bülten 73 (pdf) - Bilim ve Sanat Vakfı

Küresel
Araflt›rmalar
Merkezi
KAM
BÜLTEN’DEN
BÜLTEN
May›s-A¤ustos 2010
Y›l 21 Say› 73
Yay›n Kurulu Ali Pulcu, Faruk Deniz,
Mustafa Demiray, Salih Pulcu,
F. Samime ‹nceo¤lu, Semih Atifl
Bask› Elma Bas›m
Bask› Tarihi Ekim 2010
Vefa Cad. No. 35 34134 Vefa ‹stanbul
Tel: 0212. 528 22 22 pbx
Faks 0212. 513 32 20
e-posta bsv@bisav.org.tr
www.bisav.org.tr
Ücretsizdir. Dört ayda bir yay›nlan›r.
Kaynak gösterilerek al›nt› yap›labilir.
Yay›nlanan yaz›lar›n sorumlulu¤u yazar›na aittir.
‹ Ç ‹ N D E K ‹ L E R
BSV HAVAD‹S 2
K A M Küresel Araflt›rmalar Merkezi 5
MOLA K›t‘a / Yeniflehirli Avnî 35
MAM Medeniyet Araflt›rmalar› Merkezi 36
MOLA K›t‘a / Yeniflehirli Avnî 46
SAM Sanat Araflt›rmalar› Merkezi 47
MOLA K›t‘a / Yeniflehirli Avnî 60
TA M Türkiye Araflt›rmalar› Merkezi 61
SEYRÜSEFER Princeton Postas› / Serhat Aslaner 80
MESNEV‹ Nûr olmay›nca renkler görünmez! 88
BSV Bülten’in Yaz döneminde yap›lan faaliyetleri kapsayan
73. say›s› ile karfl›n›zday›z.
Bilim, kültür ve sanat alanlar›ndaki faaliyetleriyle yirmi
dört y›ld›r bu topraklardaki birikime katk›da bulunmaya
çal›flan Bilim ve Sanat Vakf›, May›s-A¤ustos 2010 döneminde
de faaliyetlerine ara vermeden devam etti.
Bu ba¤lamda, Küresel Araflt›rmalar Merkezi (KAM) 15
May›s 2010’da “Türk D›fl Politikas›nda Dönüflüm: Ortado¤u,
Bat› ve Rusya ile ‹liflkiler” ve Türkiye Araflt›rmalar›
Merkezi (TAM) 8 May›s 2010’da “Gelenler, Gidenler,
Kalanlar” bafll›klar›yla birer sempozyum düzenlediler.
Medeniyet Araflt›rmalar› Merkezi (MAM) de 15 May›s
2010 tarihinde çeflitli üniversitelerden gelen ve çal›flmalar›n›
Zeydilik üzerinde yo¤unlaflt›ran akademisyenlerin
kat›l›m›yla düzenlenen Zeydilik Atölyesi’ne ev sahipli¤i
yapt›.
Geleneksel Yaz Program› ise, 28 Haziran-3 Temmuz 2010
tarihleri aras›nda “flehir ve tarih” üst bafll›¤› alt›nda yap›ld›.
Bu programlar haricinde Yuvarlak Masa toplant›lar› da
devam etti. Yuvarlak Masa toplant›lar› ile KAM ve
TAM’›n düzenledi¤i sempozyumlara dair ayr›nt›lar› ilgili
merkezlere ayr›lan sayfalarda bulabilirsiniz.
15 Ekim 2010 tarihinde bafllayacak 42. dönem Güz seminerlerine
ilim merak› olan herkesi bekliyoruz…
Hay›rda kal›n!
1

BSV
HAVAD‹S
Haz›rlayan: Remzi fiimflek
Türk d›fl politikas›
sempozyumda
tart›fl›ld›
Küresel Araflt›rmalar
Merkezi 15 May›s 2010
tarihinde “Türk D›fl Politikas›nda
Dönüflüm: Ortado¤u,
Bat› ve Rusya ile
‹liflkiler” bafll›kl› bir sempozyum düzenledi. Dört oturumda
toplam on tebli¤in sunuldu¤u sempozyumun kat›l›mc›lar›,
çeflitli üniversitelerin siyaset bilimi ve/ya uluslararas›
iliflkiler bölümlerinden ö¤retim üyeleri ve araflt›rma
görevlileri ile lisansüstü ö¤renciler idi. Sempozyumda
‹ran, Filistin, Irak, AB, ABD, Rusya, Orta Asya ve Kafkasya
ile iliflkiler çeflitli yönleriyle ele al›n›rken, Özal ile
AK Parti dönemlerinin karfl›laflt›r›lmas›ndan Ermenistan
ile iliflkilerde düflünce kurulufllar›n›n rolüne kadar genifl
bir alanda Türk d›fl politikas›nda yaflanan dönüflüm tart›-
fl›ld›. Küresel Araflt›rmalar Merkezi, Türk d›fl politikas› ile
ilgili benzer faaliyetlere önümüzdeki dönemde de devam
Dîvân 28 ç›kt›
Dîvan Disiplinleraras› Çal›flmalar
Dergisi’nin 28. say›s›, özel bir
dosya konusuna sahip olmasa
da “gelenek” kavram›n›n felsefeden
tefsire, kelâmdan f›kha
farkl› disiplinlerde tafl›d›¤› anlam(lar)›n
ve bu anlam(lar)›n
tarih içinde ve modern zamanlarda
alg›lan›fl flekillerinin ayr›nt›l›
olarak ele al›nd›¤› befl yaz›dan olufluyor. ‹smail Kara’n›n
“fierh ve Hafliye Meselesine Dair Birkaç Not” bafll›kl› makalesi
derginin ilk yaz›s›n› oluflturuyor. Bunun yan›nda M.
Suat Merto¤lu, Muhammet Fatih K›l›ç, Mustakim Ar›c›,
Nail Okuyucu bu say›ya katk›da bulunan di¤er isimler…
Sözlü Tarih ‹htisas Sempozyumu:
Gelenler, Gidenler, Kalanlar
Türkiye Araflt›rmalar› Merkezi bünyesinde bir
süredir yürütülen Sözlü Tarih Atölyesi’nde teoriye
yönelik baz› okumalar yap›lm›fl ve atölye
kat›l›mc›lar› taraf›ndan gerçeklefltirilen sözlü
tarih görüflmeleri analiz edilmiflti. 8 May›s
2010 tarihinde, 10.30-18.00 saatleri aras›nda
vak›f binas›nda gerçeklefltirilen ihtisas sempozyumu
ile sözkonusu atölyenin kat›l›mc›lar›n›n
yapt›¤› sözlü tarih projeleri birer tebli¤
halinde kat›l›mc›larla paylafl›ld›. “Gelenler,
Gidenler, Kalanlar” bafll›¤›n› tafl›yan sempozyum
temelde göç meselesini konu edindi.
Faysal Soysal ile K›sa Film Atölyesi bafllad›
Faysal Soysal’›n Sanat Araflt›rmalar› Merkezi bünyesinde
yürüttü¤ü K›sa Film Atölyesi yeni dönem (2010-
2011) çal›flmalar›na bafllad›. Seçilen kat›l›mc›larla y›l
boyu sanat yönetmenli¤i, görüntü yönetmenli¤i, kurgu,
ses, müzik, senaryo, yönetmenlik konular›nda çal›flmalar
gerçeklefltirilecek. Daha sonra pratik k›sa film
çal›flmalar›na yer verilecek.
2

BSV
HAVAD‹S
Zeydilik Atölyesi gerçekleflti
Medeniyet Araflt›rmalar›
Merkezi 15 May›s 2010 Cumartesi
tam gün süren bir
Zeydilik Atölyesi düzenledi.
Atölyede, Zeydilik mezhebi
tarihsel geliflimi içerisinde
ele al›nd› ve baflta
Zeyd b. Ali ve Kas›m er-
Ressi olmak üzere, önemli
temsilcileri ve bunlar›n kelâm,
tefsir, hadis ve f›k›h
gibi ilimlere dair yaklafl›mlar›,
Türkiye’nin çeflitli
üniversitelerinden gelen
ve çal›flmalar›n› bu konular üzerinde yo¤unlaflt›rm›fl olan
akademisyenler taraf›ndan tart›fl›ld›.
Hayal Perdesi sitesi
yay›nda
Ocak-fiubat 2010 say›s›ndan
itibaren e-dergi format›nda
yay›n hayat›na
devam eden Hayal Perdesi
sinema dergisinin site aya-
¤› da yine ayn› adreste aktif
hâle geldi: www.hayalperdesi.net.
Sürekli güncellenen
ve sinemayla ilgili haberlerin,
vizyon de¤erlendirmeleri
ve söyleflilerin
yer ald›¤› site ayn› zamanda
“Sinefil” ve “Neden
Film Seyrediyoruz” köfleleri
sayesinde takipçileriyle
interaktif bir iletiflim kurmay›
hedefliyor. Derginin
17. say›s› (Temmuz - A¤ustos
2010) “Düfllerin Eskizleri:
‹lk Filmler, ‹lk ‹zler”;
18. say›s› (Eylül-Ekim 2010)
“Mutsuz Filmler” dosyas›yla
yay›nda.
2010 Güz
Seminerleri
bafll›yor
Bilim ve Sanat Vakf›’n›n
düzenledi¤i 42. dönem
seminerleri 15-16 Ekim
2010 tarihinde bafll›yor.
Bu dönemki seminer
program›nda, edebiyat,
sinema, tarih, felsefe,
iktisat, iletiflim psikolojisi,
sosyal teori, sosyal bilim gibi farkl› disiplinlerden
seminerler yer alacak. 2010 Güz seminerleri,
Cuma ve Cumartesi günleri vakf›n
Vefa’da yer alan merkezinde 8 hafta sürecek.
Seminerler ücretsiz olup, kat›l›m için önceden
kay›t yapt›rmak gerekmektedir.
‹hsan Fazl›o¤lu ‹stanbul’dayd›
17 Temmuz 2010’da MAM ile ortak gerçekleflen
TAM Sohbet program›nda ‹hsan Fazl›o¤lu, Kanada’da,
‹slâm/Osmanl› medeniyetine iliflkin yap›lan
felsefe ve bilim tarihi çal›flmalar› üzerine konufltu.
3

4
BSV
HAVAD‹S
Notlar 20-21 ç›kt›
Bilim ve Sanat Vakf› Sanat
Araflt›rmalar› Merkezi
2007 y›l›nda içeri¤iyle
farkl› bir panele ev sahipli¤i
yapm›flt›. “Çocu¤u
Anlayan Edebiyat” bafll›kl›
bu panelde sunulan
konuflmalar BSV Notlar
serisinin yirmincisi olarak
yay›nland›. Ayn› flekilde
2009 y›l›nda düzenlenen
“Çocuk ve Sanat Buluflmas›” bafll›¤› alt›ndaki etkinlikler
kapsam›nda gerçeklefltirilen “Çocuk Dilinde Sanat”
bafll›kl› panel de yirmibirinci Notlar olarak yay›nland›.
12. dönem Osmanl›ca Seminerleri
bafllad›
Üç seneyi aflk›n süredir
baflar› ile devam eden
Osmanl›ca okuma grubu
12. dönemine 19
Haziran’da yap›lan seviye
tespit s›nav› neticesinde
Matbu ve Yazma
olmak üzere iki ayr›
seviyede aç›lan 2 grup
(yaklafl›k 66 kifli) ile 26
Haziran’da bafllad›.
11 Ekim-28 Ocak 2010
tarihleri aras›nda Matbu,
Yazma ve Arfliv olmak üzere 3 ayr› seviyede devam
edecek 13. dönem seminerleri için baflvurular
20 Eylül-1 Ekim 2010 tarihleri aras›nda al›nacakt›r.
Mimari Düflünceler Program dizisi
nihayetlendi
fiimdiye kadar Saadettin Ökten, U¤ur Tanyeli, ‹hsan Bilgin,
Bülent Tanju, Emine Ö¤ün, Mehmet Ö¤ün, Yusuf
Civelek’in kat›ld›¤› “Mimari Düflünceler” program dizisi,
27 May›s tarihinde Ahmet Ersen’in “Türkiye’de Koruma
Kavram›n›n Geliflimi ve Otantiklik” bafll›kl› sunumuyla
yedinci ve son oturumunu gerçeklefltirdi. “Kültür
ve Mimari” ve “Türkiye Mimarl›¤›” alt bafll›¤›nda yürütülen
dizi, ilgili konuk ve kat›l›mc›lar eflli¤inde derinleflen
bir mimarî tart›flma zeminine imkân sa¤lad›.
Geleneksel iftar›m›z yap›ld›
Bilim ve Sanat Vakf› geleneksel iftar yeme¤i bu y›lda genifl
kat›l›mla vakf›n Vefa’daki merkezinde yap›ld›. Yeme-
¤in ard›ndan Vak›f Baflkan›m›z Dr. Mustafa Özel’in yan›
s›ra Prof. Dr. Gökhan Çetinsaya, Prof. Dr. Ömer Dinçer ve
Prof. Dr. Ahmet Davuto¤lu birer k›sa konuflma yapt›lar.

Küresel
Araflt›rmalar
Merkezi
KAM
KAM Tezat
Çocuk Yarg›lama Sistemimizin
Siyasal Boyutu
Faik Akçay
17 Nisan 2010
De¤erlendirme: H ü s e y i n A l i U ¤ u r
‹lkö¤retim kurumlar›nda yaklafl›k 30 y›l ö¤retmenlik
ve yöneticilik yapt›ktan sonra emekli olan, halkla
iliflkiler ve uluslararas› iliflkiler alanlar›nda iki
yüksek lisans› bulunan Faik Akçay, çeflitli dallarda
yapt›¤› araflt›rmalardan birisini, Türkiye’deki çocuk
yarg›lama sisteminin siyasal boyutuna iliflkin araflt›rmas›n›
sundu. Bu çerçevede Akçay, Türk yarg›
sisteminin çocuk yarg›lama alan›na nas›l yans›d›¤›-
n›, bu yans›malar›n taraf oldu¤u uluslararas› hukuk
sözleflmelerine uygunlu¤unu ve suç iflleyen çocuklar›n
ceza verilmek yerine topluma faydal› birer birey
hâline nas›l getirilebilece¤ini ele ald›.
Akçay’a göre, 1991’den sonra dünya genelinde güvenlik
konular› ön plana ç›karken, Türkiye de bu
e¤ilime uygun olarak 1991’de Terörle Mücadele Kanunu’nu
kabul etti. Devlete karfl› ifllenen suçlar›
düzenleyen bu ve benzeri kanunlar›n çocuk yarg›-
lama alan›na yans›mas›na bak›ld›¤›nda çok vahim
durumlarla karfl›lafl›ld›. “Tafl atan çocuklar” olarak
Türk siyasî tarihine geçen olaylarda tutuklanan çocuklar,
bu kanunlar kapsam›nda yarg›land› ve çok
a¤›r cezalara çarpt›r›larak hapse kondu. Türkiye,
1989’da Uluslararas› Çocuk Haklar› Sözleflmesi’ne
–3 maddeye çekince koyarak– taraf olmas›na ra¤-
KAM Yuvarlak Masa Toplant›lar›
TEZAT
Çocuk Yarg›lama Sistemimizin
Faik Akçay
Siyasal Boyutu 17 Nisan 2010
‹stanbul’un Yeni Yoksulluk ve
Özgür Sevgi Göral
D›fllanma Pratiklerine Ayazma’dan Bakmak 24 Nisan 2010
‹slâm Dünyas› ve Darfur Türkiye’nin Mehmet Özkan
Darfur Politikas›n›n S›n›rlar› ve ‹mkânlar› 17 May›s 2010
Yaz›l› Bas›nda ‹deolojik Söylemler: ‹brahim Efe
Elefltirel Bir Söylem Analizi 20 May›s 2010
ÖZEL ETK‹NL‹K
Orient in Europe
Jerzy Zdanowski
20 Nisan 2010
Pasif ve D›fllay›c› Laiklik:
Ahmet Kuru
ABD, Fransa ve Türkiye 25 May›s 2010
Turkey in Far East
Michael Mikhalis
14 Haziran 2010
The Myth of Islamic Exceptionalism: Mohammed Ayoob
Religion and Politics in Muslim Societies 24 Haziran 2010
(KAM-MAM ortak)
DÎVÂN TOPLANTILARI (KAM-MAM ortak)
Civil Society, Christianity and Islam: Robert W. Hefner
A Clash of Civilizations or 13 May›s 2010
Multiple Modernities
M‹LL‹YETÇ‹L‹K KONUfiMALARI
Sovyetlerden Ba¤›ms›zl›k Sonras›na fiammas Salur
Azerbaycan Ulusçulu¤u 15 Haziran 2010
5

6
Küresel
Araflt›rmalar
Merkezi
KAM
Faik Akçay, Türk yarg› sisteminin çocuk yarg›lama
alan›na nas›l yans›d›¤›n›, bu yans›malar›n taraf oldu¤u
uluslararas› hukuk sözleflmelerine uygunlu¤unu ve suç
iflleyen çocuklar›n ceza verilmek yerine topluma faydal›
birer birey hâline nas›l getirilebilece¤ini ele ald›.
AVRUPA KONUfiMALARI
Identity and Corruption in
Tim Jacoby
Turkey-EU Relations 30 Nisan 2010
Türkiye-AB Müzakereleri Sürecinde Ak›n Özçer
Türkiye-‹spanya ‹liflkileri 8 May›s 2010
ETK‹N YÖNET‹M SÖYLEfi‹LER‹
Çin’den Dünyaya Bak›fl
Haluk Dortluo¤lu
3 Nisan 2010
Bir Üst Düzey Yöneticinin
Ahmet Ertürk
Hayat›ndan Kesitler 8 May›s 2010
Sivil Toplum Kurulufllar›nda
Bar›fl Görgüç
Yönetim ve Yönetiflim 22 May›s 2010
Yönetimin Say›sallaflt›r›lmas› ve
Yakup Bilgin Koçal
Etkin Yönetim 5 Haziran 2010
DOKTORA TEZ TEKL‹F TARTIfiMALARI
The Logic of Defection and Collaboration Kutbettin K›l›ç
in Ethnic Conflicts: Kurdish Insurgencies 2 Temmuz 2010
in Turkey, Iran and Iraq
Religion, Historical Legacy and
Mehmet Özkan
Weltanschauungs: The Cases of Turkey, 7 Temmuz 2010
India and South Africa
Jeo-mentalite: Türkiye’de
Murat Yefliltafl
Jeopolitik Gerçekliklerin Rolü 15 Temmuz 2010
SEMPOZYUM
Türk D›fl Politikas›nda Dönüflüm: Ortado¤u, 15 May›s 2010
Bat› ve Rusya ile ‹liflkiler Sempozyumu
men, çocuklara devlete karfl› iflledi¤i suçlarda en
a¤›r cezalar› verdi. Çocuklar›n bireylere karfl› iflledi-
¤i suçlarda verilen cezalar, devlete karfl› iflledi¤i
suçlarda verilenlerin üçte biri kadar ki bu da devlete
karfl› ifllenen suçlarda verilen cezalar›n adaletsizli¤ini
gözler önüne seriyor. Güvenlik güçlerine tafl
atarken yakalanan çocuklar 35 y›l gibi çok a¤›r cezalara
çarpt›r›l›rken, bireylere karfl› suç iflleyen çocuklara
verilebilecek en a¤›r ceza 12 y›lla s›n›rland›-
r›lm›fl durumda.
Akçay’›n araflt›rmas›ndan ç›kan bir di¤er sonuç,
1997-2007 y›llar› aras›nda yarg›lanan çocuk say›s›-
n›n 140.000 civar›nda olmas›. Türkiye’de 9-18 yafl
aral›¤›nda bulunan suç ifllemifl çocuklar, uygun olmayan
ortam ve koflullarda tutuklan›yor ve yarg›lan›yor.
Amerika’da çocuk suçlular›n yakalanmas› ve
yarg›lanmas› s›ras›nda uzman psikologlar›n bulundurulmas›
zorunlu; suçlu çocuklar›n tutuldu¤u yerlerde
görevli olan personel de çocuk psikolojisi ve

Küresel
Araflt›rmalar
Merkezi
KAM
e¤itimi konusunda e¤itimden geçiriliyor. Türkiye’de
ise çocuklar›n tutuklu kald›klar› ortam ve koflullar
çok a¤›r. Cezalar›n› tamamlayan çocuklar, topluma
ve devlete karfl› daha düflman olarak buralardan ayr›l›yorlar
ve örgütün propagandas›na daha aç›k hâle
geliyorlar. Bunun önlenmesi için devlete karfl› suç
iflleyen çocuklar›n daha k›sa sürede yarg›lan›p daha
az cezalar almalar› gerekiyor. Ayr›ca çocuk psikologlar›
taraf›ndan bu sürecin devaml› takip edilmesi ve
çocuklar›n psikolojik olarak desteklenmesi lâz›m.
En önemlisi ise yarg›lanan çocuklar›n topluma tekrar
kazand›r›lmas› için hangi ortamlarda ne tür cezalarla
cezaland›r›lmas› gerekti¤inin tart›fl›lmas›.
Akçay, çocuklar›n suçtan al›koyulma ve topluma
geri kazand›r›lmas›na yönelik en iyi örnek uygulaman›n
fianl›urfa’da gerçekleflti¤ini dile getirdi. fianl›urfa’da
h›rs›zl›k yapan, turistleri rahats›z eden,
yan kesicilik yapan çocuklar tespit ediliyor ve hapis
cezas› yerine turistlere rehberlik etmesi amac›yla
yabanc› dil ve rehberlik e¤itimi veriliyor. E¤itimden
sonra rehberlik etmeye bafllayan çocuklar hem
harçl›klar›n› kazanacaklar› bir yol bulmufl hem de
suçtan uzak durmufl oluyorlar. Oysa bu çocuklar
hapis yatm›fl olsalard›, hapisten ç›kt›ktan sonra suç
ifllemeye devam edeceklerdi. Çocuklar› topluma
kazand›racak bu tür uygulamalar›n çeflitlendirilip
gelifltirilmesi gerekiyor. Terör örgütünün ne oldu-
¤unu alg›layacak yaflta dahi olmayan çocuklar›n terör
örgütü propagandas› yap›yor diye gözalt›na al›-
n›p yarg›lanmas› ve hapse at›lmas›, onlar› devlete
düflman hâline getiriyor ve terör örgütünün kuca¤›-
na itiyor. Bunun önüne geçilmesi için çocuklar›
topluma kazand›racak yeni düzenlemelerin ve yeni
uygulamalar›n yap›lmas› gerekiyor.
‹stanbul’un Yeni Yoksulluk ve
D›fllanma Pratiklerine
Ayazma’dan Bakmak
Özgür Sevgi Göral
24 Nisan 2010
De¤erlendirme: G ü l n u r K › l › ç o ¤ l u
Fransa’da EHESS Tarih ve Medeniyet Bölümü Osmanl›
ve Türk Tarihi doktora program›na devam
eden Özgür Sevgi Göral, yeni yoksulluk ve d›fllanma
siyasetini ‹stanbul/Ayazma semti örne¤i üzerinden
anlatt›. Göral’›n Türkiye tarihi, Türkiye’deki kad›n
çal›flmalar›, yoksulluk ve d›fllanma pratiklerinin
toplumu nas›l etkiledi¤i üzerine ulusal ve uluslararas›
yay›nlar› bulunuyor.
Göral, 1990’l› y›llar boyunca ‹stanbul’daki kentsel
alanda yaflanan ciddi dönüflümün en önemli belirleyicilerinden
biri olarak Kürt göçüne iflaret etti.
Buradaki “etnik” meselenin sistematik bir biçimde
göz ard› edilip akademik çal›flmalar›n içine yerlefltirilmedi¤ine
dikkat çekti. Göral’a göre bunun bir sebebi,
Kürt meselesiyle ilgili bütün toplumsal ve siyasal
olaylar›n muazzam bir biçimde kriminalize
edilmesi ve ilgili akademisyenlerin “terör” paradigmas›
içinde damgalanabilmesi; bir di¤er sebebi de
“akademinin –etnik de¤il ama bak›fl aç›s› olarak kriminalize–
Türklü¤ü”.
Alan›nda ilk say›labilecek bu çal›flmas›n› Göral,
dört temel saikle gerçeklefltirmifl:
1. Türkiye’deki kent çal›flmalar›nda ço¤unlukla
birbirine karfl›t ve ket vuran fleyler olarak ele
7

8
Küresel
Araflt›rmalar
Merkezi
KAM
Özgür Sevgi Göral’a göre Türkiye’deki kentsel
dönüflüm projelerinin dünyan›n geri kalan›ndan fark›,
o mahallelerde yaflayanlar›n hiçbir aflamada fikrinin
al›nmamas›… Oysa ev basitçe bir ev de¤ildir, bir
evden at›lmak da basitçe bir evden at›lmak de¤ildir.
al›nan etnik köken, s›n›f, cinsiyet gibi farkl›
varolufl biçimlerinin, gerçekten birbirini d›fllayan
m› yoksa birbirini kuran, besleyen, çeliflkiler
oluflturan kavram setleri mi oldu¤una
Ayazma örne¤inden bakmak.
2. ‹stanbul’un gecekondu bölgelerindeki kentsel
dönüflüm projelerinin yaratt›¤› “yeni kentsel
tutsakl›k/kapat›lma” biçimlerini anlamak.
3. 90’lardaki Kürt göçünün politik ve kentsel sonuçlar›n›,
‹stanbul’u nas›l de¤ifltirdi¤ini, yeni
ve farkl› kavramsal karfl›tl›klar› nas›l ortaya
koydu¤unu incelemek.
4. Kürt göçmenlerin buna verdikleri cevaplar›
tespit etmek.
Göral’›n tasviriyle Ayazma, ‹kitelli’de Atatürk Olimpiyat
Stad›’na bakan bir tepelikteki gecekondu mahallesi
ve kentsel dönüflüm hikâyesi de stad›n inflas›yla
bafll›yor. Ayazma iki bölgeden olufluyor: Biri,
60’lar, 70’ler ve 80’lerde daha ziyade Karadenizlilerin
göçüyle oluflan 3-4 bin nüfuslu Tepeüstü; di¤eri,
90’lardaki göçle kurulan ve %90’› Kürt olan yaklafl›k
3 bin nüfuslu Ayazma. Ayazma havas›yla, içinden
akan nehirle yemyeflil ve çok güzel bir mahalle.
Ancak sa¤l›k oca¤›, bankas›, postanesi, okulu olmayan;
en yak›n ulafl›m arac›n›n 1,5 kilometre ötede
oldu¤u bir yer. Gündeli¤e giden gençlerin d›fl›nda
kad›nlar›n ço¤u d›flar›da çal›flm›yor, çok az paraya
evde parça bafl› ifl yap›yorlar. Erkeklerin hepsi enformel
sektörde çal›fl›yor, hiçbir sosyal güvencesi
olmadan. Burada tamamen “nöbetlefle yoksulluk”
denen bir örüntü sözkonusu. E¤itim, sa¤l›k gibi kamusal
haklar›n da örselenerek ve h›rpalanarak verildi¤i
bir yer.
1990’larda Türkiye’nin Güneydo¤u’sunda yaflanan
çat›flma ortam›nda, devletin rakamlar›na göre 300
ila 450 bin, STK’lara göre ise 2 ila 3 milyon Kürt
yurttafl yaflad›¤› yerleri terk etmek zorunda kald›.
‹flte Ayazma’daki ailelerin bir bölümü köyü yak›l›p
da gelenler, di¤er bir bölümü ise çat›flmalar bölgedeki
mevcut ekonomiyi ortadan kald›r›nca göç etmek
zorunda kalanlar –ki bu ikinci grubun göçü,
yasal mevzuat çerçevesinde “gönüllü göç” kabul
ediliyor. ‹lk ma¤duriyeti zorunlu göçle ‹stanbul’a
gelerek yaflayan Ayazmal›lar, ikinci ma¤duriyeti de
Ayazma’n›n kentsel dönüflüm çerçevesinde y›k›lmas›
nedeniyle TOK‹’nin yapt›rd›¤› Bezirganbahçe
Toplu Konutlar›’na giderek yafl›yorlar. Tapusu veya
tapu tahsis belgesi olanlara belli bir miktar para veriliyor.
Ald›klar› para peflinata say›l›yor, gerisini
ödeyemediklerinde evlerden ç›kar›l›yorlar. Kirac›-
lar›n ise zaten hiçbir hakk› yok.

