı benimsenmiĢtir ki kimse
kimsenin giyimine kuĢamına direk olarak laf söyleyemez hatta söylemez. Neden
Çünkü kimse kimsenin düĢüncesine ve yaĢam tarzına karıĢmıyormuĢ gibi yaĢamak
ister. Özgür olan her toplumun gerektirdiği gibi. Ama toplum ninelerimizin,
annelerimizin taktığı baĢörtüsüyle türbanı birbirine karıĢtırmaktadır. Moda akımıyla
baĢı örtülü her birey türbanı kullanmak istemektedir. Amacına uygun kullanılsın yada
bilinçsizce takılsın türban toplumumuzda yer etmiĢ bulunmaktadır.” Cemaat kavramına
iliĢkin düĢünceleri sorulduğunda ġ.U. cevap vermek istemediğini belirtmiĢtir. Ahlak,
cinsellik ve namus algılarını türban bağlamında nasıl değerlendirdiği söz konusunda
olduğunda “Bütün bu kavramlar her kadının durup düĢünmesini gerektiren
kavramlardır” demiĢtir.
ġ.U. evlilik ve evlenme biçimlerine bakıĢ açısını Ģöyle dile getirmiĢtir: “Hem
görücü usulü hem de tanıĢıp evlenme bana göre olabilir.” Ailesinin dine ve türbana
bakıĢ açısı hakkında “Benim ailem bana dini bilgileri öğretti. Zaten bu bilgiler önce
ailede kazanılıyor” demiĢtir. Örf, adet ve değerleri “HerĢey değiĢirken örf, adet ve
83

değerlerin aynı kalması ne yazık ki beklenemez” Ģeklinde değerlendirmiĢtir.
Geleneklerin geleceği hakkındaki düĢünceleri ise Ģu Ģekildedir: “Ben geleneklerin
geleceğini çok da iyi görmüyorum. Ama umarım düĢüncelerim yalnıĢ çıkar.”
Özgürlük, eĢitlik, hak, estetik ve aidiyet bağlamında türban kavramı
değerlendirildiğinde ġ.U. “Ben türban takan birisiyim. Ancak makyaj da yapmaktayım.
Kendimi bu konuda kısıtlamıyorum. Genellikle gözlerime sürme çekmekle birlikte
diğer makyaj malzemelerini de sürekli olmasa da kullanmaktayım. Tabiî ki çok
abartmamak koĢuluyla. Sonuçta peygamberimiz döneminde kadınlarında eĢlerine güzel
görünmek için gözlerine sürme çektikleri bilinmektedir. Günümüzde artık kapalı
kadınlar makyaj yapmaz yada daha az bakımlıdır imajı kalktı bizde kendimizi türbanın
içinde güzel hissetmek istiyoruz. Aynaya baktığımda taktığım türbanın renginde
gözlerimi boyadığım da ya da giydiğim kıyafetin renginde herhangi bir aksesuar
taktığımda kendimi çok daha güzel hissediyorum ve özgüvenim artıyor. Kapalı olsam
da bunlar benim hakkım” demiĢtir. Simge olarak türban kavramı göz önüne alındığında
ġ.U.‟nun görüĢleri “Bu konu hakkında birĢey söylemek istemiyorum” Ģeklindedir.
ġ.U.‟nun değiĢen koĢullar karĢısında türban algısı hakkındaki düĢünceleri
sorulduğunda “Benim canım o gün nasıl bağlamak isterse türbanı o Ģekilde bağlıyorum.
Ama genellikle saçlarımı örerek yukarıda topuz yapıp türban bağlıyorum. Yani Ģekli
tamamen bana kalmıĢ önemli olan benim örtünmem, bağlama Ģeklimi o günkü ruh
halim belirliyor. Mesela eğer özel bir yere gidiyorsam yaptığım topuzun daha büyük ve
daha düzgün olmasına özen gösteririm sonuçta kapalı olsam da güzel ve bakımlı
görünmek benim en doğal hakkım ama eğer sadece dıĢarı çıkıyorsam özel herhangi bir
Ģey yoksa o zaman daha küçük daha az gösteriĢli olan bir Ģekilde bağlarım. Ama bazen
bayanlar öyle abartıyor ki ben bile dönüp bakıyorum. Mutlaka kiĢinin rahat ettiği ya da
kendine yakıĢtırdığı bir tarzı vardır, ama çok abartılmıĢ bir örtü bence amacını aĢıyor”
Ģeklinde cevap vermiĢtir. Türban reklam ve defileleri değerlendirildiğinde ġ.U. “Çok
abartılı buluyorum. Bu defileleri televizyondan takip etme olanağı buluyorum hiç
yakından izlemedin fakat giysiler ve moda olarak öngörülen renkler çok abartılı, hatta
izlemek için giden bayanların giysilerinin bile çok abartılı olduğunu düĢünüyorum.
Mutlaka kapalı bayanlarında bir modası var, farklı aksesuarları yada farklı seçenekleri
olmalı ama abartıya karĢıyım. Zaten o giysileri taĢıyan mankenlerin hepsi normalde
açık. Bence bir sahtelik var. Normalde zaten alıĢveriĢ için gittiğiniz bir mağaza da sizin
önünüze moda olan Ģeyler geliyor. Moda olan pardösüler ya da moda olan renkteki
84

eĢarpları seçme olanağımız var. Aslında bu moda da kim tarafından oluĢturuluyor orası
da muamma. Ama en güzel moda kiĢinin yakıĢanı giymesidir” demiĢtir.
Moda ve modern giyim söz konusu olduğunda ġ.U. “Ben nasıl rahat
ediyorsam öyle türban takıyorum. Rahat derken dıĢarıya da türbansız çıkmıyorum.
Rahat olması ve düzgün durması benim için önemli. Sonuçta her an ben rahatsız eden
ve sürekli elimi baĢıma götürüp düzeltme gereği hissettiğim bir örtü yada Ģekil verilmiĢ
bir türban beni rahatsız eder. Sonuçta ben bir emri yerine getiriyorum ama bu benim
günlük hayatımı da sıkıntıya sokmamalı aksine ben türbanın daha doğrusu dinin her
emrinin hayatı kolaylaĢtırdığına inanırım. Her ne kadar bazıları bu kolaylıkları
reddedermiĢ gibi kolay olan noktaları daha da zorlaĢtırsalar da ben her zaman Ġslam‟ın
kolaylık dini olduğunu savunmuĢumdur. Bu noktada türbanı da Allah‟a karĢı bir
sorumluluk olarak görüyorum. Bu sorumluluğu da dinin ön gördüğü Ģekilde yerine
getiriyorum” Ģeklinde bir görüĢ belirtmiĢtir. ġ.U. kamusal alanın anlamı ve kamusal
alanda türbanın anlamı konusunda görüĢ belirtmek istememiĢtir. Türban sorunu ve
demokrasi kavramı değerlendirildiğinde S.Ç. “Birbirine zıt iki kelime… Ülkedeki tüm
vatandaĢlar eĢit hakka sahip olmalıdır ki demokrasi mümkün olsun o ülkede ..Ancak
bizim ülkemizde türbanlı bir bayan neden her alanda istihdam sağlayamıyor. BaĢı açık
olanlarla eĢit hakka sahip olamıyor” demiĢtir.
3.2. GörüĢülenlerin Sosyo-Demografik Özellikleri
ÇalıĢma bağlamında yapılan görüĢmelerde görüĢülen kadınlar 22 ile 61 yaĢ
aralığı içinde ve çeĢitli meslek gruplarında yer almaktadırlar. GörüĢülen kadınlar
içinde ev hanımı, öğrenci, öğretmen, çocuk bakıcısı, memur ve esnaf mevcuttur. Bu
kadınlar aynı zamanda farklı ekonomik koĢullar altında yaĢayıp, farklı öğrenim
durumlarına sahiptirler. Kadınların doğum yeri, eğitim durumları, meslekleri, yaĢları,
cemmat üyelikleri ve sosyo-ekonomik durumlarına göre görüĢleri farklılaĢmaktadır.
Aynı zamanda, görüĢülen kadınlar cemaat sorusu gibi kendilerini özel olarak
ilgilendirdiğini düĢündükleri sorular karĢısında biraz çekingen bir tavır sergilemiĢler ve
belirli bir cemaate üye olma ya da cemaat evleriyle iliĢkili olma durumlarına göre
özellikle türban ve moda konularında farklı yaklaĢımlar sergilemiĢlerdir.
GörüĢülen kadınlar, Isparta‟nın çeĢitli yerlerinde ikamet etmektedirler. Benzer
cemaate mensup kadınlar Cuma sohbetlerinden ya da cemaat evlerinden birbirlerini
tanımakta ve birbirlerine referans olmaktadırlar. Yine görüĢülen kadınlardan edinilen
85

ortak algı, kadınların dini konularda bilgilenmek adına katıldıkları bu sohbetlerin onlar
için önemli olduğudur. GörüĢülenlerin bazı bulguları Ģöyle özetlenebilir;
86

Tablo 1: GörüĢülenlerin Analizi
GörüĢülen
KiĢi
YaĢı
Öğrenim
Durumu
M.N. 32 Ġlkokul
Mezunu
A.E. 25 Üniversite
Mezunu
A.S. 28 Üniversite
Mezunu
E.Y. 57 Ġlkokul
Mezunu
A.ġ. 34 Lise
Mezunu
E.A. 25 Üniversite
Mezunu
R.A. 30 Ġlkokul
Mezunu
H.M. 45 Ġlkokul
Mezunu
B.Ç. 61 Ġlkokul
Mezunu
S.Ç. 56 Ġlkokul
Mezunu
K.L. 46 Ortaokul
Mezunu
M.T. 25 Üniversite
Mezunu
S.P. 33 Ġlkokul
Mezunu
T.K. 22 Üniversite
Mezunu
ġ.U. 24 Üniversite
Mezunu
Mesleği
Cemaat
Üyeliği
ÇalıĢma
Durumu
Ev hanımı Yok ÇalıĢmıyor
Öğrenci Yok ÇalıĢmıyor
Öğretmen Yok ÇalıĢıyor
Ev Hanımı Yok ÇalıĢmıyor
Çocuk
Bakıcısı
Var
ÇalıĢıyor
Memur Var ÇalıĢıyor
Ev Hanımı Yok ÇalıĢmıyor
Ev Hanımı Yok ÇalıĢmıyor
Ev Hanımı Var ÇalıĢmıyor
Ev Hanımı Var ÇalıĢmıyor
Tekstil
Mağazası
Sahibi
Var ÇalıĢıyor
Memur Yok ÇalıĢıyor
Ev Hanımı Yok ÇalıĢmıyor
Öğrenci Var ÇalıĢmıyor
Öğrenci Yok ÇalıĢmıyor
87

3.3. GörüĢülenlerin Kategorik Bağlamsal Çözümleme Analizi
ÇalıĢma nitel araĢtırmaya bir örnektir. Bu bağlamda araĢtırmada derinlemesine
görüĢme tekniğine yer verilmiĢ ve veriler kadınlarla yapılan görüĢmeler sonucunda elde
edilmiĢtir. Kadınlara din algısı ve örtünme, simge kavramı ve türban konusunda öne
çıkan diğer kavramlar, türbana bakıĢ ve temel sorunlar, toplumsal bir norm olarak
giyim ve moda, örtünme ve kamusal alan, değiĢen ve modernleĢen koĢulların türbana
yansıması, türbanın geleceği Ģeklinde bir sınıflama yapılmıĢtır. Her ana baĢlık kendi
içinde alt baĢlıklara ayrılmıĢ ve ana baĢlıklar kendi içinde de sınıflandırılmıĢtır. Bu
konular kategorik analizde odaklanmıĢtır.
AraĢtırmada, teorik açıklamaların sonrasında mülakat çalıĢmasının sonuçlarına
yer verilmiĢtir. Elde edilen veriler, „kategorik bağlamsal çözümleme tekniği‟
(Categorical-Content Perspective) kullanılarak analiz edilmiĢtir. Bu bağlamda ilk önce,
oluĢturulan „derinlemesine mülakat çözümleme modeli‟ne uygun olarak, araĢtırma
alanından elde edilen veriler yazılı bir metin haline getirilmiĢtir. Daha sonra
araĢtırmanın problemleri ve teoriden çıkarılan ana baĢlıklar altında elde edilen veriler,
kategorilere ayrılmıĢtır. Kategorilere ayrılan metinler sürekli olarak okunmuĢ, alt metin
ve temalar belirlenmiĢ ve sıralanmıĢtır. Sıralamada görüĢülen 15 kiĢinin ifadeleri ve
belirlenen alt baĢlıklar, birlikte ve bütün olarak değerlendirilmiĢtir. Hangi ifadenin kime
ait olduğu (A.E.) gibi kısaltma verilerek ve italik yazılarak gösterilmiĢtir (Lieblich ve
Tuval, 1998, alıntılayan Kolukırık, 2004:127).
88

Tablo 2: Çözümlemenin Ġçeriği
Ana BaĢlık Tema ve Alt BaĢlık Ġçerik
Din Algısı ve Örtünme
Din Kavramı ve Örtünme,
Cemaat ĠliĢkileri, Ahlak,
Cinsellik ve Namus Algıları
GörüĢülenlerin din kavramına
iliĢkin değerlendirmeleri, din ve
inançlar bağlamında kadınların
ahlak,cinsellik ve namus
algılarının değerlendirilmesi
Gelenek ve Modernizm
KarĢıtlığı
Evlilik ve Evlenme Biçimleri,
Çocukların Ġtaati ve Gelecek
Belirleme, Gelenek ve
Modernizm Bağlamında Örf,
Adet ve Değer Kavramlarına
BakıĢ, Geleneklerin Geleceği
Evlenme ve türban bağlama
biçimlerinin moda bağlamında
değerlendirilmesi, geleneklerin
gelecekte aynı Ģekilde varlığını
koruyup koruyamayacağının
analizi
Türban ve Örtünme
Biçimleri
Özgürlük, EĢitlik, Hak, Estetik
ve Aidiyet Bağlamında
Türbana Yüklenen Anlamlar,
Simge Olarak Türban
Özgürlük, eĢitlik, hak, estetik
ve aidiyet bağlamında türbanda
meydana gelen değiĢimler ve
türbanın simge olarak algılanma
sorunsalı
Moda ve Modernizm
Demokrasi-Kamusal
Alan ve Türban
Sorununun Çözümü
DeğiĢen KoĢullar KarĢısında
Türban Algısı, Türban Reklam
ve Defileleri, Moda ve
Modern Giyim
Kamusal Alan Anlamı,
Kamusal Alanda Türban,
Türban Sorunu ve Demokrasi
Moda bağlamında değiĢen
türban bağlama biçimleri,
modern giyim ve türban
bağlantısı ile türban defile ve
reklamlarına bakıĢ açılarının
değerlendirilmesi
Kamusal alan ve türban
kavramlarının analizi, kamusal
alanın sınırlılıkları ve türban
sorununa demokrasi açısından
bakılması
89