Küresel
Araflt›rmalar
Merkezi
KAM
Göral’›n vurgulad›¤› bir husus dikkat çekici: Türkiye’deki
kentsel dönüflüm projelerinin dünyan›n geri
kalan›ndan –sadece Bat›’dan de¤il Hindistan’dan,
Bangladefl’ten– fark›, o mahallelerde yaflayanlar›n
hiçbir aflamada fikrinin al›nmamas›… Oysa ev basitçe
bir ev de¤ildir, bir evden at›lmak da basitçe bir
evden at›lmak de¤ildir. Bu insanlar›n içinde varolduklar›
bütün bir ekonomik, siyasal, kültürel dayan›flma
iliflkilerini ve anlam dünyalar›n› y›k›yorsunuz;
onlar› ayakta tutan dayan›flma a¤lar›n› ortadan
kald›r›yorsunuz. Bu insanlar giderken ayn› yere, olmazsa
yak›n mahallelere gitmeye çal›fl›yorlar. Fakat
asla Ayazma’daki gibi olmuyor. Onlar için Ayazma,
“yitik bir cennet”; ‹stanbul’un onlar› ba¤r›na basan,
onlar›n son derece travmatik bir göçten ötürü yaralar›n›
saran tek yeri. Kentsel dönüflüm projesine bu
yüzden muazzam bir nefret duyuyorlar. “TOK‹ ‹srail,
biz Filistin” retori¤i dönüyor hep.
D›fllanma konusunda Göral flu hususlara vurgu yaparak
konuflmas›n› sonland›rd›: Eskiden devletin
resmî söylemine göre, Kürt yoktu, hepimiz Türk’tük;
onlar “da¤larda yürüyen, kart-kurt sesi ç›karan insanlar”d›.
fiimdi devlet Kürtlerin varl›¤›n› kabul etti.
Ama yeni bir ›rkç› tan›ma biçimi ortaya ç›k›yor;
Cenk Saraço¤lu’nun kavramsallaflt›rmas›yla “tan›-
yarak d›fllama” sözkonusu ve bu çok daha tehlikeli…
Bu insanlar sadece gündelik d›fllanma ve afla¤›-
lanma pratiklerine maruz kalan “zavall› özneler” de-
¤iller. fiehirde çok tuhaf bir imkâns›z alan yarat›yorlar
kendilerine. O alan kay›p duygusuyla, a¤›tla,
ac›yla, ama ayn› zamanda bir itirazla, mücadele etmeyle,
öfkeyle örülüyor ve bütün bu duygular›n birikiminden
yeni ve kentli bir Kürtlük ortaya ç›k›yor.
‹slâm Dünyas› ve Darfur
Türkiye’nin Darfur Politikas›n›n
S›n›rlar› ve ‹mkânlar›
Mehmet Özkan
17 May›s 2010
De¤erlendirme: B i l a l Y › l d › r › m
Sevilla Üniversitesi’nden doktora aday› Mehmet
Özkan, genelde ‹slâm Dünyas›n›n özelde Türkiye’nin
Darfur politikas› üzerine kaleme almakta oldu¤u
makalesini bizimle paylaflt›. Konuflmas›n›n
bafl›nda ‹slâm Dünyas›n›n en önemli problemlerinden
biri olmas›na karfl›n kaynak-literatür eksikli¤inden
dolay› Darfur sorunu üzerine çal›flma yapman›n
zorlu¤una de¤indi ve çal›fl›lmas› gereken
bakir bir alan›n varl›¤›na iflaret etti. Özkan sunumunu;
‹slâm Dünyas›n›n Darfur politikas›, bu genel
çerçeve içerisinde Türkiye’nin Darfur politikas›
ve gelece¤e dair yans›malar› olmak üzere üç bölümde
gerçeklefltirdi.
‹lk bölümde, Darfur’da yaflanan olaylar neticesinde
200.000 ila 400.000 kiflinin hayat›n› kaybetti¤ine ve
bunun, Bosna Savafl›’ndaki ölümlerin 2 ya da 4 kat›
olmas›na ra¤men Darfur sorununun, sivil ve uluslararas›
toplumun gündeminde Bosna Savafl› kadar
h›zl› ve genifl bir yer bulmad›¤›na, dolay›s›yla bu
durumun, yabanc› medyada “‹slâm Dünyas›n›n
yüz karas›” olarak de¤erlendirildi¤ine dikkat çekti.
Özkan, ‹slâm Dünyas›n›n ve Türkiye’nin Darfur sorununa
bak›fl›n›n anlafl›labilmesi için bu sorunu
9

Küresel
Araflt›rmalar
Merkezi
KAM
Mehmet Özkan, Darfur sorununun, sivil ve uluslararas›
toplumun gündeminde Bosna Savafl› kadar h›zl› ve genifl bir
yer bulmad›¤›na; bu durumun, yabanc› medyada “‹slâm
Dünyas›n›n yüz karas›” olarak de¤erlendirildi¤ine dikkat çekti.
dört aflamada inceledi: Birinci aflama çat›flmalar›n
ortaya ç›kt›¤› ve ölümlerin yaklafl›k yar›s›n›n gerçekleflti¤i
fiubat 2003-Aral›k 2004 dönemi; ikinci
aflama, Aral›k 2005’ten Uluslararas› Ceza Mahkemesi’nin
(UCM) Sudan Devlet Baflkan› Ömer el-Beflir
hakk›ndaki karar›n› aç›klad›¤› Temmuz 2008’e
kadar olan dönem; üçüncü aflama, bar›fl görüflmelerinin
ve seçimin gerçekleflti¤i Temmuz 2008-Nisan
2010 dönemi; dördüncü aflama ise bundan
sonras›na dair beklentileri içeren dönem.
Özkan’a göre, ölümlerin en yo¤un yafland›¤› ilk dönemde
Darfur sorununun gündemde olmamas›n›n
temel nedeni, uluslararas› toplumun ve ‹slâm Dünyas›n›n
dikkatinin Irak’a yo¤unlaflmas›. Çat›flmalar›n
azald›¤› daha sonraki aflamada ise ABD’de Cumhuriyetçilerin,
medyan›n ve “Darfur’u Koru” koalisyonunu
oluflturan STK’lar›n propagandas› neticesinde
uluslararas› gündem Irak’tan Darfur’a kayd›.
Çin’in Afrika’da etkin olma giriflimleri esnas›nda
Bat›, meseleyi Çin’e b›rakt› ve ‹slâm Dünyas›n› soyk›r›mla
suçlad›. Bunun üzerine ‹slâm Dünyas› savunmac›
bir tav›r tak›nd› ve bu ba¤lamda Baflbakan
Tayyip Erdo¤an “Darfur’da soyk›r›m yoktur” söylemini
dillendirdi. Irak Savafl›’n›n gerekçelerinin as›ls›z
ç›kmas›, ahlâkî bak›mdan ABD ve ‹ngiltere’yi
haks›z, ‹slâm Dünyas›n› ise hakl› bir konuma getirdikçe,
bu haks›zl›¤› unutturman›n en iyi arac› Darfur’u
gündeme tafl›mak oldu; yani Darfur meselesi
Bat›l›lar için araçsallaflt›. Üçüncü döneme gelince,
UCM’ye havale ettikten sonra Bat›’n›n meseleye ilgisi
iyice azal›rken, sorumluluk art›k ‹KÖ ve çat›flan
taraflar aras›nda arabuluculuk için devreye giren
Katar’a düfltü. ‹slâm Dünyas›n›n, meselenin iyice
fark›na varmas› ve savunmac› tepkiden sahiplenici
bir tutuma yönelmesi de bundan sonrad›r. Katar’›n
baflkenti Doha’da gerçeklefltirilen bar›fl görüflmelerinin
ard›ndan Sudan’da yap›lan ve el-Beflir’in kazand›¤›
seçimlerle bafllayan dördüncü dönem ise,
zaman›n ne getirece¤ine ba¤l› olarak geliflecektir.
‹kinci bölümde Özkan, Türkiye’nin konumunu anlamada
üç hususun önemli oldu¤unu ifade etti:
1. Teröre karfl› savafl söylemi: Müslümanlar›n
potansiyel terörist olarak alg›land›¤› bir ortamda
terör soyk›r›mla bir araya getirilmeye
çal›fl›ld› ki bu, ‹slâm Dünyas›n›n savunmac›
bir flekilde, Türkiye’nin de soyk›r›m› reddeder
bir tav›rla meseleye yaklaflmas›n›n
önemli bir nedeni oldu.
2. Türk d›fl politikas›n›n çok boyutlulu¤u ve bu
durumun küresel siyaset ortam›ndaki s›n›r-
10

Küresel
Araflt›rmalar
Merkezi
KAM
lar›: Türkiye, nas›l ki Irak Savafl›’nda ABD’nin
yan›nda ya da karfl›s›nda yer alma ikilemi yaflad›ysa,
Darfur sorununda da ya Bat›’n›n
soyk›r›m söylemini kabul etmek ya da –son
dönemde iyi iliflkiler gelifltirmeye bafllad›¤›–
Arap ülkelerinin sanki hiçbir fley olmam›flças›na
tak›nd›¤› tavr› benimsemek aras›nda
tercih çeliflkisiyle karfl› karfl›ya geldi ve Darfur
meselesinde a¤›rl›¤›n› koyamad›.
3. Türkiye’nin Darfur yaklafl›m›n›n teorilefltirilebilir
olup olmad›¤›: Özkan’a göre Türkiye’nin
yaklafl›m›, “sessiz diplomasi”nin bir
örne¤i ve bu, karar al›c›lar taraf›ndan bilinçli
olarak tercih edilmese de do¤al süreçte ortaya
ç›kan bir durum.
Son bölümde Özkan, “sessiz diplomasi”nin tan›m›,
türleri ve ona yöneltilen elefltiriler ba¤lam›nda Darfur
meselesinin gelece¤ine nas›l etki edece¤ini ortaya
koymaya çal›flt›. Güney Afrika’n›n Zimbabve
yaklafl›m›na dayanan (aktif) sessiz diplomasi hem iç
ve d›fl bask›y› k›smen görmezden gelerek hem de
taraflarla do¤rudan görüflmeleri sürdürerek sorunu
çözmeye çal›flan bir çaban›n kavramsallaflt›r›lmas›-
d›r ki aktif ve pasif olarak ikiye ayr›labilir. Türkiye’nin,
Darfur ba¤lam›nda, Devlet Baflkan› Beflir ile
Ankara’da iki defa görüflmesi ve uluslararas› forumlarda
görüflmeyi sürdürmesi, di¤er devletlerin iliflkileri
gözden geçirdi¤i bir ortamda ekonomik ve siyasî
iliflkileri gelifltirme çabas›nda olmas›, pasif sessiz
diplomasinin bir örne¤idir.
Pasif sessiz diplomasinin temel ö¤elerine ve sessiz
diplomasiye yönelik elefltirilere de Türkiye’nin Darfur
politikas› ba¤lam›nda de¤inen Özkan’›n
BSV’deki bu sunumunu merak edenler, Birol Akgün
ile birlikte kaleme ald›¤› ve SETA Policy Brief,
Temmuz 2010’da yay›mlanan “Why Welcome Al
Basheer Contextualizing Turkey’s Darfur Policy”
makalesini okuyabilir.
Yaz›l› Bas›nda ‹deolojik
Söylemler:
Elefltirel Bir Söylem Analizi
‹brahim Efe
20 May›s 2010
De¤erlendirme: Abdullah Ayasun
‹ngiltere, Lancaster Üniversitesi’nde dilbilimi alan›nda
yapt›¤› doktora çal›flmas›na devam eden ‹brahim
Efe, sunumunda “‹slâmc›l›k” ile “laiklik” aras›ndaki
mücadelenin dilbilimsel ve söyleme özgü
özelliklerini tart›flt›. Tez çal›flmas›nda metodoloji
olarak elefltirel söylem analizini kullanan Efe’nin
temel sorunsal›, her iki olgu aras›ndaki iliflkinin
mahiyetine iliflkin: ‹slâmc›l›k ile laiklik aras›nda ne
türden bir iliflki sözkonusu Bir çat›flma m› yoksa
devam eden bir uzlaflma m›
Efe, metodolojisini aç›mlamadan önce “‹slâmc›l›k”
ve “laiklik” kavramlar›na iliflkin baz› tan›mlar aktard›.
Buna göre ‹slâmc›l›k, “politik uygulamalar›n
merkezine ‹slâm’› yerlefltirmek, her türlü program
ve projenin oda¤›na ‹slâm’› koymak; hayat›n her
11

Küresel
Araflt›rmalar
Merkezi
KAM
Cumhuriyet, Hürriyet, Zaman ve Vakit gazetelerinde en fazla yer
alan kavram ve terimleri say›sal analize tâbi tutarak s›n›fland›ran
‹brahim Efe, ‹slâmc›l›k ve laiklik gibi kavramlar›n ele ald›¤› üç
dönemde hangi ba¤lamlarda kullan›ld›¤›n› ele al›yor.
aflamas›nda ‹slâmî oluflum ve geleneklerin gündelik
davran›fl boyutuna yans›mas›, aksetmesi” anlam›nda
kullan›l›yor; laiklik de “bir devlet ideolojisi”
olarak tan›mlan›yor. Michel Foucault ba¤lam›nda
laiklik söylemi ise “süreklilik ifade eden, kurumlar
aras›nda ifllev gören bir materyal ve dilbilimsel uygulamalar
silsilesi”. Bu tan›mlar› aktard›ktan sonra
Efe, elefltirel söylemin ve elefltirel olman›n ne anlama
geldi¤i üzerinde durdu. Buna göre elefltirellik ve
elefltirel söylem, negatif anlamland›rmalar›n ötesinde
düflünsel iflleve ve de¤ere sahip. Elefltirel olmak,
“olaylar› ve fleyleri oldu¤u gibi kabul etmemek” anlam›na
geliyor. “‹ndirgemecili¤e karfl› koymak;
dogmatik ikili karfl›tl›klardan uzak kalmak; ‘self-reflective’
olmak; kendi pozisyonunu elefltirmek; bulan›k
iktidar yap›lar›n›, ideolojileri ve güç iliflkilerini
aç›k hâle getirmek” elefltirel söylem analizinin kapsam›n›
oluflturuyor. Di¤er söylem analizlerinden
farkl› olarak elefltirel söylem analizi, tan›mla yetinmeyip
alternatif bir çözüm önerisi sunma hedefiyle
de dikkat çekiyor.
Efe, çal›flmas›nda üç dönemi ele al›yor:
1. 28 fiubat (1997) süreci.
2. fiubat 2008’de baflörtüsü ile ilgili Anayasa’da
ve YÖK Kanunu’nda de¤ifliklik öngören teklifin
TBMM’ye sunuldu¤u dönem.
3. ‹ktidardaki AKP’ye kapatma davas›n›n aç›ld›-
¤› 2008’in Mart ay› ve müteakip süreç.
Bu dönemleri incelerken Efe, dört gazeteden yararlan›yor:
Cumhuriyet, Hürriyet, Zaman ve Vakit. Bir
bilgisayar dilbilimi program› kullanarak bu dört gazetede
en fazla yer alan kavram ve terimleri say›sal
analize tâbi tutarak s›n›fland›ran Efe, ‹slâmc›l›k ve
laiklik gibi kavramlar›n bahsi geçen süreçlerde
hangi ba¤lamlarda kullan›ld›¤›n› ele al›yor. Efe’nin
bu gazeteleri seçme nedeni ise, Hürriyet ile Zaman’›n
tirajlar›n›n yaklafl›k ayn› olmas›, Cumhuriyet
ile Vakit’in farkl› (karfl›t) ideolojik uçlarda yer
alan dar ve marjinal çevrelerin temsilcileri olmalar›
ve ayn› zamanda düflük tirajlar›.
“Derlem analizi” olarak da tan›mlanan metodun
(program›n) kolayl›klar sa¤lamakla birlikte iflin
önemli k›sm›n›n yine analizciye düfltü¤üne dikkati
çeken Efe, havuzda toplanan kavramlar›n salt matematiksel
kompozisyonunun pek bir anlam ifade
etmedi¤ini vurgulad›. Buna göre, Cumhuriyet gazetesinde
“›l›ml› ‹slâm” teriminin s›kl›kla yer almas›
tek bafl›na bir anlam ifade etmiyor; analizcinin bizzat
metne giderek terimin hangi çerçevede kullan›l-
12

Küresel
Araflt›rmalar
Merkezi
KAM
Din-devlet ve din-toplum iliflkilerinde sürekli vurgulanan
“Türkiye’nin biricikli¤i” ön kabulünü elefltiren Ahmet Kuru,
“devletin resmî dininin olup olmamas›” ve “dinin hukuka
egemen olup olmamas›” kriterleri üzerinden farkl›
ülkelerdeki din-devlet iliflkilerini s›n›fland›rd›.
d›¤›n› ortaya koymas› gerekiyor ki bahsi geçen kavram
genel olarak bu gazetede olumsuz bir kip içinde
kullan›lm›fl.
Bu noktada nicel ve nitel araflt›rman›n tutarl› bir biçimde
birlikte kullan›lmas›n›n önemi ortaya ç›k›-
yor. Efe de zaten sunumunun ilerleyen bölümünde
amac›n›n, tez çal›flmas›nda nicel ve nitel boyutu
elefltirel söylem analizi çerçevesinde birlefltirmek
oldu¤una vurgu yapt›. Sunum, metodolojiye iliflkin
elefltirel sorular›n yöneltildi¤i soru-cevap fasl›yla
sona erdi.
KAM Özel Etkinlik
Pasif ve D›fllay›c› Laiklik:
ABD, Fransa ve Türkiye
Ahmet Kuru
25 May›s 2010
De¤erlendirme: Veysel Kurt
San Diego Üniversitesi ö¤retim üyesi Dr. Ahmet
Kuru, Türkçeye çevrilmekte olan doktora tezi üzerinden
din politikalar› uygulamalar›n›n üç farkl› örne¤i
ABD, Fransa ve Türkiye’yi karfl›laflt›rd›. Sunumuna,
birçok konuda oldu¤u gibi, din-devlet ve
din-toplum iliflkilerinde sürekli vurgulanan “Türkiye’nin
biricikli¤i” ön kabulünü elefltirerek bafllayan
Kuru, flu iki kriter üzerinden dünya ülkelerinin dindevlet
iliflkilerini s›n›fland›rd›: (i) Devletin resmî dininin
olup olmamas›; (ii) dinin hukuka egemen
olup olmamas›. Bu iki ilkenin geçerli oldu¤u 12 ülke,
yaln›zca birinci ilkenin geçerli oldu¤u 60 ülke
var iken; her iki ilkenin de geçerli olmad›¤› laik ülkelerin
say›s› ise yaklafl›k 120. Dine karfl› bir yap›-
lanma içinde olan ülkelerin say›s› ise yaln›zca 5.
‹deolojik saiklerle aç›klanabilecek iki tip laiklik bulundu¤unu
savunan Kuru, dinin kamusal alandan
d›fllanmas›n› ve dini, vicdanî bir çerçeveye yerlefltirmeyi
içeren sosyal bir mühendislik projesi olan
laiklik anlay›fl›n› “d›fllay›c› (assertive) laiklik”; devletin
kamusal alanda da bireysel ba¤lamda da dinî
tercihlere müdahil olmad›¤› daha yumuflak laiklik
anlay›fl›n› ise “pasif laiklik” olarak tan›mlad›. Ard›ndan
Kuru, “Her üç ülke de laik olmas›na ra¤men
ABD’de dine yaklafl›m neden yumuflak” sorusu
üzerinden bu ülkelerin laiklik anlay›fllar›n›
13

Küresel
Araflt›rmalar
Merkezi
KAM
karfl›laflt›rd›. Buna göre farkl›l›¤›n temel sebebi,
–güç mücadeleleri hâlen devam etse de– ABD’de
pasif laiklik, Fransa ve Türkiye’de ise d›fllay›c› laiklik
anlay›fl›n›n hâkim olmas›. Kuru bu farkl›l›klar›
aç›klayabilecek alternatif yaklafl›mlardan üçünü
ele ald›:
1. Modernleflme Teorisi: Ekonomik kalk›nma
refah seviyesinin yükselmesine yol açt›¤›, refah
seviyesi de bireylere alternatif hayat tarz›
sundu¤undan, bireylere daha seküler bir anlay›fl
hâkim olur. Ancak hem ülkelerin geliflmifllik
seviyeleri ile laiklik uygulamalar› aras›ndaki
ters orant› hem de refah seviyesi aç›-
s›ndan birbirine yak›n ülkelerin laiklik uygulamalar›n›n
farkl› olmas› bu teorinin yetersizli¤ini
ortaya koyuyor.
2. Medeniyet Yaklafl›m›: Bernard Lewis ve Samuel
Huntington’›n temsil etti¤i bu yaklafl›-
ma göre, dinlerin farkl› tabiatlara sahip olmas›,
laiklik uygulamalar›n›n ana motoru.
Hristiyanl›k’›n özünde sekülerli¤i bar›nd›rmas›,
‹slâm’›n ise buna uygun olmamas›, Bat›
ülkelerinin laikleflmesinin temel sebebi.
Ancak bu yaklafl›ma göre, her ikisi de Bat›
medeniyetinin birer parças› olan Amerikan
ve Frans›z laiklik biçimlerinin birbirine benzemesi
gerekirken, hem teorik yaklafl›m hem
de uygulama aç›s›ndan biri Bat› di¤eri ‹slâm
medeniyetine ait olan Fransa ile Türkiye birbirine
benziyor ve ABD bunlardan ayr›l›yor.
3. Rasyonel Seçim (Rational Choice): Bu yaklafl›m,
yönetici elitin politik tercihlerinin siyasî
ve ekonomik aç›dan kâr-zarar hesab›na dayand›¤›n›
savunur. Hâlbuki en bariz örnek
olarak baflörtüsü yasa¤›, bu uygulamay› savunan
politik yöneticilerin ne siyasî ne de ekonomik
bir kazanç elde etmedi¤ini gösteriyor.
Alternatif yaklafl›mlar› bu flekilde elefltiren Kuru,
kendi aç›klama biçimini ideolojik saikler üzerinden
kurdu. Buna göre, ayn› medeniyete mensup olmalar›na
ra¤men ABD ile Fransa’n›n laiklik yaklafl›mlar›n›n
çok farkl›, farkl› medeniyetlere mensup olmalar›na
ra¤men Türkiye ile Fransa’n›n laiklik anlay›fllar›n›n
benzer olmas›n›n temel sebebi, bu ülkelerdeki
yönetici elitin ideolojik tercihleri.
Pasif laiklik anlay›fl›n›n geçerli oldu¤u ABD’de bireysel
haklar vurgusu hâkim. Dinî sembollerin kamusal
alana girifli noktas›nda farkl› görüfller bulunsa
da, bu tart›flmalar›n temel ekseni dini d›fllay›c›
de¤il; uygulaman›n di¤er din ya da mezhep mensuplar›n›
nas›l etkileyece¤i yönünde. Fransa’da ise
mücadele, radikal laikler ile pasif laikler aras›nda.
Türkiye’deki mücadele de, laikler ile din savunucular›
aras›nda de¤il, özellikle son 10 y›ld›r radikal laikler
ile pasif laiklik savunucular› aras›nda cereyan
ediyor.
Peki, bu farkl› laiklik uygulamalar›n›n kayna¤› ne
Kuru’ya göre bu, tarihî mirasla aç›klanabilir. Bu
noktada en önemli kavram “devr-i sâb›k” (old regime)
kavram›. Bir ülkedeki tarihî flartlar flu dört kritere
karfl›l›k geldi¤inde d›fllay›c› laiklik ya da dinin
tamamen d›fllanmas› ortaya ç›kar: (i) Meflrûtî monarflinin
varl›¤›; (ii) hâkim bir dinin varl›¤›; (iii) bu
monarfli ile dinin iflbirli¤i içinde olmas›; (iv) bu iflbirli¤ine
karfl› baflar›ya ulaflan cumhuriyetçi bir hareket.
Bu ba¤lamda ABD’yi Fransa ve Türkiye’den
14

Küresel
Araflt›rmalar
Merkezi
KAM
farkl› k›lan tarihî flartlar, ilk üç aflaman›n bu ülkede
yaflanmam›fl olmas›. Ayr›ca ABD’de pasif laikli¤in
benimsenmesinde kritik nokta, 1791 Anayasal De-
¤iflikli¤i’nde kabul edilen “devletin hiçbir dini veya
mezhebi desteklemeyece¤i ve hiçbir din ya da mezhebin
yok say›lamayaca¤›” ilkesi. Di¤er iki ülkeye
gelince, Fransa’da 1875-1905 y›llar› aras›nda cumhuriyetçi-monarfli
çekiflmesi, Türkiye’de ise 1949’a
kadar laiklik-din çat›flmas› yafland›.
Bu üç ülke halk›n›n din konusundaki tercihlerine
iliflkin istatistiklere bak›ld›¤›nda, en dindar ülke
Türkiye, ikincisi ABD, üçüncüsü Fransa. Kuru’ya
göre, ABD’nin pasif laiklik anlay›fl›, halk›n›n dindarl›¤›
ile bir soruna yol açm›yor; Fransa’da dindarl›k
oran›n›n düflüklü¤ü, d›fllay›c› laikli¤i büyük bir
sorun olmaktan ç›kar›yor. Ancak bu durum, hem
halk›n›n büyük bir kesimi dindar hem de d›fllay›c›
laiklik anlay›fl›n›n hâkim oldu¤u Türkiye aç›s›ndan
büyük bir paradoksa yol aç›yor. Bu sorunun afl›lmas›
için de ya Türk halk›n›n büyük bir k›sm› sekülerleflmek
ya da Türkiye’deki laiklik anlay›fl› yumuflamak
durumunda.
Bu tespit ile sunumunu tamamlayan Kuru, bir soruya
verdi¤i cevapta, kitab›n›n en çok Türkiye’yi ilgilendirmesine
ra¤men en az tepkiyi Türkiye’den
ald›¤›n› ve bu tepkilerin de maalesef ön yarg›lara
dayanan çok sathî de¤erlendirmeler oldu¤unu ifade
etti.
‹slâm’›n ‹stisnaili¤i Miti:
Müslüman Toplumlarda Din ve
Siyaset
(The Myth of Islamic Exceptionalism:
Religion and Politics in Muslim Societies)
Mohammed Ayoob
24 Haziran 2010
De¤erlendirme: Asena Demirer
Küresel Araflt›rmalar Merkezi ile Medeniyet Araflt›rmalar›
Merkezi’nin ortaklafla düzenledi¤i “Özel Etkinlik”
çerçevesinde Michigan State Üniversitesi
Muslim Studies Program› Koordinatörü Prof. Mohammed
Ayoob, ‹slâm’›n istisnaili¤i miti üzerine
bir sunum gerçeklefltirdi. Ayoob, Bush yönetiminin
son dönemlerine hâkim olan “Müslüman toplumlar›n
takip edebilece¤i bir model olarak Türkiye” alg›s›n›n,
son y›llarda yerini “‹slâm Dünyas› ile Bat›
aras›nda seçim yapmas› gereken Türkiye” alg›s›na
b›rakt›¤› tespitiyle bafllad› konuflmas›na. Bat›’n›n
Türkiye alg›s›ndaki bu kayman›n, ‹srail’le iliflkilerin
bozulmas›yla ilgisi olmakla beraber, kökeninde “‹slâm’›n
istisnaili¤i miti”nin yatt›¤›n› vurgulayan
Ayoob, bu konuda flunlar› söyledi:
Bu mit ‹slâm’›n özsel olarak demokrasi ve ço¤ulculu¤a
karfl› oldu¤unu varsay›yor. Ancak mesela ABD,
Evanjelik Hristiyanl›¤›n ciddi anlamda yükselifline;
‹srail, devlet kimli¤ini ›rksal-dinî terimlerle tan›mlamas›na;
Hindistan, Gujarat’taki Müslümanlara
karfl› 2002’de devlet destekli pogrom uygulamas›na
15