3.3.1. DĠN ALGISI VE ÖRTÜNME
Türban algısı incelenirken oluĢturulan ilk çözümleme içeriği kuĢkusuz dinin
algılanıĢ tarzı ve örtünmeye karĢı oluĢturulan tutumlardır. Yapılan görüĢmelerde bazı
kadınların dinin emri, bazıların da sadece aidiyet için kullanıldığını belirttikleri türban
kavramını anlamak için din algısı ve örtünmeye bakıĢ, oluĢturulan bu ilk baĢlıkta
çözümlenmeye çalıĢılmıĢtır. Bu bağlamda oluĢturulan baĢlıklar Ģu Ģekildedir:
Din Kavramı ve Örtünme,
Cemaat ĠliĢkileri,
Ahlak, Cinsellik ve Namus Algıları.
3.3.1.1. Din Kavramı ve Örtünme
GörüĢülenler genellikle inanma, ahlaklılık ve yaĢam biçimleri gibi noktalarda
uzlaĢmıĢlardır. Onlara göre din beraberinde bir takım emirleri getirmiĢtir ve bu
emirlerin belli bir takım etkiler ve baskılarla veya gösteri için değil de, inandıkları dinin
gereği olarak yapılması gerektiğini vurgulamıĢlardır. Din onlara göre toplumda bir
düzenleyicidir.
M.N. “Din bir toplumu ayakta tutan bir toplumsal düzenleyicidir. Ahlakı
yaygınlaştırır. Bu bakımdan eğer bir dini inanışa sahipsek onun gereklerini yerine
getirmekle yükümlüyüz, zaten İslam dinide kolaylık dinidir. Ben türbanı dinimizin
gereği olarak görmekteyim. O yüzden benim için tamamıyla dini bir anlamı var.”
A.S. “Dindarlık bağlı olduğu dine karşı görev ve sorumluluklarını yaşatan ve
yaşatmaya çalışan, kendini tamamen kendi dinine adamış insanlara verilen isimdir.
Dinsel yaşam ise dininin gereği olarak o dinin emir ve yasaklarını hayatına geçirerek
uygulayan kişilerin yaşam şekilleridir. Yani hayatını dinin gerektirdiği gibi yaşayan
insanların hayat tarzıdır.”
A.ġ. „RAB‟ inancının olması, bunu bilinçli bir şekilde yaşamak dindarlık,
yaşatmaya çalışmakta dinsel yaşam diye düşünüyorum. Bence tek bağlam şekli vardır.
Eşarplarımızın omuz hizasından göğüsleri örtecek şekil de takılması.”
E.Y. “Dinsel yaşam, benim için farklı bir ifade olmakla beraber dinle yani dine
bağlı yaşam şeklinde düşünülebilir. Dindarlık ise göreceli bir kavram hatta yaşam
seçimidir. Sadece bizim dinimizde değil tüm dinlerde inançlı hatta aşırı dindar kesimler
bulmaktadır. Bu inanç dinin amacından çok bir şeye inanmanın güvenini ve huzurunu
90

yaşamak olarak da adlandırılabilir. Göreceli olan ise kimin neye neden inandığı ve bu
inancı doğrultusunda nasıl yaşadığıdır.”
E.A. “Din olgusu Allah sistem düzenidir. Bu dinsel yaşam ya da dindarlık adı
altında kayıtlanamayacak kadar önemli bir husustur.”
R.A. “Dinsel yaşam bence tercih meselesidir ben yaşamak isterim sen yaşamak
istemezsin göreceli bir kavramdır. Burada önemli olan nokta kim ne yaşıyorsa yaşasın
onun dinini yaşama özgürlüğünü elinden almamak gerekir. Bana göre kimin neye
inandığı önemli değildir önemli olan insanlaşmasını tamamlayıp insan olabilmektir.
Dini kabuller sorumluluğu peşinde getirir herkes bu kabulleri sorumlulukları yerine
getirecek iradeye sahip olamayabilir. Bu durum bize bir şey kaybettirmez ya da
kazandırmaz kişinin kendi inancı ile ilgilidir. Dindarlık da bir seçimdir bir başkasına
zarar vermediği sürece kötü bir yanı yoktur.”
H.M. “Türban dinin zorunluluğudur. Dinimiz kadının örtünmesini emretmiştir.
“ziynet” yerleri vardır kadınların, hatta bu Kur‟an da nisa suresinde geçmektedir.
Aslında bu türban kavramı sonradan çıktı. Örtünme deyince aklımıza tesettür gelir.
Tesettür de kadının örtünmesi demektir. Bu kavramın içine pardösü girer veya çarşaf
girer. Tabi farklı bakış açıları da var. Bazı gruplar pardösü yeter diyor bol bir
pardösüyü yeterli görüyor. Bazı gruplar ise pardösünün kadının hatlarını belli ettiğini
savunuyor ve çarşaf ve ya “car” giymeyi ön görüyor kış yaz onu giyiyorsun siyah bir
şey ve omuzları örtüyor. Hiçbir şekilde değişmiyor türban sadece başı örten bir
örtüdür. Ben türban deyince farklı bağlama şekillerini anlıyorum çünkü bir
bakıyorsunuz başı örtülü ama elinde sigara, yüzünde bir ton makyaj… çoğu zaman
“yavrum çıkar şu başındaki taşıyamıyorsun demek içimden çok geliyor” Allahın
emrettiği sadece başı örtmek değildir.”
B.Ç. “Dindarlık dinimizin emirlerine uymaktır. Örtünme ise dinimizin emridir.
Çünkü dinimiz el ve yüz hariç bütün vücudumuz mahreme girdiğinden dolayı
örtünmemiz gerekmektedir.”
S.Ç. “ Türban ayrı bir fardır, oruç ayrı bir farzdır, zekat ayrı bir farzdır.
Hepsi dinin bir gereğidir bunun içselleştirilmeli ve layıkıyla yerine getirilmeli.”
A.E. “İslam dinine göre kadınların kendisine haram olanlara karşı belirli
bölgelerinin kapalı olması gerektiği emredilmiştir. Dinimizi yaşamak istiyorsak eğer,
dinimize bağlı olduğumuzu göstermek istiyorsak dinin emirlerini yerine getirmek
gerekiyor. Ben Müslümanım yada ben Hıristiyanım diyorsak o dinler ne yapmamız
gerektiğini söylüyorsa onlar yapılmalıdır. Aksi halde ben şu dine bağlıyım ben bu dine
91

ağlıyım demek doğrudur belki ama vicdanımıza verdiğimiz cevap aynımı
acaba…İslam dini de kadınların örtünmesi gerektiğini söylüyorsa ki söylüyor o halde
kadınlar örtünmelidir. Doğru olan budur ancak dinin emir ve yasaklarını yerine
getirmek herkesin kendi özgür iradesine kalmıştır. Dinde hiçbir şekilde zorlama yoktur,
olmamalıdır da.”
M.T. “İnanç dediğimiz olayın birlikte getirdiği kuralları ve yaşam felsefesi
bulunmaktadır. Bu noktada din ve örtünme kavramlarını bir arada görmek çok doğal.
Birey kendi inancı doğrultusunda seçimlerini yapar ve uygulamaya geçirir. Örtünme
yani toplumda bilinen yönüyle „sadece kadınların‟ vücutlarının belirli kesimlerinin
gizlenmesi hatta sakınılmasıdır.”
S.P. “Din ve örtünme olarak ikiye ayırmış olmak toplumun tamamen şekil
açısından olayları değerlendirdiğine işarettir. Bunun yanında da kavramsal olarak
birbirinden bağımsız değerlendirilmesi gereken bir durum söz konusudur. Örtünme
tamamen şahsı ilgilendirir, din ise Allahın yaratmış olduğu sistem ve düzenin adıdır.”
T.K. “Din kavramı deyince akla gelen şey İslamiyet gibi düşünülmemelidir, bu
kavramın içine bütün dinler girer. Bana göre bir dine mensup olmak gerekir çünkü bu
insanı iç huzura götürür. Örtünme Müslüman olmanın bir şartıdır ben inancım gereği
örtünmenin gerekli olduğunu düşünüyorum zira bu bana bir şey kaybettirmiyor.”
ġ.U. “Dinsel yaşam konusunda toplumumuzda öyle bir yaşam tarzı
benimsenmiştir ki kimse kimsenin giyimine kuşamına direk olarak laf söyleyemez hatta
söylemez. Neden Çünkü kimse kimsenin düşüncesine ve yaşam tarzına karışmıyormuş
gibi yaşamak ister. Özgür olan her toplumun gerektirdiği gibi. Ama toplum
ninelerimizin, annelerimizin taktığı başörtüsüyle türbanı birbirine karıştırmaktadır.
Moda akımıyla başı örtülü her birey türbanı kullanmak istemektedir. Amacına uygun
kullanılsın yada bilinçsizce takılsın türban toplumumuzda yer etmiş bulunmaktadır.”
GörüĢülen kadınların sorulan soruya verdikleri cevap cemaat üyesi olup
olmama durumlarına göre farklılık göstermektedir. Kadınlar inançları ve kendi kararları
doğrultusunda örtünme kavramını yorumlamıĢlardır. Kadınlar arasında örtünme, farklı
bakıĢ açılarını da beraberinde getirmiĢtir. Bu durum baĢ örtüsünün bağlanma
biçiminden çarĢafa kadar değiĢik fikirleri de içinde barındırmaktadır. Kadınların
değindikleri bir diğer nokta da dinin genel ve evrensel bir olgu olduğu, örtünmenin ise
daha öznel olduğu yönündedir. Aynı zamanda örtünme bir özgürlük olarak
algılanmakta ve bu özgürlük bir yaĢam tarzı olarak değerlendirilmektedir. Ġnançlarının
bir gereği olarak düĢündükleri örtünme kavramını kendi bilgileri doğrultusunda
92

hayatlarına yansıttıklarını ve bunu kendi bireysel görüĢleri doğrultusunda yaptıklarını
vurgulamıĢlardır. Yani bu durum kadınlar için daha öznel bir yaklaĢım olarak
algılanmakta ve bu Ģekilde hayata geçirilmektedir.
3.3.1.2. Cemaat ĠliĢkileri
GörüĢülen kadınların cemaat kavramına bakıĢ açılarının değerlendirildiği bu
bölümde kadınların cemaatle olan iliĢkileri önemli bir rol oynamaktadır. Cemaat üyesi
kadınların yorumları daha çok cemaatleri dini bir temele oturma çabası barındırırken
cemaat üyesi olmayan kadınların bu konuda sergiledikleri tavır daha esnektir. Aynı
zamanda cemaat ve cemiyet arasındaki ayrımda kadınların aidiyet sağlama, kendi
aralarında aynı giyinme gibi durumlar kadınların örtünme pratiklerini güçlendirmiĢtir.
A.E. “Dinde amaç Allah‟ın rızasını kazanmaktır. Cemaatler ise Allah‟ın
rızasını kazanmak için takip edilen yoldur, yani cemaat Allah‟ın rızasını kazanma
yoludur. Bu yüzden cemaatlere sıcak bakıyorum. Dini farklı yorumlamaları konusunda
ise ben bunun çeşitlilik oluşturduğuna inanıyorum ve bu çoğunlukta her hangi bir
sakınca görmüyorum.”
K.L. “Bence dini ayakta tutan cemaatlerdir. Onlar dinin özünü yorumlamaya
ve insanlara açıklamaya çalışırlar. Herkeste bu açıklamalara inanmakta ya da
inanmamakta özgürdürler. Ben cemaatleri dershanelere benzetiyorum orda amaç bir
sınavı kazanmak burada ise Allah rızası. Nasıl farklı dershaneler varsa farklı
cemaatlerde var ama amaç aynı Allah rızası.”
B.Ç. “Cemaatler başıboş gezen insanları bir araya toplayıp birlik ve
beraberliği artırırken, diğer yandan insanları birbirinden ayıran özellikleri de vardır.”
S.Ç. “Nasıl bir devletin kurumları varsa ve bunlar devleti ayakta tutuyorsa
cemaatlerde dini ayakta tutuyorlar. Cemaatler dinin yapı taşıdır . Birlikten kuvvet
doğar tabiî ki tek başınıza bir şey yapamazsınız fakat beraber olduğunuzda yani bir
çoğunluk oluşturduğunuzda işte o zaman sesiniz duyulur. Ben öğrencilerime her zaman
bunu söylerim. Tabii bazen bir birinin ayağını kaydırmak isteyenlerde oluyor cemaat
içinde ama onu beğenmiyorum zaten biz o yüzden kaybediyoruz. Birlik olsak her şey
daha farklı olacak.”
A.S. “Cemaat aynı tarz düşüncelere,benzer inançlara sahip ,birbirine davranış
ve inanç bakımından yakın olan homojen insan topluluklarıdır. Cemaat kavramına dini
açıdan bakacak olursak da aynı dine mensup ortak inançları paylaşan ortak görüşlere
sahip olan insan topluluklarıdır diyebiliriz.”
93

A.ġ. “Bir ibadet veya istişare için bir topluğunun toplanması.”
E.Y. “Bu konuda çok bilgim yok. Dışarıdaki bir insan olarak; gördüklerim,
duyduklarım ve yorumlayabildiklerim kadar dâhilim bu konuya. Onlar zaten kendi
içlerinde kendilerince doğru olan şeyleri özgürce yaşayabiliyor, söyleyebiliyor ve
uygulatabiliyor. Ama önemli olan onların dışında kalan kesimin özgürlüğü nerde
başlıyor”
E.A. “Cemaat denilince aklıma gelen tasavvuftur. Fakat şu anki cemaatleşme
sürecinin tasavvufla alakası yoktur. Tasavvuf okuyanlar bunu zaman içerisinde fark
edeceklerdir.. Üzerinde durulacak bir konu değildir.. Çünkü şu anki cemaat zihniyeti
tamamen topluluk ne yapar ise kişi onu yapar düsturunda ilerlemektedir. Halbuki kişi
önce bir takım çalışmalara kendi başlayıp devamında ilim alış verişi yapmak için bir
takım topluluklarda bulunmalıdır diye düşünüyorum.”
R.A. “Cemaatlerin koruyucu koruyucu bir özelliği vardır herhangi bir cemaate
üye olmasam da zararlı olduklarını düşünmüyorum. Cemaatlerin olması yanlış değil
bunlar eğer kötü amaçlara hizmet ediyorsa yanlıştır bence.”
M.T. “Cemaatler din için gereklidir bence. Amaçlarıda dini öğretmek ve doğru
amaçları yaymak olarak düşünüldüğünde ben olumlu bakıyorum.”
T.K. “Allah rızası için yapılan her ibadet değerlidir bence. Fakat bir cemaate
mensup olunduğunda ibadetlerin daha bilinçli olarak yapıldığını düşünüyorum.”
GörüĢülen kadınların bazılarına göre devletin devamını ve sürekliliğini
sağlayan kurumların yerini dinde cemaatler almıĢtır. Cemaatlerin amaçları
doğrultusunda cemaatleri dershanelere benzeten ve bu noktada açıklayan kadınlar da
mevcuttur. Kadınların özgürlük, ahlak, güzellik, örtünme ve estetik algıları üzerinde
cemaat üyesi olması etkili olup, kadınların algısı sahip oldukları bilgilerle ve
cemaatlerin bakıĢ açılarıyla Ģekillenmektedir. Kadınların bazıları üyesi oldukları
cemaati arkadaĢları vasıtasıyla tanıdıklarını belirtmiĢtir. Bunun yanı sıra görüĢülen
kadınlardan cemaate üye olanların bir kısmı cemaatte aktif rol oynarken, diğerleri daha
arka planda yer almaktadırlar. Aktif rol oynayan kadınlar cemaatte önderlik yaparken,
arka planda yer alan kadınlar ise daha çok öğrenci durumunda yer almaktadırlar. Bu
noktada, cemaat iliĢkileri göz önüne alındığında 2 rolün öne çıktığı görülmektedir. Ġlki
dinsel önderlik, inançta eĢitlik ve kadınların öne çıkmasını sağlayan rol, ikincisi
kadınların aile içi rolü ve sosyal bütünleĢme rolüdür. Kadınları rollerine bakıldığında
cemaatlerin dayanıĢmayı, sosyal bütünleĢmeyi sağladıkları yine aynı Ģekilde kadınlara
kimlik sağlarken onlara liderlik olanağı sağladığı da görülmektedir.
94

3.3.1.3. Ahlak, Cinsellik ve Namus Algıları.
GörüĢme yapılan kadınların ahlak, cinsellik ve namus algıları örtünme
bağlamında değerlendirildiğinde kadınların dini algılama biçimleriyle paralellik
gösterdiği görülmektedir. Kadınların açıklamalarını daha çok kadın bedeni üzerinden
temellendirilerek yapılmakta, bedenin kapatılması cinselliği gizleme ve ahlakla
değerlendirilmektedir. Kadınlar, bedeni tanımlama bağlamında Ġslamın bakıĢ açısını ve
gereklerini vurgulamıĢlardır. Namus kavramı daha çok örtünme üzerinden
açıklanmıĢtır.
ġ.U. “Bütün bu kavramlar her kadının durup düşünmesini gerektiren
kavramlardır.”
A.E. ”Bana göre pantolon değişen koşulların getirdiği bir yeniliktir mesela,
giyilebilir. Ancak uzaktan bakıldığında cinsiyeti farkettirecek bir kıyafet daha
bulunmalı. Eğer örnek vermem gerekirse kadın pantolon giymişşse önüne ve arkasına
kapatacak başka giysiyi pantolonun üzerine giymelidir. Tunik adı verdiğimiz uzun
giysiler kadınların kalçalarını kapatıyor ve kadınların hatlarını gizliyor. Bu noktada
bence bir sakınca yok. Ama dediğim gibi kapatıcı bir şey yoksa işte o zaman sıkıntı.”
B.Ç. “Önemli olan insanın ruhunum temizliğidir.”
S.Ç. “Kadın bedenin sorumluluğu ağır bence.”
A.ġ. “Ahlak insanın kafasında ve ruhundadır. Bir kadının başını örtmesi ya da
örtmemesi bir ahlaklılık göstergesi değildir. Hiç bir zaman bu böyle değerlendirilemez.
İslam bir ahlak dinidir. Ben Müslümanın diyen birinin zaten ahlaklı olması gerekir.”
E.A. “Kadının temizliği, saflığı ve ahlaklılığı İslam dininin olması gereken
özelliklerindendir. Kadın dini görevlerini yerine getirdiğinde zaten bu özellikleri de
üzerinde barındırır.”
S.P. “Bence hepsi beyinde. Örtüyle ahlak, namus gibi kavramlar birbirinden
ayrı şeylerdir.”
T.K. “İnsanlar rahat ettiğine göre ya da yakıştığı şekle göre bağlıyorlar.
Örneğin ben yakası açık bir şey giydiğimde daha çok boynuma bağlama gereği
duyuyorum. Böylece boynumu kapatıyorum yada giydiğim şey vücuduma eğer çok
yapışıksa türbanımı geniş bağlıyorum böylece göğüslerimi de örtmüş oluyorum.
Zamanın etkisi, biraz nefis birazda hoş görünme isteğiyle rengarenk şeyler giyiyoruz
aynı şekilde ona uygun çanta ayakkabı çanta alıyoruz şıkır şıkır sokağa çıkıyoruz
dikkat çekmememiz gerektiğini ve kapanma amacımızı bazen unutuyoruz. Oysa kadının
95