Küresel
Araflt›rmalar
Merkezi
KAM
“Model Türkiye” alg›s›n›n, son y›llarda yerini “‹slâm
Dünyas› ile Bat› aras›nda seçim yapmas› gereken
Türkiye” alg›s›na b›rakt›¤›n› vurgulayan Mohammed
Ayoob’a göre Bat›’n›n Türkiye alg›s›ndaki bu kayman›n
kökeninde “‹slâm’›n istisnaili¤i miti” yat›yor.
ra¤men hâlâ demokratik ve ço¤ulcu olabiliyor da
sözkonusu ‹slâm oldu¤unda durum de¤ifliyor! Demokrasi
ve ço¤ulculuktan sapma olarak düflünülebilecek
bütün bu durumlar Hristiyanl›k’a, Yahudilik’e
ya da Hinduizm’e içkin olarak düflünülmemesine
karfl›l›k, s›ra Müslümanl›¤a geldi¤inde her fleyin
‹slâm’a yüklenmesi, ‹slâm’›n istisnaili¤i mitinden
kaynaklan›yor.
Bütün bu analizlerin arkaplan›nda, demokrasi ve
ço¤ulculuk kayg›s›ndan ziyade, Müslüman Dünyan›n
Bat›’n›n empoze etti¤i düzenin meflruiyetini
reddetmesi yat›yor. Hem bar›fl hem de savafl sanat›nda
as›rlar boyunca Bat› karfl›s›nda son derece üstün
olan Müslümanlar, Bat› sömürgecili¤inden
–Afrika ve Asya’n›n di¤er toplumlar›na k›yasla– çok
daha fazla rahats›z oldular. Dahas› bu durum, di-
¤erlerinden üstün oldu¤unu varsayan Müslümanlar
aç›s›ndan do¤al düzenin tersine çevrilmesi anlam›na
geliyordu. Bu sebepledir ki Müslüman co¤rafyalarda
‹slâm, sömürgecili¤e direncin bir ideolojisi
hâline geldi. 19. yüzy›lda Cezayir’de Emir Abdülkadir’in,
Sudan’da Mehdi’nin, Somali sahillerinde
Muhammed Abdullah el-Hasan’›n ve Kuzey
Hindistan’da fiah ‹smail fiehîd’in ön-milliyetçi cihad
hareketlerinde ‹slâmî bir terminoloji kullan›ld›.
‹slâm’›n Bat›’ya karfl› bir direnifl ideolojisi olarak
kullan›m›, 20. yüzy›lda da sürdü ve Bat› ile ‹slâm
Dünyas› aras›ndaki iliflkinin arkaplan›n› oluflturdu.
Tüm di¤er milliyetçi cihad hareketleri Bat› karfl›s›nda
baflar›s›zl›¤a u¤rarken, sadece Anadolu cihad›
yani Türk ‹stiklal Savafl› baflar›ya ulaflt›.
Ayoob “Neden Bat›’da ‹slâm’a yönelik muazzam
bir korku var” sorusunu, (i) ‹slâm’da siyaset ve dinin
ayr›lamazl›¤›, (ii) ‹slâm’›n demokrasiyle ba¤daflmazl›¤›
ve (iii) ‹slâm’›n ulus-afl›r›c›l›¤› mitleri
çerçevesinde yan›tlad›:
“‹slâm’da siyaset ve dinin ayr›lamazl›¤› miti”nin
yayg›n kabul görmesi, Hz. Peygamber’in hem dinî
hem de dünyevî bir lider olmas›n›n bir model teflkil
etmesinden ve Müslümanlar›n bu modelden sapamayacaklar›
düflüncesinden kaynakland›. Oysa ‹slâm’›n
klâsik döneminde –Arap Hilafeti ve Osmanl›
‹mparatorlu¤u–, siyasal ve dinî alanlar aras›nda Ortaça¤
Hristiyanl›¤›ndan çok daha net bir farkl›laflma
sözkonusuydu. Ulema ile dünyevî yöneticiler
aras›nda yaz›l› olmayan bir sözleflme vard›; uleman›n
etraf›nda oluflan kalabal›¤a siyasal olarak sessizliklerini
korumalar› tavsiyesinde bulunmalar›na
karfl›l›k devlet de toplumla ilgili konulara gayet düflük
oranda müdahale ediyordu. Bu siyasal sessizlik
davran›fl›, dinî ve dünyevî alanlar›n büyük oranda
birbirinden ayr›lmas›n› mümkün k›ld›.
16

Küresel
Araflt›rmalar
Merkezi
KAM
‹slâm’›n yüksek derecede siyasallaflmas›, Bat› ile etkileflimine
bir reaksiyon ve ayn› zamanda Bat› ile
etkilefliminin bir ürünü. Avrupa’n›n Müslüman
Dünyay› sömürgelefltirme süreciyle Müslümanlar›n
Müslümanlar› yönetti¤i eski paradigma ortadan
kalkt› ve yabanc› siyasî bask›ya direnme, dinî bir
vazife olarak görülür hâle geldi. Bu geliflmeyle beraber
‹slâm Dünyas›nda önsel-reformasyon yaflanmaya
baflland› ve befl mezhebin hiçbirini taklit gere¤ine
inanmayan âlimler ortaya ç›kt›. Bugün ‹slâmc›l›k
ya da siyasal ‹slâm dedi¤imiz olgunun 19.
yüzy›lda ortaya ç›k›fl› da bu önsel-reformasyonun
etkisiyle oldu.
“‹slâm’›n demokrasi ve plüralizmle ba¤daflamazl›¤›
miti”ne gelince, bu mit Kur’an ve hadislerin demokrasi
ile ba¤daflmad›¤› varsay›m›na dayan›yor.
Oysa Eski Ahit, Yeni Ahit ya da herhangi bir dinî
metinin de hiçbir yerinde bir 19.-20. yüzy›l olgusu
olan demokrasiden bahsedilmez, bahsedilmesini
beklemek de anlams›z. Di¤er taraftan, bugün Müslüman
Dünyan›n üçte ikisi muhtelif demokratik rejimlere
göre yönetiliyor. “Demokrasi a盤›” büyük
oranda bir Arap olgusu ve bunun kökenleri de ‹slâm’›n
istisnaili¤inde de¤il, Arap toplumlar›n›n
kendi ba¤lamlar›nda aranmal›.
Siyasal ‹slâm’›n, ulusal s›n›rlar› aflan yayg›n ve topyekûn
bir a¤ oldu¤unu öngören “‹slâm’›n ulus-afl›-
r›c›l›¤› miti” de inand›r›c›l›ktan çok uzak. Nitekim
Müslüman Dünyada tek bir ‹slâmî model yok; kendilerini
‹slâmî yönetim modeli olarak sunan ‹ran ve
Suudi Arabistan kadar birbirinden farkl› iki siyasal
sisteme rastlamak zor. ‹slâmî hareketler ise çok daha
büyük farkl›l›klar tafl›yorlar ve hepsi de kendi
ba¤lamlar›n›n ürünleri. ‹slâm’›n gerçek yüzü gibi
sunulan el-Kaide ve benzeri hareketler de ‹slâm
Dünyas›ndaki farkl› toplumlar›n ve siyasî yap›lar›n
kayg›lar›n› temsil etmekten oldukça uzak.
KAM-MAM Dîvân Toplant›lar›
Sivil Toplum, Hristiyanl›k ve
‹slâm: Medeniyetler Çat›flmas›
m›, Çoklu Moderniteler mi
(Civil Society, Christianity and Islam:
A Clash of Civilizations or Multiple
Modernities)
Robert W. Hefner
13 May›s 2010
De¤erlendirme: Ö z g ü r D i k m e n
Küresel Araflt›rmalar Merkezi ve Medeniyet Araflt›rmalar›
Merkezi’nin ortaklafla düzenledi¤i “Dîvân
Toplant›lar›”n›n May›s ay› konu¤u, Boston Üniversitesi
Kültür, Din ve Dünya Araflt›rmalar› Merkezi
(The Institute on Culture, Religion, and World Affairs
- CURA) Direktörü Prof. Dr. Robert W. Hefner
idi. Hefner’dan ‹slâm ve Hristiyanl›k ba¤lam›nda
modernleflme, sivil toplum ve demokrasi üzerine
bir sunum dinledik. Uzmanl›k alan› antropoloji olmakla
birlikte karfl›laflt›rmal› din sosyolojisi çal›flmalar›
da yapan Hefner’›n ilgi alan›nda genelde
17

Küresel
Araflt›rmalar
Merkezi
KAM
Din ve modernleflmenin modern ulus-devletler üzerindeki
flekillendirici etkisine iflaret eden Robert W. Hefner’a
göre ‹slâmî yap›larda meydana gelen dinamizm, bu
flekillendirici etkiyle ve sözkonusu iki olgunun da
de¤iflikli¤e u¤ramas›yla ba¤lant›l›d›r.
Güneydo¤u Asya, özelde ise Endonezya ve Malezya
toplumlar› bulunuyor.
Sunumuna, din ve modernleflmenin modern ulusdevletler
üzerindeki flekillendirici etkisini anarak
bafllayan Hefner, ‹slâm co¤rafyas›n›n de¤iflik yerlerindeki
‹slâmî yap›larda meydana gelen dinamizmin,
din ve modernleflmenin bu flekillendirici etkisiyle
ve bu iki olgunun da de¤iflikli¤e u¤ramas›yla
ba¤lant›s› oldu¤unu belirtti. Bir anekdot olarak Samuel
Huntington’›n “Medeniyetler Çat›flmas›” tezine
de¤inen Hefner, bu tezin Amerikan siyasetindeki
etkisinden ve ‹slâm alg›s›nda yapt›¤› de¤ifliklikten
bahsettikten sonra, art›k Amerika’da da giderek
reddedildi¤ini sözlerine ekledi.
Konuflmas›n›n “din ve modernleflme” iliflkisine
ay›rd›¤› bölümünde Hefner, uzunca bir dönem Bat›
siyasetinde önemli bir köfle tafl› olan modernleflme
teorisinin, toplumlar modernlefltikçe dinin toplumsal
hayattan çekilece¤i ve bireysel alanla s›n›rlanaca¤›
öngörüsünün bofla ç›kt›¤›na; dinî canlanman›n
yaln›zca ‹slâm Dünyas›nda de¤il, dünyan›n pek çok
yerinde farkl› din mensuplar› aras›nda da yafland›-
¤›na vurgu yapt›. Bu ba¤lamda modernleflme teorisinin
ve bu teorinin öngörüsü olan sekülerleflme
varsay›m›n›n akademik dünyada yeniden düflünülmesi
gerekti¤ine dikkat çekti. Nitekim “sosyoloji
teorisyenleri Bat› Avrupa’daki yanl›fl ülkeleri (Fransa
gibi) model olarak ald›klar› için bu sonuca vard›-
lar; e¤er bireylerin dinî yaflant›lar›nda modernleflmenin
oldukça olumlu bir etki yapt›¤› ABD model
al›nsayd›, mevcut teoriler daha farkl› olurdu.”
“Din ve sivil toplum”a dair anlat›m›na Alexis de
Tocqueville’in 19. yüzy›l Amerikan toplumundaki
gözlemlerine de¤inerek bafllayan Hefner, bu dönemde
dinin, sivil toplumun ve Amerikan demokrasisi
ile piyasa ekonomisinin geliflimine katk›da
bulundu¤undan söz etti. Ancak Tocqueville’in
gözleminin bu ülkedeki ço¤unlu¤un diniyle s›n›rl›
oldu¤unu; b›rak›n tüm dinleri, tek bir dinin çat›s›
alt›ndaki farkl› mezhepler aras›nda bile demokrasi,
piyasa ekonomisi ve sivil toplum aç›s›ndan ciddi
farkl›l›klar bulundu¤unu kaydetti. Buradan hareketle
Hefner, farkl› co¤rafyalardaki ‹slâmî geleneklerin
tâbi olduklar› de¤iflkenlere göre farkl› alternatifler
gelifltirdiklerine ve din-demokrasi, dinsivil
toplum aras›ndaki iliflki incelenirken bu noktan›n
göz önünde bulundurulmas› gerekti¤ine iflaret
etti.
‹slâmî canlanman›n siyasî, kültürel ve örgütlenme
yönüyle dünya üzerindeki di¤er dinî uyan›fl hareketleriyle
kimi yönlerden benzeflti¤ini kimi yönlerdense
ayr›flt›¤›n› belirten Hefner, Türkiye’nin genel
‹slâmî canlanma sürecine bir istisna dahi olsa örnek
gösterilebilece¤ini ve Türkiye’de –birçok Latin
Amerika, Asya veya Afrika ülkesinde oldu¤u gibi–
dinî canlanman›n, k›rsal alanda yaflayan iki neslin
flehirlere göçüyle ortaya ç›kan sosyal otorite kayb›-
na ra¤men gerçekleflti¤ini belirtti. Nitekim belli dönemlerde
dünyan›n pek çok yerinde yaflanan kente
göç dalgas›, geleneksel sosyal otoritenin etkisinin
azalmas›na, hatta yok olmas›na yol açarken, buna
z›t olarak dinî canlanma ortaya ç›kt›.
Hefner’a göre, k›rdan kente göçün yol açt›¤› sosyal
otorite kayb›n›n bir sonucu da, ulusçu elitin Müslüman
nüfusa yeni bir ahlâk anlay›fl› ve sosyalleflme
modeli benimsetmeye çal›flmas›. Ulusçuluk bu
18

Küresel
Araflt›rmalar
Merkezi
KAM
amaçla en ciddi flekilde ulusal e¤itimi kulland› ve
‹slâm Dünyas›nda toplumsal dönüflüm bu yolla
gerçeklefltirilmeye çal›fl›ld›. Ancak kitlesel e¤itimin
bireylere teknik beceriler kazand›raca¤› ve ulusal
bir bütünleflme sa¤layaca¤› varsay›l›rken, Müslümanlar›n
yaz›l› kaynaklar üzerinden dini ö¤renme
çabalar›n› ve dolay›s›yla ‹slâm’a ilgiyi art›rd›. Bu, ‹slâmî
kültürün aktar›m›nda okuma-yazman›n merkezî
bir öneme sahip olmas›yla ba¤lant›l›yd›. Bu
durumun dolays›z bir sonucu da f›k›h ve fleriat kavramlar›na
dair ciddi sorular›n sorulmas› ve f›khî
kavramlar›n anlam ve kapsamlar›n›n toplumun haf›zas›ndan
yaz›l› kaynaklara geçifliydi. ‹slâm bu yolla
Hristiyanl›k’tan ayr›ld›. ‹slâm’da Tanr›’n›n buyru¤unun
ve Kur’an’›n merkezîli¤inden ötürü metinsellik
ciddi bir gelenek hâline geldi. Dolay›s›yla
okuryazarl›¤›n yükselifliyle birlikte Müslümanlar
aras›nda fleriat›n anlam› konusunda cereyan eden
tart›flmalar, baz› çevrelerce ‹slâmî canlanman›n di-
¤er dinlerdekinden farkl› olarak alg›lanmas›na yol
açt›. fieriat›n baz› Müslüman çevrelerce “tamamlanm›fl
bir kavram” olarak düflünülmesi ve bir ba¤lama
oturtulmas› için herhangi bir çabaya gerek
görülmemesi, ‹slâmî canlanman›n kat› bir fleriat bilinci
getirdi¤i ve bu tarz bir ‹slâm’›n bu ça¤›n gereklilikleriyle
uyum sa¤layamayaca¤› düflüncesindeki
Bat› Dünyas›nda kayg› uyand›rd›. Ancak mevcut
sosyolojik gerçekler bundan farkl›yd›; fleriat, buna
ba¤l› hukuk doktrinleri ve kamu ahlâk›yla ilgili sorular›n
daha çok gündeme tafl›nmas›, Müslümanlar›n
‹slâm’› kaynaklar›ndan okuyarak ö¤renebilmesinden
ötürü ortaya ç›kt›.
Tüm bu ifadeler ›fl›¤›nda Hefner, ‹slâmî canlanma
tecrübesinin dünya üzerindeki di¤er canlanma hareketlerinden
çok da farkl› bir yol izlemedi¤ini, gelecekte
de küresel mânâda di¤er canlanmalarla
benzer bir yolu takip edece¤ini belirtti.
KAM Avrupa Konuflmalar›
Türkiye-AB ‹liflkilerinde
Kimlik ve Yolsuzluk
(Identity and Corruption in
Turkey-EU Relations)
Tim Jacoby
30 Nisan 2010
De¤erlendirme: Harun Küçükalada¤l›
Küresel Araflt›rmalar Merkezi’nin düzenledi¤i “Avrupa
Konuflmalar›”n›n ikincisinde, Manchester
Üniversitesi ö¤retim üyesi Dr. Tim Jacoby ile Türkiye-Avrupa
Birli¤i iliflkilerinde kimlik ve yolsuzluk
aras›ndaki iliflki tart›fl›ld›. Programda Jacoby, Review
of International Studies dergisinde “Turkey and
Europe: Culture, Capital and Corruption” bafll›¤› ile
yay›mlanan makalesi çerçevesinde Türkiye’nin AB
üyeli¤i önündeki engellerden biri olarak resmî belgelerde
s›k s›k gündeme getirilen yolsuzluk konusunu
farkl› bir aç›dan de¤erlendirdi.
Jacoby, tarihsel ve kültürel arkaplan›n, di¤er konularda
oldu¤u gibi yolsuzluk konusunda da Türkiye-
AB iliflkilerinde önemli bir rol oynad›¤›n›, bu unsur-
19

Küresel
Araflt›rmalar
Merkezi
KAM
Tim Jacoby, Türkiye’nin AB üyeli¤i önündeki engellerden biri
olarak resmî belgelerde s›k s›k gündeme getirilen yolsuzluk
konusunda da tarihsel ve kültürel arkaplan›n önemli bir rol
oynad›¤›n›, bu unsurlar› göz ard› ederek yap›lacak
analizlerle sorunun anlafl›lamayaca¤›n› savundu.
lar› göz ard› ederek yap›lacak analizlerle sorunun
anlafl›lamayaca¤›n› savundu. Türkiye’nin Avrupa
ile bütünleflmesine iliflkin sürekli geliflen bir literatür
olmas›na karfl›n, yolsuzluk konusunun, kültürel
uyumsuzlu¤a dair tart›flmalardan ziyade iktisadî
iliflkilerde gündeme geldi¤ine dikkat çekti. Türkiye
örne¤inde bunun eksik bir de¤erlendirme olaca¤›n›
savunan Jacoby, kimlik ve kültürel de¤erlerin Avrupa’n›n
Türk alg›s›n› belirledi¤ini; Türklerin bu de-
¤erlerle birlikte tarihsel perspektiften bak›ld›¤›nda
Avrupa kimli¤ine göre “öteki” oldu¤unu; hilekâr,
doland›r›c›, kurnaz Türk alg›s›n›n zihinlerde infla
edildi¤ini vurgulad›. Bu iddias›n› da Oxford’un 24
ciltlik sözlü¤ünde Türk kelimesinin zalim, insafs›z,
kurnaz gibi anlamlarla karfl›lanmas›n› örnek göstererek
destekledi. Jacoby, Avrupa’n›n siyasî ve kültürel
s›n›rlar›n› belirlerken geleneksel bak›fl aç›s› çerçevesinde
“medeni Bat›/barbar Do¤u (Osmanl›-
Türk)” anlay›fl›n›n hâkim oldu¤unu siyasîlerden ve
akademi çevresinden yapt›¤› al›nt›larla aç›klad›.
Jacoby’ye göre “yolsuzlu¤a bak›fl, So¤uk Savafl sonras›
dönemde dönüflüme u¤rad›. So¤uk Savafl döneminde
pek gündeme gelmeyen yolsuzluk,
1990’dan itibaren ulusal-uluslararas› kamuoyunda
ve bas›nda çok yo¤un bir flekilde tart›fl›ld›; uluslararas›
organizasyonlar (BM, Dünya Bankas›, OECD,
AB) taraf›ndan yolsuzlukla mücadele için çeflitli giriflimler
devreye sokuldu”. Jacoby burada da konuya
farkl› bir aç›dan yaklaflarak So¤uk Savafl sonras›
dönemde yolsuzlukla mücadele ve iyi yönetim konular›n›n
gündem hâline gelmesini, hemen her konuda
oldu¤u gibi, “kültürcülü¤ün” geçmiflten bugüne
süregelen hâkimiyetiyle ba¤lant›land›rd›. “AB
yolsuzluk konusunda Türkiye’den çok daha kötü
durumdaki Do¤u Avrupa ülkelerini Birli¤e ald› ve
ayr›cal›kl› muamele etti. AKP’nin 2002’de iktidara
gelmesiyle birlikte de Türkiye ile Avrupa aras›ndaki
farkl›l›klara iliflkin kimlik temelli sorular etraf›nda
kültürel tart›flmalar ortaya ç›kt›.” Jacoby, yönetime
dindar geçmifli olan bir hükümetin gelmesini, Türkiye’nin
Avrupa kültürüne dâhil olmad›¤›na en
önemli dayanak olarak sunan yazarlardan da örnekler
verdi ve ekledi:
AKP’nin eflcinsel evlili¤i ve zinay› yasaklayan yasa
tekliflerini haz›rlamas›, AB taraf›ndan ‹slâmî
kurallar çerçevesinde al›nm›fl kararlar fleklinde
nitelenerek elefltirildi. Türkiye örne¤inde dinkanun
iliflkisine vurgu yap›l›rken, ayn› yasay› ç›-
karan Romanya örne¤inde karar sadece insan
haklar› çerçevesinde de¤erlendirildi. Bu çifte
standard›n kayna¤›nda ‹slamofobi bulunuyor.
Jacoby, yolsuzluk konusunu iktisadî aç›dan da ele
ald›. “AB’nin yolsuzlukla mücadele program› do¤rudan
sorunun üstesinden gelmek için yap›lmad›.
Gerçek amaç yabanc› yat›r›mc›lar›n kâr aray›fllar›n›
desteklemek ve Bat› sermayesinin Türk pazar›na giriflini
kolaylaflt›rmakt›. Avrupa’da yolsuzlu¤un en
önemli arac› olan rüflvet, kiflisel olarak verildi¤inde
suç teflkil ediyor; fakat flirketler rüflvet verdi¤inde
bu, suç de¤il kolaylaflt›r›c› ifllem olarak tan›mlan›-
yor ve tamamen yasal bir durum.” Buradan yola ç›-
karak yolsuzlukla mücadelenin etik de¤erlerden ziyade
iktisadî getiriler için yap›ld›¤›n› söyleyen Jacoby,
yolsuzlu¤un gündemde tutulmas›yla Türkiye
üzerinde siyasî bask› kurulmaya çal›fl›ld›¤›na da
dikkat çekti.
20

Küresel
Araflt›rmalar
Merkezi
KAM
‹spanya’n›n AET/AB üyelik sürecindeki ve sonras›ndaki
söylemlerini, Türkiye’nin söylemleri ile karfl›laflt›rmal›
bir flekilde izah eden Ak›n Özçer, Türkiye-‹spanya
iliflkileri ve iki ülkenin yak›n siyasî tarihindeki
paralellikler ba¤lam›nda ufuk aç›c› bir konuflma yapt›.
Jacboy, sunumunun sonunda, AB’nin yolsuzlukla
mücadele çal›flmalar›n›n tam olarak anlafl›labilmesi
için yap›lan de¤erlendirmelerde kültürel miras›n
mutlaka göz önünde bulundurulmas› gerekti¤ini
bir kez daha vurgulad›. Program, dinleyicilerden
gelen sorular çerçevesinde AKP Hükümeti ve Avrupa,
Avrupa’da Müslüman alg›s›, ›rkç›l›k, ‹slamofobi,
kültürel farkl›l›k gibi konulara iliflkin tart›flmalarla
sona erdi.
Türkiye-AB Müzakereleri
Sürecinde Türkiye-‹spanya
‹liflkileri
Ak›n Özçer
8 May›s 2010
De¤erlendirme: Ebru Afat
‹spanyolca ile ‹spanya tarihi ve siyasetine iliflkin derin
bilgisinin yan› s›ra Türkiye’nin AB ile iliflkilerinin
geliflmesine yapt›¤› katk›larla tan›nan emekli diplomat
Ak›n Özçer, Türkiye-‹spanya iliflkileri ve iki ülkenin
yak›n siyasî tarihindeki paralellikler ba¤lam›nda
ufuk aç›c› bir konuflma yapt›. Gerek ‹spanya’daki
ayr›l›kç› milliyetçilikler gerekse bu ülkenin
askerî yönetim sonras› demokratikleflme süreci konusunda
uzman olan Özçer’in Euskal Herria: ‹spanya
Siyasi Tarihinde Bask Milliyetçili¤i (2 cilt, Do¤an
Kitap, 1999) ve Ço¤ul ‹spanya: Anayasal Sistemi ve
Ayr›l›kç› Terörle Mücadele Modeli (‹mge, 2007) adl›
kitaplar› bulunuyor. Ayr›ca Newsweek Türkiye dergisinde
güncel meseleleri de¤erlendiriyor.
Özçer sözlerine, 1995’te ‹spanya’n›n AB Dönem
Baflkan› olmas›yla birlikte ivme kazanan Türkiye-
‹spanya iliflkilerinin, bundan on y›l öncesine göre
çok geliflti¤i ve çeflitlendi¤ini belirterek bafllad›. Ard›ndan
‹spanya’n›n AB üyeli¤i ve demokratikleflme
sürecinin seyrini ana hatlar›yla ortaya koydu.
‹spanya’y› So¤uk Savafl boyunca Avrupa siyasetinin
periferisinde b›rakan askerî dikta yönetimi, ‹kinci
Dünya Savafl›’n›n hemen öncesinde yaflanan ‹spanya
‹ç Savafl›’n› (1936-39) Cumhuriyetçilerin
kaybetmesiyle ülkeye hâkim oldu. Kendisi için “El
Caudillo/fief, Önder” nitelemesini kullanan ve
1947’de “‹spanya Krall›¤›’n›n Naibi” s›fat›n› alan
dikta lideri General Francisco Franco, özellikle Latin
Amerika’da çok etkili olan caudillismo (otoriter,
popülist sivil/asker liderlik) gelene¤inin ‹spanya’daki
örne¤iydi.
21

Küresel
Araflt›rmalar
Merkezi
KAM
1975’te Franco’nun ölümünün ard›ndan, Juan Carlos’un
Kral ve Devlet Baflkan› olmas› ve 1976’da
Adolfo Suárez’in baflbakan olarak atanmas›yla bafllayan
‹spanya’n›n demokrasiye geçifl süreci, Ekim
1982’de düzenlenen genel seçimler ile tamamland›.
Bu sürecin dönüm noktalar›, serbest seçimler ve yeni
anayasayd›. Bütün antidemokratik kurumlar ve
kanunlar kald›r›ld›, yasaklanan bütün siyasî partiler
yeniden aç›ld› ve 1977’de yap›lan demokratik seçimlerle
oluflan parlamento taraf›ndan haz›rlanan
yeni ‹spanya anayasas›, 1978’deki referandumun ard›ndan
yürürlü¤e girdi. Yeni anayasan›n haz›rlanma
süreci ve demokratik hukuk devleti üzerinde önemle
duran Özçer’e göre ‹spanya, anayasalar›n –demokratik
olmak kayd›yla– kurucu meclisler taraf›ndan
yap›lmas› gerekmedi¤inin baflar›l› bir örne¤i.
Demokratik anayasay› ortadan kald›rmaya dönük
bir darbe giriflimi, orduda hiyerarfli d›fl›na ç›kan bir
grup asker taraf›ndan 23 fiubat 1981’de ‹spanyol
Temsilciler Meclisi’nin bas›lmas›yla gerçekleflti. Ülkeyi
bölünmeye sürükledi¤i gerekçesiyle –ki 1978
Anayasas› Bask, Katalanya ve Galiçya bölgelerine
simetrik özerklik getiriyordu– demokratik yönetime
isyan eden bu grubun darbe giriflimi, Juan Carlos’un
engellemesiyle baflar›ya ulaflamad› ve 29 ordu
mensubu yarg›land›. Bundan sonra ‹spanya’da
asker-sivil iliflkilerinin demokratikleflme sürecine
uygun bir flekilde yeniden tan›mlanmas› süreci h›zland›.
Ordu do¤rudan Milli Savunma Bakanl›¤›’na
ba¤lanarak askerin sistem içindeki özerkli¤i kald›-
r›ld›. Askerin iç güvenlikten çekilerek tamamen
yurt savunmas›na ve uluslararas› misyonlara odaklanmas›
sa¤land›. 1989’da ç›kar›lan Askerî Müfredat
Kanunu ile askerî e¤itim program›n›n müfredat›
siviller taraf›ndan belirlenir hâle geldi.
Demokratikleflme sürecinden geçen ‹spanya, Avrupa
Ekonomik Toplulu¤u’na (AET) üyelik hedefini de
gündemine ald›. Askerî diktatörlük ile yönetildi¤i
için daha önce reddedildi¤i AET’ye 1977’de bir kez
daha baflvurdu. Uzun ve oldukça zorlu bir sürecin
ard›ndan 1986’da Portekiz ile birlikte AET üyesi oldu.
‹spanya’n›n AET/AB üyelik sürecindeki ve sonras›ndaki
söylemlerini, Türkiye’nin söylemleri ile karfl›-
laflt›rmal› bir flekilde izah eden Özçer, iki ülkenin
politikalar› aras›ndaki paralelliklere de dikkat çekti.
‹spanya ve Portekiz’in gerçek anlamda Avrupal› olmad›¤›n›
öne süren Frans›z politikac›lara karfl› ‹spanyol
politikac›lar, sürekli olarak ‹spanya’n›n Avrupal›l›¤›na
vurgu yap›yorlard›; bugün de Türkiye,
Fransa ve Almanya’n›n benzer tezlerine Avrupal› oldu¤u
iddias›yla karfl› ç›k›yor. Ayr›ca, ‹spanya Avrupa
ile Akdeniz ve Avrupa ile Latin Amerika aras›nda bir
köprü oldu¤unu iddia etti¤i gibi Türkiye de Do¤u ile
Bat› aras›nda bir köprü oldu¤unu ifade ediyor.
Tarihsel olarak ‹spanya hep bir Akdeniz gücü olageldi.
Ayr›ca 15. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren Latin
Amerika’da bir sömürge imparatorlu¤u kurarak 19.
yüzy›l›n sonuna kadar bu bölgeyi do¤rudan idare
etti. ‹spanya, iflte bu tarihsel geçmifline dayanarak
kendisini, AB’nin Kopenhag Kriterleri’ni Latin
Amerika’ya aktaran ülke pozisyonuna oturtmaya
çal›fl›yor. Di¤er yandan ‹spanya, Türkiye üzerinden
Ortado¤u ve Orta Asya’ya aç›l›rken; Türkiye de ‹spanya
üzerinden Latin Amerika’ya aç›l›yor. ‹spanya
Baflbakan› Zapatero’nun, Baflbakan Tayyip Erdo-
¤an ile birlikte Medeniyetler ‹ttifak› çerçevesinde
22