giydiği topuklu ayakkabının sesi bile erkeği etkiler. Hatta ilahiyat fakültesinde okuyan
erkekler bir araya geldiğinde kızlara “sizin baş örtünüzün dalgalanışı bile bizi
etkiliyor” demiĢler inanır mısınız Biz bilemiyoruz ki onlar ne düşünüyor. Kimisi ay ne
kadar güzel kapanmış diyor, kimisi vücudunu inceliyor.”
K.L. “Açılmamış bir tomurcuk ve açılmış bir gül düşünün, hangisi daha
güzeldir Tabiî ki tomurcuk halinde olan daha güzeldir. Kadın da işte böyle açılmamış
bir tomurcuktur. Onu açmak onun değerinin azalması anlamına gelir. Kadın evinde
kocasına tüm güzelliğini sergilemelidir. Bu helaldir, fakat dışarıda açılmış ve hatları
çok belirgin olan bir kadın benim gözümde biraz basitleşir. Bakan gözlerin ne
düşündüğünü bilemezsiniz ya da niyetlerin ne olduğunu. Bu yüzden kadın kendi
değerini korumalı.”
M.T. “Dediğim gibi kadın bir pırlantadır. Açıldıkça çirkinleşir ve değerini
yitirir.”
H.M. “Dinimiz kadına büyük önem vermiştir. Bunun değerini bilmeli her
kadın.”
M.N. “Kadının bedeni önemlidir. Dinin emrettiği şekilde davranmak gerekir.”
A.S. “Gerekli bir takım kurallar vardır. Bunların yerine getirilmesi gerekir.
Gerisi kişinin kendisine kalmıştır.”
E.Y. “Ziynet yerlerinin örtülmesi gereklidir. Bu durum Kuranı Kerim‟de
belirtilmiştir.”
R.A. “Bir kadın örtülü olsun ya da olmasın zaten toplumun bir takım
kurallarına uymak zorundadır. Sonuçta kadın yani. Zaten bir takım kuralların içinde
doğuyor.”
Kadınların ahlak, cinsellik ve namus algıları üzerinde cemaat üyesi olup
olmama durumu etkilidir. Cemaat üyesi kadınlar, kadının örtülü olmasının, kadının
bedeninin korunmasında çok önemli olduğunu belirmiĢler ve ahlaklılık kavramını ön
plana çıkarmıĢlardır. Yine kadın bedeniyle ilgili olarak çeĢitli benzetmeler yapılmıĢ ve
bedenin kapalı olmasının ona diğer kattığını, açılmasının ise onun değerini azalttığını
vurgulamıĢlardır. Kadınlar, Kuran-ı Kerim‟de örtülmesi emredilen yerleri “ziynet” yeri
olarak tanımıĢlardır. Ziynet yerlerinin kapatılması söz konusu olduğunda ise örtülerini
kimi zaman cinselliklerini saklamak için kullandıklarına vurgu yapmıĢlardır. Bu
noktada kadınlar ahlaklı, değerli ve namuslu kadını anlatırken ölçüt olarak kadının
kapalı ya da açık olmasını ele almıĢlardır. Kapalı kadının değerli olması ve açıldıkça
96

değerinin azalması kadınların değer yargılarını kapalılık ya da açıklık üzerinden
yaptıklarını göstermektedir.
3.3.2. GELENEK VE MODERNĠZM KARġITLIĞI
Örtünme ve türban algısı değerlendirilirken kadınların modernizm ve gelenek
algılarının farklılaĢtığı görülmektedir. Kadınlar bir yerde modernizme direnen bir
noktada yer almakta ve gelenekselliğe olan bağlılıklarını vurgulamaktadırlar. Bu
bağlamda oluĢturulan alt baĢlıklar aĢağıdaki gibidir;
Evlilik ve Evlenme Biçimleri
Çocukların Ġtaati ve Gelecek Belirleme
Gelenek ve Modernizm Bağlamında Örf, Adet ve Değer Kavramlarına
BakıĢ
Geleneklerin Geleceği
3.3.2.1. Evlilik ve evlenme biçimleri
GörüĢülen kadınların evlenme biçimleri ve bu konudaki bakıĢ açıları
incelendiğinde daha çok muhafazakar bir tavır sergiledikleri görülür. Cemaat üyesi
kadınlar görücü usulü konusunda daha katı bir tavır sergilerken, cemaat üyesi olmayan
kadınlar tanıĢıp evlenme gibi görücü usulünün dıĢındaki evlenme biçimleri konusunda
biraz daha esne bir tavır sergilmiĢlerdir.
S.P. “Evlenme adetleri değişti, artık gençler kendileri buluyor, aile kurma
adetleri değişti, artık kimse anne-bana yanında oturmak istemiyor, bunun yanı sıra
ibadet şekilleri bile değişti, kurban bayramında bile artık ne kesileceği bir muamma
herkes kafasına göre konuşup fetva veriyor. Bunla aslında bizim köklerimizin yok
olduğunun bir göstergesidir”
M.N. “Ben görücü usulü evlendim. Allaha şükür mutluyum.İnşallah
çocuklarımız da bizim gibi mutlu olur.”
A.E. “Ben görücü usulüne karşı değilim. Bence tanışarak evlenen insanlar
daha kolay boşanıyor. Çünkü sevgi bitiyor. Görücü usulü ile evlenildiğinde ise insanlar
birbirlerini tanımak için çaba gösteriyorlar. Daha uzun süreli evlilikler bence bu
şekilde olur.”
A.S. “Görücü usulü sağlıklı evlilik yapmak isteyen kadınların tercihi bence.”
97

E.Y. “Bana göre ortam gittikçe kötüleşiyor. Kötü niyetli insanlar artıyor.
Görücü usulü evlilik bir kadını kıymetinde birşey kaybettirmeden evlenmesini sağlar.”
A.ġ. “Ben görücü usulü evlendim fakat evliliğim bitti. Karşınızdaki insan
ahlaklı bir insan ise nasıl tanıştığınızın bir önemi yok zaten.”
R.A. “Benim için her ikiside aşırıya kaçılmadığı sürece olabilir. İkisine de
karşı değilim. Sonuçta kısmet bu işler.”
H.M. “Ben görücü usulü evlendim. Çocuklarımında öyle evlenmesini çok
isterim.”
B.Ç. “Artık günümüzdeki gençler bizim gibi evliliği tercih etmiyorlar. Bir
görelim tanıyalım diyorlar. Haklılar mı bilemiyorum artık.”
S.Ç. “Önemli olan hayırlı insanlarla karşılaşmak. Ama görücü usulü gelenek
ve göreneklerimiz açısından daha uygundur.”
K.L. “Bizim adetlerimize en uygun evlilik şekli görücü usulü evliliktir. Fakat
benim kızım benim karşıma gelip kendi tanıştığı biriyle evlenmek isterse de ona hayır
diyemem doğrusu.”
M.T. “Bence kısmet. Yani sonuç olarak her iki şekilde de evlilik yapılabilir.”
ġ.U. “Hem görücü usulü hem de tanışıp evlenme bana göre olabilir.”
Kadınların çoğunluğunun hem fikir olduğu evlenme biçimi geleneksel
evlenme biçimi olan görücü usulü olmuĢtur. Görücü usulü aynı zamanda
geleneksellikle bağdaĢtırılmıĢ, kadınlar bu geleneksel evlenme biçiminden memnun
olduklarını dile getirmiĢlerdir. Bu memnuniyetleri doğrultusunda kadınların bir kısmı
çocuklarının da görücü usulü evlenmesini temenni etmektedirler. Bu noktada görücü
usulünün gelenekselliğin bir sembolü olduğu görülmektedir. Geleneklere bağlı bir
yaĢamı tercih eden kadınlar için görücü usulü, aile büyüklerinin onayını ifade ettiği için
çocuklarının da benzer yaĢamı sürmeleri için tercih ettikleri bir evlilik biçimidir.
3.3.2.2. Çocukların Ġtaati ve Gelecek Belirleme
GörüĢülen kadınların çocukları konusunda ki yaklaĢımları değerledirildiğinde
çocuklarını geleneksel ve Ġslami yaĢam biçimi konusunda bilgilendirdikleri
görülmüĢtür. Bu noktada geleneksel cinsiyet ve rol ayrıĢması gibi kavramlar karĢımıza
çıkmaktadır. Çünkü, kadınlar ilk dini bilgilerini ailelerinden aldıklarını ve kendi
çocuklarını da bilgilendirdiklerini söylemektedirler, yani annelik rolünün içinde dinsel
yaĢamın pratik ve bilgilerini öğrettikleri görülmektedir. Genel anlamda aile yapılarına
98

akıldığında ise geleneksel olduklarını ve kendi annelerinin de kapalı olduğunu
belirttikleri görülmektedir.
M.N. “Benim annem başörtülü bir kadındı. Bende küçükken kendimi hep
başörtülü hayal ederdim. Eşim ve çocuklarım da benim gibi dinine bağlılar. Ben bu
durumlar gurur duyuyorum.”
A.E. “Ben kapalı bir ailede büyüdüm. Annem Hafız, babam da imam. Bu
yüzden dini gerekliliklerin bilincinde olarak büyüdüm ve bunun için mutluyum.”
A.S. “Benim ailem köyde yaşıyor. Zaten köyleri biliyorsunuz. Daha kapalı
küçük yerler. Benim kapanmam tamamen kendi isteğimle doğru yaptığıma inanmamdan
kaynaklanıyor.”
E.Y. “Ben geçim sıkıntısı çekiyorum ve çocuklarımla yeteri kadar
ilgilenemediğimi düşünüyorum. Fakat çocuklarıma bildiğim dini bilgileri de anlatmaya
gayret gösteriyorum.”
A.ġ. “Eşimden boşandıktan sonra ben çalışarak çocuklarıma bakmaya gayret
ediyorum. Benim geleceğim çocuklarım.”
R.A. “Çocuklarımız bizim için çok önemli. Onlara dinin gerekleri anlatılmalı.
Bence gençleri bilinçlendirmeliyiz.”
H.M. “Benim iki çocuğum var. Ben onları ahlaklı yetiştirmek için elimden
geleni yapıyorum. Mutluyum bunun için şükrediyorum. Umarım çocuklarım da benim
gibi mutlu olurlar.”
B.Ç. “Benim çocuklarım örtülü değiller. Bu onların tercihi. Bu konuda onlara
hiç bir baskı yapmadım. Saygı duyuyorum, onlar da benim düşüncelerime ve başörtüme
saygı gösteriyorlar.”
K.L. “Benim kızım da türban takıyor. Bu onun kendi seçimi. Ben bunda
mutluluk duyuyorum.”
M.T. “Bence aileler çocuklarını kapalı görmeye önem veriyorlar. Fakat
onların bu konudaki bilinç yetersizliliğini önemsemiyorlar. İnsan niye kapandığının
bilincinde olmalı.”
T.K. “Ben şanslıyım. Akıl danışabildiğim bir ablam var. Onun söylediklerini
uygulamaya çalışıyorum.”
ġ.U. “Benim ailem bana dini bilgileri öğretti. Zaten bu bilgiler önce ailede
kazanılıyor.”
GörüĢme yapılan kadınların bir çoğu örtünen aileden gelmekte ve çocuklarının
da kendileri gibi kapalı olduğunu belirtmektedirler. Bu konuda çocuklarına baskı
99

yapmadıklarını belirten kadınlar bu durumdan duydukları memnuniyeti de dile
getirmiĢlerdir. Kendilerini rol modeli olarak çocuklarına sunmakta ve örnek
olduklarında ise “öğretici kadın” rolü sonuçlarından memnuniyet duyduklarını
belirtmiĢlerdir. Çocukların örtünme ve niye örtündüğünü bilmesi konusunda hassas
olduklarını belirten kadınlar bu bilincin çocuklara kazandırılmasının önemli olduğunu
vurgulamıĢlardır.
3.3.2.3. Gelenek ve Modernizm Bağlamında Örf, Adet ve Değer
Kavramlarına BakıĢ
GörüĢülen kadınların bir kısmı meydana gelen değiĢim ve geliĢmeler
karĢısında farklılaĢmaya olumlu bakarken, bazıları da artık değerlerin eskisi gibi
korunmadığına vurgu yapmıĢlardır. Gelenek temellendirmesi yapan kadınlar örf, adet
ve değerleri ele alırken eskiye olan bağlılıklarını dile getirmiĢler, değiĢimlerin
kaçınılmaz olduğunu düĢünen kadınlar ise modern yaĢamın herĢeyi değiĢtireceği
düĢüncesine vurgu yapmıĢlardır.
S.P. “Uygulanması ve yapılması gereken prosedürler. Geçen gün bir
arkadaşım hafızlık yarışmasında birinci oldu ve ödülünü almak için bir müdürle
tokalaşması gerekiyordu. Karşısında onca insan varken kadıncağız uzatılan eli geri
çeviremedi ve tokalaşmak zorunda kaldı. Oysa ki yüzü kıpkırmızı oldu. Yani bir kadınla
bir erkeğin tokalaşması bu kadar gerekli midir Medeniyet göstergesi bu mu”
T.K. “Değişen koşullar karşısında gelenekler sabit kalabilmeli. Biz onları
değişmeden hayatımızın içinde tutabiliriz.”
M.N. “Adet ve geleneklerimiz zamanla değişmekte. Bunda da modanın ve
insanın sürekli olarak değişiklikten yana olmasının etkisi olduğu düşüncesindeyim.
Zaten her şeyin eskiyle aynı olması mümkün değil her gün yeni şeyler oluyor ve
hayatımız farklılaşıyor. Bu yeniliklere kayıtsız kalmak, değişimi reddetmek bizi asla
ileriye götürmez. Dinimizin ilk emri “oku”dur. Böyle bir din bize ilerlemeyi, okumayı,
araştırmayı emrediyor. Bizde bu durum karşısında yenilikler üretmeliyiz. Ama tabi ki
bu geçmişi reddetmek ve gelen yenilikleri olduğu gibi kabullenmek anlamına gelmiyor.
“Geleneklerini unutan insanlar geçmişlerini unutur, geçmişini unutan insanlar ise
sonunda kendilerini unutur”. Ben bu sözü sürekli kendi çocuklarıma söylerim.”
A.E. “İyi ve akla uygun olan geleneklerin devam ettirilmesinden yanayım.
Ama tabiî ki bu bütün gelenekler için geçerli değil. Bazı geleneklerimiz yorucu ve zaten
bir çoğu duruma göre değişiklik göstermiştir.”
100

A.S. “Örf, yasalar tarafından belirlenmeyen fakat o toplumun kabul ettiği
yasalardır diyebiliriz. Bunu belirleyen etkenler ise o toplumun sahip olduğu
değerlerdir. Değer ise bir ulusun sahip olduğu sosyal, kültürel, ekonomik ve bilimsel
değerlerini kapsayan maddi ve manevi öğelerin bütünüdür. Adet ise tıpkı örf gibi
toplumun yaşamını sürdürebilmesi için gerekli olan kuralları kapsar. Örf ve adetler
sayesinde toplum düzenli bir şekilde yaşamını sürdürebilir.”
E.Y. “Bu konu gerçekten zor ve uzun soluklu. Keşke örf adet ve değerler
hayatımızdan hiç de fark etmediğimiz bir hızda silinmese çünkü bizi biz yapan ne kaldı
ki”
E.A. “Örf, adet ve değerler toplumsal hayatın sağlıklı bir şekilde devamı için
unutulmamalı.”
R.A. “İnsana kim olduğunu hatırlatır benliğimizi kaybetmememize neden olur
genellikle. Bunların yapıcı özellikleri olduğu kadar bazı durumda yıkıcı özellikte
göstermektedir. Önemli olan doğru olanları alıp yanlış olan adetleri unutmaktır.”
H.M. “Herşey değişiyor, örf ve adetlerde aynı kalamaz. Onlarda zamanla biz
fark etmesekte şekil değiştiriyor.”
B.Ç. “Evet herşey değişiyor. Öyle olunca bizim eski uyguladığımız adetler
bugün yok. Evlilikler bile değişti. Eskiden günlerce sürerdi, herkese yemekler verilirdi.
Artık öyle değil. Değişiyor tabiiki.”
M.T. “Geleneksellik ve modernizm bağlamında baktığımızda değişime direnen
alışkanlık haline gelmiş inançlarımız da var, kolayca kendini değişime teslim etmiş
inançlarımızda var.”
ġ.U. “Herşey değişirken örf, adet ve değerlerin aynı kalması ne yazık ki
beklenemez.”
Yapılan görüĢmeler sonucu kadınların modernizme ve örf, adet ve değerlere
bakıĢ açının yaĢa ve cemaat üyeliğine bağlı olarak değiĢtiği görülmektedir. Kadınlar
yaĢları ilerledikçe adetlerine daha bağlı bir tavır sergilemektedirler. Aynı tavır cemaat
üyesi olan kadınlar için de geçerlidir. Kadınlar burada değiĢime direnen bir noktada yer
almaktadırlar.
3.3.2.4. Geleneklerin Geleceği
GörüĢülen kadınların gelenek algısı genel anlamda bizim geçmiĢimin ve
köklerin bir yansıması olduğu yönündedir. Kadınlar değiĢen her ne olursa olsun,
geleneklerden memnun olduklarını belirtmiĢlerdir. Bunun yanı sıra kadınların çoğunda
101

değiĢimin bir endiĢe yarattığı görülmektedir. Bunun gelenekleri etkileyeceği bilinci de
mevcuttur. Kadınlar geleneklerin yıllar sonra da devam etmesi gerektiğini ve ancak bu
Ģekilde varlığımızı koruyabileceğimizi söylemiĢlerdir.
M.N. “Biz millet olarak değişikliğe çok açığız. Bu sebeple de bugün gelenek ve
görenek olarak gördüğümüz değerlerimiz önümüzdeki yıllarda değişikliğe
uğrayacaktır.”
S.Ç. “Geleneklerin geleceği konusunda endişelerim var.”
B.Ç. “Benim çocukluğumdaki ve gençliğimdeki gelenekler bugün maalesef
yok. Bugünkü gelenekler de gelecekte olmayacak. Değişimlerden de çok aşırı olmamak
kaydıyla korkmamak lazım.”
A.E. “Bilmiyorum, değişir heralde.”
K.L. “Geleneklerimiz bizim çok güzel adetlerimiz. Değişseler bile mutlaka
zamanla biz onlara tekrar döneriz.”
S.P. “Gönül ister ki gelenekler devam etsin, bizim gibi çocuklarımızda o
güzellikleri yaşasınlar ama ben çok fazla umutlu değilim bu konuda çünkü insanlar
sadece işlerine gelen gelenekleri devam ettiriyorlar. Onlara zor gelen gelenekler yok
olup gidiyor.”
M.T. “Tabi ki değişimler olacaktır. Hiç bir şeyin ilk günkü haliyle kalması
beklenemez. Yeter ki unutulmasın.”
H.M. “Artık eskisi gibi geleneklere bağlılık yok ve eski geleneklerin unutulması
üzücü bir durum diğerleri gibi. Ama bunları yaşatmak bizim elimizde bilinçlenmek için
geç değil.”
E.Y. “Geleneklerin hatta örf ve adetlerin dinle bağlantılı olduğunu
düşünmüyorum. Dinle birlikte uyum içersinde yaşatılabilir fakat birbiriyle tamamen
ilişkilendirilemez şeylerdir. Geleneklerin geleceği var mı diye sorarsanız; yok daha
doğrusu yeni yetişen nesille geleneklerin arasında uçurum var. Bayrağı şimdiki
çokbilmiş miniklere teslim ettiğimizde, bizi biz yapan değerlere de büyük oranda veda
etmiş olacağız. Ne yazık ki onları sadece çok çalışmak ve zamanı geldiğinde zar zor iş
sahibi olmak bekliyor. Ve bizde onları bu zorlu sürece çok küçük yaşta sokuyoruz.
Gelenekler ve değerler arka planda hatta planlar dâhilinde değil.”
E.A. “Geleneklerin geleceği pek parlak görünmüyor.. Çünkü yaşadığımız
çağın gerekleri ve getirileri bizi geleneklerden uzaklaştırmaktadır… Doğrusu da budur
diye düşünüyorum.”
102