Küresel
Araflt›rmalar
Merkezi
KAM
‹slâm Dünyas› ile Hristiyan Bat› aras›ndaki önyarg›
ve problemleri afl›p karfl›l›kl› diyalo¤un gelifltirilmesi
yönündeki çabalar›, bunun bir yans›mas›.
‹spanya, 1990’lar›n sonundan beri AB’nin temellerini
atan Fransa-Almanya ikilisinin Avrupa’daki egemenli¤ine
karfl› mücadele yürütüyor ve bu çerçevede
Türkiye’nin AB üyeli¤ini destekliyor. Türkiye’nin
‹spanya ile iliflkilerinin geliflmesinde AB ç›pas› çok
önemli. Özçer tam bu noktada, Türkiye’nin tüm Avrupa
kurulufllar› içinde yer almas›na ra¤men AB’nin
baz› koflullar›n› yerine getirme hususunda, “kendine
özgü koflullar›”n› öne sürerek ayak diremesinin,
AB üyeli¤ini zorlaflt›rd›¤›na vurgu yapt›. Türkiye’nin,
‹spanya’n›n demokratikleflme deneyimlerini
dikkatle incelemesi ve AB üyeli¤i için daha yo¤un
çaba harcamas› gerekti¤ini dile getirdi.
KAM Milliyetçilik Konuflmalar›
Sovyetlerden Ba¤›ms›zl›k
Sonras›na Azerbaycan Ulusçulu¤u
fiammas Salur
15 Haziran 2010
De¤erlendirme: Mehmet Sabri Akgönül
Hakk›ndaki bütün kehanetlere ra¤men milliyetçilik
günümüzün en mühim ve en tart›flmal› konular›ndan
birisi olmaya devam ediyor. Son zamanlarda
özellikle Karaba¤ meselesiyle Türkiye kamuoyunu
meflgul eden Azerbaycan-Ermenistan geriliminin
önemli bir kolu olan Azerbaycan ulusçulu¤unu ve
onun Sovyetlerden günümüze uzanan de¤iflim ve
dönüflümünü Fatih Üniversitesi ö¤retim üyelerinden
fiammas Salur ile konufltuk.
Bafllarken, milliyetçili¤in toplumdaki “yüksek de-
¤erler”e eklemlenen bir ideoloji oldu¤unun ve her
devletin milliyetçi bir altyap›s› bulundu¤unun alt›-
n› çizen Salur, ulus-devletlere ait “kutsallar”›n sadece
asker-bürokrat-polisten ibaret olmad›¤›n›, ö¤retmenlerin
de bu ideolojinin aktar›lmas›nda ve
benimsetilmesinde ciddi roller oynad›¤›n› hat›rlatt›.
Ö¤retmenlerin üstlendi¤i bu aktif role binâen
kaynak olarak ders kitaplar›n› ve okullardaki görsel
malzemeleri inceledi¤ini ve semboller üzerinden
bir milliyetçilik okumas› yapt›¤›n› ifade etti.
Azerbaycan ulusçulu¤unun do¤uflunda 1813, 1828
ve 1830 tarihlerinin oldukça önemli oldu¤unu kaydeden
Salur, tarihî arkaplan› flu flekilde özetledi:
Mezkur tarihlerde Rus Çarl›¤›’n›n bölgede dizayn
çal›flmalar› vard›; birtak›m spot Ermeni yerleflim
yerleri oluflturuldu ve Ermeniler buralara göç ettirildi.
Azerilerin alg›lar›ndaki “yak›n öteki”nin Ermeni
olmas›nda göç, “uzak öteki”nin ise Rus olmas›nda
Rusya’n›n s›n›r›n› güvenceye alma çabalar›
etkili oldu. 1905’te Erivan’da Müslüman say›s› Ermeni
say›s›ndan çok daha fazla oldu¤u gibi, Bakü’de
de Ermeni nüfusu Müslümanlardan oldukça
fazla idi. Rusya’da 1905-1917 y›llar› aras›ndaki otorite
bofllu¤u millî duygular›n “yükselme”sine imkân
sa¤lad›. Daha sonra Sovyetler döneminde Eri-
23

Küresel
Araflt›rmalar
Merkezi
KAM
fiammas Salur, ders kitaplar›nda Ermenilerin ve Azerilerin bir
araya gelmelerinin sosyolojik aç›dan mümkün olmad›¤› gibi
temalar›n ifllendi¤ini; ayr›ca Mete’nin düflmanlar›yla nas›l
“kahramanca” savaflt›¤› gibi konular›n bulundu¤unu aktard›.
van’›n Ermenilefltirilmesi ve Bakü’nün Azerilefltirilmesi
gibi politikalar uyguland›. Kruflçev (1953-
1964) döneminde belli bir kültürel canlanma sözkonusu
oldu. Stalin’in paranteze ald›¤›, tamamen
yasaklad›¤› ve içini boflaltt›¤› kültür formlar canland›;
onun döneminde (1922-1953) öldürülen ayd›n
ve kanaat önderlerine iade-i itibar verildi ve bu insanlar›n
kendilerini yeniden “keflfetme”sine olanak
sa¤land›. Gorbaçov döneminde (1985-91) “B›rak›-
n›z kendi yollar›na gitsinler” diye özetlenen politikayla
ulusal sosyalizmlerin kurulabilece¤i düflüncesi,
Azerbaycan ulusçulu¤unun tarihinde önemli
bir etki yapt›.
Sembollerin meta-linguistik bir de¤eri vard›r. Sembollerin
bu etkisine dayanarak milliyetçili¤in Azerbaycan
okullar›nda ve ders kitaplar›nda nas›l ifllendi¤i
hakk›nda Salur flunlar› söyledi:
Milliyetçili¤in sözel ve görsel yans›malar›nda
(ikonografiler ve duvarlarda as›l› olan sözler)
çok bariz tutars›zl›klar fark edilmesine ra¤men
temel tutarl›l›¤›n Ermenilerin ötekilefltirilmesine
yönelik oldu¤unu gözlemledim. Yak›n öteki
olarak Ermenileri, uzak öteki olarak da Ruslar›
düflmanca hedef alan birçok ikonografik malzeme
gördüm.
Salur, ders kitaplar›nda Ermenilerle olan tarihsel
düflmanl›k, Ermeni ve Azerilerin bir araya gelmelerinin
sosyolojik aç›dan mümkün olmad›¤› gibi temalar›n
ifllendi¤ini; ayr›ca Türklerin misafirperverli¤i,
Mete’nin düflmanlar›yla nas›l “kahramanca”
savaflt›¤› gibi konular›n bulundu¤unu aktard›. K›saca
Azerbaycan’da tarih, daima düflman ve savafl
üzerinden ya da Azerilerin/Türklerin cesurlu¤u
üzerinden ö¤retiliyor.
Son olarak Salur, Türkiye’de Azerbaycan milliyetçili¤i
üzerine yaz›lan metinlerde varolan bir eksiklikten
bahsetti:
Haydar Aliyev döneminde (1993-2003) Azerbaycan
milliyetçili¤i için farkl› bir kavram ortaya
ç›kt›. Devletin resmî ideolojisi hâline gelen
bu kavram, devlet milliyetçili¤i ya da Azerbaycanc›l›k
ideolojisi olarak betimleniyor.
Bu dönemde Azerbaycan’da “Azerbaycanl›lar›n etnogenesisini
kim(ler) oluflturuyor” tart›flmalar›n›n
bafl gösterdi¤ini ifade eden Salur, bu soruya verilen
farkl› cevaplar› flöyle s›ralad›: Bu yap›y›, (i) tarih öncesinde
arayan perspektif, (ii) Mo¤ol ‹stilas› sonras›na
götüren anlay›fl ve (iii) ‹slâmiyet’le karfl›lafl›lmas›
sonras›na götüren bak›fl aç›s›.
Sunumunun ard›ndan soru-cevap fasl›nda Salur,
Karaba¤ meselesine, Ermenistan-Azerbaycan aras›ndaki
sorunlara ve Türkiye’nin bu sorunlar karfl›-
s›ndaki tutumuna dair sorular› cevaplad›.
24

Küresel
Araflt›rmalar
Merkezi
KAM
Haluk Dortluo¤lu’na göre Çin’in kadim tarihî birikimiyle
kendini dünyan›n merkezinde görmesi, Çinlilerin
-oranlar› de¤iflse de- niçin birçok uluslararas› markay›
Çin markas› olarak alg›lad›¤›n› aç›klayabilir.
KAM Etkin Yönetim Söyleflileri
Çin’den Dünyaya Bak›fl
Haluk Dortluo¤lu
3 Nisan 2010
De¤erlendirme: M e l i h T o r l a k
B‹M Finansman Direktörü Haluk Dortluo¤lu, Mart
ay›nda gerçeklefltirdi¤i 10 günlük Çin ziyaretinin
ard›ndan bu ülkeye iliflkin izlenimlerini rakamsal
verilerle de destekleyerek bizimle paylaflt›. Çin tarihine
de¤inerek söylefliye bafllayan Dortluo¤lu’nun
dikkatimizi çeken sözleri flunlard›:
• Yaklafl›k 1,5 milyar nüfusa sahip Çin’de 22 ayr›
dil konufluluyor ve bu dilleri konuflanlar
kendi aralar›nda anlaflam›yor.
• Budizm inanc› genifl bir kitle taraf›ndan sahipleniliyor.
• E¤itim kalitesi giderek art›yor. Çince önümüzdeki
20 y›l içerisinde dünyada önemli bir yere
gelecek.
• Çin’de ‹ngilizce iletiflime müsaade ediliyor. Bu
konuda kat› bir milliyetçi politika güdülmüyor.
• Hiçbir gayrimenkul sat›lm›yor, 99 y›ll›¤›na
devletten kiralan›yor.
• Dünyan›n en kirli 20 flehrinin 19’u Çin’de bulunuyor.
• Köyden kente göçün giderek artt›¤› Çin’de
McKinsey araflt›rmas›na göre, 2025 y›l›nda halk›n
%80’inin kentte yaflayaca¤› öngörülüyor.
• fiehirleraras› nüfus hareketi s›n›rl›; bir yerden
baflka bir yere ancak hükümetin izniyle geçilebiliyor.
• Pasaport kontrolü sonras›nda polislere oy verilebilen
bir ayg›t bulunuyor ki bu, Çinlilerin
hizmet odakl› bir yaklafl›ma ülke olarak geçtiklerinin
bir göstergesi.
• Çin’deki dönüflüm 1977’de Mao’nun ölümüyle
bafll›yor, 1990’larda meyvesini veriyor.
• Çinliler serbest piyasa uygulamalar›yla planl›
ekonomiyi entegre etmifl görünüyorlar.
• Yo¤un altyap› yat›r›mlar›n›n yap›ld›¤› Çin’in
fianghay flehri, görünüm olarak New York ve
Londra’dan çok farkl› de¤il; ancak halk bu de-
¤iflime tam anlam›yla adapte olamam›fl.
• Kriz döneminde 200 milyar dolarl›k altyap› yat›r›m›
yap›larak krizin etkisi en aza indirilmeye
çal›fl›lm›fl.
25

Küresel
Araflt›rmalar
Merkezi
KAM
• H›zl› büyüme sürecinde Çin’deki en büyük s›-
k›nt›, “kalifiye eleman” noktas›nda kendini
gösteriyor.
• Çinliler, gayriinsanî flartlarda çal›flt›r›l›yor; ancak
bu durum giderek de¤ifliyor. Asgarî ücretin
yükselmesiyle iç pazar giderek büyüyor ve
önümüzdeki dönemde Çin iç pazar›n›n hacmi,
ABD iç pazar›n›n hacmine ulaflabilir.
• Yat›r›m olanaklar› ve bürokratik ifllemler Türkiye’ye
göre daha rahat.
• Dünyan›n bütün büyük flirketlerinin Çin’de
yat›r›m› bulunuyor.
• Taklit aflamas›nda kalmayan Çinliler, AR-
GE’ye büyük yat›r›m yap›yorlar. 2008’de dünyada
en çok patent alan flirket, Çinli bir flirket
ve ilk 10 içinde ABD flirketi bulunmuyor.
• Dünya domuz eti tüketiminin %50’si Çin’de
gerçeklefliyor.
• Çin’de gazl› içecek ve süt-yo¤urt kültürü bulunmuyor.
Özellikle süt kültürünün olmay›-
fl›ndan dolay› Çinlilerde kalsiyum eksikli¤i yaflan›yor.
Devlet bu konuya el atm›fl durumda.
• McKinsey araflt›rmas›na göre;
- Çin’de 3.000’e yak›n KFC (Kentucky Fried
Chicken) var ve bu zincir bütün flehirlere yay›lm›fl
durumda.
- Çinliler daha çok yerli ürünlere güveniyor ve
sat›n al›yor.
- Çinlilerin %41’i Coca Cola’n›n Çin markas›
oldu¤unu düflünüyor. Birçok uluslararas›
markada bu oran çok daha yüksek. Çin’in
kadim tarihî birikimiyle kendisini dünyan›n
merkezi olarak görmesinin bu durumu aç›klamada
yard›mc› oldu¤unu düflünen Dortluo¤lu,
böyle bir alg›n›n varl›¤›n›n yabanc›
flirketlerin de ifline geldi¤ine dikkat çekiyor.
Bir Üst Düzey Yöneticinin
Hayat›ndan Kesitler
Ahmet Ertürk
8 May›s 2010
De¤erlendirme: N e s l i h a n S ö z e r i
“Baflar›l› insanlar›n karar an›”, “Onlar nas›l yönetiyorlar”,
“CEO’lar›n bilgeli¤i”, “Yöneticinin k›lavuzu”…
Bu bafll›klar, herhangi bir kitapç›n›n yönetime
dair raflar›n› doldurabilecek kitap isimleridir.
Hepsi bize, yönetime dair karanl›kta kalm›fl noktalar›
âdeta bir gece, “haminnenin kula¤›m›za bir s›rr›
f›s›ldamas›” gibi anlataca¤›n› vaat eder. Yönetim
ustas›n›n herkesten saklad›¤› “püf nokta”s›n›n kendi
sayfalar›nda oldu¤unu söyler, ba¤›r›r, 盤›rtkanl›k
yapar. Bir tanesini dayanamaz al›p okuruz. Kitab›n
son sayfas›na gelip kapa¤›n› kapatt›¤›m›zda ise
dilimizde kekremsi bir tat vard›r. Oysa “Etkin Yönetim
Söyleflileri”ne davet etti¤imiz Ahmet Ertürk, 6
y›ll›k TMSF ve öncesindeki 29 y›ll›k yönetim tecrübesinden
yola ç›karak, teoride s›radan gibi görünen
ama pratikte gerçeklefltirilmesi zor ve irade isteyen
güzel noktalar› bizimle paylaflt›. “Kamu yöneticili¤i,
26

Küresel
Araflt›rmalar
Merkezi
KAM
Ahmet Ertürk, 6 y›ll›k TMSF ve öncesindeki 29 y›ll›k yönetim
tecrübesinden yola ç›karak, her zaman gözümüzün önünde
oldu¤u için “basit” alg›s› uyand›ran, fakat uygulamas› irade ve
bilinç gerektiren ve sadece iyi bir yönetici olmaya de¤il,
nitelikli bir insan olmaya da götüren önemli maddelere de¤indi.
insanî de¤erler üzerine infla edilir” veciz sözüyle
beraber Ertürk, “Kamu yöneticisi nas›l olmal›
Hangi de¤erlere, karaktere ve bak›fl aç›s›na sahip
olmal›” gibi sorular›n cevaplar›n› aktard›.
Bir kamu yöneticisinin insanî de¤erlere sahip
olmas›, baz› hususlarda iradeli ve ilkeli olmas›-
na ba¤l›d›r. Bir yönetici, özellikle de kamu yöneticisi,
afla¤›daki maddelere dikkat etmelidir:
• Makam›n kendisine sa¤lad›¤› faydalara karfl›
“müsta¤ni” kalabiliyor mu
• Ekibini kimlerden oluflturdu Yol arkadafllar›n›
seçerken kriterleri neydi
• fiirketler için yap›lan SWOT (Üstünlükler, Zay›fl›klar,
F›rsatlar ve Tehditler) analizini
kendisi için (yani bireysel SWOT analizi)
yapt› m›
• Çizgisinden ayr›lmaya bafllad›¤›nda harekete
geçen, “kendisini hakl› gösterme mekanizmalar›”n›n
fark›nda m›
Ertürk’ün bahsetti¤i bu maddeleri söylefliye dayanarak
açal›m:
Kamuda görev alan bir kiflinin öncelikli amac›, özel
flirketlerde oldu¤u gibi, sadece kâr etmek de¤ildir.
Kâr› sadece kamu hizmetini devam ettirebilmek
ad›na gerçeklefltirir. Buradan anlayabiliriz ki kamuda
yönetici olmak, evvela insanî de¤erleri ön planda
tutmay›, makam›n getirebilece¤i gayriahlâkî
rantlar ve faydalar u¤runa kamu hizmetini feda etmemeyi
gerektirir. Aksi takdirde yönetimin durumu,
genel fayda için infla edilmifl bir kurumu, tüm
basit insanlar›n yapt›¤› gibi –bir fare misali– kemirmekten
baflka bir fley olmayacakt›r. Bir k›ssada, Hz.
Ömer’in kendisine hediye edilen bir elmay› tekrar
geri gönderdi¤i anlat›l›r. Sebebi soruldu¤unda ise
flu cevab› verir: “Ben burada yönetici olmasayd›m
bu bana hediye edilemezdi. Devlet, bana buradaki
eme¤imin karfl›l›¤›n› veriyor. Bu elma, haramd›r.”
“Makam› kötüye kullanmak, bilinçli ya da bilinçsiz
olarak ç›karlara araç edinmek” son madde ile çok
ba¤lant›l›d›r. Zira kifli, belli ilkelere sahip olsa bile
çizgisinden ayr›lmaya bafllad›¤› zaman –bu, makam›n›
kötü kullanmak ya da kiflisel hayat›ndaki de-
¤erlerinden ödün vermek olabilir– devreye hemen
“ama” mekanizmalar› girer. Ya “Ben bunu yapt›m
ama herkes yap›yor” ya da “Bu yapt›¤›m do¤ru de-
¤il; ama ben bunu, flu de¤erleri gerçeklefltirmek için
yapt›m” der. Unutmamak gerekir ki hayra haramla
ya da flerle var›lamaz. Süte damlayan bir damla zehir
bile onun içilemez olmas›na kâfi gelir. “Herkes
yap›yor” mant›¤› ise, herhangi biri olmay› kabul etmifllik
demektir ki bu da baflar›s›z bir yönetime
ad›m atmakt›r.
27

Küresel
Araflt›rmalar
Merkezi
KAM
Bir ekibi kimlerden oluflturdu¤unuza bakarak
iflin sonucunu rahatl›kla tahmin edebilirsiniz.
Zira herkes kendinden bir renk, bir usul katacakt›r
o ifle. E¤er çal›flkan, ahlâkl›, ekip ruhuna
sahip insanlar seçmiflseniz baflar›ya yar› yar›ya
ulaflm›fls›n›z demektir. Sizin fikirlerinize z›t,
nemalanma zihniyetinde, kendini ön plana ç›-
karma çabas›nda insanlar seçmiflseniz bu insanlar
en yak›n zamanda bunlar› ortaya koyacaklard›r.
Çal›flmak zorunda kalsan›z, “ahlâks›z
ama çok çal›flkan biri” yerine “ahlâkl› ama
çal›flkan olmayan kifliyi” tercih etmelisiniz.
Çünkü ahlâks›zl›k bulafl›c›d›r, tembellik ise de-
¤ildir.
fiirketler için yap›lan SWOT analizleri, birçok
flirketin güçlü ve zay›f yönlerini ve sektördeki
durumunu objektif olarak ortaya koyar. Dahas›
flirket, SWOT analizindeki sonuçlara göre hangi
stratejiyi izleyece¤ini de belirler. SWOT analizi
flirketler için hayatî bir tahlil, erken teflhis
imkân› verir. Erken teflhis ise ço¤u zaman hayat
kurtar›r. Kifli, kendi SWOT analizini yapabilirse,
pek çok hatay› önleyebilir. “Hatalar, en
büyük ö¤reticidir; ancak kariyer hayat›n›z› da
sonland›rabilir.” Hatalar› engellemenin yolu,
kiflisel SWOT analizinden geçer. Ancak bu analizi
yapmak, flirketlerde yap›ld›¤› kadar kolay
de¤ildir. Çünkü kifli eksik ve zay›f yönlerini
kendine itiraf edemez ya da bunlar› kendinde
göremez. Bu durumda kifli, güvendi¤i insanlar›n
uyar›lar›n› göz önüne almal›, gurur meselesi
yapmamal›, bilakis bu tür uyar›lara sevinmelidir.
Zira hükümdarlar›n ve krallar›n iktidarlar›n›
kaybetmeleri, etraflar›n›n “flakflakç›lar” ile
çevrili olmas›ndan kaynaklan›r. “fieyh uçmaz,
uçurulur” deyimi bunu yeterince özetler.
Ertürk, iyi yöneticili¤e dair birkaç madde verdi bize.
Bunlar, her zaman gözümüzün önünde oldu¤u için
basit alg›s› uyand›ran, fakat uygulamas› irade ve bilinç
gerektiren önemli maddelerdir. Sadece iyi bir
yönetici olmaya de¤il, nitelikli bir insan olmaya da
götüren yollard›r. Herkes evinde –anne ve baba olarak-,
iflinde –iflveren, ö¤retmen vs. olarak– yönetici
oldu¤u için, en az›ndan “insan” olmaya çal›flt›¤›m›z
için, bu maddeler kuflat›c›d›r ve herkesi ilgilendirir.
Zaten yönetici olmak da en baflta nitelikli insan olmaktan
geçmez mi
Sivil Toplum Kurulufllar›nda
Yönetim ve Yönetiflim
Bar›fl Görgüç
22 May›s 2010
De¤erlendirme: Melih Torlak
Mobilya Sanayi ‹fl Adamlar› Derne¤i (MOBSAD)
Genel Sekreteri Bar›fl Görgüç, “Sivil Toplum Kurulufllar›’nda
(STK) Yönetim ve Yönetiflim” konulu
söyleflisine STK’lar›n tan›m› ile bafllad›. Bu tür kurulufllar›n
asl›nda yeni olmad›¤›n›, kendi tarihimizde
Ahîlik gibi kurulufllar›n bulundu¤unu sözlerine
ekledi. Bugüne kadar Türkiye’de kurulan dernek
say›s›n›n 215.560, hâlen faal olanlar›n say›s›n›n
28

Küresel
Araflt›rmalar
Merkezi
KAM
Bar›fl Görgüç’e göre yönetim, de¤iflmekte olan çevre
koflullar›nda k›t kaynaklar› verimli kullanarak iflletmenin
amaçlar›na etkin bir flekilde ulaflmak için baflkalar›yla iflbirli¤i
yapmak anlam›na gelirken; yönetiflim ço¤ulculu¤a dayanan,
birlikte yönetim ve üretimin esas al›nd›¤› bir kavramd›r.
84.594, ‹stanbul’da yer alanlar›n say›s›n›n ise
17.285 oldu¤unu ifade eden Görgüç, amaç ve ifllevlerine
göre STK’lar› flu flekilde s›ralad›:
• Makro ekonomik amaçl› olanlar,
• Belirli ekonomik grup ve mesleklerin sözcüleri
olanlar,
• Yard›mlaflma ve dayan›flma amaçl› olanlar,
• Do¤a, çevre, hayvan, kültürel varl›klar gibi
alanlarda ihtisaslaflanlar,
• E¤itim, sa¤l›k, hukuk gibi alanlarda uzmanlaflanlar.
Görgüç’e göre “yönetim”, de¤iflmekte olan çevre
koflullar›nda k›t kaynaklar› verimli kullanarak iflletmenin
amaçlar›na etkin bir flekilde ulaflmak için
baflkalar›yla iflbirli¤i yapmak anlam›na gelirken;
“yönetiflim” ço¤ulculu¤a dayanan, birlikte yönetim
ve üretimin esas al›nd›¤› bir kavramd›r. Yönetim
daha dar kapsaml› iken, yönetiflim gönüllü kurulufllar›
da içine ald›¤› için kapsam bak›m›ndan daha
genifltir. Yönetim tepeden inmeci iken, yönetiflim
farkl› sistemleri yönlendirmeyi esas al›r. Yönetim
daha sert, yönetiflim ise daha kat›l›mc› ve esnektir.
STK ve yöneticileri için yönetiflimin baz› ilkeleri
mevcuttur:
• Toplumun ç›karlar›n› kendi ç›karlar›n›n önünde
tutmak,
• Finansal olarak baflkalar›na ba¤›ml› hâle getirecek
ba¤lant›lardan kaç›nmak,
• Tarafs›z olmak,
• Hesap verebilir olmak,
• fieffaf olmak,
• Aç›k ve dürüst olmak,
• (Yukar›da ifade edilen tüm ilkeleri) yaflayarak
örnek olmak.
Dünyadaki ve Türkiye’deki örneklerden hareketle
Görgüç söyleflisini flöyle sürdürdü: Küresel STK’lara
örnek olarak Greenpeace, Do¤al Hayat› Koruma
Vakf› (WWF), S›n›r Tan›mayan Doktorlar, Soros
Vakf› ve Bill&Melinda Gates Vakf› verilebilir. Ancak
politik ve iktisadî konularda öne ç›kan söylem ve
davran›fllar› sebebiyle bu kurulufllar› sadece sivil
toplum kurulufllar› olarak görmek pek mümkün
de¤il.
Ülkemizde STK’lar çeflitli yazarlar taraf›ndan “kirlenmifl
bir kavram”, “oryantalist bir kavram”,
“uluslararas› siyasetin ‘fetifl’ kavram›” olarak nitelendiriliyor.
Türkiye’deki STK’lar de¤iflik kategori-
29

Küresel
Araflt›rmalar
Merkezi
KAM
ler alt›nda flu flekilde örneklendirilebilir: TÜS‹AD,
MÜS‹AD, TUSKON, TÜMS‹AD; TOBB, ‹SO, ‹TO,
ATO, DENSO; Bakkallar Federasyonu, Al›flverifl
Merkezleri ve Perakendecileri Derne¤i; Türkiye
Bankalar Birli¤i, Barolar Birli¤i; ‹nsan Haklar› Derne¤i,
Genç Siviller Hareketi, MAZLUMDER, ‹HH;
KALDER; TÜRK-‹fi, D‹SK; LAS‹AD, BU‹KAD; KAG‹-
DER, ÇYDD, TED. Bu kurulufllar›n hepsinin özünde
belirli insan gruplar›n›n haklar›n› korumak sözkonusu;
ancak uygulamada iç ve d›fl politik etkenler
oldukça bask›n.
Öte yandan Bilim ve Sanat Vakf›, Sabanc› Vakf›,
Ehl-i Beyt Vakf›, TEV, LÖSEV, TEMA vb. STK olarak
ifade edilebilecek vak›f ve derneklere birer örnek.
Meslek grubu olarak faaliyette bulunan STK’lar aras›nda
ise Türkiye Gemi ‹nfla Sanayicileri Birli¤i
(G‹SB‹R), Türkiye Ev Tekstili Sanayicileri ve ‹fladamlar›
Derne¤i (TETS‹AD), Uluslararas› Nakliyeciler
Derne¤i (UND), Otomotiv Sanayi Derne¤i
(OSD), Türkiye Süt, Et, G›da Sanayicileri ve Üreticileri
Birli¤i (SETB‹R) ve MOBSAD s›ralanabilir. Bu
kurulufllar›n etkinlikleri, de¤iflik alanlardaki
“güç”leri çerçevesinde flekillenmektedir. Mesela
yan sanayisiyle birlikte 200-250 bin civar›nda çal›-
flan› ve büyük miktarda yapt›¤› vergi ödemeleri ile
G‹SB‹R, hükümet ve çevredeki kurulufllar ile olan
iliflkilerinde güçlü bir rol alabilmektedir.
Genel sekreterli¤ini yapt›¤› MOBSAD’›n görece küçük
olmakla birlikte Türkiye mobilya üreticilerinin
%80’inin bu derne¤e dâhil oldu¤unu ifade eden
Görgüç, ifle ilk bafllad›¤›nda maafl›n› alamayacak
durumda oldu¤una ama yap›lan çal›flmalar sonucunda
k›sa sürede dergi ve katalog bas›m›ndan fuar
kat›l›mlar›na kadar birçok ifli yapar hâle geldiklerine
dikkat çekti.
Sonuç olarak;
• STK, dünyada ve Türkiye’de yeni de¤ildir, yeni
anlamlar yüklenmifltir.
• Hiçbir STK, tabiat› gere¤i tam ba¤›ms›z
ol(a)maz.
• ‹letiflim ve etkileflim her STK için vazgeçilmezdir.
• Her STK, özünde bir lobi örgütüdür.
• Her STK, yönetimden yönetiflime geçemez.
• Yönetimden yönetiflime geçifl, STK’lar›n etkinli¤ini
art›r›r.
KAM Sempozyum
Türk D›fl Politikas›nda Dönüflüm:
Ortado¤u, Bat› ve Rusya ile
‹liflkiler Sempozyumu
15 May›s 2010
De¤erlendirme: V olkan Yahfli
D›fl politikada son dönemde artan süreklilik ve de-
¤iflim tart›flmalar›n›n, uluslararas› iliflkiler alan›ndan
çeflitli isimler taraf›ndan mercek alt›na al›nd›¤›
“Türk D›fl Politikas›nda Dönüflüm: Ortado¤u, Bat›
ve Rusya ile ‹liflkiler” bafll›kl› sempozyum, her biri
tematik olarak bölünmüfl dört oturumda gerçeklefl-
30

Küresel
Araflt›rmalar
Merkezi
KAM
“Ortado¤u’da ‹yi Niyetli Tarafs›zl›ktan Arabuluculu¤a” bafll›kl› ilk
oturumda Kemal ‹nat, Türkiye-‹ran; Ali Balc›, Türkiye-‹srail
iliflkilerini tarihsel süreci de dikkate alarak ele ald›. Mesut Özcan
ise, Türkiye’nin Irak politikas›n›n mesafeli bir durufltan müdahil
ve faal bir politikaya dönüflümünü üç dönemde inceledi.
ti. KAM Koordinatörü Sevinç Alkan Özcan’›n daha
önceki çal›flma, sempozyum ve faaliyetleri tan›t›c›
konuflmas›n›n ard›ndan, Vak›f Baflkan› Mustafa
Özel’in aç›l›fl konuflmas›yla bafllayan sempozyum
oturum konular›na göre ilerledi.
1. Oturum: Ortado¤u’da ‹yi Niyetli Tarafs›zl›ktan
Arabuluculu¤a
Sempozyumun ilk konuflmac›s› Doç. Dr. Kemal
‹nat, Türkiye-‹ran iliflkilerinde rekabet ve çat›flmadan
uzlafl› ve iflbirli¤ine geçifli, son on y›lda ekonomi,
güvenlik ve siyaset alanlar›ndaki geliflmelere
odaklanarak ele ald›. Osmanl›-‹ran aras›nda hep bir
rekabet iliflkisi sözkonusu iken, son y›llarda ikili
iliflkilerde yaflanan dönüflümü “Yeni Osmanl›c›l›¤›n
bir tezahürü” olarak okuman›n çok absürt oldu¤una
dikkat çekti. Ticaret hacmi on y›lda on yedi kat
artm›fl, enerji (do¤algaz) ve güvenlik (PKK terörü)
alanlar›nda iflbirli¤ine gidilmifl vs. olsa da ‹nat, ikili
iliflkilerde henüz kat edilmesi gereken uzun bir mesafe
oldu¤unu vurgulad›.
Dr. Ali Balc›, Türkiye-‹srail iliflkilerini tarihsel karfl›-
laflt›rmal› bir analize tâbi tutarak de¤iflim ve süreklilik
unsurlar›n› ortaya koydu. ‹ç politika-d›fl politika
ayr›m›n›n hem klasik yaklafl›m hem de sözkonusu
inceleme aç›s›ndan yetersiz ve engelleyici oldu-
¤unu belirterek, Türkiye’de siyasal ‹slâm’›n yükseliflinin
güvenliklefltirilmesi üzerinden ikili iliflkilerin
ilerledi¤ine dikkat çekti. 1990’larda ‹srail’le iliflkilerin
askerî-bürokratik elite ayr›cal›kl› bir konum kazand›r›rken,
2000’lerde sivil politikalar›n askerin
tahakkümünü azaltt›¤›n› savundu. Öcalan’›n yakalanmas›n›,
Marmara Depremini, Türk d›fl politikas›n›n
Avrupal›laflmas›n›, komflularla iliflkilerin düzelmesini,
‹kinci ‹ntifaday› ve ekonomik krizi, askerin
güvenliklefltirme siyasetini zay›flatan ve sivil siyaseti
devreye sokan unsurlar olarak ele ald›.
Yrd. Doç. Mesut Özcan, Türkiye’nin Irak politikas›-
n›n mesafeli bir durufltan müdahil ve faal bir politikaya
dönüflümünü üç dönemde inceledi: 1999’da
Öcalan’›n yakalanmas›, güvenlik endiflesinin azalmas›
ve AB adayl›¤›, Türkiye’nin komflular›yla iyi
iliflkilerinin önünü açt›. 2003’te 1 Mart Tezkeresi’nin
Meclis’ten geçmemesi, d›fl politikada demokratik
aktörlerin etkinli¤ini art›rd›. 2007-2008’de
PKK’n›n Da¤l›ca ve Aktütün karakollar›na sald›r›lar›
karfl›s›nda Türkiye, beklentinin aksine, Irak’la temaslar›n›
artt›rd›. Özcan, Türkiye’nin risk alarak
yeni politikalar üretti¤ine ve karfl›l›kl› güven için
yeni bir dil infla etti¤ine vurgu yapt›. Ticarî iliflkiler,
d›fl yard›mlar ve medya üzerinden artan etkileflim
sonucunda Türkiye’nin, Irak siyasetinde aktifleflir-
31

Küresel
Araflt›rmalar
Merkezi
KAM
ken, ekonomik faktörlerin de gitgide önem kazand›¤›na
dikkat çekti.
2. Oturum: Bat›’ya Ra¤men Bat› ile Birlikte Hareket
Etmek
‹kinci oturumun ilk konuflmac›s› Doç. Dr. Ali Resul
Usul, AB-Türkiye iliflkilerini bir modernleflme modeli,
demokratikleflmenin parças›, ekonomik entegrasyon
meselesi, kimlik sorunu, K›br›s meselesi,
tarihî ve co¤rafî unsurlar gibi çeflitli boyutlarda ele
ald›. Yap›sal dönüflümleri anlamak için iliflkileri
dört safhada de¤erlendirdikten sonra Usul, Aral›k
2004’teki Brüksel Zirvesi ile karfl›l›kl› diyalog bafllasa
da AB geniflleme politikas›n›n de¤iflti¤ine; müzakerelerin
ucunun aç›k olmas›, “özümseme”nin ilk
kez uygulanacak olmas›, yap›sal dönüflüm için gerekli
finansman›n gelmemesi ve K›br›s meselesinin
AB-Türkiye iliflkilerinin gidiflat›n› mu¤laklaflt›rd›¤›-
na dikkat çekti.
Dr. Helin Sar› Ertem, Türkiye-ABD iliflkilerinde
2000’li y›llardaki de¤iflimi Kuzey Irak ve Kürt sorunu
üzerinden de¤erlendirdi. Kuzey Irak ve PKK, ikili
iliflkileri tehdit eden ve stratejik ortakl›¤›n içini
boflaltarak Amerikan karfl›tl›¤›n› körükleyen unsurlar
iken; PKK ile mücadelede etkin iflbirli¤ine geçilmesi
ve Türkiye’nin Kuzey Irak’la ekonomik ve ticarî
iliflkiler gelifltirmesi, zamanla ç›karlar›n ve güvenlik
alg›lar›n›n örtüflmesine yol açt›. ABD’nin, Kuzey
Irak’taki istikrar› koruma ve ‹ran’›n yükselen etkisini
frenlenme çabas› Türkiye’ye olan ihtiyac›n› art›rd›.
‹flte iç içe geçmifl bu ekonomik, siyasal ve toplumsal
hareketlilik, Ertem’e göre, ABD-Türkiye iliflkilerini
Kuzey Irak özelinde olumlu yönde etkiledi.
3.Oturum: Tarihi Miras ve Yeni Aktörler Ba¤lam›nda
Türk D›fl Politikas›
Yüksek lisans ö¤rencisi Enes Tüzgen, Türk d›fl politikas›ndaki
süreklilik ve kopufl unsurlar›n› Turgut
Özal ve AK Parti’nin uygulamalar›n› karfl›laflt›rarak
ele ald›: Özal So¤uk Savafl’›n, AK Parti ise 11 Eylül
sald›r›lar›n›n akabinde Türkiye’nin potansiyelini
harekete geçirdi. Özal’›n “köprü ülke” kavramsallaflt›rmas›,
Ahmet Davuto¤lu’nda “merkez ülke”ye
dönüfltü. Her ikisinde de mevcut olan çok kimlikli
söyleme, Davuto¤lu “medeniyet” kavram›n› da ekledi.
Ç›kar alg›lar›nda ise farkl›l›klar sözkonusu:
Özal’›n d›fl politikas› ekonomiye endeksli, pragmatik
ve kâr-zarar iliflkisine dayal›yd›. AK Parti ise ekonominin
yan› s›ra siyasî, kültürel ve sosyal iliflkileri
güçlendirmeye çal›fl›yor; kazan-kazan stratejisine
dayan›yor; bar›fl ve denge politikas› izliyor.
Yüksek lisans ö¤rencisi Ezgi Uzun, devlet d›fl› aktörlerden
Türk düflünce kurulufllar›n›n Türkiye-Ermenistan
normalleflme sürecinde oynad›klar› rolleri
ele ald›. Ba¤›ms›z uzmanlar›n ve akademisyenlerin,
düflünsel kaynaklar sunarak siyasî giriflimcilik rolüyle
politika yap›m›na müdahil olduklar›n›, atmosfer
etkisi (genifl bir toplumsal etki) yaratarak k›-
sa ve orta vadeli gündem ve mikro politikalar ürettiklerini
anlatt›. Örne¤in USAK Azerbaycan’la üst
düzey toplant› tertip ederken; TESEV olumsuz
imajlar› yok etmek, GPOT Ermenistan bas›n›ndaki
olumsuz alg›y› kald›rmak için çal›flmalar yap›yor.
Di¤er yandan bu kurulufllar elçi görevi görüyor; Ermeni
yöneticilerle flahsî iliflkiler kurup bilgi al›yor
ve Türk hükümetine iletiyorlar. Ayr›ca sivil toplumu
ve özel sektörü organize ediyorlar.
32

Küresel
Araflt›rmalar
Merkezi
KAM
Dördüncü oturumda Güljanat K. Ercilasun, Ankara ile
Moskova’n›n Orta Asya politikalar›n›; Ali F. Demir, Ankara’n›n
Güney Kafkasya politikalar›n› ele ald›. Vügar ‹manov ise,
Ankara-Moskova iliflkilerinde yak›nlaflma dönemlerini
mercek alt›na alarak tarihsel bir karfl›laflt›rma yapt›.
4. Oturum: Yak›nlaflma-Uzaklaflma Sarkac›nda
Rusya ile ‹liflkiler
Yrd. Doç. Vügar ‹manov, Ankara-Moskova iliflkilerinde
yak›nlaflma dönemlerini mercek alt›na alarak
tarihsel bir karfl›laflt›rma yapt›. ‹lki Napolyon’un
M›s›r’› iflgaline karfl› Osmanl›’n›n askerî yard›m talebiyle,
ikincisi Mehmet Ali Pafla’n›n iflgaline karfl›
Hünkar ‹skelesi Anlaflmas›’yla, üçüncüsü 1920’lerde
yine bir askerî ittifakla gerçekleflen bu yak›nlaflmalar›n
ortak özellikleri, tehdide karfl› askerî ittifak
niteli¤inde ve k›sa süreli olmalar›, öncesinde veya
akabinde savafllar›n yaflanmas›yd›. “So¤uk Bar›fl”
olarak da adland›r›lan son yak›nlaflma ise di¤erlerinden
farkl›: Taraflar›n ticaret ve yat›r›mlarla ekonomik
ba¤›ml›l›¤› artt›; turizm sayesinde insanî temaslar
s›klaflt›; iktidardaki yeni hükümetler siyasî
diyalo¤u art›rd›... ‹manov, 1933’te Sovyet Heyeti’nin
‹stanbul’da karfl›lanma görüntülerini içeren
bir belgesel gösterimiyle sunumunu tamamlad›.
Yrd. Doç. Güljanat Kurmangaliyeva Ercilasun, Ankara
ile Moskova’n›n Orta Asya politikalar›n› karfl›-
laflt›rd›. Türkiye’nin Orta Asya’yla iliflkisi 1991’de
romantik bir yak›nlaflma süreciyle bafllarken, Ruslar
18.-19. yüzy›ldan itibaren bölgede hâkimiyet
kurdu. Türkiye’nin bölgeyle iliflkisi daha ziyade kardefllik
vurgusuna, ‹pek Yolu’nun canland›r›lmas›-
na, piyasa ekonomisine geçifle, demiryoluna ve televizyon
dizilerine dayan›rken; Rusya hâlihaz›rda
bölgede siyasî, ekonomik ve kültürel aç›dan oldukça
etkin. Mesela Türkiye’nin ticaret hacmi 4 milyar
dolarken, Rusya’n›nki 17 milyar dolar. Ercilasun,
Türkiye’nin imaj çal›flmas›yla, demiryolu a¤›n› gelifltirerek,
uçak biletlerini ucuzlatarak, okullar açarak,
do¤rudan günlük bilgi ak›fl›n› sa¤layarak bölgeyle
iliflkilerini gelifltirebilece¤ini sözlerine ekledi.
Sempozyumun son konuflmac›s› Doç. Dr. Ali Faik
Demir, Ankara’n›n Güney Kafkasya politikalar›n›
ele ald›. Kafkasya’daki flehirlerin adlar›n› dahi telaffuz
edemedi¤imiz, dinleri ve etnik kökenleri hatta
Karaba¤ sorununu bile tam olarak bilmedi¤imiz
gerçe¤iyle söze bafllad›. Ermenistan konusunda
uzun vadeli çözümler aranmas› gerekti¤ini ve ancak
halklar anlaflt›¤›nda sorunlar›n tolere edilebilece¤ini
söyledi. Türkiye-Kafkasya iliflkilerini dört dönem
alt›nda inceledikten sonra “Rusya Abhazya’n›n ba-
¤›ms›zl›¤›n› desteklerken Çeçenlerinkini neden desteklemiyor”,
“Kafkasya’da bar›fl mümkün mü”,
“Petrol flirketleri bar›fl istiyor mu”, “Otoriter liderler
bar›fl› m›, korkuyu mu tercih eder” gibi çarp›c›
baz› sorular soran Demir, “Bar›flç› savafllara ihtiyac›m›z
var” diyerek son noktay› koydu.
Sempozyumun sonunda Muzaffer fienel ve Mesut
Özcan, Türk d›fl politikas›ndaki umut verici dönüflümün
kal›c› olmas›n› temenni ederek oturumlarla
ilgili genel bir de¤erlendirme yapt›lar.
33

Küresel
Araflt›rmalar
Merkezi
KAM
KAM SEMPOZYUM
Bilim ve Sanat Vakf› Küresel Araflt›rmalar Merkezi
TÜRK DIfi POL‹T‹KASINDA DÖNÜfiÜM:
ORTADO⁄U, BATI VE RUSYA ‹LE ‹L‹fiK‹LER
15 May›s 2010 Cumartesi
I. OTURUM 10.30–11.45
ORTADO⁄U’DA ‹Y‹ N‹YETL‹ TARAFSIZLIKTAN
ARABULUCULU⁄A
Oturum Baflkan›: Fahrettin Altun
III. OTURUM 14.00-15.15
TAR‹H‹ M‹RAS VE YEN‹ AKTÖRLER BA⁄LAMINDA
TÜRK DIfi POL‹T‹KASI
Oturum Baflkan›: M. Akif Kayap›nar
Kemal ‹nat / Türkiye’nin ‹ran Politikas›
Ali Balc› / Türkiye- ‹srail ‹liflkilerinin
Tarihsel Karfl›laflt›rmal› Bir Analizi
Mesut Özcan / Mesafeden Müdahaleye:
Türkiye’nin Irak Politikas›
II. OTURUM 12.00–13.15
BATI’YA RA⁄MEN BATI ‹LE
B‹RL‹KTE HAREKET ETMEK
Oturum Baflkan›: Muzaffer fienel
Ali Resul Usul / Türkiye-AB ‹liflkileri:
Karmafl›k Siyasette Dönüflümler
Helin Sar› Ertem / Türk-Amerikan
‹liflkilerinde De¤iflen Güvenlik
Alg›lamalar›: Kuzey Irak ve
Türkiye’nin Kürt Sorunu
Abdullah Enes Tüzgen / So¤uk Savafl Sonras›
Türk D›fl Politikas›nda Süreklilik ve Kopufl: Özal
ve AK Parti Dönemi
Ezgi Uzun / Türkiye-Ermenistan ‹liflkilerinin
Normalleflmesi Sürecinde Yeni Bir Aktör: Türk
Düflünce Kurulufllar›
IV. OTURUM 15.45-17.00
YAKINLAfiMA - UZAKLAfiMA SARKACINDA
RUSYA ‹LE ‹L‹fiK‹LER
Oturum Baflkan›: Sevinç Alkan Özcan
Vügar ‹manov / Türk-Rus ‹liflkilerinde
Yak›nlaflma Dönemleri: Süreklilik ve De¤iflim
Güljanat Kurmangaliyeva Ercilasun / Orta
Asya’da Türkiye ve Rusya
Ali Faik Demir / SSCB Sonras› Türk D›fl
Politikas›nda Güney Kafkasya
De¤erlendirme
34

35
K›t‘a
Yeniflehirli Avnî
Bu deyr-i harâbdan ki hayrân gittim
Giryân giryân gelip peflîmân gittim
Dünyâda ne iflledim ne yapt›m bilmem
Mestâne gelip mest-i perîflân gittim.
MOLA

Medeniyet
Araflt›rmalar›
Merkezi
MAM
MAM Tezgâhtakiler
Felsefe 8
Kant’›n Tanr› Anlay›fl›
Mehmet Günenç
20 Nisan 2010
De¤erlendirme: Arif Bilir
Fatih Üniversitesi Felsefe Bölümü’nden Dr. Mehmet
Günenç, 2009 y›l›nda ‹stanbul Üniversitesi Felsefe
Bölümü’nde tamamlad›¤› “Kant’›n Tanr› Anlay›fl›”
bafll›kl› tezinin temel iddialar›n› dinleyicilerle
paylaflt›.
Modern dönemde felsefenin bir infla, daha do¤rusu,
yeni bir özne inflas›ndan hareket etti¤ine iflaret
eden Günenç, bu inflan›n bafl aktörünün Descartes
oldu¤u kabul edilse de, Kant’›n Descartes taraf›ndan
aç›lan yolu daha da derinlefltirdi¤ini ve rafine
hâle getirdi¤ini ileri sürdü. Buna göre, Kant, Descartes’in
bilme temelli teorik inflas›na, eylemeyi, yani
pratik alan›, ahlâk› da katarak tamamlamaktad›r.
Günenç’e göre infla edilen modern özne, herhangi
bir hakikat aray›fl›ndan öte bilimsel bilginin peflindedir
ve Kant’›n ifadesiyle bu bilginin sentetik a
priori olmas› gerekmektedir. Bilginin kriterinin sentetik
a priori olmas›, onun evrenselli¤ini ve zorunlulu¤unu
da garanti etmektedir. Kant, Descartes’ten
farkl› olarak bilgiyi sadece düflünmenin bir ürünü
olarak görmemifl, buna duyumlamay› da eklemifltir.
Duyumlaman›n temelini oluflturan zaman ve mekân
ise bilgilerimizin s›n›r›n› göstermekte ve bu fle-
MAM Yuvarlak Masa Toplant›lar›
DÎVÂN TOPLANTILARI
Sivil Toplum, Hristiyanl›k ve ‹slâm: Robert W. Hefner
Medeniyetler Çat›flmas› ya da 13 May›s 2010
Çoklu Moderniteler (MAM-KAM Ortak Etkinlik)
‹slâm’›n ‹stisnaili¤i Miti:
Mohammed Ayoob
Müslüman Toplumlarda Din ve Siyaset 24 Haziran 2010
(KAM-MAM Ortak Etkinlik)
De¤iflen Dünya De¤iflen Tasavvur:
‹hsan Fazl›o¤lu
Kanada’da ‹slâm/Osmanl› Medeniyeti’nde 17 Temmuz 2010
Felsefe ve Bilim Tarihi Çal›flmalar›
(MAM-TAM Ortak Etkinlik)
TEZGÂHTAK‹LER
Felsefe-9: Hidâyetü’l-Hikme fierh Gelene¤i Abdullah Yormaz
ve Mevlânâzâde’nin Hidâyet’ül-Hikme fierhi 28 May›s 2010
Felsefe-10: Türkiye’de Otantik Felsefe Recep Alpya¤›l
Yapabilmenin ‹mkân› ve Din Felsefesi 15 Haziran 2010
Felsefe-11: Whitehead Felsefesinde ‹nsan Yaylagül Ceran
13 Temmuz 2010
‹slâmî ‹limler-11: Osmanl›’da Uleman›n Abdurrahman Atç›l
Bürokratikleflmesi (1300-1600) 17 Temmuz 2010
‹HT‹SAS TOPLANTILARI
Kant Sonras› Metafizik Tart›flmalar›-5: Kaan H. Ökten
Martin Heidegger 12 May›s 2010
Kant Sonras› Metafizik Tart›flmalar›-6: Ali Utku
Ludwig Wittgenstein 28 Haziran 2010
36

Medeniyet
Araflt›rmalar›
Merkezi
MAM
Modern dönemde felsefenin bir infla, daha do¤rusu, yeni bir
özne inflas›ndan hareket etti¤ine iflaret eden Mehmet
Günenç, bu inflan›n bafl aktörünün Descartes oldu¤u kabul
edilse de, Kant’›n Descartes taraf›ndan aç›lan yolu daha da
derinlefltirdi¤ini ve rafine hâle getirdi¤ini ileri sürdü.
munu, gerçek bir “varl›k” olarak Tanr›’ya yer vermeyen
bu anlay›fla Kierkegaard taraf›ndan yöneltilen
elefltirilere dair tespitleriyle sona erdirdi.
Felsefe 9
Hidâyetü’l-Hikme fierh Gelene¤i ve
Mevlânâzâde’nin
Hidâyetü’l-Hikme fierhi
Abdullah Yormaz
kilde bilgiye/bilmeye dayal› bir gerçeklik alg›s› oluflmaktad›r.
Duyumlama gücünün d›fl›nda olan “fleyler”
art›k bilginin konusu olamamakta ve dolay›s›yla
gerçeklik sahas›n›n d›fl›na ç›kmaktad›r. Günenç’e
göre, bu tür bir bilgi anlay›fl› Tanr›’y› d›flar›da/kenarda
b›rakmaktad›r. Her ne kadar Tanr›, Kant aç›-
s›ndan teorik ak›lda bir ideal olarak bulunsa da, bu
onun varoldu¤unu göstermemektedir. Klasik metafiziklerin
de Kant’a göre en büyük yan›lg›s›, insan
akl›n› döngüsellikten korumak için varolmak durumunda
olan Tanr›’y› gerçek anlamda/bilfiil varolarak
tasarlamalar›ndan kaynaklanmaktad›r. Gönenç’in
de belirtti¤i üzere Kant, Tanr›’n›n varl›¤›n›
teorik ak›l yerine pratik ak›l aç›s›ndan anlaml› bulmakta
ve insan›n ahlâkî eylemlerini temellendirmek
için Tanr›’ya sisteminde bir yer vermektedir.
Descartes taraf›ndan ortaya konan mekanik âlem
anlay›fl›n›n Kant taraf›ndan daha sistematik ve felsefî
hâle getirildi¤ine dikkat çeken Günenç, sunu-
28 May›s 2010
De¤erlendirme: M. Cüneyt Kaya
‹slâm ilim gelene¤inde flerh ve hâfliyelerin nas›l bir
konuma sahip oldu¤u, bugün bizim için ne ifade
etti¤i ve hangi usul ve yöntemlerle tetkik edilebilece¤i
gibi sorular son y›llarda gittikçe daha yüksek
bir sesle dillendiriliyor. Medeniyet Araflt›rmalar›
Merkezi, bu sorular› ‹slâm felsefesi gelene¤i aç›s›ndan
soran ve Hidâyetü’l-hikme flerh gelene¤i çerçevesinde
cevaplar bulmaya çal›flan tezi vesilesiyle
Abdullah Yormaz’› a¤›rlad›.
‹bn Sînâ sonras› ‹slâm felsefesi gelene¤inin en etkili
eserlerinin bafl›nda Esîrüddîn Ebherî’nin Hidâyetü’l-hikme’si
gelmektedir. ‹bn Sînâ felsefesini k›sa
ve özlü bir flekilde ele alan Hidâyetü’l-hikme, medreselerde
ders kitab› olarak okutulmas› sebebiyle
üzerine çokça flerh ve hâfliye kaleme al›nm›fl bir
eserdir. Yormaz’›n tespitlerine göre, eser üzerine 17
37