T.K. “Geleneklerimiz karşısında ne modernizmin ne de farklı bir kavramın
olmaması ve onu etkilememesi gerekir.”
ġ.U. “Ben geleneklerin geleceğini çok da iyi görmüyorum. Ama umarım
düşüncelerim yalnış çıkar.”
GörüĢülen kadınlar tarafından değiĢime ve geliĢime çok açık olan bir toplum
olduğumuzun vurgusu yapılmıĢtır. Geleneklerin geleceği sorulduğunda ise çok olumlu
düĢünceler belirtmemiĢler ve eski bağlılıkların kalmadığını, geleneklere eskisi gibi
sahip çıkılmadığını söylemiĢlerdir
3.3.3. TÜRBAN VE ÖRTÜNME BĠÇĠMLERĠ
Türban ve örtünme biçimleri incelendiğinde kadınların bu duruma
yaklaĢımları genellikle türbanın siyasi bir simge olarak kullanıldığı ve örtünmenin hak,
özgürlük, eĢitlik, estetik ve aidiyet özelliklerinin değerlendirilmesi yönünde olmuĢtur.
Bu bağlamda oluĢturulan alt baĢlıklar Ģu Ģekildedir;
Özgürlük, EĢitlik, Hak, Estetik ve Aidiyet Bağlamında Türbana
Yüklenen Anlamlar
Simge Olarak Türban
3.3.3.1. Özgürlük, EĢitlik, Hak, Estetik ve Aidiyet Bağlamında Türbana
Yüklenen Anlamlar
Özgürlük, eĢitlik, hak, estetik ve aidiyet bağlamında türban algısı
değerlendirildiğinde kadınların bu durum karĢısında farklı bakıĢ açılarına sahip
oldukları görülmektedir. Günlük hayatta kadınların örtülü ya da türbanlı olmaları onları
eğitim ve çalıĢma yaĢamında bazı sorunlar yaĢamlarına sebep olmaktadır. Kadınlar bu
durumu özgürlüklerine müdahale olarak değerlendirmektedirler. Bu durum türbana
yüklenen anlamların kaynağını oluĢturmuĢtur. Bu bağlamda kadınlar türbanı kimi
zaman elbisesiyle uyum sağlayan bir aksesuar olarak, kimi zaman bir cemaat y a da bir
topluluğa aidiyet göstermesini sağlayan bir unsur olarak, kimi zaman açık kadınlarla bir
eĢitlik göstergesi olarak görmüĢlerdir. Fakat temel alınan referans noktası sonuç olarak,
türbana yüklenen dini anlam noktasında son bulmaktadır. Kadınlar, baĢlarını örtmeyen
kadınlar gibi rahatlık istemekte ve bunun kendilerinin hakkı olduğunu
düĢünmektedirler.
103

K.L. “Bence özgürlüklere müdahaledir. Ayrıca kapalı olmayan öğrenciler
derslere istediği kıyafetlerle girebiliyorsa türbanlılarda rahatlıkla derslere
girebilmelidir.”
S.P. “Türbanın dini anlamı ön plandadır.”
M.N. ““Kadınlar kendi zevklerine göre değişik şekillerde bağlayabiliyorlar.
Bence de bunda dinen her hangi bir sakınca yok. Çünkü ilk bağlandığı şekliyle
bağlanması ve ya herkesin tek tip bağlaması hoş olmaz. Düşünsenize herkes aynı
şekilde bağlamış aynı renk türban takmış asıl bu rahatsız eder. Farklılıklar her zaman
iyidir. Ayrıca bazı cemaatlere özel bağlama şekilleri de var. Bir aidiyet yaratma çabası
beklide bu. Yani kadınlar kendilerini bir topluluğa aynı şekilde türban bağlayarak ait
hissediyorlar. Süleymancılar çenelerini kapatmayı tercih ediyor mesela ve türbanın
uçlarını bağlıyor. Bunun yanı sıra türbanın ucunu kafasının üzerinden saranlar, yine
türbanın uçlarını omuzlarına yayanlar yada uçlarına yüzük takan kadınlar da var.
Bunlarda her hangi bir sakınca olduğunu düşünmüyorum çünkü bana göre önemli olan
niyet. Allah rızası için kapanıyorsa bir kadın türbanının şeklinin bana göre çok da fazla
önemi yok.”
H.M. “Örtünme Allah‟ın emri. Bunun için özgürlüğü kısıtlayıcı olarak
görmemekteyim. Ancak zorla türban takması istenilen bir kişi için özgürlüğü kısıtlayıcı
bir şey olarak düşünülebilir.”
ġ.U. “Ben türban takan birisiyim. Ancak makyaj da yapmaktayım. Kendimi bu
konuda kısıtlamıyorum. Genellikle gözlerime sürme çekmekle birlikte diğer makyaj
malzemelerini de sürekli olmasa da kullanmaktayım. Tabiî ki çok abartmamak
koşuluyla. Sonuçta peygamberimiz döneminde kadınlarında eşlerine güzel görünmek
için gözlerine sürme çektikleri bilinmektedir. Günümüzde artık kapalı kadınlar makyaj
yapmaz yada daha az bakımlıdır imajı kalktı bizde kendimizi türbanın içinde güzel
hissetmek istiyoruz. Aynaya baktığımda taktığım türbanın renginde gözlerimi
boyadığım da ya da giydiğim kıyafetin renginde herhangi bir aksesuar taktığımda
kendimi çok daha güzel hissediyorum ve özgüvenim artıyor. Kapalı olsam da bunlar
benim hakkım.”
B.Ç. “Bence türban özgürlüktür. Ben başımı da bağlarım, namazımı da
kılarım, yeri gelir pantolon da giyerim. Pantolon giydiğimde de hatlarım belli
olmayacak şekilde de tunik veya gömlek giyerim. Ben türban takarken özgürlük diye
düşünerek de türban takmıyorum.”
104

M.T. “Türbana bir anlam yüklemeye bence gerek yok. Bu tamamen kişiye
özgü bir durumdur.”
T.K “Türban bir seçimdir, insanı sınırlamaz ya da kısıtlamaz. Ama örtünmek
istemeyen bir genç kız zorla örtünüyorsa işte o zaman bir kısıtlayıcıdır bir baskıdır.
Dinde baskı yoktur tercihler vardır.”
A.S. “Dini açıdan baktığımızda başından beri dediğimiz gibi dinin bir gereği
olarak örtünmek gerekir. Ancak ülke standartları, yasaları dini özgür bir şekilde
yaşamaya engel oluyorsa burada kimlik kargaşasına girilir. Mesela Müslüman bir
bayan dininiz gereği olarak başını kapatarak kamu kurum ve kuruluşlarında çalışmak
isterken ülke yasaları buna engel teşkil ettiğinde önünde iki seçenek vardır ya başını
açarak çalışacak yada çalışmayacak. Burada bayan başını açarsa bir kimlik
kargaşasına girecektir. Hani ben müslümandım Hani ben dinimi yaşıyordum Acaba
başımı açarak hatamı yaptım diyerek ne çalıştığı işe adapte olup verim sağlayabilecek
nede kendi iç sorunlarını halledebilecek. Diğer seçenek çalışmamayı seçerse ise”
nerede burada özgürlük” diyecek. Nefes aldığım ülkemde , kimliğinde dini İslamdır
denilen ülkemde dinimi özgürce yaşayamıyorsam nerede burada özgürlük”
S.Ç. “Bu konuyla ilgili birşey söyleyemem.”
A.E. “Türban hak eşitliği olmalıdır. İnsanlar istediği şekilde başını
kapatabilmeli.”
A.ġ. “Kimlik, bir bireyin kendinin ne olduğunu tanımlayabilmesi, özgürlük
sorunu da bireyin kendisini tanımladıktan sonra çevresiyle yaşadığı çatışmadır.”
E.Y. “Özgürlük işte bütün mesele bu; keşke her birey „türban‟ kadar özgür
olabilseydi.”
E.A. “Kişi doğduğu andan itibaren hep birilerinin oluşturduğu kimliğe
bürünmüştür. Bu ilk etapta anne baba ile başlar ve sonra bulunduğu çevrenin
şartlanmaları ile devam eder. Bu şahsın ona öğretilmiş olduğu sahte kimliğidir.
Özgürlüğünü ancak değer yargılarından ve şartlanmalarından kurtulduğu anda
kazanabilir. İşte o zaman asıl kimliğine kavuşmuş olur.”
Kadınlar özgürlüğü üzerlerinde baskı olması durumu olarak ele almaktadırlar.
Bu noktada kadınlar göre türban bir tercih meselesi olarak ele almaktadırlar. Fakat eğer
bir kiĢi türban takması konusunda baskıya maruz kalmıĢ ve baskıcı bir tutum karĢısında
kapanmıĢsa, o zaman türban bir baskı unsuru haline gelebilir.
105

3.3.3.2. Simge Olarak Türban
Kadınların çoğu türbanı dinin bir zorunluluğu, inancın bir göstergesi olarak
görmektedirler. Ama hoĢnut olunmayan nokta türbanın siyasetin ve modanın simgesi
haline gelmesidir. Bu durumu kadınların bir gruba ait olma gereksinimi, belli bir yaĢın
altındaki genç kızların dikkat çekme adına yaptıkları farklı tercihleri, ya da yakıĢtığı ve
kıyafetini tamamladığı için kapanan kadınlar oluĢturmaktadır.
K.L. “Benim çevremde türbanı bir simge olarak görenler yok. Bu sebeple de
olup olmadığı hakkında bir şey söyleyemem.”
M.N. “Türbanı simge olarak görmüyorum.”
H.M. “Kesinlikle düşünmüyorum. Türban sadece Allah rızası için takılır.”
B.Ç. “Elbette kullanılıyor. Farklı cemaatçiler değişik bağlamaktadırlar. Bu
sebeple de simge olmaktadır.”
M.T. “Bazıları simge olarak kullanıyor tabiî ki neden kapandığından haberi
bile yok tesettürün gerekliliğini ya da yapılması gerekenleri bilmiyor. Anne babası
kapan diyor çocuk başını örtüyor. Anne baba gerisine karışmıyor. Çocukta birden bire
kapalı bir çevreye dahil oluyor ne olduğundan habersiz ve kendini bu çevrenin
temsilcisi olarak görüyor beklide bunu kullanıyor dinin bir gerekliliği olarak değil de
ait olduğu çevren bir göstergesi olarak bunu dışarıya yansıtıyor. Bu çok yanlış.”
S.P. “Türban artık kesinlikle bir simgedir. Özellikle bazı insanların elinde
yanlış emellere alet ediliyor, siyasette kullanılıyor, dinde art niyetle gösteriş için
takılıyor türban. Kız evlenme çağına gelince başı örtülüyor ki daha terbiyeli bir koca
bulsun oysa ki ne alakası var yada bazı kadınlar normalde açık ama türban yakışıyor
diye kapanıyor. İnanamazsınız ama bir tanıdığım var kızağız normalde açıktı düğününe
gittik baktık ki tesettürlü gelin olmuş çok şaşırdım annesine gittim “hayırlı olsun
başörtüsü çok yakışmış” dedim. Kadın bana ne dedi biliyor musunuz “Hayır dedi
kapanmadı türban yakışıyor diye gelinliği öyle aldık.” Bu nasıl bir zihniyet insan
sadece yakışıyor diye türbanı buna alet eder mi
S.Ç. “Türban ne yazık ki artık bir simge olarak görülmektedir.”
T.K. “Türban dini bir simgedir.”
ġ.U. “Bu konu hakkında birşey söylemek istemiyorum.”
A.E. “Dinin ve örtünmenin artık bazı konulara alet edildiğini düşünüyorum bu
yüzden evet türban kimi zaman bir simgedir diyebiliriz ama türban dini simgelemez.
Çünkü türbanda boyun açık kalır. Dinimizde kadınların boynunu da örtmesi
emredilmektedir. Bu sebeple türban dini simgelemez. Dini simgeleyen örtünme
106

tesettürdür. Yani kadınların ayaklarından başlarına kadar “ziynet” adı verilen
bölgelerinin kapatılmasıdır. Tesettürle türban birbirinden çok farklıdır. Günümüzde
tesettür daha çok türbandan daha ileri bir kapanma boyutu olarak düşünülmektedir
oysa ki tesettür asıl olan şeydir. Başın kapanması, boynun kapanması, el bileklerine
kadar ve ayak bileklerine kadar kapanma dinin emrettiği bir kapanma şeklidir. Tabi ki
bazıları bu konuda faklı düşünüyor.Herkes türbanı Allah rızasını kazanmak için
takmıyor.”
A.S. “Türbanlı, başörtülü yada kapalı nasıl tabir edilirse edilsin başı örtmenin
tek bir amacı vardır dinimizin gereği olarak yerine getirmek Allah rızası için haram
yerlerimizi örtmektir. Başka bir amacı yoktur ne siyasal bir simge ne bir cemaate üye
olduğunu göstermek için takma gibi konular safsatadır sadece.”
A.ġ. “İslam dinine göre türban dini inancın bir gereği olarak ve Allah‟ın bir
emri olduğu için takılır.”
E.Y. “Her milletin, topluluğun, düşüncenin, derneklerin, partilerin yani kısaca
her oluşumun bir simgesi var, fakat türbanın bir simge olarak düşünülmesi
inançlarımıza yapılan bir saygısızlıktır. Benim dinimle alakalı yerine getirdiğim bir
eylemin farklı amaçlar için kullanılması doğru değil.”
E.A. “Türbanı simge haline getirenlerin baş örtüsü ile ilgili alması gereken
ruhtan ve yaşayıştan uzaktan yakından bir ilgisi yoktur ve baş örtüsünü simge olarak
görenler için de aynı açıklama geçerli. Kişinin sadece kendi hak ve özgür iradesi ile
gerçekleştireceği bir durumdur.”
R.A. “Türban bir simge aracı olmamalıdır bazı gruplar bunu üzerinden rant
sağlamaya çalışmaktadır. Bu durum çok yanlıştır. İnsanların inancı gereği namusuyla
temiz bir şekilde tanıdığı baş örtüsünü kötü amaçlarına alet edenleri esefle kınıyorum.”
Türbanın siyasal bir simge olarak kullanılması ve siyasete alet edilmesi
kadınların tepkisini çekmektedir. Kadınlar türbanın dinin bir gereği olarak takılması
gerektiğinin vurgusunu yapmıĢlar ve Allah rızasını kazanmak için takılmayan türbana
tepki göstermektedirler.
3.3.4. MODA VE MODERNĠZM
Örtülü kadınlar değiĢen ve modernleĢen koĢullar karĢısında kayıtsız
kalmamıĢlar onlar da kendi kimliklerinin ve çoğunluklarının bilincine varmaya
baĢlamıĢlardır. Moda ve modernizm bağlamında kadınların düĢüncelerini anlamak için
üç baĢlık oluĢturulmuĢtur;
107

DeğiĢen KoĢullar KarĢısında Türban Algısı,
Türban Reklam ve Defileleri,
Moda ve Modern Giyim
3.3.4.1. DeğiĢen KoĢullar KarĢısında Türban Algısı
DeğiĢen ve kendini sürekli yenileyen moda, artık kapalı kadınlarada hizmet
sunmaktadır. DeğiĢen ve çeĢitlenen giysi ve aksesuarlar kadınların ilgisini çekmektedir.
Kadınlar modanın türban üzerindeki etkilerinin farkındadırlar fakat kadınların bazıları
bundan memnun değillerdir. Kadınların moda algısı farklılık göstermekle birlikte bu
farklılık kadınların yaĢlarına ve cemaat iliĢkilerine göre değiĢmektedir. Genç kadınlar
daha çok modanın etkilerini kabul edip hayatlarını ona göre Ģekillendirirken, orta yaĢlı
kadınlar daha çok türbanın değiĢiminden ve bundan duydukları rahatsızlıktan
bahsetmiĢlerdir.
ġ.U. “Benim canım o gün nasıl bağlamak isterse türbanı o şekilde bağlıyorum.
Ama genellikle saçlarımı örerek yukarıda topuz yapıp türban bağlıyorum. Yani şekli
tamamen bana kalmış önemli olan benim örtünmem, bağlama şeklimi o günkü ruh
halim belirliyor. Mesela eğer özel bir yere gidiyorsam yaptığım topuzun daha büyük ve
daha düzgün olmasına özen gösteririm sonuçta kapalı olsam da güzel ve bakımlı
görünmek benim en doğal hakkım ama eğer sadece dışarı çıkıyorsam özel herhangi bir
şey yoksa o zaman daha küçük daha az gösterişli olan bir şekilde bağlarım. Ama bazen
bayanlar öyle abartıyor ki ben bile dönüp bakıyorum. Mutlaka kişinin rahat ettiği ya da
kendine yakıştırdığı bir tarzı vardır, ama çok abartılmış bir örtü bence amacını
aşıyor.”
M.N. “Türbana bakış değişmemelidir.”
A.E. “Değişen koşullar türbanı da etkilemiştir.”
S.P. “Değişimler inançlarımız üzerinde ne kadar etkili bilemiyorum.”
T.K. “Cevaplamak istemiyorum.”
A.S. “Bence değişiklikler karşısında biraz kuşku duymalıyız.”
H.M. “Değişken koşulların her şey üzerinde etkisi olduğu gibi türban takma
biçimi üzerinde de etkili olmuştur ve olacaktır. Televizyon türbanı çok değiştirdi.
Türbanlılar da artık bazı şeylerden geri kalamamak için kendilerini ortaya atıyorlar.
Gerçi artık türbanlı bayanlar çok daha kültürlü ve çok daha bilgililer. Örneğin
Cumhurbaşkanımızın hanımı ne kadar şık giyiniyor ne kadar bilgili bir hanım İngilizce
konuşuyor. Tabiî ki hem o konumda olup hem de o türbanı taşımak için bizler belirli
108

tavizlerde veriyoruz. Yine Cumhurbaşkanımızın hanımı erkeklerle tokalaşması benim
çok dikkatimi çekti. Kendinizi onun yerine koyun sizce isteyerek mi tokalaşıyor.”
E.A. “Bu konuda bir şey söylemek istemiyorum.”
B.Ç. “Değişen koşullar türbanı etkiledi. Türban karşı çıkıldıkça türban zirve
yaptı. Ayrıca annelerimiz önceden buldukları ile örtünürlerdi. Örtünme bu kadar
modern değildi. Tabi bunda da modanın etkisi olmuştur.”
S.Ç. “Biz peygamberimizin dönemindeki gibi dinimizi uygulayamıyoruz tabiî
ki ama bazı durumlarda vardır ki o dönemdeki şekliyle uygulanmalıdır. Bizim kutsal
kitabımız o günden bu yanda hiç değişmeden kalmıştır, dolayısıyla bizde orada
yazanları eksiksiz yerine getirmekle yükümlüyüz.”
K.L. “Ben ne değişirse değişsin algımın hep aynı kalmasını isterim.”
A.ġ. “Türbanın değişen koşullar karşısında aynı kaldığını söylemek çok zor.”
E.Y. “Hiçbirimiz etrafımızda olup bitenleri fark edemeyecek kadar kör
olmadık henüz. Bu değişen koşullar karşısında her birey kendine göre tepkiler verir,
farklı düşünceler geliştirir. Türbanı başörtüsüyle bir tutanlar, apayrı görenler ve hatta
bu konuda herhangi bir düşünceye sahip olmayı bile düşünmeyenler olabilir bu çok
normaldir. Bu noktada türbanı „türban‟ yapan etkenler, onu üzerinde bu kadar
konuşulacak hale getirenler ve hala gündemde tutabilenler zaten amacına ulaşmış
demektir.”
M.T. “Şu anki iktidar aslında bunun farkında ve ona göre davranıyor. Yani ne
değişimler karşısında türbanın hak ettiği yeri ona vermeye çalışıyor.”
R.A. “Bence daha ılımlı olmaya başladı insanlar türbana karşı hak ettiği
muameleyi hala görmese de başını örten insanlar yinede eskisi kadar kötü durumda
değildir. Bu durum yıllar önce bir problem dahi değilken şimdi bazı kesimler
tarafından sorun haline getirilmiştir. Siyasi amaçlara alet edilmiştir.”
Bunun yanı sıra cemaat üyesi kadınlar değiĢen koĢullar karĢısında daha sert bir
tavırla direnç göstermektedirler. Bunun yanı sıra çalıĢan kadınlar değiĢimlere daha açık
bir tavır sergilmiĢlerdir. Günlük hayat içinde türbanlı kadınlar özellikle modernizm ile
birlikte algıların değiĢtiğini belirtmekte ve kadınların erkeklerle tokalaĢmasından
duydukları rahatsızlığı dile getirmektedirler. Bu durum geleneksel iliĢkilere alıĢmıĢ
kadınlar için modernitenin getirisi bir dayatma olarak görülmektedir.
109

3.3.4.2. Türban Reklam Ve Defileleri
Türban takan kadınların çoğunlukla dikkat ettikleri nokta giysilerinde ve
eĢyalarında modern uyumlarıdır. Örneğin, kadınlar uygun bir eĢarp, çanta ve aksesuar
kullanma noktasında hassas davranmaktadırlar. Kimi kadınlar için frapan renkler bu
konuda bir ayrıcalık yaratırken kimi kadınlar Ģıklığın sadelikle olduğunu
vurgulamıĢlardır. Türban konusunda reklam ve defileler kadınlar için ayrıca bir görme
ve seçme olanağı tanımaktadır.
ġ.U. “Çok abartılı buluyorum. Bu defileleri televizyondan takip etme olanağı
buluyorum hiç yakından izlemedin fakat giysiler ve moda olarak öngörülen renkler çok
abartılı, hatta izlemek için giden bayanların giysilerinin bile çok abartılı olduğunu
düşünüyorum. Mutlaka kapalı bayanlarında bir modası var, farklı aksesuarları yada
farklı seçenekleri olmalı ama abartıya karşıyım. Zaten o giysileri taşıyan mankenlerin
hepsi normalde açık. Bence bir sahtelik var. Normalde zaten alışveriş için gittiğiniz bir
mağaza da sizin önünüze moda olan şeyler geliyor. Moda olan pardösüler ya da moda
olan renkteki eşarpları seçme olanağımız var. Aslında bu moda da kim tarafından
oluşturuluyor orası da muamma. Ama en güzel moda kişinin yakışanı giymesidir.”
A.E. “Ülkemizde türban ve eşarp kullananların sayısı azımsanmayacak bir
düzeydedir. Hatta ciddi bir sayı olduğu aşikardır. Tabi bu insanlara da üreticiler bir
şekilde ulaşmak zorundalar. Nasıl diğer kıyafetleri üreten yerli ve yabancı firmalar
varsa türban ve eşarpta da durum aynı. Bazı eşarp markalarının sahipleri İslam dinine
mensup bile değiller ama azımsanmayacak kadar fazla kapalı bayan var ve onlarda bu
çoğunluktan faydalanıyorlar. Aslına bakarsanız taktığımız eşarpların modasını
belirleyenler Müslüman bile değiller.”
H.M. “Daha önceden türbanlı bayan denildiği zaman daha çok kıyıda köşede
kalmış şeyleri giyen ve sosyal olmayan kadınlar akla gelirdi. Ancak son on yılda
kadınlar bilinçlendi, kültürleri arttı ve aktivitelere katılmaya başladı. Bu nedenle
türban defilelerine olumlu bakmaktayım. Mesela mağazaya gidiyorsunuz geçen sezonun
eşarpları daha ucuz bu sezon çıkanlar daha pahalı eğer iyi bir eşarp almak istiyorsanız
hakikaten yüksek ücretler ödüyorsunuz. Bence moda insanların kendini tatmin etmesi
için vardır.”
A.S. “Kıyafet sadece vücudumuzu örtmek için kullanılmaz. Estetik duruşuda
önemlidir. Ben bir mağazaya girdiğimizde üstümü kapatmak için bir şey değil
beğendiğim bir elbise yada gömlek almak isterim üzerimde nasıl durduğuna bakmak
isterim. Bu sebeplede gerek kapalılar için gerekse başının kapatmayı tercih etmeyenler
110

için yani tüm insanlık için kıyafet üreten firmalar rekabet haline girmiştir. Ürettikleri
ürünleri pazarlamak için reklam yapmalılar tanıtmalılardır.”
A.ġ. “İslam uygun bir şekilde olabileceğini düşünüyorum”
E.Y. “Valla ayakta alkışlanacak bir meziyet olsa gerek bu türbanları kapsayan
reklamlar, bu şatafat. Tıpkı dinimizin gerektirdiği gibi herkes kendi içinde ve sessiz
sedasız gösterişsiz ve hiç kimseyi özendirmeden yaşıyor maşallah.”
E.A. “Normalde giydiğimiz bir kıyafetin defilesi olabiliyor ise türbanın da
reklamı ve tanıtımı gayet tabii olabilir.”
B.Ç. “Ben onaylamıyorum çok fazla.”
S.P. “İslamiyet‟te kadının bedenini sergilemesi diye bir şey yok.”
T.K. “Dinimizde böyle bir şey yok.”
R.A. “Olumlu bakıyorum. İnsanların ne giyeceğini takip etmesini sağlar.”
3.3.4.3.Moda ve Modern Giyim
Türban ve modern giyim, kimi zaman birbirinin aynısı ya da benzer Ģeyler
olarak karĢımıza çıkarken, kimi zamanda birbiri ile iliĢkisi olmayan karĢıt durumlar
olarak tanımlanmıĢtır. Bir kadının hem türbanlı olup hem bakımlı ve güzel olması
modernizim göstergesi olarak ele alınabilmektedir. Bazı görüĢlere göre de türban
demek zaten modernizm demektir. Bunun yanın sıra bazı kadınlar ise modernliğin
ölçütünü giyimle bağdaĢtırmamakta, gelecek ve dinle uyumlu görmektedirler. Onlara
göre giyim sosyal statü ve gelir durumuyla ilgili bir durumdur ve modernizm demek
giyilen giysinin Ģekli yada rengi yada uzunluğu kısalığı demek değildir.
ġ.U. “Ben nasıl rahat ediyorsam öyle türban takıyorum. Rahat derken dışarıya
da türbansız çıkmıyorum. Rahat olması ve düzgün durması benim için önemli. Sonuçta
her an ben rahatsız eden ve sürekli elimi başıma götürüp düzeltme gereği hissettiğim
bir örtü yada şekil verilmiş bir türban beni rahatsız eder. Sonuçta ben bir emri yerine
getiriyorum ama bu benim günlük hayatımı da sıkıntıya sokmamalı aksine ben türbanın
daha doğrusu dinin her emrinin hayatı kolaylaştırdığına inanırım. Her ne kadar
bazıları bu kolaylıkları reddedermiş gibi kolay olan noktaları daha da zorlaştırsalar da
ben her zaman İslam‟ın kolaylık dini olduğunu savunmuşumdur. Bu noktada türbanı da
Allah‟a karşı bir sorumluluk olarak görüyorum. Bu sorumluluğu da dinin ön gördüğü
şekilde yerine getiriyorum.”
111

S.P. “Türban başlı başına bir modernizim göstergesidir zaten. Bir bayan hem
türbanlı olup hem de bakımlı ve güzelse işte modernizmin göstergesi. Bu kadın sokakta
baş örtüsünü rahat rahat takıp dolaşabiliyorsa işte modernizm. Türbanlı bir kadın
rahat rahat her yere şekil değiştirmeden girebiliyorsa işte size modernizim. Ama
bukalemun gibi şekil değiştirilmek zorunda bırakılan bir ülkede modernizm algısı bir
tutam saçtır.”
A.E. “Bence türban takan moderndir veya türban takmayan moderndir diye
bir düşünce yanlıştır. Sonuçta aynı zamanda yaşayıp türban takan da var takmayan da
var. Şimdi siz açıksınız ben kapalıyım diye size modern bana modern değil mi
diyeceğiz Bu çok saçma olur. Modernizim giyimle kuşamla olmaz modernlik
düşüncede, zihinde olur. Örneğin başı açık olsa da türbanlı bayanların üniversiteye
girerken başlarını açmak isteyen bir zihin ne kadar modern olabilir”
S.Ç. “Kadınlar bazen moda konusunu çok abartıyorlar.”
K.L. “Modernizm ve türban ayrı şeyler bence.”
M.T. “Bence bu kişiden kişiye değişir.”
T.K. “Moda zaten modernizmin getiridiği birşey.”
B.Ç. “Ben dikkat çekici türbanlara karşıyım. Moda da dikkat çekici türbanları
ön plana çıkarmaktadır. Ben sade, dikkat çekmeyen örtüler kullanıyorum. Ama
diğerlerine de saygı duymaktan başka yapacak bir şey yok.”
A.S. “Modernizm ile birlikte kılık ve kıyafette de değişme ve gelişme
görülmüştür. Kapalı bayanlar da modern yaşama ayak uydurmak için modanın
gerektirdiği gibi giyinmek isteyenlerde giyinebilir.”
E.Y. “An itibariyle toplumda şıklık yarışında başı çeken, tabiri caiz ise moda
haline gelmiş bir türban modası hâkim. Modanın tüm dünyada kabul görmüş olması
akla „Neden türbanlılarda modayı yakından takip etmesin ki‟ sorusunu getiriyor.
Bence bu çok olağan zaten türban toplumumuzca kabul görmüş bir gerçektir.”
M.N. “Ben sadelikten yanayım. Bir kadın ilk önce sade olmalı. Ama rahatsız
edici bir durumda var tabiî ki. Kadınların düğünlerde ya da özel günlerde abiye ya da
özel kıyafetler giymesinin bence bir sakıncası yok ama tabi ki erkeklerin yanında
giymedikleri sürece. Yani kadın kadına gidilen bir eğlencede, ya da erkeklerin olmadığı
özel gecelerde giyilebilir. Ama ben çok canlı ve dikkat çeken renkler konusunda biraz
ön yargılıyım çünkü bir kadına çok da yakışmadığını düşünüyorum. Yine türbanın
yaptırılması için kadınlar kuaföre gidiyorlar ve aynı normal saça uygulanan işlemler
türbana da uygulanıyor. Tokayla şekil veriliyor. Bozulmasın diye sprey sıkılıyor. Bazı
112

yerlerinden boncuklar sarkıtılıyor. Bunlar bazen gerçekten çok kötü duruyor. Bir
kadının önce aynaya bakması ve bir giysinin kendisine yakışıp yakışmadığını
değerlendirmesi gerekiyor. Ama bazı kadınlarda yakışanı giymekteler. Bence sade
olması daha doğrudur.”
A.ġ. “Günümüzde kadınlar şık ve bakımlı görünmek istiyorlar. Bu durum dinle
birleştirilebilinir mi Bence muamma.”
H.M. “Olumlu görüyorum.”
E.A. “Önceki konu ile ilişkili bir başlık… Her giyim ve aksesuarın kendine ait
bir modası var ise, moda dediğimiz şey de dolayısı ile modernliği ihtiva eden bir
durumdur. Her giyim ve aksesuarın modernize hali üretimde iken başörtüsünün neden
olmasın.. Sonuçta her şey insan için…”
R.A. “Bence modayı izlemek gerek kapalı kişide bakımlı olmalıdır.
Değişiklik de herkesin isteyeceği yapılması gereken bir şeydir. Önemli olan nasıl
bağladığın değil takmaktır.”
ÇalıĢan kadınların moda algısı daha çok iĢ hayatında rahat edebilecekleri
Ģekildeki bağlama tarzıyla belirlenmektedir. Kadınlar onları uğraĢtıracak biçimlerde bir
örtme tazrından ziyade onları gün içerisinde rahat ettirecekleri bir tarzı tercih ettiklerini
belirtmiĢlerdir. Aynı zamanda modayı takip etmek ve bakımlı olmak genç kadınlar için
bir özgüven kaynağı olarak görülmektedir. Dikkat çeken örtüler ve baĢ bağlama
biçimleri kadınların eleĢtirdikleri noktalardır. ĠĢ hayatının kadınları modern koĢulların
içine çektiği bir önemli bir vurgu noktasıdır.
3.3.5. DEMOKRASĠ- KAMUSAL ALAN VE TÜRBAN SORUNUNUN
ÇÖZÜMÜ
Kamusal alan tartıĢmaları bağlamında örtünme pratiği her zaman Türkiye‟de
gündemin merkezini oluĢturan bir tartıĢma olagelmiĢtir. Örtünmenin boyutları, ölçütü
demokratik kurallar bağlamında kamu kurum ve kuruluĢlarına girme konusunda
belirlenmiĢtir. Bu durum türban takan kadınlar açısından değerlendirildiğinde yapılan
görüĢmelerde kadınların kamusal alanda, eğitim ve çalıĢma yaĢamındaki türban yasağı
konusunda rahatsız oldukları göze çarpmaktadır. Bu durum karĢısında kadınlar
kendilerine haksızlık yapıldığını düĢünmektedirler. Bu açıdan bakıldığında oluĢturulan
alt baĢlıklar Ģu Ģekildedir:
Kamusal Alan Anlamı,
Kamusal Alanda Türban
113