Medeniyet
Araflt›rmalar›
Merkezi
MAM
Abdullah Yormaz, ‹slâm ilim gelene¤inde flerh ve
hâfliyelerin nas›l bir konuma sahip oldu¤u, bugün bizim
için ne ifade etti¤i ve hangi usul ve yöntemlerle tetkik
edilebilece¤i gibi sorulara Hidâyetü’l-hikme flerh gelene¤i
çerçevesinde bulmaya çal›flt›¤› cevaplar› aktard›.
flerh, 67 hâfliye ve yaklafl›k 10 hâfliyetü’l-hâfliye yaz›lm›flt›r.
Hidâyetü’l-hikme’nin telifinden yaklafl›k
bir yüzy›l sonra bafllayan bu flerh faaliyeti, ‹slâm
co¤rafyas›n›n neredeyse tamam›n› kapsayacak flekilde
20. yüzy›la kadar sürmüfltür.
Hayat› hakk›nda herhangi bir bilgi bulunmayan
Mevlânâzâde de, Yormaz’a göre, hicrî 8. yüzy›lda
yaflam›fl bir Hidâyetü’l-hikme flârihidir. Esere yaz›-
lan ilk flerhlerden birisi olan Mevlânâzâde flerhinin
en önemli özelliklerinden birisi, Mübârekflâh’›n
flerhini esas alarak ve bir anlamda onunla hesaplaflarak
yaz›lm›fl olmas›d›r. Mevlânâzâde flerhinin
birçok yerinde Mübârekflâh’›, Ebherî’nin görüfllerini
do¤ru anlamamakla, getirdi¤i yeni tan›mlar ve
delillerle filozoflar›n çizgisinin d›fl›na ç›kmakla
elefltirmektedir.
Yormaz’a göre, pek çok üst düzey flerh gibi Mevlânâzâde’nin
flerhi de sadece Hidâyetü’l-hikme metnini
aç›klayan bir eser olmay›p konuyla ilgili delile
getirilen itirazlara cevap veren, Ebherî’nin delillendirmesini
uygun bulmay›p yeni deliller ortaya koyan,
flerh etti¤i metne ekleme ve ç›karmalar yapan,
yeni tan›mlar getiren dinamik bir metindir. Dolay›-
s›yla eserin bu özellikleri, flerh yaz›m türünün metni
daha anlafl›l›r k›lmas›n›n yan›nda, metinle canl›
bir iliflki içinde olan bir yöntem oldu¤unu göstermektedir.
Di¤er yandan Mevlânâzâde’nin flerhi, Hidâyetü’l-hikme’nin
de içinde bulundu¤u felsefe
külliyat›n›n di¤er metinleriyle de (özellikle ‹bn Sînâ’n›n
eserleri ile Râzî ve Tûsî’nin ‹bn Sînâ’n›n el-
‹flârât ve’t-tenbîhât’›na yazd›klar› flerhlerle) irtibat
hâlindedir ve flerh boyunca bu metinlere s›k s›k
at›fta bulunulmaktad›r.
Son olarak özellikle bir eser üzerine kaleme al›nan
flerh ve hâfliyelerin tespiti noktas›nda, kütüphane
kay›tlar› ve bibliyografik eserlerdeki yanl›fll›klar sebebiyle
yaflanan zorluklara iflaret eden Yormaz, 13.
yüzy›l ve sonras› ‹slâm felsefe gelene¤ini anlayabilmek
için kilit bir role sahip olan flerh ve hâfliyelerin
hangi yöntemlerle incelenebilece¤i sorusuna henüz
esasl› cevaplar üretilememifl olmas›n›n, bu
alan önündeki en büyük engel oldu¤unu belirterek
sunumunu sonland›rd›.
Felsefe 10
Türkiye’de Otantik Felsefenin
‹mkân› ve Din Felsefesi
Recep Alpya¤›l
15 Haziran 2010
De¤erlendirme: M e t i n D e m i r
Bizde felsefe var m› Neden bizden filozof ç›km›yor
Özgün bir felsefemiz var m›... Modern dönem Türk
düflüncesinin evladiyelik sorular›…
Felsefe sahnesinde yerini almak isteyen Türk düflüncesinin
s›k›nt›l› geliflimine, mezkur sorular ba¤lam›nda
uygun çözümler bulma aray›fl›na bir katk›
olarak, ‹stanbul Üniversitesi ‹lahiyat Fakültesi’nden
Yrd. Doç. Dr. Recep Alpya¤›l ile yak›n bir tarihte ‹z
Yay›nc›l›k’tan ç›kan Türkiye’de Otantik Felsefenin
38

Medeniyet
Araflt›rmalar›
Merkezi
MAM
Recep Alpya¤›l’a göre otantik olmak, “kendi olmak”, “taklit
olmamak” ya da “sahte olmamak” gibi anlamlara
gelmektedir. Ancak, “kendi olma” durumu bir özdefllik
durumu de¤il, aksine baflkal›kla mümkün olan bir fleydir ki
öteki ile dinamik bir diyalektik içerisinde varolma sürecidir.
‹mkân› ve Din Felsefesi: Paul Ricoeur Örne¤i Üzerinden
Bir Soruflturma adl› son kitab› üzerine konufltuk.
Alpya¤›l, konuflmas›yla ilgili özellikle iki noktaya
dikkat çeki: Öncelikle, otantiklik meselesini Bat›l›
bir filozofu örnek göstererek tart›flmas›n›n bafll› bafl›na
bir çeliflki olsa da, buradaki amac›n›n Türkiye’deki
felsefî camian›n kabul edebilece¤i Bat›l› bir
düflünür üzerinden analoji ile sorunu aç›klamak oldu¤unu
belirtti. Ayr›ca konuflma üslubunun burhanî
de¤il, hatabî olaca¤›n› da bildirdi.
Sunumunu muhtelif al›nt›larla zenginlefltiren Alpya¤›l,
öncelikle kendi problemati¤ini Tanp›nar’dan
yapt›¤› bir al›nt› ile flu flekilde ortaya koydu:
Kim olursak olal›m, nas›l yetiflirsek yetiflelim,
hayat tecrübelerimizin mahiyeti ve geniflli¤i ne
olursa olsun, bizim a¤z›m›zdan hâlâ okudu¤umuz
Frenk kitaplar› konuflmaktad›r. T›pk› bizden
evvelkiler gibi...
Kendini her alanda yeniden tan›mlamak isteyen
cumhuriyet dönemi siyaseti, felsefe konusunda da
bir s›f›r noktas› arama aray›fl› içerisine girmifl, “bizde
bir felsefe gelene¤i yok” diyerek geçmifliyle ba¤›-
n› kesmifltir. Kökleriyle ba¤›n› kesen felsefe, kendini
Bat› felsefesine dayand›rm›fl ve taklit olma derdine
düçar olmufltur.
Alpya¤›l’a göre otantik olmak, “kendi olmak”, “taklit
olmamak” ya da “sahte olmamak” gibi anlamlara
gelmektedir. Buna ra¤men, “kendi olma” durumu
bir özdefllik durumu de¤il, aksine baflkal›kla
mümkün olan bir fleydir. Alpya¤›l, otantiklikten, yerelci-ulusalc›
anlamda bir kendi içine kapal› olma
durumundan ziyade, öteki ile dinamik bir diyalektik
içerisinde varolma sürecini anlamaktad›r.
Türkiye’deki sorun, kendilikteki bu diyalektik ikili¤i
görememe, sadece Bat› düflüncesini nazar-› itibara
alma meselesidir. Ülkemizde maalesef gelenekle
s›hhatli bir iliflki kurulamam›flt›r; hatta âdeta bir
hissizlik hâli sözkonusudur. Oysa Alpya¤›l’a göre,
yaflanan hâlin bir yans›mas› olan felsefe ameliyesi,
gelene¤e dayanmadan s›hhatli bir flekilde ayakta
duramaz. Burada kastedilen gelenek yal›nkat, sabit,
kendinde bir öz olan gelenek de¤il, kendi içinde devinen
ve bugünün ufku ile kaynaflan “Gelen-ek”tir.
fiimdinin devingenli¤inin ve orijinalli¤inin içersinden
ç›kabilece¤i zengin, velud bir geçmifltir kastedilen.
Bu geçmifl, tarihin bir an›nda bir flekilde yaflan›p
sadece bir zaviyeden kayda geçirilmifl tozlu,
tedavülden kalkm›fl bir miras de¤il, bilakis flimdiki
zaman›n k›lcal damarlar›nda akan, flimdinin her
yan›na hayat tafl›yabilecek kadar ak›flkan ve farkl›
yönlere dallanabilir bir geçmifltir. “Gelen-ek” deyince,
Alpya¤›l bu tarz bir geçmifli anlamaktad›r.
Alpya¤›l’a göre, bu co¤rafyada gelenekten bahsetmek
dine referans yapmakla eflde¤er olacakt›r ve
otantikli¤e gidecek yol e¤er gelenekten geçen bir
yol ise, bu yolun tafllar› ancak din felsefesi ile döflenmelidir.
Bu noktada Bat›l› düflünürler örnek teflkil
edebilirler. Bahse konu olan Paul Ricoeur, dini,
felsefesinin içerisine tafl›m›fl, kitaplar›nda Kitab-›
Mukaddes üzerine düflünmüfl ve teolojiye dair yaz›-
lar kaleme alm›flt›r. Ayr›ca bu yegâne örnek de de-
¤ildir; Emmanuel Lévinas, Michel Henry, Gabriel
Marcel, Gadamer hatta Habermas dâhil birçok muteber
ça¤dafl filozof din felsefesine taalluk eden
metinler kaleme alm›fllard›r.
39

Medeniyet
Araflt›rmalar›
Merkezi
MAM
Kendilerine meftun oldu¤umuz Bat›l› düflünürler,
Türkiye’deki gibi sorunlar› “ya/ya da” ba¤lam›na
s›k›flt›rmamakta, köprüler kurarak bu engelleri aflmaya
çal›flmaktad›r.
Demek ki sahih bir felsefe yapman›n yolu, din felsefesi
üzerinden gelenekle tekrar s›hhatli bir iliflki
içerisine girmektir. Ricoeur’ün tarih yaz›m›n›n felsefî
temellerini sorgulad›¤› Zaman ve Anlat› adl› kitab›ndaki
“anlat›” kavram› üzerinde duran Alpya-
¤›l’a göre, gelenekle iliflkiye girebilmek için, Türkiye’de
felsefenin öyküsü yeniden yaz›lmal›d›r. Bunun
için de, ideolojik bir biçimde kurgulanm›fl tek
yönlü bir anlat› yerine, anlat› zenginli¤i üretebilecek
bir keflf-i kadime yönelmek gerekir. Ayr›ca ona
göre bu yeni anlat›, sadece eskisinin yerine ikame
edilecek bir baflka anlat› de¤il; yüzlerce farkl› anlat›n›n
bir arada bulundu¤u, “yorumlar›n çat›flmas›”
neticesinde en güçlü anlat›lar›n baki kalabilece¤i
bir anlat›lar pazar› olmal›d›r.
Bu noktada Bernard Russell’›n Bat› Felsefesi Tarihi
ile Macit Gökberk’in Felsefe Tarihi’ni karfl›laflt›ran
Alpya¤›l, eserinin ad›n› özellikle “Bat› Felsefesi” diye
belirten Russell’›n ‹slâm Felsefesi’ne on iki sayfa
dahi olsa yer verdi¤i hâlde, Gökberk’in “Felsefe Tarihi”
gibi kapsay›c› bir bafll›k alt›nda ‹slâm Felsefesi’nden
hiç bahsetmemifl olmas›n› bir skandal olarak
de¤erlendirdi. Yine, Ahmet Cevizci’nin yazd›¤›
17. Yüzy›l Felsefe Tarihi gibi mukayyet olmayan bir
bafll›k içerisinde Bat› d›fl›nda hiçbir felsefî çal›flmadan
bahsetmemesini örnek gösterdi ve Osmanl›
düflünürleriyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda felsefî ehemmiyeti
olmayan Hobbes gibi yeni dünyan›n sömürgeci
zihniyetinin teorisyeni mesabesindeki bir zat›n
yan›nda, ayn› dönemde yaflayan ‹smail Hakk› Bursevî’den
veya Niyazi M›srî’den bahsedilmemesinin
bir kadirflinass›zl›k örne¤i olarak telakki edilmesi
gerekti¤ini belirtti.
Osmanl› döneminin, Ali Suavi, Ahmet Vefik Pafla ve
Ahmet Mithat Efendi gibi münevverlerinden yapt›-
¤› al›nt›larla, o dönemin gelene¤iyle yo¤un bir iliflki
içinde olan ayd›n›n›n büyük bir özgüvene sahip oldu¤unu
ifade eden Alpya¤›l, Türkiye’de felsefe tarihinde
önemli bir figür olan Macit Gökberk ile bunlar›
karfl›laflt›rarak, bu alg›n›n nas›l de¤iflti¤ini ortaya
koymaya çal›flt›.
Yaklafl›k iki saat süren toplant›, bu tan›d›k anlat›n›n
imkân›, bugüne aktar›labilirli¤i, somut örneklerin
eksikli¤i gibi elefltiriler üzerinden devam ederek yeni
sorulara ilham kayna¤› oldu.
Felsefe 11
Whitehead Felsefesinde ‹nsan
Yaylagül Ceran
13 Temmuz 2010
De¤erlendirme: K ü b r a fi e n e l
2010 y›l›nda Marmara Üniversitesi Felsefe ve Din
Bilimleri Bilim Dal›’nda “Whitehead Felsefesinde
‹nsan” bafll›kl› doktora tezini tamamlayan Yaylagül
Ceran, bu konuyu seçerken “modern öznenin yaflad›¤›
problemler, Bat› felsefesi gelene¤i içinde kala-
40

Medeniyet
Araflt›rmalar›
Merkezi
MAM
Yaylagül Ceran’›n sunumu ba¤lam›nda Whitehead’in
insan›, kutsal› anlayan, anlamland›rabilen ve bilfiil
varl›klarla iliflkisinde içkin olan Tanr› ve bütün bilfiil
varl›klar› geçmifl, flimdi ve gelecek çerçevesinde
aklî iradesiyle dönüfltürebilen bir canl›d›r.
rak nas›l afl›labilir ya da yirmi ve yirmi birinci yüzy›lda,
‘modern özne’ olarak tan›mlanan insan Bat›
felsefe gelene¤inde hangi sistem içinde ele al›nd›-
¤›nda sorunlar çözülebilecektir” gibi sorulara verilen
cevaplar›n varoluflçuluk, bilim felsefeleri üzerinden
temellendirilen insan felsefesi anlay›fllar› ve
Whitehead taraf›ndan gelifltirilen süreç felsefesi fleklinde
üç grupta ele al›nabilece¤ini ve araflt›rmas›nda
gelene¤i aflan, kuflat›c› bir cevap sundu¤u için
süreç felsefesini seçti¤ini ifade tti.
Ceran’a göre, “‘Whitehead felsefesinde insan’ denildi¤inde,
zihinde canlanacak olan ve modern öznenin
bunal›mlar›na çözüm üretecek bir felsefî antropoloji
anlay›fl› var m›d›r” sorusuna Whitehead,
klasik anlamda bir felsefî antropoloji de¤il ama varl›k
ve tanr› anlay›fl› ba¤lam›nda canl›c›, dinamik ve
iliflkiler içinde tan›mlanacak olan bir felsefî antropoloji
sunmufltur. Baflka bir ifadeyle, süreç felsefesinde
insan›n tan›m› üzerinde s›n›rlar› belirlenmifl
temel bir argüman olmasa da, Whitehead’›n çizmifl
oldu¤u kozmoloji ve teoloji çerçevesinde, Bat› felsefe
gelene¤inde yaflanan ontolojik bunal›mlara
gelene¤i aflan bir çözüm üretilmifltir.
‹nsan felsefesi ba¤lam›nda dört temel problem
üzerinden giderek bu sorunun çözümünü arayan
Ceran, sözkonusu problemleri flöyle s›ralad›: (i) ‹nsan›n
deneyimleri ve do¤as› iki ayr› alan olarak al›-
nabilir mi, e¤er al›n›rsa bu iki alan aras›ndaki iliflki
nas›l temellendirilmelidir Özellikle Descartes’la
birlikte düflünen ve yer kaplayan insan anlay›fl›na,
insan› iki ayr› töz olarak de¤erlendirilen ikici yaklafl›ma
Whitehead nas›l bakm›flt›r, bunu bir problem
olarak görmüfl müdür (ii) ‹yi, kötü ve günah iliflkisi
içerisinde insan› nas›l konumland›raca¤›z (iii)
Bilinç ve özgürlük iliflkisinde süreç içinde insan nedir
(iv) Feminist söylemler aç›s›ndan cinsiyete dayanan
insan anlay›fl› süreç felsefesinde var m›d›r
Bu dört sorunun temellendirilmesi için Whitehead’›n
kozmoloji, yani do¤a anlay›fl›n›n nas›l tan›mland›¤›n›n
bilinmesi gerekir. Çünkü Whitehead daha
çok kozmoloji ve teoloji üzerinde durmufltur. Bu
ikisi anlafl›ld›¤›nda insan›n bilfiil varl›k olarak konumu
ortaya ç›kmaktad›r.
Whitehead kozmolojisinin temel kavramlar› süreç,
ba¤lant›, bilfiil varl›k, sonsuz nesne ve ontolojik ilkedir.
Ceran’›n özellikle üzerinde durdu¤u kavram
ise bilfiil varl›k yani actual entitydir. “Bilfiil varl›k”
bütün bir âlemin temelinde varolan, herfleyin kendisinden
yap›ld›¤›, elektronlardan Tanr›’ya kadar
bütün bir sistemin içinde yer alan en temel yap› tafl›d›r.
Whitehead iliflkisellik üzerinden sistemini
kurdu¤u için, monadlardan k›smen farkl› ve atomcu
bir do¤a anlay›fl›na tam anlam›yla sahip de¤ildir.
Newton’un sonlu-sonsuz mekân, sonlu-sonsuz zaman
iliflkisi içerisinde bütün atomik varl›klar›, yani
bilfiil varl›klar› iliflkilendirerek tan›mlay›p yeniden
konumland›rm›flt›r. Acaba hem atomik hem bütünsel
bir do¤a anlay›fl›na sahip bu kozmoloji içinde
insan›n varl›¤› nas›l ele al›nm›flt›r En genel anlamda
insan, bütün bilfiil varl›klar›n iliflkisiyle evrenin
tümünü içerebilen bir varl›k olarak tan›mlanmaktad›r.
Âlemdeki her fley bilfiil varl›ktan oluflmufltur.
‹nsan da bu bilfiil varl›¤›n bir parças›d›r ve
bilfiil varl›klar›n iliflkisinden meydana gelmifltir.
Peki di¤er varl›klardan insan› farkl› k›lan nedir Süreç
felsefesinde âlemde bütün bilfiil varl›klar, zihinsel
ve fiziksel kutup olarak, birbirinden ba¤›ms›z ol-
41

Medeniyet
Araflt›rmalar›
Merkezi
MAM
mayan ve birbiriyle iliflki içinde olup birbirini tamamlayan
iki yöne sahiptirler. Dolay›s›yla, bu yaklafl›m›yla
Whitehead, Descartes’›n ikici varl›k anlay›fl›n›
aflt›¤› gibi insan do¤as› aç›s›ndan da tart›flmalar›
birci bir yaklafl›m ba¤lam›na tafl›m›flt›r.
O halde Whitehead Bat› felsefesinde farkl› bir durufla
sahip midir Özellikle Antik Yunan’dan bafllayarak
madde-form iliflkisiyle tan›mlanan bir insan
anlay›fl›n›n bulundu¤unu ifade eden Ceran, bir yanda
“Tanr› imaj›ndaki insan” anlay›fl›yla di¤er yanda
“Tanr›n›n yaratt›¤› fakat do¤ufltan ve tür olarak günahkar
olan insan” anlay›fl›n›n Bat› felsefe gelene-
¤indeki iki temel problem alan›n› oluflturdu¤unu
belirtti. Buna ek olarak, gelene¤e ana rengini veren
Ayd›nlanma felsefesi, temel bak›fl aç›s›n› Kant’›n ayd›nlanma
ça¤r›s›nda somutlaflan “kendi akl›n›n erginli¤iyle
ayakta durabilen insan anlay›fl›”, ak›l ve
kutsal aras›nda bir k›r›lmay› belirginlefltirmifltir. Ceran’a
göre, Whitehead, Bat› felsefe gelene¤inin bu
problemlerini insan›n akl›n› kutsalla birlefltirmesiyle
afl›labilece¤ine inan›r. Whitehead, Ayd›nlanma’n›n
rasyonel insan kurgusuna ek olarak ikna ve
sevgiye dayal›, kutsal ile bar›fl›k bir insan anlay›fl› getiriyor.
Ayr›ca, insan›n ancak kutsal olana yaklaflarak
aklî iradesiyle problemleri aflabilece¤ini söyleyen
Whitehead, insan do¤as›n› ikici yap›n›n ve indirgemeci
yaklafl›m›n d›fl›nda de¤erlendirmifl oluyor.
Peki iyilik, kötülük, günah iliflkisinde insan› nas›l
konumland›rabiliriz Ceran, süreç felsefesinde
Tanr› yarat›c› olarak tan›nmad›¤› için Whitehead
düflüncesinde kötülü¤ün yarat›lmad›¤›n›, sadece
iyili¤in yoklu¤unda ortaya ç›kt›¤›n› belirtti. ‹yilik ve
kötülük iliflkisinde kötü, insan›n kendisini gerçeklefltirememesi
durumu olarak de¤erlendirilmektedir.
Whitehead’a göre, do¤ufltan insanda hem zihin
fonksiyonlar› hem de ahlâkî deneyimler olarak hiçbir
fley haz›r de¤ildir. Herfley deneyimle ve iliflkiler
içinde ortaya ç›kar. Burada Whitehead’›n kozmolojisine
bakmak gerekir. Çünkü Whitehead, kozmolojisinde
geçmifl, flimdi ve gelecek iliflkisinde bilfiil
varl›k olan insan, sürekli bir ak›fl içerisindedir. Geçmifl,
flimdi ve gelecek içinde herfley bir anda var
olup yok olmalar›na benzer flekilde insanlar›n eylemleri
de bir anda var olup yok olmaktad›r. Whitehead’in
süreç felsefesinde sonsuz nesne olarak tan›mlanan
bu yok olma süreci, bütün bir olufl sürecini
dinamik olarak özünde bar›nd›ran bir varl›kt›r.
Burada sonsuz nesneyi önemli k›lan nokta, bütün
âlemi kendi içerisinde resmetmesi, olan ve olmakta
olan herfleyi içerisinde tafl›yan bir form olmas›d›r.
Her bilfiil varl›¤›n geçmiflte yapt›¤› herfley hem flimdisini
hem de onun bir sonraki yapacaklar›n› belirlemektedir.
Böylece insan sürekli iyi düflünmek ve
iyi davranmakla varl›¤›na dair anlam›, deneyimleri
ve di¤er bilfiil varl›klarla iliflkisinde infla edebilecektir.
Bu noktada, Whitehead felsefesinde insan›n sürekli
iyi olmaya davet edildi¤ini ifade eden Ceran,
bütün varl›¤›n ortaya ç›kt›¤› temel ilkenin “sevgi”
kavram› oldu¤unu belirterek kötülü¤ün yarat›lmad›¤›n›,
insan›n kendini gerçeklefltirememesi durumunda
ortaya ç›kt›¤›n› ve bu durumdan kurtuluflun
bilinç uyan›kl›¤›n› gerektirdi¤ini vurgulad›. Günah
meselesinin de en çok bu esnada gündeme getirildi¤ini
ve elefltirildi¤ini iddia eden Ceran’›n ifade
etti¤i üzere Whitehead, Keltik Hristiyanl›¤›’n›n devam›
olan bir Hristiyanl›k yorumu gelifltirerek klasik
kilise kurumunu ve dogmalar›n› elefltirmifltir.
42

Medeniyet
Araflt›rmalar›
Merkezi
MAM
Bu anlay›flla hem Hz. ‹sa’n›n peygamber ya da veli
olarak kabul edilip Tanr›’n›n yeryüzündeki simgesi
ve kefaret olma durumu ortadan kald›r›lm›fl hem
de özgür iradesini kullanarak insana kendi deneyimleriyle
iyi-kötü ve günah olan› infla etme imkân›
sunulmufltur. Dolay›s›yla, sonuçta, ilk günah anlay›fl›
sistemden ç›kar›larak, insan›n günahs›z bir flekilde
var k›l›nd›¤› ve deneyimleriyle kendini gerçeklefltirdi¤i
vurgulanm›flt›r.
Whitehead felsefesi aç›s›ndan özgürlük ve bilinç
konular›nda ise Ceran flunlar› söyledi: ‹nsan ancak
toplum, do¤a ve Tanr›’yla olan iliflkisi ve deneyimleriyle
kendi özgürlü¤ünü elde eder. Ona göre, do-
¤ufltan kimse özgür de¤ildir. Dolay›s›yla özgürlük,
süreç içinde ve insan›n aklî iradesiyle kendi varl›¤›
üzerine düflünebilmesiyle ortaya ç›kan bir “insan
olma” durumu olarak tan›mlanabilir. Bu nedenle
Whitehead’in iyiyi, kutsal›, güzeli, özgürlü¤ü deneyimleyebilen
bir varl›k olarak insan üzerinde durdu¤undan
söz edilebilir.
Ayr›ca cinsiyet ayr›m›, feminizm söylemi çerçevesinde
konuyu de¤erlendiren Ceran, Whitehead felsefesinde
bilfiil varl›¤›n yap›s› aç›s›ndan iliflkiselli-
¤in temel al›nmas›yla, cinsiyet ayr›m›na dayal› insan
anlay›fl›n›n elefltirildi¤ini ve sistemin d›fl›na itildi¤ini
ifade etti. Kozmolojisi nedeniyle Whitehead’in
bu yaklafl›m›n›n feminist felsefelere aç›k bir
kap› b›rakt›¤› iddialar›n›n ortaya at›ld›¤›n› belirten
Ceran, özellikle 1980’den sonra feminist söylemlerde,
tanr›-insan ve do¤a ba¤lant›s›nda kendilerini
gerçeklefltirdikleri sürece kad›n-erkek ayr›m›n›n
farkl› bir de¤erlendirmeye tâbi tutulamayaca¤›n›
savundu.
Sonuç olarak, Ceran’›n sunumu ba¤lam›nda Whitehead’in
insan›, etik ve estetik deneyimleri çerçevesinde
varl›¤› biçimlendiren, deneyimleriyle Tanr›’ya
yönelen, kutsal› anlayan, anlamland›rabilen
ve bilfiil varl›klarla iliflkisinde içkin olan Tanr› ve
bütün bilfiil varl›klar› geçmifl, flimdi ve gelecek çerçevesinde
aklî iradesiyle dönüfltürebilen bir canl›
olarak tan›mlad›¤›n› söyleyebiliriz. Ayr›ca onun bu
yaklafl›m› çerçevesinde, Whitehead’in Bat› felsefesi
gelene¤i içinde farkl› bir insan anlay›fl› ve teoloji
okumas› gerçeklefltirdi¤i de iddia edilebilir. Oturum
soru-cevap fasl›n›n ard›ndan nihayete erdi.
‹slâmî ‹limler 11
Osmanl›’da Uleman›n
Bürokratikleflmesi (1300-1600)
Abdurrahman Atç›l
17 Temmuz 2010
De¤erlendirme: H a l i s K a y a
Medeniyet Araflt›rmalar› Merkezi ile Türkiye Araflt›rmalar›
Merkezi’nin ortaklafla düzenledi¤i toplant›da
Abdurrahman Atç›l, Chicago Üniversitesi’nde bitirmifl
oldu¤u “The Formation of Ottoman Learning
Class and Legal Scholarship 1300-1600” bafll›kl›
doktora tezinin bir bölümünü “Osmanl› Ulemas›n›n
Bürokratikleflmesi 1300-1600” bafll›¤› alt›nda sundu.
43