Türban Sorunu ve Demokrasi
3.3.5.1. Kamusal Alan Anlamı
Kamusal alan söyleminin hemen sonrasında kadınların hem fikir oldukları
ortak nokta çalıĢma ve eğitim alanlarındaki yerlere yasak nedeniyele giremedikleri
yönündedir. Özellikle türbanlı öğrencilerin üniversiteye girerken baĢlarını açmak
zorunda oluĢları kadınlarda rahatsızlık yaratmaktadır. Onlara göre türban takan ya da
takmayan herkes eĢittir. Bir öğrencinin kapalı diye eğitimini rahat devam ettirememesi,
kamusal alandan faydalanma özgürlüğünün ihlali aynı zamanda bir hak ihlali olarak
algılanmakta ve büyük bir sorun olarak tanımlanmaktadır.
M.N. “Örneğin türbanlı öğrencilerin üniversiteye girememesi özgürlüğü
engelleyici bir durum. Türkiye özgür bir ülkeyse herkes istediği şekilde giyinmelidir.
Sonuçta açıklıkta bir sınır yok. Eteği kısa olan birisi rahat rahat girebiliyorsa başında
türbanı olan bir öğrenci da rahat rahat girebilmeli. Bu onun en doğal hakkı.”
H.M. “Türban takan bir öğrencinin diğerinden bir eksiği veya bir fazlası
yoktur. Sadece inancının emrini yerine getirmektedir. Bu sebeple de öğrencilerin
türbanlı olarak derslere girmesi gerekmektedir.”
A.ġ. “Benim rahat rahat giremediğim bir yer olduğu kesin.”
B.Ç. “Türbanlı diye bir bayanın giremediği yer kamusal alan olamaz, herkes
eşit olmalıdır.İslamiyet‟e göre herkes eşit olduğuna göre, türbanlı ile türbansız
eşittir.”
M.T. “Bir şey söyleyemem.”
S.Ç. “Benim ve benim gibi hak eden bir çok kadının rahat rahat giremediği bir
alan.”
T.K. “Bu tamamen türban korkusu. Oysa ki herkes bunu anlamaya çalışmalı.”
S.P. “Bana göre kamusal alan benim rahatça, olduğum gibi girebildiğim
alanlar, yerler. Yoksa kapısının önünde şeklimi değiştirip girdiğim yerler başkalarının
tekelinde olan yerler gibi geliyor bana.”
A.S. “Toplumun ortak yararını belirlemeye ve gerçekleştirmeye yönelik
düşünce, söylem ve eylemlerin üretildiği ve geliştirildiği ortak toplumsal etkinlik
alanına işaret etmek için kullanılan kavram, yani hiçbir insan ayırt etmeden ortak
toplumsal bir alan olmalıdır.”
E.Y. “Kamusal alan değişiyle toplumda bulunan yaşam alanları düşünülüyor
ve de bu alanlarda ki kurallara uygun bir şekilde türbanın kullanılması soruluyorsa;
114

toplum olarak koyulan kurallara olduğu gibi uyma dürtümüzün de etkisiyle her türlü
kamusal alan ve işlevine saygı duyar ve hiç sesimizi çıkarmadan kurallarımıza uymaya
çalışırız.”
ġ.U. “Cevap vermek istemiyorum.”
E.A. “Kamusal alanın konumu ve işlevleri hususunda yorum yapma şansına
sahip değilim.”
R.A. “Kamusal alanda türbana izin verilmemektedir, bu durum çözülmelidir.
Önceden de söylediğim gibi önemli olan şekil değil kalptir. İnsanın kişiliği iyi olmalı
ahlaklı olabilmelidir önemli olan budur.”
3.3.5.2. Kamusal Alanda Türban
Kamusal alan kavramı kadınlar için yasaklı bir alanı ifade etmektedir. Bu
alanlara baĢı açık girmek zorunda olan kadınlar, türban kavramın yeterince
anlaĢılamadığını ve bu sebeple korku yarattığını düĢünmektedirler. Yine kamusal
alanlara girmek için peruk takmanın çok rahatsız edici bir durum olduğunu
vurgulamaktadırlar.
T.K. “Belli amaçlarla yapılmış şeyler vardır. Türbanlı insanların bazı
kamusal alanlara girememesi kasıtlı yapılmış bir harekettir. Çünkü türbandan
korkuyorlar oysa türban ne yapabilir, şu başımdaki örtünün sana nasıl bir zararı
olabilir. Benim başımın örtülü olması benden ne götürüyor ya da bana artı bana ne
katıyor yine insanlar mini mini eteklerle ortada geziyorken ben onlara müdahale
edemiyorsam sen bana nasıl karışıyorsun nasıl müdahale edebilirsin nasıl
aşağılayabilirsin ben bunlarla çok karşılaşıyorum.”
B.Ç. Kamusal alana bütün kadınlar rahat rahat girebilmeli bana göre.”
M.T. “Birşey söyleyemem.”
M.N. “Türbanın kamusal alana girememesi tamamen özgürlük karşıtı bir
durumdur.”
A.E. “Örtülü kadınların kamusal alanı falan yok. Bizim kendi alanlarımız
var.”
R.A.“İslam ahlak dinidir. Ama İslamın gereklerini yeterince
yaşayamamaktayız. Çünkü insanlar sadece şekille ilgileniyor. Kamusal alanda buna
dahil.”
H.M. “Olan türbanlı kadınlara oluyor. Başın kapalıysa senin kamusal alanda
işin yok.”
115

S.Ç. “Ben Allahın emirlerini uyguluyorum sadece ve bunun içinde
kısıtlanıyorum. Örneğin asker annesi oluyorsun ama ordu evine giremiyorsun bu nasıl
olur ya o çocuğu ben yetiştirmişim sen beni nasıl o hakkımdan mahrum bırakabilirsin
ki Ama ne yazık ki böyle oluyor. Çok acı.”
S.P. “Benim giremediğim alan nasıl kamusal olur Benim aklıma gelen ilk soru
bu. Bana diyorlar ki başını açacaksın, peruk takabilirsin. Ne kadar rahatsız edici bir
durum olduğunu size anlatamam. Başınızda türban var birde onun üzerine peruk
takıyorsunuz. Takma saça bile izin var ama eşarplı girmeye yok. Bize çağdaşlığı takma
saç getirecekse napalım o zaman herkes peruk taksın baksanıza meğer ne kadar
önemliymiş. Ya ben artık bu olayların komik olduğunu düşünmeye başladım. Ama
üzüldüğüm nokta aslında Türkiye‟nin üzerinde oynanan oyunlar türban falan bahane,
isteseler hemen çözülür. Birileri çözülsün istemiyor olan yine halka oluyor. Bütün
zorluğu çeken yine halk.”
K.L. “Bu konuda bir yorumum yok.”
A.S. “Kamusal alan her düşüncenin ortak paylaşılabildiği, her insanın ortak
kullandığı bir mekanı ifade eder. O halde insan ayırımı yapmadan her insanın
kullanabilmesi gereken bir alandır. Kaldı ki Türbanlı yada türbansız ayırımıda çok
saçmadır. Kamusal alan herkese açık olmalıdır.”
A.ġ. “Sanırım bir sorun olarak görülüyor türban da kamusal alanda…”
E.Y. “Üstünde hala çok konuşulan bir konu olmasına rağmen zaten isteyen
istediğini yapmakta ve olumsuz düşünceler bile bu noktada önemsiz kalmakta. Ne kadar
yorum yaparsak yapalım türban amacına ulaşmaktadır.”
E.A. “Kamusal alanda olsun yada başka bir platformda kişisel hak ve
özgürlüğü kısıtlamak günümüz çağında çok ilkel bir durum teşkil ediyor.”
ġ.U. “Cevap vermek istemiyorum.”
3.3.5.3. Türban Sorunu ve Demokrasi
Türban sorunu Türkiye‟nin gündemini oluĢturan tam olarak çözülemeyen, kimi
zaman gündem dıĢına itilen askıya alınan kimi zaman aniden gündemin temelini
oluĢturan bir konu olarak karĢımıza çıkmaktadır. GörüĢülen kadınlar türban sorunu
hakkındaki düĢünceleri çeĢitlilik gösterse de temelde varılan ortak nokta Ģuan ki
iktidara (AKP‟ye) duyulan güvendir. Kadınlar, türban sorununun tartıĢılmasından
çözümüne yönelik olarak Ģunları ifade etmiĢlerdir;
116

M.N. “Çözülebilir en azından ben öyle umuyorum. Özellikle şu son siyasi
durumlar en azında türban konusunda bir değişim sürecinin başladığını bize
düşündürüyor ve bu gelişmelerden mutluluk duyuyoruz. Ben eskiye oranla artık pek çok
tabunun yıkıldığını ve daha da gelişmelerin olacağını düşünüyorum ve bana böyle
düşündürdüğü için de şu anki iktidara minnettarım.”
A.E. “Ben hoşgörüyle çözüleceğini düşünüyorum. İnsanlar empati
yaptıklarında bence sorunlar çözüme daha kolay ulaşabilir. Mesela başını örtmeyen bir
bayan kendini benim yerime bir koysun. Öğrenim görmek için gireceği kuruma
girerken giyiminde değişiklik yapmak zorunda bu çok rahatsız edici bir durum.
Düşünmesi bile rahatsız edici.”
B.Ç. “Temennimiz bu sorunun bitmesi. Evlatlarımız için bunların olması
lazım. Türban engeli demokrasinin gereği midir Hayır, ben her iki aşırı uca da
karşıyım. Çok açık olana da, çok kapalı olana da karşıyım. Ancak normal bir açık
giyinene yasak olmadığı gibi normal bir kapalıya da yasak uygulanmamalıdır.”
M.T. “Ben buna inşallah diyorum. Bunun çözümü uzlaşmadır. Din siyasetle,
siyasette toplumla uzlaşmalı. Bence bunun altında bazı şeylerin ne olduğunu
bilmememiz yatıyor ve bazı kavramlar bile biz korkutuyor. Örneğin şeriat deyince en
yakın arkadaşım bile hayır diyor ama sen şeriatın ne olduğunu biliyor musun Şeriat
deyin kadının zorla evde oturtulması akla geliyor, herkes örtünecek, kadın
çalışmayacak evde oturacak, yok böyle bir şey, zaten zorla bir şey olamaz eğer zorla
örtünürse o örtünün altında çok şeyler olur.”
A.S. “Ben inanıyorum ki türban sorunu diye bir şey kalmayacak ülkede.
Çünkü ortada bir problem yok iken dikkatleri farklı yönlere çekerek kendi amaçlarına
ulaşmak isteyenlerin oluşturduğu bir komplodan başka bir şey değildir türban
sorunu..Ülke başındakilerin de yada ileride gelecek kişilerinde bunları görmelerini
ümit ediyorum.”
A.ġ. “Ülkemizde sorun çözüldü gibi görülüyor ama bence çözümü şeriat
kanunların yaşanılması. Şeriat kanunları yaşanmayan bir ülkede bir saçmalık türban
yasağı, bir ülkenin kendince koyduğu kurallara göre halkın yönettiğinin
düşünülmesi…”
E.Y. “Türbanın, günün gerektirdiği bir toplumsal yapılaşma ve değişim
olduğunu düşündüğüm için siyaset alanındaki değişmelerle kültür ve düşünce alanında
siyasete ayak uydurabilecek mükemmel bir toplumda yaşadığımız gerçeğini
varsayıyorum.”
117

E.A. “Bunun sorunu belli, çözümü de belli fakat bu sorunun çözülmesi belirli
kesimler tarafından engelleniyor. Belirli kesim derken sağ sol kesim değil kast ettiğim.
Çünkü türban hedef olarak gösterildiği sürece toplumda asıl hedefler şaşırtılmakta,
sürekli işaret levhaları değiştirilmekte… O sebeple çözümü hakkında lafı fazla
uzatmaya gerek yok diye düşünüyorum.”
T.K. “Türban dediğim gibi bir seçimdir ve insanlar seçimlerinde dolayı bazı
konularda engellenmemelidir.Türban bir sorun haline getirilmemelidir.”
S.P. “Bana türban dediğinizde ilk aklıma gelen ve en çok kızdığım şey zaten
yasaklar ve engeller. Uygulanması ve yapılması gereken prosedürler. Geçen gün bir
arkadaşım hafızlık yarışmasına birinci oldu ve ödülünü almak için bir müdürle
tokalaşması gerekiyordu. Karşısında onca insan varken kadıncağız uzatılan eli geri
çeviremedi ve tokalaşmak zorunda kaldı. Oysa ki yüzü kıpkırmızı oldu. Yani bir kadınla
bir erkeğin tokalaşması bu kadar gerekli midir Medeniyet göstergesi bu mu Ben
anlayamıyorum önemli olan kafayı saran örtü değil kafanın içi, zihniyet, düşünceler ve
niyettir.”
H.M. “Bir yerde demokrasi işliyorsa kimin ne giydiği önemli değildir. Senin
benden farkın olmamalıdır ama baş örtüsü takanlar rezilce dışlanmaktadır. Eğer
demokrasi varsa onların hakkı nerdedir”
R.A. “Bilinmesi gereken ilk şey türbanın sorun olmasın bir sorun olduğudur.
Çözüm; her yerde serbest olmalıdır, herkes istediği gibi giyinmelidir. Çünkü örtünmek
herkesin kendi bileceği şeydir.”
ġ.U. “Türbanın yasak olması demokrasinin kısmen yaşanmadığının
göstergesidir. Kişilerin inancına saygı duyulmalıdır.”
S.Ç. “Birbirine zıt iki kelime… Ülkedeki tüm vatandaşlar eşit hakka sahip
olmalıdır ki demokrasi mümkün olsun o ülkede ..Ancak bizim ülkemizde türbanlı bir
bayan neden her alanda istihdam sağlayamıyor. Başı açık olanlarla eşit hakka sahip
olamıyor”
K.L. “Aslında bence türban yasağı diye bir şey hiç var olmadı. Yasaklanan şey
ne bilmiyorum ama tamda istendiği gibi kullanıldı ve türbanı baş tacı yaptı.”
Türban sorunu ve çözümü türbanlı kadınlar açısından empati ve hoĢgörüye
dayandırılmaktadır. Bu konuda yapılması gereken Ģeyin çatıĢmadan çok bir uzlaĢma
olması gerekliliğini vurgulanmıĢtır. GörüĢme esnasında türban sorunu denildiğinde ilk
akla gelenlerden biride demokrasinin bir gereği olarak örtülü olmayan kadınlarla aynı
118

haklara sahip olma isteğidir. GörüĢülen kadınlar türbanın demokrasi karĢıtı bir durum
oluĢturduğuna inanmamaktadırlar. Tam tersine uygulanan kurallar ve yasaklar türbanlı
kadınların özgürlerini kısıtlayıcı durumlar oluĢturmaktadırlar.
119

SONUÇ VE DEĞERLENDĠRME
Genel anlamda düĢündüğümüzde örtünmek, Adem ve Havva‟dan bu yana
insanoğlunun gerçekleĢtirdiği eylemlerden biridir. Ġnsanlar durum ve koĢullar ne olursa
olsun örtünme ihtiyacı hissetmiĢlerdir. Bu durumda yapılan yorumlar da örtünmenin
insanın doğasında var olduğu konusunu gündeme getirmektedir. Fakat daha sonraları
farklı dini inançların ortaya çıkmasıyla örtünme boyut değiĢtirmiĢ ve farklı anlamları da
barındırmaya baĢlamıĢtır. Bu noktadan hareketle görüĢülen kadınların din ve örtünme
konusuna bakıĢ açıları genellikle dinin toplumsal bir düzenleyici olduğu yönündedir.
Fakat kadınlar bir düzenleyici olduğunu düĢündükleri dinin ve örtünmenin siyasete alet
edildiğini de ifade etmektedirler. Bunun yanı sıra bir takım baskı ve etkilerle
örtünmenin doğru olmadığı, kiĢinin bu bilince eriĢmesinin daha doğru olacağı da
vurgulanmıĢtır.
Türbanın simge olarak algılanması konusunda kadınlar bu durumdan duydukları
memnuniyetsizlikleri dile getirmiĢlerdir. 1980‟lerden itibaren türbanın siyasal bir simge
olarak algılanması ve kullanılması kadınlar açısından da yalnıĢ görülmekte ve buradan
türbanın dini yönüne vurgu yapılmaktadır. Özellikle 1985‟ten itibaren Türkiye‟deki
Ġslami hareketliliği değerlendiren Çakır‟a göre; 1980‟lerden itibaren Ġslami hareketlilik
önceki yıllardan farklı olarak kadınları saflarına katmıĢtır. Hemen hemen her Ġslami
cemaat, kapılarını her yaĢtan kadına geniĢ bir Ģekilde açmıĢtır. Cemaatlerin bünyesinde
dernek, vakıf gibi kurumsallaĢmalara gidilmiĢ, bütün bu süreç boyunca kadın sorunu
Ġslami hareketin en zayıf noktası olarak görülmüĢtür.
Bu varlık Ġslami yükseliĢ açısından değerlendirildiğinde tartıĢma konusunun
türbanlı kadının bu alanlara girmesinden çok türbanın bu alanlara girmesi konusunuda
yoğunlaĢtığını görmekteyiz. Buna örnek olarak yine Çakır‟ında belirttiği gibi hiç bir
kadın cemaat liderinin ya da türbanlı bir kadın siyasetçinin bu süreçte görünür
olmamasını gösterebiliriz. Kırık aynı zamanda “görünürlük üzerinden özgürleĢme talebi
iki farklı düzlem üzerinden yürütülen bir mücadeledir” demiĢtir. Ġlki kadını geleneksel
olarak konumlayan tutumun karĢıtı bir tutumdur. Ġkincisi ise modern yaĢam inĢasında
kadının rolü ve buna karĢılık geleneksel çevrenin tutumudur.
Mevcut dönüĢümler içerisinde sosyal siyasal veya ekonomik oluĢumlar modern
koĢullarla birlikte bireylerin gücüne güç katması onları bir inanç veya bir simge
etrafında toplama yoluna gitmiĢtir. Barbarosoğlu‟nun da belirttiği gibi bu noktada
baĢörtüsünün siyasal bir simge olarak yansıtıldığını, siyasal anlamda karĢıt olanlar için
120

farklı, kamuda görmek isteyenler için farklı anlamlar taĢıdını belirtmiĢtir. Kadınların
siyaset vurgularının karĢısında türbanın dini bir simge olması yer almaktadır. Bu
noktada belirtilen görüĢler kadınların yaĢı, eğitim ve çalıĢma durumu, cemaat üyeliği
konularında farklılık göstermektedir. Özellikle cemaat üyesi kadınlar bu konuda
görüĢlerini daha sert bir tavırla dile getirmiĢlerdir. Yine benzer bir biçimde cemaate üye
olan kadınlar, mensup oldukları cemaatin özelliklerini göstermektedirler. Bu sayede
daha muhafazakar ya da daha esnek düĢüncelere sahip oldukları gözlemlenmiĢtir.
Berktay‟ında vurguladığı gibi Ġslam toplumlarında kadının yeri ve örtünmesi
göz önüne alındığında kadın, ailesel ve dinsel değerlerin taĢıyıcısı olarak
görülmektedir. Bu değerlerin taĢıyıcısı olan kadınlar aynı zamanda toplumsal cinsiyet
rolleri bağlamında da örtünmeyi daha çok cinsellik bağlamında ele almıĢlar ve vücudun
gizlenmesi, saklanması, “ziynet” yerlerinin korunması bağlamında
değerlendirmiĢlerdir. Bu anlayıĢ kadının kendini ve bedenini erkek bakıĢ açısından
kurguladığını ve örtünmesini bu Ģekilde temellendirdiğinin bir örneğidir. Kadınlar
kendilerine bakan karĢı cinsin onlara hangi gözle baktını bilmediklerini belirtmiĢler ve
toplumsal bir düzenleyici olarak nitelendirdikleri dinin bir gereği olarak türban ve
tesettür ile bedenlerini koruduklarının vurgusunu yapmıĢlardır.
Gelenek ve modernizm karĢıtlığı göz önüne alındığında gelenekler bağlamında
kadınların çoğunun görücü usulü ile evlendiğini ya da görücü usulünü destekledikleri
görülmektedir. Kadınlar bu durum karĢısında modern koĢulların gereği tanıĢarak
evlenmenin karĢısında görücü usulünü boĢanmaların olmadığı, sağlam evliliklerin
gereği olarak görmekte ve bunu geleneksellikle bağdaĢtırmaktadırlar. Burada sergilenen
tavır modernizm karĢısında geleneklerle direnen ve devamlılığını temenni eden bir
tavırdır. Kadınlar geleneksel değerlerin kökleri olduğunu ve onlardan uzaklaĢıldıkça
köklerden kopuĢun gerçekleĢeceğini ve bununda kötü sonuçlar doğuracağını
düĢünmektedirler. Çocuklarının da kendileri gibi görücü usulü evlenmelerini umut eden
kadınlar, rol modellerini baĢarılı görmekte ve durumdan memnun görünmektedirler.
Örf ve adetler zamanla değiĢime uğramaktadır. Günümüz modern koĢulları ve
bunun getirileri hayatımızın her alanında kendini hissettirmektedir. Durum böyle
olunca geleneksel bir takım adetler yerini modern koĢulların getirilerine bırakmaktadır.
Toplumun DNA‟ları olan, maddi ve manevi tüm özelliklerin içinde barındıran değerler,
kadınlara göre sahip çıkılması gereken unsurlardır. GörüĢülen kadınlar adetlerin
zamanla değiĢime uğradığını ve hatta uğrayacağını düĢünmektedirler. Bu durumun
açıklaması olarak modern zaman koĢullarının etkili olduğunu söylenmektedirler. Bir
121

kadın görüĢmecinin ifadesiyle; “Geleneklerini unutan insanlar geçmişlerini unutur,
geçmişini unutan insanlar ise sonunda kendilerini unutur.” söylemi buradaki yaklaĢımı
özetlemektedir.
Kadınlar, örtünme Ģekilleri konusunda tesettürü, çarĢafı, carı ve türbanı
vurgulamıĢlardır. Yine yapılan söylemlerde tesettürün daha çok geçerli olan asıl
örtünme biçimi olduğu yorumları da mevcuttur. Türban ve örtünme biçimleri göz
önüne alındığında kadınların türbanı daha çok özgürlük, eĢitlik, hak, estetik ve aidiyet
bağlamında değerlendirdikleri görülmektedir. Kadınlar türbanın kamusal alanda yer
almasını hak ve örtülü olmayan kadınlarla eĢitlik olarak görmekte, günlük hayatta
türbanlarını istedikleri gibi bağlamaları ve bir takım haklardan yararlanamamaları
noktasında negatif özgürlük olarak değerlendirmektedirler. Cemaat üyeliği konusunda
ise aidiyet kavramı, sosyal bütünleĢme ve dayanıĢma kavramları ön plana
çıkmaktadırlar. Cemaat üyesi olan kadınlar, aynı zamanda “dini lider kadın” rolünü de
üstlenmiĢlerdir. Cemaat içinde aktif rol oynamalarının yanı sıra yaptıkları toplantılarda
kadınları bilgilendirme adına öğretici olarak da buralarda varlık göstermektedirler.
SosyalleĢme sürecinde kadınlık rolleri bağlamında geleneksel aile içi rollerininin
yanında dini lider kadın rolü de öne çıkan roller arasındadır. Bu anlayıĢ örtülü kadınlar
için kadın-erkek eĢitliğinin inanç temelli eĢitliği sağlama giriĢimi olarak da
değerlendirilebilir.
Cemaat üyesi olsun ya da olmasın, kadınların bir diğer özelliği ise sohbetlere
verdikleri önemdir. Bir çoğu özellikle Ġslamiyet‟te önemli kabul edilen cuma günleri
sohbetlere katılıp ibadet ettiklerini ve bilgilendiklerini söylemektedirler. Bu sohbetler
sayesinde kadınlar benzer görüĢlere sahip kadınlarla tanıĢmaktadırlar. Ayrıca bu
sohbetler genellikle benzer yaĢ diliminde olan insanlarla oluĢturulmaktadır. Gençler
kendileri gibi benzer yaĢ diliminde olanlarla toplanmakta, orta yaĢ ve üstü yine benzer
grupları oluĢturmaktadır. Aynı Ģekilde cemaat üyesi kadınlar da benzer düĢünceleri
paylaĢmaktadırlar. Moda ve modern giyim konusunda çalıĢan kadınlar daha çok günlük
yaĢamlarını kısıtlamayacak biçimde türban bağladıklarını söylemektedirler. Yine yaĢ
ortalaması düĢtükçe kadınların estetik kaygıları ön plana çıkmakta ve kadınlar bakımlı
olmanın kendilerine olan güvenlerini arttırdığını vurgulamaktadırlar. Bu noktada
geleneksel bir yaĢamı benimseyen kadınların düĢüncelerinin çeliĢtiği görülmektedir.
Tolan, “çağdaĢ toplumlarda adetler geçerliliğini kaybettikçe moda, büyük önem
kazanan bir norm olarak karĢımıza çıkar ve sınıfsal yapıdan bağımsız olarak
incelenemez” demektedir. Kadınların yorumları incelendiğinde türbanın
122

sınıfsallıklarının da görülebilir. Özellikle maddi durumu iyi olan kadınlarla eğitimli
kadınların modaya daha fazla önem vermektedirler.
Günlük hayatta erkeklerin bir adım arkasında yürüyen, eĢitlik konusunda
erkekleri daha üstün gören kadın zihniyeti, ataerkil düzenin yanında durmanın yanı sıra
1980‟lerden sonra geliĢen eğitim hakkı ve 1990‟lardan sonra geliĢen inanç eksenli
tartıĢmaların ana noktasını oluĢturmaktadır. Bu konuda yapılan kuram temelli
açıklamalarda kadınlar nesneleĢtirilmektedir. Kadınların mücadelesi özellikle kendi
kararlarını kendi veren bireyler olma, özneleĢme ve özgürleĢme adına verdikleri
mücadeledir. Bu noktada türban ve örtünme konusunda kamusal alan söz konusu
olduğunda kadınlar bu durum karĢısındaki mağduriyetlerini dile getirmektedirler.
Kadınlar baĢlarını açmalarının onların inançları ile çeliĢtiğini, peruk takmanın ise
rahatsız edici bir durum olduğunu belirtmektedirler. Kamusal alanın anlamlandırılması
konusunda ise kendi giremedikleri bir alanı kamusal alan olarak adlandırmanın
sorununu ortaya koymaktadırlar. Ġlyasoğlu‟da tesettür imajının kamusal alanda “kendi
içine kapanmıĢ” bir bedeni simgelediğini vurgulamaktadır (Ġlyasoğlu, 1994:129-130).
Çakır ise, kadınların kamusal alan taleplerinin Ġslamcı erkek hareketin bir parçası
olmaktan öteye geçemediğini ve “kadın” kimliğiyle kamusal alanda yer alma
isteklerinin bir takım sorunlarla karĢılaĢtığını belirtmiĢtir.
Sadece toplumsal cinsiyet bağlamında değil, aynı zamanda, türbana yüklenen
anlamlarla da görüĢler çeĢitlilik kazanmıĢtır. Poloma‟nın vurguladığı gibi “insalar
Ģeylere karĢı, Ģeylerin kendilerinde ifade ettikleri anlamlara göre tavır alırlar”
önermesinin paralelinde kadınlar ilgi alanları bağlamında türbana çeĢitli anlamlar
yüklemiĢlerdir diyebiliriz, çünkü siyasette aktif bir kadın taktığı türbana siyasal bir
anlam yükleyebilirken, cemaate üye bir kadın tübana sadece dini bir anlam
yükeleyebilmektedir. Bu noktada türbana yüklenen anlamlar türbanın kiĢide ifade ettiği
anlama göre değiĢmektedir. Yine bu doğrultuda özellikle siyasal açıdan “bu anlamlar
birbirinin muhattaplarıyla olan etkileĢiminden çıkarsanır” önermesi
değerlendirildiğinde siyasal açıdan simge olarak kullanıldığına inanılan türban
konusunda kadınlar serzeniĢte bulunmuĢlar ve bundan rahatsız olduklarını
belirtmiĢlerdir. Bu noktada kadınlar siyasal çevreler tarafından muhattap olarak
görülmüĢ ve bu Ģekilde bir algı oluĢturulmuĢtur. “Bu anlamlar yorumsal bir süreçte
değiĢime uğrar” önermesi değerlendirildiğinde ise bireylerde farklı algıların
oluĢturduğu farklı bakıĢ açıları, yorumların da çeĢitlenmesine sebep olmuĢtur.
123

Mevcut yaklaĢım ve yorumların içinde kadınlar tartıĢmanın tam içinde fakat
aktif olmayan bir konumda nesneleĢtirilmektedir. Yorum ve yaklaĢımlar kadın kimliği
konusunda olmaktan çok uzaktır. Ġlyasoğlu, kimlik kavramına Ģöyle bir açıklama
getirmiĢtir; “birbiriyle sıkı bir örüntü içinde yer alan bu düzeylerin kamusal anlamdaki
ifadesi kimliktir”. Kırık‟a göre ise Müslüman kadın, kamusal alanda görünürlük talep
ettiğinde eğitim, siyaset, iĢ ve eğlence hayatı gibi toplumun her düzleminde bir Ģekilde
var olmayı içerir. Bu durum Göle‟nin de belirttiği gibi kadın erkek mekanlarının ve
iliĢkilerinin yeniden düzenlenmesine neden olmuĢ, aynı zamanda da Ġslami geleneklerin
belirlemiĢ olduğu geleneksel dokunun çözülmesine sebep olmuĢtur. Bu noktada simge
olarak değerlendirilen kavramlar ön plana çıkmıĢtır.
Cemaat üyesi kadınlar kadar çalıĢan kadınların da görüĢleri farklılaĢmaktadır.
ÇalıĢan kadınlar türbanı gün içerisinde onları rahat ettirecek Ģekilde bağladıklarını ve az
da olsa makyaj yapmanın ve bakımlı görünmelerinin kendilerine güvenmelerinde etkili
olduğunu belirtmiĢlerdir. Bunun yanı sıra gelir durumu iyi olan kadınların moda ve
modernizm konusunda görüĢlerinde uygun olan eĢarpların tercih edilmesi konusunda
hassas davrandıkları görülmüĢtür. White‟ında vurguladığı gibi, gelir durumu ve değiĢen
koĢullar kadını bir uyuma ve gündemde olana uygun davranmaya itmektedir. Bu
bağlamda kadınlar o dönemdeki desen ve renklerden geri kalmamak için yeni tesettür
örtüleri satın alırlar. Bunun yanı sıra manto ve pardösülere uyan çeĢitli eĢarpları tercih
etmektedirler.
Türban sorunu konusu değerlendirildiğinde, kadınlar daha çok çözümü umut
etmektedirler. Cemaat üyesi kadınlar içinde Ģeriat kanunlarını bunu çözeceğine
inanların yanı sıra, türban sorunu diye bir Ģeyin olmadığını ve bunun belli çevreler
tarafından yaratıldığını savunanlarda vardır.
Tüm bu görüĢlerin sonunda, kadının kapalı olup dikkat çekememesine verilen
önem, kadın kimliğinin önüne geçmektedir. Kamusal alanda kadının var olma çabası
aslında birey olarak kadın olma ve beden olarak kadın olma algıları arasına sıkıĢmıĢ bir
alanda varlığını sürdürme mücedelesidir. Sosyal hayatta kadınların giyinme ve
örtünmeleri üzerinden ideolojik söylemler geliĢtirmektedirler. Bu bakımdan kadın özne
olarak değil, siyasal bir nesne olarak görülmektedir.
124

KAYNAKÇA
Acar, Faik, (2005), Din, İnanç ve Bilinç, Berfin Yayınları, Ġstanbul.
Akça, Gürsoy, (2005), Modernden Postmoderne Kültür ve Kimlik, Muğla Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sayı:15, Muğla, http://www.daplatform.com/images
E.T.21\04\2011.
A.Tayanç, Dilek, (2010), Modernizmin ve Postmodernizmin Kadın Kimliği Üzerindeki
Etkisi, Köprü Dergisi, Sayı:110, 2010, http://www.koprudergisi.com/index E.T.
30\04\2010
Akyüz, Niyazi ve Çarpıcıoğlu, Ġhsan, (2008), Ana Başlıklarıyla Din Sosyolojisi,
Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, Ankara.
Almaz, Ahmet, (2008), Tevrat‟ın Türk Evlatları, Yakamoz Yayınları, Ġstanbul.
AltıkardeĢ, Ġsmet, (2003), Din,Sosyalleşme ve Hoşgörü, Rağbet Yayınları, Ġstanbul.
AltıntaĢ, Ramazan, (2005), Din ve Sekülerleşme, Pınar Yayınları, Ġstanbul.
Alptekin, Abdullah, (2003), Türkiye‟de İslam ve Modernleşme, Koçher Yayınları,
Adana.
Arat, Necla, (1986), Kadın Sorunu, 2. Baskı, Sey Yayınları, Ġstanbul.
ArslantaĢ, Nuh, (2009), İslam Dünyasında İktisadi ve İlmi Hayatta Yahudiler, Marmara
Üniversitesi Ġlahiyat Vakfı Yayınları, Ġstanbul.
Arslantürk, Zeki ve Amman, M. Tayfun, (2000), Sosyoloji (Kavramlar, Kurumlar,
Süreçler, Teoriler), Kaknüs Yayınları, Ġstanbul.
Beauvoir, Simone De, (1993), Kadın “Ġkinci Cins”, Çev: Bertan Onaran, Payel
Yayınevi, Ġstanbul.
Berktay, Fatmagül, (2000), Tek Tanrılı Dinler Karşısında Kadın, Hristiyanlıkta ve
İslamiyette, Metis Yayınları, Ġstanbul.
Berktay, Fatmagül, (2006), Tarihin Cinsiyeti, Metis Yayınları, Ġstanbul.
Bilton, Tony, Bannet, Kevin ve ArkadaĢları, (2009), Sosyoloji, 2. Baskı, Siyasal
Kitabevi, Ankara.
Bolay, Süleyman Hayri, (1999), Osmanlıda Modernleşme, Milli Eğitim Dergisi, Sayı:
143.
125