Medeniyet
Araflt›rmalar›
Merkezi
MAM
Abdurrahman Atç›l, uleman›n tan›m›n› ve ayr› bir s›n›f
olarak ortaya ç›k›fl›n›n tarihsel koflullar›n› ortaya
koyduktan sonra siyasî meflruiyetin kayna¤› olan din
konusunda otorite konumundaki ulema s›n›f›n›n,
otonom bir yap› olarak ortaya ç›k›fl›n›n en önemli
muhatab›n›n siyasî iktidar oldu¤unu vurgulad›.
Atç›l, sunumunun girifl k›sm›nda, uleman›n tan›m›-
n› ve ayr› bir s›n›f olarak ortaya ç›k›fl›n›n tarihsel koflullar›n›
ortaya koydu. Daha sonra, siyasî meflruiyetin
kayna¤› olan din konusunda otorite konumundaki
ulema s›n›f›n›n, otonom bir yap› olarak ortaya
ç›k›fl›n›n en önemli muhatab›n›n siyasî iktidar oldu-
¤unu vurgulayan Atç›l, Mihne Hadisesi’nin iki taraf›n
karfl› karfl›ya geldi¤i ilk vak›a oldu¤unu belirtti.
Atç›l, sunumuna uleman›n otoritesini kuvvetlendiren
geliflmelere de¤inerek devam etti. Medreselerin
ortaya ç›k›fl›, uleman›n otonomisini sa¤layan vak›f
imkânlar›na kavuflmas› aç›s›ndan önemli bir kurumsal
geliflme iken; Mo¤ol istilas› da, siyasî meflruiyetin
kayna¤› olarak dinin yerine soyu getirmesiyle
bafllatt›¤› fleriat-yasa tart›flmas›nda, uleman›n
tart›flman›n fleriat taraf›n› temsil etmesi nedeniyle
otoritesini ön plana ç›karan bir geliflme olmufltur.
Atç›l, çal›flmas›n›n merkezî kavramlar›ndan “bürokratikleflme”yi
“varolan pozisyonlar›n hiyerarflik
olarak bir düzene sokulmas› ve devlet hizmetinin
geçici bir atama olarak de¤il, daha çok kariyer olarak
alg›lanmas›” fleklinde tan›ml›yor. Osmanl›’dan
önce ‹slâm ülkelerinde olmayan bu yap› Memlûklular
taraf›ndan belli bir düzeyde hayata geçirilmeye
çal›fl›ld›ysa da, fiam ulemas› gibi yerel uleman›n
direnci nedeniyle baflar›l› olamam›flt›.
Osmanl› co¤rafyas›ndaki ulemadan, sadece Osmanl›’n›n
merkezinde bulunan ya da merkezle iliflki
içerisinde kalarak her daim merkezi temsil eden
ulemay› “Osmanl› Ulemas›” diye tan›mlayan Atç›l,
bunun d›fl›nda kalanlara örnek olarak da ‹bn Nuceym,
Molla Fenârî, Seyyid fierif Cürcânî ve Cemâleddîn
Aksarâyî gibi âlimleri veriyor.
Atç›l’a göre, ‹stanbul’un fethi daha önce Timurlulara
yenilen Osmanl›’n›n kendisine bak›fl›nda çok
köklü bir de¤iflim meydana getirdi. ‹mparatorluk
vizyonuyla siyasetine yön vermeye bafllayan Fatih,
devlette merkeziyetçi bir sistem infla etmeye bafllad›.
Ulema s›n›f› da bürokratikleflerek bu sistemdeki
yerini alm›fl oldu. Merkeziyetçi yap›ya geçiflteki
önemli ad›mlardan birisi de baz› vak›flar›n nesh yoluyla
mîrî topra¤a dönüfltürülmesiydi. Al›nan bu
tür önlemlerle çeflitli güç odaklar› ve kaynaklar›
kontrol alt›nda tutuluyordu.
Merkeziyetçilik yönündeki en önemli ad›mlardan
birinin de Fatih Kanunnamesi oldu¤unu belirten
Atç›l, Kanunname’nin otantisesi tart›flmalar›na de-
¤inse de, kendisi aç›s›ndan önemli olan kanunnamenin
üçüncü bölümündeki devlet memurlar›n›n
hiyerarflisi ve atama kurallar› üzerinde durdu. Memuriyet
makamlar›n›n ve atamalar›n kanuna ba¤lanmas›,
sistemde bir öngörülebilirlik oluflturdu¤u
için hem sistem içindeki hem de sistem d›fl›ndaki
ulemada bir beklenti oluflturmufl ve bu da merkez
etraf›nda bir ba¤l›l›k ve taliplik halkas› meydana getirerek
merkeze güç sa¤lam›flt›r.
‹kinci Bayezid ve Yavuz döneminde adalet ve kanuna
yap›lan vurgunun artm›fl olmas›na dikkat çeken
Atç›l, bu sayede uleman›n daha otonom bir statüye
kavufltu¤unu ve sultanla iliflkilerin daha gayriflahsî/resmî
bir mahiyet kazand›¤›n› ifade etti. Buna
delil olarak da, bu dönemde yap›lan atamalar›n kanuna
uygun olarak yap›lm›fl olmas›n› gösterdi. Ayr›ca,
bu dönemde ‹slâm topraklar›ndaki idarî istikrars›zl›klar
ve Osmanl›’daki patronaj sistemi uleman›n
Osmanl›’ya yönelmesine neden olmufltur.
44

Medeniyet
Araflt›rmalar›
Merkezi
MAM
MAM ATÖLYE
Bilim ve Sanat Vakf›
Medeniyet Araflt›rmalar›
Merkezi
ZEYD‹L‹K ATÖLYES‹
Kanuni döneminde en dikkat çekici geliflmenin bürokratik
yap›n›n hem genifllemesi hem de geliflmesi
oldu¤unu belirten Atç›l, bu geliflmeyle birlikte
uleman›n tedris ve kaza alanlar›ndaki rollerinin daha
da ön plana ç›kt›¤›n› belirtti. Bu genifllemede
fethedilen Arap topraklar›n›n da etkisi olmufltu. Kazaî
faaliyetler daha önceleri bahse konu olan bölgeden
seçilen ve merkezden onaylanan yerel ulema
taraf›ndan yürütülürken, art›k merkezden gönderilen
ulema bu faaliyetleri üstlenmeye bafllad›.
Bunun d›fl›nda, Kanuni döneminde ortaya ç›kan
yeni bürokratik tekniklerin do¤urdu¤u yeni uzmanl›klara
da de¤inen Atç›l, uleman›n bu dönemde
bürokratik ve malî ifllerin görüldü¤ü merkezlerden
giderek uzaklaflt›r›ld›¤›n› aktard›. Bu bürokratik
merkezler kendi uzmanlar›n› flakird-kalfa sistemi
arac›l›¤›yla kendileri yetifltirmeye bafllad›lar. Bunun
bir sonucu olarak ilmiyye kendi içinde daha
fazla kurumsallaflm›flt›r.
Atç›l’a göre, “Osmanl› ulemas›” denen tip bütün
unsurlar›yla (Osmanl› gibi giyinen, davranan, hisseden)
bu dönemde ortaya ç›km›flt›r. Bunlar için
kanuna ve gelene¤e itaat çok önemliydi. Bürokraside
en üst makamlara ç›km›fl olanlar›n verebildi¤i ve
terfi için gerekli olan “mülâzamet belgesi” uygulamas›
sayesinde merkez, kültürünü yayma ve ideal
tiplerini yetifltirme mekanizmas› oluflturmufltu.
Sunumunun sonunda Atç›l, bahsedilen bürokratikleflmeyi
neden Osmanl›’n›n baflarabildi¤i sorusuna;
“zira Osmanl› mevcut bir medrese sisteminin
olmad›¤› Hristiyan topraklar›na do¤ru genifllemifl
ve burada kendi sistemini infla edebilme olana¤›
bulmufltur.” cevab›n› vererek sunumunu noktalad›.
15 May›s 2010 Cumartesi
Aç›fl Oturumu (09:00-09:30)
Aç›fl Konuflmas›: Eyyüp Said Kaya
I. OTURUM (09:30 -10:50)
Oturum Baflkan›: Mehmet Ali Büyükkara
Eren Gündüz / “Zeyd b. Ali ve ‹slâm
‹limleri Tarihindeki Yeri”
Hasan Yaflaro¤lu / “Taberistan Zeydili¤i”
II. OTURUM (11:10-12:30)
Oturum Baflkan›: Ali Hakan Çavuflo¤lu
Yusuf Gökalp / “Zeydili¤in Yemen’de
Yay›l›fl› ve Kurumsallaflmas›”
Mehmet Ünal / “Zeydi Tefsirinin
Karakteristikleri”
III. OTURUM (13:30-14:50)
Oturum Baflkan›: Mustafa Sinano¤lu
Mehmet Ümit / “Zeydiyye – Mutezile
Etkileflimi ve Kas›m er-Ressî”
Resul Öztürk / “Kas›m er-Ressî’nin
Sistematik Kelâma ‹liflkin Görüflleri”
IV. OTURUM (15:10-16:30)
Oturum Baflkan›: Sami Erdem
Kadir Demirci / “Zeydiyye’nin Hadis
Anlay›fl›”
Fatih Yücel / “Zeydi Usûlünde Kaynak
Anlay›fl›”
De¤erlendirme Oturumu (16:30-17:30)
45

46
K›t‘a
Yeniflehirli Avnî
‹drâkimi muhtâc-› misâl eyleme yâ Rab
Âyînemi rû-pûfl eyleme yâ Rab
Çeflm ü dil-i nâ-flâduma yârâ-y› nazar ver
Mahrem-i temâflâ-y› cemâl eyleme yâ Rab
MOLA

Sanat
Araflt›rmalar›
Merkezi
SAM
SAM K›rkambar Tez / Sohbet / Kitap
Onalt›nc› Yüzy›la Ait Alegorik Bir
Eser: Muhyî’nin Hüsn ü Dil’i
Berat Aç›l
21 Nisan 2010
De¤erlendirme: Z e y n e p G ö k g ö z
Hâlihaz›rda ‹stanbul fiehir Üniversitesi Türk Dili ve
Edebiyat› Bölümü’nde ö¤retim görevlisi olan Berat
Aç›l, 2010 y›l› itibariyle Bo¤aziçi Üniversitesi’nde
tamamlad›¤› doktora tezini bizlerle paylaflt›.
Doktora döneminde ald›¤› bir ders neticesinde alegoriyle
ilgilenmeye bafllad›¤›n› söyleyen Aç›l, bu
konu hakk›nda çal›flma iste¤i duymufl, tek bir eser
üzerinden yap›lan incelemenin daha sa¤l›kl› olaca-
¤›n› düflünerek Muhyî’nin 16. yüzy›la ait Hüsn ü Dil
adl› mensur eserini kendine konu olarak seçmifl ve
Farsça olarak Fettâhî-i Niflâbûrî taraf›ndan yaz›lan
eserle Osmanl› Türkçesi ile yaz›lan eserlerin (Lami‘î,
Ahî, Keflfî ve Vâlî taraf›ndan yaz›lan eserlerin)
karfl›laflt›rmas›yla ifle bafllam›fl. Bunun için flah›s
kadrosunun, olay ve durumlar›n, anlat› için hayati
öneme sahip âb-› hayât tan›mlar› ile mekân isimlerinin
mukayesesine giriflmifl, böylece hem eserin
zaman içinde geçirdi¤i de¤ifliklikleri, hem de birbirlerinden
ne flekilde etkilendiklerini ortaya ç›karm›fl.
Daha sonra Muhyî’nin hayat› ve üslubu üzerinde
duran Aç›l, son bölümde araflt›rmas›n›n as›l
amac› olan alegorik incelemeye yönelmifl; “alegori
nedir, hangi kavramlarla kar›flt›r›lmaktad›r, Bat› ve
SAM Yuvarlak Masa Toplant›lar›
KIRKAMBAR TEZ/SOHBET/K‹TAP
Onalt›nc› Yüzy›la Ait Alegorik Bir Eser: Berat Aç›l
Muhyî’nin Hüsn ü Dil’i 21 Nisan 2010
Nam›k Kemâl’in Edebiyat Elefltirisinde Fatih Altu¤
Modernlik ve Öznellik 5 May›s 2010
Münîrî’nin Manzum Siyer-i Nebî’si
Reyhan Çorak
9 Haziran 2010
Metinler Aras› Ba¤lam›nda ‹hsan Oktay Mehmet Sar›
Romanlar›nda Kutsal Metinlerin ‹zleri 16 Haziran 2010
ÖZEL ETK‹NL‹K
Belgesel Gösterimi: Bedr: Sinemada Mehmet Ery›lmaz
Bir Dolunay, Kani Karaca, Tuncel Kurtiz 27 Mart 2010
M‹MAR‹ DÜfiÜNCELER
Türkiye Mimarl›¤›: Ça¤dafl Mimarimiz, Yusuf Civelek
Gelenek ve Tektonik Kültür: 30 Nisan 2010
Betonarme Yap›n›n S›n›rlar›
Türkiye Mimarl›¤›: Türkiye’de Koruma Ahmet Ersen
Kavram›n›n Geliflimi ve Otantiklik 27 May›s 2010
OKUMA GRUPLARI
Sanat Okumalar›
‹slam Esteti¤ine Girifl (Oliver Leaman, Küre Yay›nlar›, 2010)
Sunum: Ayfle T. Demirkaynak / 11 May›s 2010, 6 Temmuz 2010
Çocuk Edebiyat› Okuma Grubu
Melike Erdem Günyüz / Mart 2010- (‹ki haftada bir Sal›)
ATÖLYELER
Hayal Perdesi Film Atölyesi I-II
Nisan
Dersu Uzala / Akira Kurosawa, Japonya-S.S.C.B 1975
‹zsürücü / Andrey Tarkovsky, S.S.B.C 1979
Ah Güzel ‹stanbul / At›f Y›lmaz, Türkiye 1966
47

Sanat
Araflt›rmalar›
Merkezi
SAM
May›s
Paris, Texas / Wim Wenders, Bat› Almanya-Fransa-‹ngiltere 1984
Dekalog: Kadere Yan Bakmayacaks›n / Krzysztof Kieslowski,
Polonya 1990
Kaybolan Güvercin Gerdanl›¤› / Nas›r Hamir, Tunus-Fransa 1991
Kiraz›n Tad› / Abbas Kiyarüstemi, ‹ran 1997
Haziran
May›s S›k›nt›s› / Nuri Bilge Ceylan, Türkiye 1999
Eve Yolculuk / Yimou Zhang, Çin 1999
Düz Hikâye / David Lynch, Fransa-ABD, ‹ngiltere 1999
Büyük Yolculuk / ‹smail Faruki, Fas-Fransa 2001
Temmuz
Karpuz Kabu¤undan Gemiler Yapmak / Ahmet Uluçay, Türkiye 2004
Sar› Köpe¤in Yuvas› / Byambasuren Davaa, Almanya 2005
Yumurta / Semih Kaplano¤lu, Türkiye 2007
Kar / Aida Begiç, Bosna-Hersek-Almanya-Fransa-‹ran 2008
Senaryo Atölyesi II
Gökhan Yorganc›gil / Mart 2010- (Her Cumartesi)
K›sa Film Atölyesi
Faysal Soysal / Temmuz 2009- (Her Cumartesi)
Türk Sinemas› Atölyesi
‹hsan Kabil / Nisan 2010 (‹ki haftada bir Sal›)
Nisan
Aysel, Batakl› Dam›n K›z› / Muhsin Ertu¤rul, 1934
May›s
Hal›c› K›z / Muhsin Ertu¤rul, 1953
‹stanbul’un Fethi / Ayd›n Arakon, 1950
Haziran
Kanun Nam›na / Ömer Lütfi Akad, Türkiye 1952
Düflman Yollar› Kesti / Osman F. Seden, 1959
Temmuz
K›r›k Plak / Osman F. Seden, 1959
Üç Arkadafl / Memduh Ün, 1958
A¤ustos
Gecelerin Ötesi / Metin Erksan, 1960
Do¤u edebiyat›nda nas›l ortaya ç›km›fl ve geliflmifltir,
Muhyî’nin eserinde alegorinin iflleyifli ne flekilde
olmufltur” gibi sorulara cevap arayarak tezini biçimlendirmifl.
Akl’›n o¤lu, Beden fiehri’nin padiflah› Dil bir gün
âb-› hayâttan bahsedildi¤ini duyar. Onu aramak
için flehrin gözeticisi Nazar’› Do¤u’ya gönderir. Bu
yolculuk s›ras›nda rastlad›klar›na âb-› hayât› soran
Nazar bir gün Aflk’›n k›z› Hüsn’ün Dil’e âfl›k oldu-
¤unu ö¤renir. Dil de bu aflka karfl›l›ks›z kalmaz. Görünen
anlam›n› bir aflk hikâyesi olarak özetleyebilece¤imiz
eserin di¤er anlat›s› gönül ve güzellik aras›ndaki
iliflki üzerinden, yazar›n›n tasavvufî anlamda
ak›ldan aflka yol alan, kendi yaflad›¤› seyr-i sülûkunun
bir özetidir sanki. “Sanki”nin alt›n› çizen
Aç›l bu yorumunun, tasavvufî anlamda “ne ifade
ediyor olabilir”in bir denemesi olarak okunmas›n›
ister. Bunun imkân›n› Muhyî’nin tasavvuf ehli olufluna
ve Gülflenî tarikat›na mensubiyetine ba¤lar.
Eserden belki bir Divan edebiyat› alegorisi de ç›kart›labilecekken
tezin iki anlam katman› üzerinden
ilerlemesi tercih edilir. Yoksa daha baflka katmanlar
da mümkün olabilir. Mesela Hüsn ü Aflk’›n bar›nd›rd›¤›
yedi anlam katman› bilinmesi gereken
önemli bir örnek olarak karfl›m›zda durmaktad›r.
Hatta Hüsn ü Aflk’a alegorinin alegorisi yak›flt›rmas›
yap›l›r. Bu flekilde birden fazla anlat› metnin içinde
parça parça de¤il de bafltan sona devam eden bir
nitelik arzederek birlikte yürürler. Bunun için yazar
hem her kelimesini önemle seçer hem de müphem
bir dil tutturur. Çünkü alegorilerde “bir fley söylenir,
baflka bir fley kastedilir”. Tan›m›n› bu flekilde
ortaya koydu¤umuzda alegori ile yak›n anlaml›, ka-
48

Sanat
Araflt›rmalar›
Merkezi
SAM
Muhyî’nin 16. yüzy›la ait Hüsn ü Dil adl› mensur eserini
inceleyen Berat Aç›l, benzer eserlerin flah›s kadrosunu,
olaylar›n›, anlat› için hayati öneme sahip âb-› hayât
tan›mlar› ile mekân isimlerini mukayese ederek, hem
eserlerin zaman içinde geçirdi¤i de¤ifliklikleri hem de
birbirlerinden ne flekilde etkilendiklerini ortaya ç›karm›fl.
r›flt›r›lmas› mümkün baflka kavramlar hemen akla
gelir: mecâz, istiâre, temsil, metafor, teflbih, sembol
gibi. Hepsinde de bir anlam aktar›m› sözkonusudur.
Fakat bunlar alegori gibi birden çok anlam katman›na
sahip olmay›p birer söz sanat›d›r. Oysaki
alegori bunlar› da içinde bar›nd›rabilen bir anlat›m
tekni¤i, bir türdür.
Zikredilen çok anlaml›l›k ve müphemiyetin d›fl›nda
alegorik metinlerde rastlanan di¤er temel özellikler
ise flunlard›r:
• Kiflilefltirme (Teflhis)
• ‹ç çat›flma (ki genelde erdem ve kötülük aras›nda
cereyan eder)
• Aray›fl (Bu genelde bir yolculuk olur)
• Metinleraras›l›k (Modern anlamda de¤il de yazar›n
ayn› metnin bir di¤er bölümüne ya da
daha önceki metinlerine veya baflka metinlere
gönderme yapmas› fleklinde)
• Tenasüp (Bat›l› eserlerde olmayan bir özellik)
• Zaman d›fl›l›k (Gene müphem b›rakma iste¤inin
devam› olarak)
Yukar›da s›ralanan yap›sal unsurlara dayal› bir alegori
tart›flmas›n› daha elveriflli bulan Aç›l, anlam›n
anlam›n›n dahi mu¤lâkl›¤›na vurgu yaparak bu
yönde inceleme yapmak yerine Williams’›n* iflletimsel
yöntemini s›nar. Bunun için anlat›y› üç ana
bafll›kta inceler:
* Arnold Williams, “Medieval Allegory: An Operational
Approach”, The Bulletin of the Midwest Modern
Language Association 1 (1969): 77.
1. fiah›slar Kadrosu: Canland›rma veya flekillendirme
fleklinde ayr›l›r. Hüsn ü Dil’de yer alan
flah›slar›n ço¤u canland›rmad›r; çünkü bu flah›slar›n
ço¤u birer kavramdan mülhemdir.
2. Ba¤l› eylemler serisi: Epizodik veya olay örgülü
diye ayr›l›r. Hüsn ü Dil olay örgülü bir yap›
sunar, çünkü neredeyse tüm olaylar âb-› hayât
aray›fl› çerçevesinde sunulur.
3. ‹flaret, emare ve yap›lar serisi: ‹flaret daha çok
flah›slara yönelikken, emare ise olaylarla ilgilidir.
Ama bu eser için bu uygulama pek oturmaz.
Çünkü iflaret ve emare kullan›m›na pek
fazla rastlanmaz.
Tezine eserin transkripsiyonlu metnini ve t›pk›bas›-
m›n› da ilave eden Aç›l’a sunumunun sonunda yöneltilen
ilk soru niçin alegorik bir anlat›ma ihtiyaç
duyuldu¤u fleklindeydi. Dilin yetersizli¤i, tasavvuf
sözkonusu oldu¤u için hâl dilinin gerektirdi¤i direkt
anlatamazl›k, hatta yazar›n kendi müritleri için giz-
49

Sanat
Araflt›rmalar›
Merkezi
SAM
li anlamlar kullanmak iste¤i, belki siyasî bask› gibi
nedenler neticesinde yazar bu yola baflvurmufl olabilir
denildi. Özellikle 16. yüzy›l›n bu tür anlat›larda
bereketli oldu¤unu, bu yüzy›l›n özellikle bu ba¤lamda
incelenmesi gerekti¤ini aktaran Aç›l, dinleyenlerine
yeni bir araflt›rma sahas›n›n kap›lar›n›
aralayarak sunumunu nihayete erdirdi.
Nam›k Kemâl’in Edebiyat
Elefltirisinde Modernlik ve Öznellik
Fatih Altu¤
5 May›s 2010
De¤erlendirme: Neslihan Demirci
Nam›k Kemâl’i nas›l bilirsiniz ‹ster edebî, ister siyasî
kiflili¤iyle, Türk edebiyat›nda Bat›l›laflma hikâyesinin
izini sürerken u¤ramadan geçemeyece¤imiz
duraklardan biridir. Tanzimat Devrinde Bat›’ya
aç›lan edebiyatç›lar›n hedeflerinden biri, Divan fliirinin
içine düfltü¤ü bofllu¤u f›rsat bilerek eskiye kap›y›
bir daha açmamak üzere kapamakt›. Eski fliire
ilk darbeyi vuran ise hürriyet, vatan, millet romantizmini
bafllatan Nam›k Kemâl’di (1840-1888).
Tanzimat Devrinin –genelde içerik aç›s›ndan da olsa
yenilikçili¤in– öncülerinden olan Nam›k Kemâl’in
edebî kiflili¤i üzerine yap›lan akademik çal›flmalar
tatmin edicilikten uzak ne yaz›k ki. Eserlerinin
ciddi bir k›sm›n›n hâlâ Latin harfleriyle bas›lmad›¤›n›,
yani gün›fl›¤›na ç›kmad›¤›n› düflünürsek,
Nam›k Kemâl’in elefltirilerine odaklanan bir çal›flma
ilgiyi hak ediyor. Sanat Araflt›rmalar› Merkezi’ne
doktora teziyle konuk olan ‹stanbul fiehir
Üniversitesi ö¤retim üyesi Fatih Altu¤ bu türden saiklerle
yola ç›km›fl.
Bugün Türkiye’nin renklerini oluflturan farkl› görüflteki
insanlar›n s›kça baflvurdu¤u karizmatik bir
ismin üzerinde çal›flmak iki sorumlulu¤u devralmak
anlam›na geliyor Altu¤’a göre: ‹lkin, Nam›k
Kemâl ve kufla¤›na neleri borçlu oldu¤umuz; ikincisi,
bu sanc›l› dönemin fikir adamlar›ndan hangi zaaflar›
devrald›¤›m›z sorular›n›n cevab›n› aramak.
Altu¤’un, Nam›k Kemâl’in bugüne nas›l aktar›ld›¤›-
na dair tespiti flöyle: Yaflad›¤› devirde “öncü” konumundan
dolay› fazlaca göklere ç›kar›l›yordu, bugün
ise edebî de¤eri tart›flmal› eserleri sebebiyle hak etti-
¤inden daha de¤ersiz bir konuma itilmekte. Burada,
kendisinin de tecrübe etti¤i gibi, araflt›rmac›lar›n
içine düfltü¤ü, bugünü eskiden daha iyi, daha do¤ru
sanma yan›lg›s›yla hesaplaflma f›rsat› da do¤uyor.
Nam›k Kemâl’in elefltiri dili de edebî dilinden farkl›
de¤il; öznel, duygusal, öfke ve heyecan dolu.
Gençlik y›llar›ndan itibaren yazd›¤›, çok say›daki
elefltiri metinlerinde savafl terminolojisini kullan›-
yor, eserleri acizlik veya iktidar kavramlar›yla de-
¤erlendiriyor. Bilhassa sadme yaflad›¤› devrin edebiyat
deneyimini anlat›rken Nam›k Kemâl’in baflvurdu¤u
karakteristik kavramlardan biri; vurma,
çarpma, darbe gibi anlamlara geliyor. Bat›l› marifet
günefli bu topraklara ulafl›rken bunun “sadme”sine
maruz kalan en bariz alan edebiyatt›. Her fley yerli
yerindeyken bir darbeyle, sars›nt›yla yerle bir oldu;
tam bir altüst olma hâli yafland›. Bundan sonra hiçbir
fley eskisi gibi olmayacakt›. Eski türler ifllevini
50

Sanat
Araflt›rmalar›
Merkezi
SAM
Fatih Altu¤’un, Nam›k Kemâl’in bugüne nas›l
aktar›ld›¤›na dair tespiti flöyle: Yaflad›¤› devirde “öncü”
konumundan dolay› fazlaca göklere ç›kar›l›yordu, bugün
ise edebî de¤eri tart›flmal› eserleri sebebiyle hak
etti¤inden daha de¤ersiz bir konuma itilmekte.
kaybetti, yeni türler ithal edildi; bu ikisinin bir araya
gelmesinden melez türler do¤du. Tanzimat’›n ilk
nesline mensup her ayd›n›n›n darbe sonras› takip
edilecek yol haritas›na yönelik önerdi¤i çözüm yollar›
dikkate de¤erdir. Altu¤, Nam›k Kemâl’in önerisini
Frans›z felsefeci Alain Badiou’nün özne kavram›yla
ortaya koydu¤u teze benzetiyor. Buna göre
“özne olman›n imkân›, o toplumdaki sars›nt›lar›n
fark›na varmak ve o olaylar›n açt›¤› imkânlarla özdeflleflmek
yoluyla gerçekleflir.” Nam›k Kemâl de
Bat›l› edebiyat anlay›fl›n›n yol açt›¤› travma sonras›nda
do¤an imkânlara sahiplenme çabas›nda bir
özne olarak yeni bir edebiyat kurmaya çal›flmaktad›r.
Türkçedeki edebiyat kavram›n› da, bugünkü
ba¤lam›yla ilk kez kullanan Nam›k Kemâl’e borçluyuz.
Kavram 17. yüzy›l metinlerinde farkl› bir anlamda
geçer; ama bütün türleri ayn› flemsiye alt›nda
toplayan estetik bir kategori olarak kullan›lmas›
Bat›’dan iki yüzy›l kadar sonraya denk düflüyor.
Bat› etkisindeki edebiyat›n ilk elefltiri metni olma
özelli¤ini tafl›yan, 1866’da Tasvir-i Efkâr’da “Lisan-›
Osmaniyenin Edebiyat› Hakk›nda Baz› Mülâhâzat›
fiâmildir” bafll›¤›yla yay›nlanan makalesinde Nam›k
Kemâl, edebiyat›n fonksiyonlar›n›, iktidarla iliflkisini
ele al›rken k›y›c› bir dille “sadme öncesi” edebiyat›-
m›z› hiçlefltiriyor. Eski, ileri-geri kavramlar› üzerinden
elefltiriliyor, çocuksu olmakla suçlan›yor. Altu¤,
Nam›k Kemâl’in eskiye dair bir boflluk üreterek kendi
projesine yer açt›¤›n› söylüyor, flairin çözüm önerisi
ise edebiyat›n ›slah›ndan yanad›r. Kritik kavram›n›
karfl›lamak için “tenkit” ve “muâheze” kelimelerini
öneriyor, tercihini ikincisinden yana koyuyor.
Buna göre tenkit, nesneler aras›nda hakiki ve sahteyi
ay›rmaya yarar; muâheze ise bir fleyin kendi hakikatinde
bulunan bat›l yönünü temizlemek, onu
kendi hakikatine döndürmek anlam›ndad›r.
Nam›k Kemâl’in bak›fl›na göre edebiyat evrenseldi
ve ak›l-hakikat-tabiat esas›na göre kurulmufltu;
Hint’ten Yunan’a, oradan da Araplara geçerek evrenselli¤ini
sürdürdü. Zamanla bu medeniyetler
evrenselliklerini kaybettiler, Bat› da bu de¤eri ald›
ve kendinin k›ld›. Di¤er bir deyiflle biz Bat›’dan
bünyemize yabanc› bir unsuru de¤il, zaten bizim
olan› geri al›yoruz. ‹ntibah’›n mukaddimesinde hakikat
ile hikâyeyi karfl›laflt›r›rken, hakikati ç›plak bir
genç k›za, hikâyeyi ise güzel giyinmifl koca kar›ya
benzetiyor. ‹lki do¤all›¤› sebebiyle çirkin gelirken,
di¤eri allan›p pullanm›fl bir çirkinliktir. Kad›n-elbise-örtünme
metaforlar›na s›kça baflvuran Nam›k
Kemâl’in gözünden bak›nca edebiyat eyleminin temelinde
de yer alan budur asl›nda; ç›plak gerçekten
hofllan›lmaz, sahtenin göz boyay›c›l›¤›na aldan›l›r.
Fatih Altu¤, Nam›k Kemâl’in Fars edebiyat› ve Divan
fliirinden, güzel giydirilmifl bir ceset metaforuyla
veya pisli¤in kayna¤› olarak bahsetmesinin Julia
Kristeva’n›n “zillet” kelimesiyle karfl›layabilece¤imiz
abject kavram›yla örtüfltü¤ünü dile getiriyor.
Kristeva’ya göre her insan yüce ve süfli de¤erlerle
yarat›l›r ama özneye dönüflmesi, süfli taraf›n› yok
saymas›yla mümkün olur. Tanzimat ayd›n›n›n yeni
bir edebiyat üretme sanc›s› bu çabayla benzefliyor.
Devrinin ço¤u ayd›n› gibi Nam›k Kemâl de bir ikilemin
içindeydi. Sade yazmak isterken babas›na yazd›¤›
mektupta bile sanat yapmaktan kurtulamamaktan
yak›n›yordu. Altu¤’un alt›n› çizdi¤i gibi, hararetli
tart›flmalar›nda fliddetle elefltirdikleri, kendinde
bar›nd›rd›¤› e¤ilimlerdi bir yandan da. Beflir
51