Bozkurt, Veysel, (2006), Değişen Dünyada Sosyoloji “Temeller, Kavramlar,
Kurumlar”, Ekin Kitabevi, Bursa
Bulut, Faik, (2008), Küresel Çağda İslam 2 “Kadın ve Tesettür”, Yeni Gün Haber
Ajansı Basım ve Yayıncılık A.ġ., Ġstanbul.
Butler, Judith, (2006), Çatışan Feminizmler “Olumsal Temeller: Feminizm ve
Postmodernizm Sorusu”, Çev: Feride Evren Sezer, Metis Yayınları, Ġstanbul.
Certel, Hüseyin, (2003), Din psikolojisi, Andaç Yayınları, Ankara.
Cohen, Anthony, (1999), Topluluğun Simgesel Kuruluşu, Çev: Mehmet Küçük, Dost
Kitabevi, Ankara.
Connell, R.W., (1998), Toplumsal Cinsiyet ve İktidar: Toplum, Kişi ve Cinsel Politika,
Ayrıntı Yayınları, Ġstanbul.
Çakır, RuĢen, (2000), Direniş ve İtaat “İki İktidar Arasında islamcı Kadın”, Metis
Yayınları, Ġstanbul.
Çakır, RuĢen, (2011), İki İktidar Arasında Başörtülü Kadın,
http://haber.gazetevatan.com/Haber/369397/1/Gundem, E.T. 05.04.2011
Çakır, Serpil, (1995), Farklı Feminizm Açısından Kadın Araştırmalarında Yöntem, Sel
Yayıncılık, Ġstanbul.
Çakır, Serpil, (2011), Osmanlı Kadın Hareketi, Metis Yayınları, Ġstanbul.
Çelik, Adnan, (2011), İslami Feminizm, Ġndigo Dergisi, Sayı:65,
http://www.indigodergisi.com, E.T. 30\04\2011.
Doğramacı, Emel, (1992), Kadının Dünü ve Bugünü, ĠĢ Bankası, Ankara.
Doğramacı, Emel, (1993), Atatürk‟ten Günümüze Sosyal Değişmede Türk Kadını,
AKDTYK Atatürk AraĢtırma Merkezi, Ankara.
Düzgün, ġaban Ali, (1997), Din Birey ve Toplum, Akçağ Yayınları, Ankara.
El-Ġstanbuli, Yahya Agah B. Salih, (2005), Tarikat Kıyafetlerinde Sembolizm, Ocak
Yayıncılık, Ġstanbul.
Erkal, Mustafa E., (2000), Sosyoloji: (Toplumbilimi), Der Yayınevi, Ġstanbul.
Filiz, ġahin, (2008), Siyaset Tarikat Gölgesinde Din ve Kadın, Aydınlık Toplum,
Ġstanbul.
126

Filiz, ġahin, (2008), Türban Söylemi Bölücü, Radikal Gazetesi, www.radikal.com , E.T.
10.12.2010
Gerçek, Pınar, (2008), Kadın Giyiminde Örtünme Konulu Eser Çalışması, YayınlanmıĢ
Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sahne
Dekorları ve Kostümü Anabilim Dalı, Ġstanbul.
Glock, Charles Y., (1998), Din Sosyolojisi, Der: Yasin Aktay, M. Emin KöktaĢ, Vadi
Yayınları, Ankara.
Giddens, Anthony, (1994), Mahremiyetin Dönüşümü, Çev: Ġdris ġahin, Ayrıntı
Yayınları, Ġstanbul.
Goodman, Lenn E., (2006), İslam Hümanizmi, Çev: Ahmet Arslan, ĠletiĢim Yayıncılık,
Ġstanbul.
Gölcük, ġerafettin, (2000), Din ve Toplum, Esra Yayınları, Ġstanbul.
Göle, Nilüfer, (2000), İslam‟ın Yeni Kamusal Yüzleri, Metis Yayınları, Ġstanbul.
Göle, Nilüfer, (1991), Modern Mahrem,: Medeniyet ve Örtünme, Metis Yayınları,
Ġstanbul.
Groepler, Eva, (1999), İslam ve Osmanlı Dünyasında Yahudiler, Çev: Süheyla Kaya,
Belge Uluslar arası Yayıncılık, Ġstanbul.
Günay, Ünver, (2006), Din Sosyolojisi, Ġnsan Yayınları, Ġstanbul.
Güner, Ahmet, (1986), Tarikatlar, Milliyet Gazetesi Yayınları, Ġstanbul.
Güngör, Erol, (1997), İslam‟ın Bugünkü Meseleleri, Ötüken NeĢriyat A.ġ., Ġstanbul.
Hançerlioğlu, Orhan, (1996), Felsefe Sözlüğü, Remzi Kitabevi, Ġstanbul.
Hatipoğlu, Mehmed S., (1991), İslam‟ın Kadına Bakışı, Ġslami AraĢtırmalar Dergisi,
Cilt:5, Sayı:4, http://www.islamiarastirmalar.com/upload/pdf/ee60d69df130d6f.pdf,
E.T. 10.12.2010
Hogg, Michael A. ve Vaughan, Graham M., (2007), Sosyal Psikoloji, Çev: Ġbrahim
Yıldız, Aydın Gelmez, Ütopya Yayınevi, Ankara.
Ġlkkaracan, Pınar, (2011), Müslüman Toplumlarda Kadın ve Cinsellik, ĠletiĢim
Yayınları, Ġstanbul.
Ġlyasoğlu, Aynur, (1994), Örtülü Kimlik, Metis Yayınları, Ġstanbul.
127

Ġmançer, Dilek, (2002), Radikal Feminizm, Doğu-Batı Dergisi, Sayı:19, Yeni DüĢünce
Hareketleri, http://www.felsefeekibi.com/site/default.aspPG=1184, E.T. 21\04\2011
Kadın AraĢtırmalarında Disiplinlerarası BuluĢma, (2004), 1-4 Mart 2004 Sempozyum
Bildiri Metinleri, Ġstanbul; ÇalıĢan Kadın Aslında ÇalıĢmak Ġstemiyor Mu Fatma
Fidan, Öznur ĠĢçi; ÇalıĢma Hayatında Kadın ĠĢgücünde Ekonomik Bir Analiz, Bedriye
Tunçsiper, Dilek Sürekçi.
Kale, Nesrin, (2002), Modernizmden Postmodernist Söylemlere Doğru, DOĞU-BATI
Dergisi, Yeni DüĢünce Hareketleri Özel Sayısı, Mayıs-Temmuz.
Kandiyoti, Deniz, (2007), Cariyeler, Bacılar, Yurttaşlar, Çev: Aksu Bora, Feyziye
Sayılan, ġirin Tekeli, Hüseyin Tapınç, Ferhunde Özbay, Metis Yayınları, Ġstanbul.
Kaplan, Ġbrahim, (2008), İslam‟a göre Hıristiyanlık, IQ Kültür Sanat Yayıncılık,
Ġstanbul.
Karabıyık Barbarosoğlu, Fatma, (2006), Şov ve Mahrem, TimaĢ Yayınları, Ġstanbul.
Karaduman, Sibel, (2010), Modernizmden Postmodernizme Kimliğin Yapısal
Dönüşümü, Journal of Yasar University, Ġzmir, http://joy.yasar.edu.tr/makale E.T.
21\04\2011
Karpat, Kemal H., (1996), Türk Demokrasi Tarihi “Sosyal, Ekonomik, Kültürel
Temeller”, Bilim Dizisi, Ġstanbul.
Kılıçbay, Mehmet Ali, (1999), Dinin Fiziği Demokrasinin Kimyası, Ġmge Kitabevi,
Ankara.
Kırık, Hikmet, (2005), Kamusal Alan ve Demokrasi: Örtünme Sorununu Yeniden
Düşünmek, Salyangoz Yayınları, Ġstanbul.
Kırık, Hikmet, (2007), Türban Sorunu Kamusal Alan ve Demokrasi, Salyangoz
Yayınları, Birinci Basım, Ġstanbul.
Kocacık, Faruk, (2003), Toplumbilim Ders Notları, Özemek Matbaası, Sivas.
Kurnaz, ġefika, (1997), Cumhuriyet Öncesi Türk Kadını (1839-1923) MEB, Ankara.
Krıwaczek, Paul, (2007), Yahudi Medeniyeti, Çev: AyĢe Belma Dehni, Pegasus
Yayınları, Ġstanbul.
Lewis, Bernard, (1996), İslam Dünyasında Yahudiler, Çev: Bahadır Sina ġener, Ġmge
Kitabevi, Ġstanbul.
128

Lieblich, Amia, Tuval, Rivka vd, (1998), Narrative Research, Sage Publications,
California‟dan aktaran S. Kolukırık, (2004), Aramızdaki Yabancı:Çingeneler,
YayınlanmıĢ Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kurumlar
Sosyolojisi Anabilim Dalı, Ġzmir.
Mackinnon, Catharine A., (2003), Feminist Bir Devlet Kuramına Doğru, Çev: Türkan
Yöney, Sabir Yücesoy, Metis Yayınları, Ġstanbul.
Manaz, Abdullah, (2008), Siyasal İslamcılık I- Dünyada Siyasal İslamcılık, IQ Kültür
Yayıncılık, Ġstanbul.
Mardin, ġerif, (1993), Türk Modernleşmesi, ĠletiĢim yayınları, Ġstanbul.
Mumcu, Uğur, (1997), Modern Türban “Bütün Yazıları”, Uğur Mumcu AraĢtırmacı
Gazetecilik Vakfı Yayınları, Ankara.
Neves, PuĢper, (2006), Üç Dalga İle Feminizm Tarihi, Kara Kızıl Notlar Dergisi
http://www.anarsistkomunizm.org/kkn/index.phpoption=co...id=38, E.T. 18\03\2011.
Nuri, Celal, (1993), Kadınlarımız, T.C. Kültür Bakanlığı, Anadolu Üniversitesi
Basımevi, Ankara.
Özakıncı, Cengiz, (2000), İslam‟da Bilimin Yükselişi ve Çöküşü (827-1107), Otopsi
Yayınevi, Ġstanbul.
Özdalga, Elisabeth, (2007), İslamcılığın Türkiye Seyri Sosyolojik Bir Perspektif,
ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul.
ÖzĢahin, Lütfü, (2005), Kaosun Jeopolitiği ve Dinler Arası Diyalog, Rağbet Yayınları,
Ġstanbul.
Öztürk, Levent, (1998), İslam Toplumunda Hıristiyanlar, Ġz yayınları, Ġstanbul.
Öymez, Hasan, (2007), Siyasal İktidar Egemen Medya İlişkisinde Türban Sorunu,
YayınlanmıĢ Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Gazetecilik Anabilim dalı, Ankara.
Pazarlı, Osman, (1972), Din Sosyolojisi, Remzi Kitabevi, Ġstanbul.
Polatlı, Ahmet, (2009), Feminizm Nedir, http://www.makaleler.com/bilimmakaleleri/feminizm-nedir.htm,
E.T. 18\03\2011.
Poloma, Margaret M.,(2007), Çağdaş Sosyoloji Kuramları, Çev: Hayriye ErbaĢ,
Gündoğan Yayınları, Ankara.
129

Rosenau, Puline Marie, (2004), Postmodernizm ve Toplumbilimleri, Çev: Tuncay
Birkan, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara.
Sallan, Songül & Boybeyi, Songül, (1994), "Postmodernizm-Modernizm İkilemi",
Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi AraĢtırma Dergisi, Cilt XV
Sallan Gül, Songül and Gül, Hüseyin, (2000), The Question of Women in Islamic
Revivalism in Turkey, Current Sociology, Vol. 48, No: 2.
Sencer, Muzaffer, (1998), Toplumbilimlerinde Yöntem, 3. Baskı, Beta Yayınevi,
Ġstanbul.
Sertoğlu, Murat, (1973), Tanzimat Devrimi, Ġstanbul Gazetesi Cumhuriyetin 50. Yılı
Armağanı, Ġstanbul.
Sönmez, Bülent, (2008), Modern Batı Düşüncesi Hıristiyanlık ve Din Algısı, Nüve
Kültür Merkezi Yayınları, Ġstanbul.
ġentürk, Habil, (1997), Din Psikolojisi, Esra Yayınları, Konya.
ġiĢman, Nazife, (2000), Osmanlıdan Cumhuriyete Kadının Tarihi Dönüşümü, Pınar
Yayınları, 2. Baskı.
Tarhan, Nevzat, (2009), İnanç Psikolojisi, TimaĢ Yayınları, Ġstanbul.
Tekeli, ġirin, (2010), 1980‟ler Türkiyesi‟nde Kadın Bakış Açısından Kadınlar, ĠletiĢim
Yayınları, Ġstanbul.
Tezcan, Mahmut, (1995), Sosyolojiye Giriş “Temel Kavramlar”, Feryal Matbaası,
Ankara.
Tolan, Barlas, (2005), Sosyoloji, Gazi Kitabevi, Ankara.
Topaloğlu, Bekir, (1995), İslamda Kadın, Nesil Yayınları, Ġstanbul.
Touraine, Alain, (2005), Bugünün Dünyasını Anlamak İçin Yeni Bir Paradigma, Çev:
Olcay Kunal, Yapı Kredi Yayınları, Ġstanbul.
Ülken, Hilmi Ziya, (1994), Türkiye‟de Çağdaş Düşünce Tarihi, Ülken yay. Ġstanbul, 4.
Baskı, s. 36.
Ülsever, Cüneyt, (2007), Türban ve Başörtüsü, Hürriyet Gazetesi,
www.turkcebilgi.com, E.T. 08.12.2010
130

Wach, Joachım, (1995), Din Sosyolojisi, Çev: Ünver Günay, M.Ü. Ġlahiyat Vakfı
Fakültesi Yayınları, Ġstanbul.
Wallace, Ruth A. ve Wolf, Alison, (2004), Çağdaş Sosyoloji Kuramları, Çev: Leyla
Elburuz & M. Rami Ayas, Punto Yayınları, Ġzmir.
Waters, Malcolm, (1994), Modern Sosyoloji Kuramları, Çev: Zafer Cirhinlioğlu,
Gündoğan Yayınları, Ġstanbul.
White, Jenny B., (2002), Türkiye‟de İslamcı Kitle Seferberliği Yeni Siyaset Üzerine Bir
Araştırma, Çev: Esen Türay, Oğlak Yayınları, Ġstanbul
Yavuz, Hakan, (2005), Modernleşen Müslümanlar “Nurcular, Nakşiler, Milli Görüş ve
Ak Parti”, Kitap Yayınları, Ġstanbul.
Yıldırım, Ergün, (1995), Türkiye‟nin Modernleşmesi ve İslam, Ġnsan Yayınları,
Ġstanbul.
Yıldırım, Ergün, (1999), Değişen Din Anlayışının Sosyolojisi: 1908-1950, Bilge
Yayıncılık, Ġstanbul.
Yılmaz, Bedriye, (2008), Tarihten Günümüze Örtünmenin Anlamları, Ġz Yayıncılık,
Ġstanbul.
131

EK-1 MÜLAKAT SORU FORMU
1. Din ve örtünme kavramları sizin için ne ifade etmektedir
2. Cemaat kavramı hakkındaki düĢünceleriniz nelerdir
3. Örtünme bağlamında ahlak, cinsellik, ve namus kavramlarını nasıl
değerlendiriyorsunuz
4. EĢinizle tanıĢma ve evlenme Ģekliniz nasıl olmuĢtur
5. Çocuğunuz varsa türban yaklaĢımı nasıldır
6. Gelenek ve modernizm bağlamında örf, adet ve değer kavramalarına nasıl
bakıyorsunuz
7. Geleneklerin geleceği konusunda ne düĢünüyorsunuz
8. Özgürlük, eĢitlik, hak, estetik ve aidiyet bağlamında türbana yüklenen anlamlar
nelerdir
9. Türbanın bir simge olarak algılandığını düĢünüyormusunuz
10. Size göre değiĢen koĢulların türbana yansımaları nasıl olmaktadır
11. Türban reklam ve defileleri hakkında ne düĢünüyorsunuz
12. Türban moda ve modern giyim ile bağdaĢtırılabilir mi
13. Örtülü bir kadın olarak kamusal alan sizin için ne ifade etmektedir
14. Kamusal alanda türban konusunda ne düĢünüyorsunuz
15. Türban yasağı ve demokrasi konusundaki görüĢleriniz nelerdir
16. Türban sorunu hakkında ne düĢünüyorsunuz
132

ÖZGEÇMĠġ
KiĢisel Bilgiler:
Adı Soyadı:
Ġpek Beyza ALTIPARMAK
Doğum Yeri: BURSA- MustafakemalpaĢa
Medeni Hali: Bekar
Eğitim Durumu:
Lise: 2000- 2004 Karacabey Lisesi
Lisans: 2004- 2008 Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyoloji Bölümü
Ön lisans: 2006- 2008 Anadolu Üniversitesi, Halkla ĠliĢkiler
Yabancı Dil ve Düzeyi:
2010 KPDS/68- Ġngilizce
ĠĢ Deneyimi :
2010 : Isparta- Senirkent Gençali Ġlköğretim Okulu, Okul Öncesi Öğretmenliği
133