Sanat
Araflt›rmalar›
Merkezi
SAM
16. yüzy›l bafllar›nda yaflanan “mahallileflme cereyan›”ndan
bahseden Reyhan Çorak, Dîvân fliirine Türkçeyi de ihmal
etmeden atasözlerinin, deyimlerin, günlük hayata dair
birtak›m unsurlar›n dâhil olmaya bafllad›¤›n›, Münîrî’nin de
bu cereyan›n içinde oldu¤unu ifade etti.
Fuat gibi kendisinden daha radikal kalemler ortaya
ç›k›nca, Nam›k Kemâl’i eski fliir ve Fars edebiyat›na
karfl› daha insafl›, fikirlerinde daha itidalli bir konumda
görüyoruz.
Münîrî’nin Manzum Siyer-i Nebî’si
Reyhan Çorak
9 Haziran 2010
De¤erlendirme: B e r r a K e p e k ç i
Reyhan Çorak, Marmara Üniversitesi Türkiyat
Araflt›rmalar› Enstitüsü’nde tamamlad›¤› “Münîrî’nin
(öl.1521) Manzum Siyer-i Nebî’si (‹nceleme-
Metin)” bafll›kl› doktora tezini sundu.
Yedi cilt ve otuz üç bin beyitten oluflan Siyer-i Nebî
adl› eserin, iki hoca gözetiminde dört ö¤renci aras›nda
paylafl›ld›¤›n› ifade eden Reyhan Çorak, 2. ve
3. ciltlerini çal›flt›¤›n› ve bu nedenle tespitlerinin de
sadece bu iki cildi kapsad›¤›n› belirtti.
Manzum Siyer-i Nebî’nin konusu Hz. Peygamber’in
hayat› oldu¤u için tezin girifl bölümünde “siyer” kelimesinin
mânâs›, bir ilim olarak “siyer”in do¤uflu,
klasik Türk edebiyat›nda bir tür olarak önemi ve yeri,
manzum ve mensur siyerler, Türk edebiyat›nda
Hz. Peygamber’i konu alan esma-i nebî, naat, mevlid,
miraçnâme, hicretnâme, mucizât-› Nebî, hilye
gibi di¤er türler hakk›nda bilgi verilmektedir. Bunlarla
birlikte Türk edebiyat›nda yaz›lm›fl müstakil
siyerler; manzum siyerler ve mensur siyerler fleklinde
iki k›sma ayr›larak incelenmektedir.
Çorak, tezinin birinci bölümünde flairin hayat›, do¤du¤u
yer ve y›l, ad›, mahlas›, ailesi, mesle¤i, eserleri
ve yaflad›¤› dönem ile ilgili araflt›rmalar yapt›¤›n›
ifade ederek flu bilgileri verdi: fiair Amasyal›’d›r,
ölüm tarihi 1521, yaflad›¤› dönem II. Bâyezid devridir
ve o devirde Amasya’da II. Bâyezid’in o¤lu fiehzade
Ahmed bulunmaktad›r. Münîrî, fiehzade Ahmed’in
nedimlerindendir. Tezkirelerde flairin ad›
Münîr, Münîrî, Münîrî ‹brahim Çelebi ya da Mehmed
Çelebi fleklinde geçmektedir. Münîrî’nin flairli-
¤inden ziyade çok nazik, kibar ve zarafet sahibi bir
devlet adam› olmas› ön plana ç›kmaktad›r. fiairli¤i
ikinci planda olmas›na ra¤men siyeri otuz üç bin beyitten
oluflmaktad›r. Dîvân adl› eserinde Münîrî, Ali
ve Ferah isminde iki çocu¤undan, Mihr-i Müflteri
ad›nda uzunca mesnevîsinde de kendisinin sipahî
oldu¤undan ve hat meflk etti¤inden bahseder. Ölü-
52

Sanat
Araflt›rmalar›
Merkezi
SAM
mü ile ilgili sadece Evliya Çelebi’nin Seyâhatnâmesi’nde
Amasya’da öldü¤üne dair bir kay›t bulunmaktad›r.
Siyer-i Nebî’den baflka Mihr-i Müflteri
ad›nda mesnevîsi, Türkçe Dîvân›, Farsça Dîvân› ve
Tezkiretü’l-Vefâyî, Risâle, Münfleât Mecmûas› adl›
üç küçük eseri tespit edilmektedir.
Amasya’y› da ele alan Çorak, o dönemde Amasya’n›n
flehzade sanca¤› olmas› nedeniyle Münîrî’nin
medeniyet ve kültür aç›s›ndan çok canl› bir
flehirde yetiflti¤ini ve yaflad›¤›n› ortaya koydu.
16. yüzy›l bafllar›nda yaflanan edebî bir geliflmeden
bahisle Çorak, ‹ran edebiyat› ürünü olan Dîvân fliirine
Türkçeyi de ihmal etmeden atasözlerinin, deyimlerin,
günlük hayata dair birtak›m unsurlar›n
dâhil olmaya bafllad›¤›n›, buna da Fuat Köprülü’nün
“mahallileflme cereyan›” dedi¤ini ve Münîrî’nin
de bu cereyan›n içinde oldu¤unu ifade etti.
Dolay›s›yla Siyer-i Nebî, 15. ve 16. yüzy›l geçifl dönemi
Türkçesi özelliklerini göstermektedir.
Tezin ikinci bölümünde eserin yaz›l›fl sebebinin,
flekil flartlar›n›n, dil-üslup özelliklerinin, edebî sanatlarla
ilgili birtak›m hususiyetlerinin incelendi¤i,
siyer olmas› hasebiyle eserde âyet ve hadislerin
mevcut oldu¤u, deyim, atasözleri, sosyal hayata ait
birtak›m özelliklerin ele al›nd›¤› ve sekiz bin beytin
genifl özetiyle tamamland›¤› dile getirildi.
Eski Anadolu Türkçesi döneminde, 15. yüzy›l sonu
ve 16. yüzy›l bafl›nda yaz›lm›fl ve istinsah hatt›yla
tek nüsha olan Siyer-i Nebî’nin mesnevî naz›m fleklinde
yaz›ld›¤›, kafiye sisteminde cinas›n kullan›ld›-
¤› ve tahkiye, nasihatnâme, sanatkârane ve mükâleme
fleklindeki dört farkl› üslupla kaleme al›nd›¤›
örneklerle anlat›ld›.
Tamamen teknik bir bölüm olan ve bibliyografya
ile biten üçüncü bölümde Çorak, yazma nüshan›n
tan›t›m›n› yaparak metnin transkripsiyonu esnas›nda
nelere dikkat etti¤ini, Arapça, Türkçe ve Farsça
eklerin ve terkiplerin nas›l yaz›ld›¤›n› anlatt›.
Reyhan Çorak, dördüncü bölümde metnin transkripsiyonlu
hâlini verdi¤ini söyleyerek flu bilgileri
paylaflt›: Beyitlerin her birine numara konuldu. 15.
yüzy›l sonu 16. yüzy›l bafl› aras›ndaki Türkçe dil
özelliklerini gösteren arkaik kelimelerden birer seçim
yaparak bir sözlük oluflturuldu. Kafiyesi cinas
sistemi üzerine kurulan metinden bir tür “Cinas
Sözlü¤ü” denemesi yap›ld›. Münîrî’nin Siyer-i Nebî’si
Türk edebiyat›n›n bilinen en uzun manzum siyerdir.
Metinler Aras› Ba¤lam›nda
‹hsan Oktay Romanlar›nda
Kutsal Metinlerin ‹zleri
Mehmet Sar›
16 Haziran 2010
De¤erlendirme: E l i f S e z e r
Mehmet Sar›, edebiyat elefltirisinin önemli tart›flmalar›ndan
biri olan “kurmaca-kutsal metin” tart›flmas›n›
‹stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens-
53

Sanat
Araflt›rmalar›
Merkezi
SAM
Post-modern roman›n özelliklerinden bahseden Mehmet
Sar›, ‹hsan Oktay Anar’›n kutsal metinlerden (Kur’an,
Tevrat, ‹ncil) farkl› metinleraras› yöntemlerle ald›¤›
k›ssalar› “tarihsel üstkurmaca” diyebilece¤imiz flekilde
romanlar›na nas›l ustal›kla yerlefltirdi¤ini anlatt›.
titüsü’nde haz›rlad›¤› “Metinler Aras› Ba¤lam›nda
‹hsan Oktay Romanlar›nda Kutsal Metinlerin ‹zleri”
bafll›¤›n› tafl›yan tezinin etraf›nda ele alarak kurmaca
metin ile kutsal metin aras›ndaki iliflkiye ve
s›n›ra de¤indi.
Sunumuna, genel çerçevede post-modern roman›n
özelliklerini anlatarak bafllayan; üstkurmacan›n, yazar›n
okurla oynad›¤› alan ve Mihail Bakhtin’in kulland›¤›
anlamda bir “ço¤ul söylem” alan› oldu¤unu
ifade eden Sar›, baflta Julia Kristeva olmak üzere birçok
edebiyat elefltirmeninin metni, baflka metinlerin
kesiflim alan› olarak belirledi¤ini söyledi. Sar›,
böylece bunun bizi post-modern kurmacan›n üstkurmaca,
ço¤ul ses gibi özelliklerinin yan›nda “metinleraras›l›k”
özelli¤ine götürdü¤ünü belirtti.
Mehmet Sar›, bu noktada bir parantez açarak bizim
gelene¤imizde bir metinde di¤er metinlerin kullan›m›na
nas›l bak›ld›¤›na de¤indi. Sar›, fieyh Galip’in
meflhur “Çald›ysam mîrî mal› çald›m” deyiflinden
hareketle, Osmanl›-Türk edebiyat›ndaki iktibas
(kutsal metinlerden ve hadislerden al›nt› yapma),
telmih (kutsal metinlerde geçen bir k›ssay› hat›rlatma),
nazire (baflka bir yazar›n-flairin metnini
üslup fark›yla yeniden yazma) gibi özellikleri ifade
etti. Sar›, “Gökkubbe alt›nda söylenmemifl hiçbir
fley yoktur” sözüyle anlat›lmaya çal›fl›lan olgunun,
modern hatta post-modern dönemde (1950’lerden
sonra) “metinleraras›l›k” ad›n› ald›¤›n› söyledi.
Sunumun ikinci ve as›l bölümünde Mehmet Sar›,
‹hsan Oktay Anar’›n kutsal metinlerden (Kur’an,
Tevrat, ‹ncil) farkl› metinleraras› yöntemlerle ald›¤›
k›ssalar› “tarihsel üstkurmaca” diyebilece¤imiz flekilde
romanlar›na nas›l ustal›kla yerlefltirdi¤ini anlatt›
ve al›nt›lar yaparak bol bol örnek verdi. Mesela
Amat kitab› bafltan sona Nuh k›ssas› üzerine kurulmufltur.
Kitapta geçen “sakar” güvertesi, Kur’ân-›
Kerîm’de geçen cehennemin yedi kat›ndan birisidir
ve kitapta ayete gönderme yap›lm›flt›r. Suskunlar
kitab›n›n karakteri Zahir, birçok göndermeyle birlikte
Hz. ‹sa’y› hat›rlat›r. Hz. ‹sa’n›n meflhur “Tanr›m!
Tanr›m! Beni neden terk ettin” sözü Zahir’in
a¤z›ndan “Ah be babal›k niye çamura yatt›n” fleklinde
duyulur. Hz. ‹sa’n›n son akflam yeme¤i Zahir’in
son iftar yeme¤ine ilham olacakt›r. Mehmet
Sar›, roman okurken bu tür göndermeleri daha iyi
anlamak için Y›ld›z Ecevit’in Türk Roman›nda Postmodernist
Aç›l›mlar kitab›n› önerdi.
Sorular bölümünde tart›flma kutsal metne yap›lan
göndermelerin s›n›r› ne olmal›d›r sorusu etraf›nda
flekillendi. Kurmaca metinle kutsal metin hangi
54

Sanat
Araflt›rmalar›
Merkezi
SAM
noktaya kadar kesiflebilir, bu tür bir metinleraras›l›k
kutsal metnin kutsall›¤›na zarar verir mi, dinî de¤er
ve imajlar›n baflka amaçlarla kullan›lmas› sözkonusu
mudur gibi tart›flmalarla sunum sona erdi.
SAM Mimari Düflünceler
Türkiye Mimarl›¤›
Ça¤dafl Mimarimiz,
Gelenek ve Tektonik Kültür:
Betonarme Yap›n›n S›n›rlar›
Yusuf Civelek
30 Nisan 2010
De¤erlendirme: K übra Turangil
Günümüzde birço¤umuz için apartman hayat›
pek de cazip bir fley de¤il. Özellikle nüfusu yo¤un
kentlerde eskiden oldu¤u gibi müstakil tip konutlar
daha yaflan›las› bulunuyor art›k, bir eskiye yönelifl
sözkonusu. Eski evlerimiz çok güzel; yenileri
çirkin, ama neden Eskiden bugünkü teknolojiye
göre daha basit flekilde infla edilen yap›lar günümüzdekilere
nazaran neden daha göze hitap eder
bulunuyor Sunumunda bu ve benzeri birkaç soru
ile yola ç›kan Uluda¤ Üniversitesi Mimarl›k Fakültesi
ö¤retim görevlisi Dr. Yusuf Civelek günümüzde
s›n›rlar› aflman›n daha kolay oldu¤u bir dünyada
yaflad›¤›m›za vurgu yap›yor. Özellikle mimarî
alanda bu durum oran kavram›yla ve dolay›s›yla
estetikle alakal›. Geçmiflte fiziksel ve yap›sal çevrenin
özellikleri kan›ksanm›fl hâldeyken günümüzde
art›k bizler için birer güzellik nesnesi olmaya bafllad›lar.
Civelek, oran meselesini çelikten de sonra
ortaya ç›km›fl en son tektonik kültür olma özelli¤ine
sahip betonarmeye ve betonarmeleflme sürecine
ba¤l›yor.
Tarihsel sürece flöyle bir göz gezdirecek olursak; 19.
yüzy›l ortalar›nda Alman mimarl›k düflüncesinden
kaynaklanan bir söylem tektonik kültür. Meâlen bir
fleyleri ba¤lamak, üst üste koymak denilebilir k›saca.
Genel olarak ikiye ayr›l›yor: Birincisi y›¤ma üzerine
kurulan bir sistem; toprak, tafl, kerpiç ve tu¤la
vs. ‹kincisiyse çatk›c›l›k üzerine, ahflap ve son dönemlerde
de çelik kullan›l›yor. Bu iki unsurun her
toplumda oluflturdu¤u geleneksel tektonik kültür
yap›s›na de¤inen Civelek, bizde görülen ba¤dadî
duvarlar, ahflap evler, karma teknolojiler gibi unsurlar›n
her birinin yap›y› meydana getiren bilgi birikimi
ve kültürle ba¤lant›s›na, k›sacas› bir co¤rafyaya
nas›l yerleflece¤inizle ilgili oldu¤una vurgu yap›yor.
Türkiye’nin bu konuda çok zengin oldu¤unu,
do¤usundan bat›s›na fark› uygulamalar görmenin
imkân›n› anlatan Civelek, tektonik kültür ile do¤rudan
kültürün birbiriyle alakal› oldu¤unu düflünüyor.
Betonarme yap›n›n kendi ilkelerini ortaya koymas›ndan
sonra yap›sal çevreyi alg›lay›fl tarz›m›z›n
da de¤iflti¤ini söyleyen Civelek, Frans›zca “güçlendirilmifl
beton” anlam›na gelen betonarmenin do-
¤ufl hikâyesini de flöyle anlat›yor: 19. yüzy›lda yaflanan
krizle yani Avrupa’da klasik düflüncenin çökmeye
bafllamas›yla beraber devrin mimarlar› bun-
55

Sanat
Araflt›rmalar›
Merkezi
SAM
Türkiye’nin s›kl›kla yüz yüze geldi¤i deprem gerçe¤inin bir
getirisi olarak çeli¤e yöneliflin oldu¤unu dile getiren Yusuf
Civelek, tektonik kültür düflüncesini Türk mimarlar› aras›nda
ve Türk toplumu içerisinde yayg›nlaflt›rma ve mimariyi bir de
bu yönde alg›lamalar›n› sa¤lama gayretinin önemine de¤indi.
dan böyle yap›lar› hangi üslûpta infla edece¤iz diye
düflünür olmufl. O esnada çok farkl› düflünceler ortaya
konulmufl. Kimi neoklasizmden yana, kimisi
neogotik, kimiyse eklektikten yana olmufl ve akabinde
materyalizm ortaya ç›km›fl. Tüm bu geliflmeler
yaflan›rken Alman Karl Böttcher yaflad›¤› dönemde
art›k tafl›n kullan›labilirli¤inin bitti¤i, taflla
yap›labilecek bir fley kalmad›¤› ve gelecek dönemde
yeni bir malzeme olmadan yeni bir mimarî üslûbun
yakalanamayaca¤› tezini savunmufl. O dönemde
Fransa ve ‹ngiltere’de demir kullan›larak yap›lm›fl
önemli yap›lar mevcut. Crystal Palace’›n 1851
y›l›nda Joseph Paxton taraf›ndan çelik ve metal
malzeme kullan›larak Londra’da infla edilmesi Avrupa’da
büyük yank› uyand›r›yor örne¤in ve Böttcher
de bu durumu mimarinin gelece¤i olarak de-
¤erlendiriyor. fiüphesiz ki Böttcher bu konuda yan›lm›yordu.
20. yüzy›lda çelik önemli bir mimarî
malzeme; bugün dahi pek çok geliflmifl ülke betonarmeden
ziyade çeli¤i tercih ediyor. Ancak ilginçtir
ki modernizm ak›m›n› ortaya ç›karan unsur çelik
de¤il de betonarme oluyor. ‹lerleyen dönemde Le
Corbusier betonarmeyle ilgili befl ilke öne sürüyor:
(i) Birincisi serbest plan yani kolonlardan ba¤›ms›z
bir bölme sistemi düflünebilmenin rahatl›¤›. (ii)
‹kincisi serbest cephe, d›fl duvarlar›n yap›y› tafl›ma
ifllevi olmad›¤›na göre pencereleri istedi¤imiz flekilde
konumland›rabilme serbestisi ve buna ba¤l› olarak
(iii) üçüncü ilke yatay bant pencere ilkesi, cephe
serbest konumda oldu¤una göre pencereyi de
bant fleklinde yapabilme kolayl›¤› sunuyor. (iv)
Dördüncüsü yükseltilmifl zemindir; zira Corbusier’e
göre tüm kötülükler yerden gelmektedir. Haflereler,
rutubet ve sair etkenlerden dolay› ki o y›llarda,
1920-1930’larda modernistler için hijyen oldukça
önemli bir konu. O hâlde zemini yerden yükseltti¤imiz
takdirde binan›n alt k›sm›n› da rahatl›kla
kullanabiliriz. (v) Beflinci ve son ilke çat› bahçesi,
pitoresk bir görüntü verdi¤i için yerde kaybedilen
bahçeyi çat›da kullanabiliriz. Bu bir k›r›lma noktas›
çünkü art›k geleneksel tektoni¤i devam ettirmeme
yönünde önemli bir ilk ad›m.
Avrupa’da süreç böyle ifllerken Türkiye’deki betonarmeleflme
sürecine bakacak olursak, 19. yüzy›l›n
ikinci yar›s›nda Türk konut tipinin yang›nlara karfl›
dayan›ks›z olmas› ve hijyenik aç›dan kullan›fls›zl›¤›-
na vurgu yap›ld›¤›n› görürüz. 1865 y›l›nda ‹stanbul’da
meydana gelen Hocapafla Yang›n› akabinde
bütün bir mahalle kârgir olarak yeniden infla ediliyor
ve 1866 y›l›nda o bölgede ahflap inflaat yap›m›
yasaklan›yor. Birinci Ulusal Mimarl›k ak›m›n›n önde
gelen isimlerinden Mimar Kemaleddin Bey’in
geleneksel tektonik kültürü modernize etme çaba-
56

Sanat
Araflt›rmalar›
Merkezi
SAM
s›yla 1922 y›l›nda ‹stanbul’da infla etti¤i Harikzedegân
(Tayyare) apartmanlar› ise ilk betonarme yap›
örnekleridir. 1927 y›l›ndan itibaren tamam›yla modern
mimariye geçiflle beraber geleneksel tektonik
kültür de Türkiye’de art›k terkedilmifl oluyor.
1930’lu y›llar›n modernizm anlay›fl›yla beraber Birinci
Milli Mimari Dönemine ulaflt›¤›m›zda Kemaleddin
Bey ve Vedat Tek zaman›nda kullan›lan kubbeler
ve kemerler dinî kültürü ifade eden formlar
olarak kabul edilip cami mimarisi olarak ayr› tutuluyor.
Bu noktada Sedad Hakk› Eldem’in “Türk evi”
Türk modernleflme ideolojisinde çok önemli bir yer
tutuyor ve Türk’e has, ‹slâm’la ilgisi olmayan, seküler
yap›lar olarak benimseniyor.
1940’lara gelindi¤inde modernizmin özellikle Almanya’da
bask› alt›na girmesiyle beraber Türk modernleflmesinde
melezleflme ihtimali do¤uyor ve
bu yönde geçmiflteki ba¤lar›ndan tamam›yla kopart›l›p
bir imge, bir estetik nesne olarak modernlefltiriliyor,
betonarmelefltiriliyor. Betonarmenin
kolay evrilebilen yap›s›, taklit gücü ve taflla, ahflapla
uygulayabildi¤iniz hemen her formu alabilme
yetene¤i sayesinde kolayca tercih edilen bir yap›ya
dönüflüyor. Betonarme dedi¤imiz öyle bir yap› eleman›
ki ister temel yap› malzemelerini, ister sembolik
biçimleri, isterseniz de tipolojik elemanlar›n
her birini betonarmeyle gerçeklefltirebilmek mümkün
ve bu noktada akla tak›lan soru flu: Bu denli basit,
ö¤retilmesi ve infla edilmesi kolay bir malzeme
elimizde olmasa idi daha baflka bir tektonik kültür
gelifltirip buna daha uyumlu bir çevre oluflturabilir
miydik Zira ahflab›n, kârgirin hatta çeli¤in bile ülkemizde
ve geliflmekte olan birçok ülkede tam mânâs›yla
geliflemeden kald›¤› âflikar. Betonarmenin
bu imitative kolayc›l›¤›n›n di¤er tektonik kültürlerin
zarar›na iflledi¤i söylenebilir. Geleneksel tektonik
kültürde çok farkl› ustal›k alanlar› vard› ve insanlar
o kültürün içerisinde usta-ç›rak iliflkisi içerisinde
yetifliyorlard›. Betonarmede ise böyle bir zanaat
sözkonusu de¤il; çok k›sa sürede ö¤renebilinir
bir sisteme sahip betonarme.
Konuflmas›n› bitirirken Türkiye’nin s›kl›kla yüz yüze
geldi¤i deprem gerçe¤inin bir getirisi olarak çeli-
¤e yöneliflin sözkonusu oldu¤unu dile getiren Civelek,
tektonik kültür düflüncesini Türk mimarlar› aras›nda
ve Türk toplumu içerisinde yayg›nlaflt›rmaya
ve mimariyi bir de bu yönde alg›lamalar›n› sa¤lama
gayretinin önemine de¤indi. Civelek, ancak o sayede
flekillerin d›fl›nda baflka bir perspektiften mimariyi
görmenin mümkün olabilece¤ine dair inanc›n›
ifade ederek sunumunu nihayete erdirdi.
Türkiye Mimarl›¤›
Türkiye’de Koruma Kavram›n›n
Geliflimi ve Otantiklik
Ahmet Ersen
27 May›s 2010
De¤erlendirme: F e y z a K ö s e
‹stanbul Teknik Üniversitesi Mimarl›k Fakültesi
Restorasyon Bölümü hocalar›ndan Prof. Dr. Ahmet
Ersen, koruma ve restorasyonun ortaya ç›k›fl›n› ve
57

Sanat
Araflt›rmalar›
Merkezi
SAM
Mimarî Düflünceler program›n›n son konu¤u Ahmet Ersen,
koruma ve restorasyonun ortaya ç›k›fl›n› ve bilimsel bir
disiplin olarak geliflim sürecini, Türkiye’de tart›flmal› bir alan
olan koruma alan›ndaki tecrübeleri üzerinden de¤erlendirdi.
bilimsel bir disiplin olarak geliflim sürecini, Türkiye’de
tart›flmal› bir alan olan koruma alan›ndaki
tecrübeleri üzerinden de¤erlendirdi.
Ahmet Ersen konuflmas›nda öncelikle otantiklik
kavram›n›n ve bu kavram›n mimarî korumada nas›l
bir anlam tafl›d›¤›n›n üzerinde durdu. Ard›ndan
koruma düflüncesinin 19. yüzy›l Avrupa’s›nda nas›l
ortaya ç›k›p geliflti¤ini, hangi süreçlerle olgunlafl›p
bilimsel koruma disiplinine ulaflt›¤›n› ve Türkiye’de
nas›l yer buldu¤unu, tarihî çevre üzerinde nas›l bir
etkiye sahip oldu¤unu 1869-1996 y›llar› aras›ndaki
dönem aral›¤›nda de¤erlendirdi.
Günümüz koruma disiplininde temel anlay›fl›n
otanti¤i koruma oldu¤unu vurgulayan Ersen otanti¤in
kelime anlam›n› gerçek, dürüst; sahte, ikinci
üretim yahut replika olmayan fleklinde aç›klad›.
Otantiklik kavram›n›n mimarî korumadaki uygulamalara
yans›mas›n›n 1960’lardan sonra bafllad›¤›n›
ve 1990’larda belli bir noktaya geldi¤ini aktard›.
Otantikli¤in korunmas›n›, bir fleyin, tafl›d›¤› de¤erin
arkas›ndaki soyut kültürle birlikte, yani inançlar›
ve felsefesiyle bütün olarak korunmas› fleklinde
aç›klayan Ersen, tafl›n›r objelerde otantikli¤in çok
net olmas›na karfl›n, mimaride daha belirsiz oldu-
¤unu vurgulad›. Yap›lar›n zaman içinde ifllev de¤iflikli¤ine
u¤rayabilece¤ini ve çeflitli tamirler geçirebilece¤ini,
bu aç›dan yap›lar›n geçirdi¤i çeflitli evrelerin
de tarihsel otantiklik kavram›n›n bir parças›
olarak orijinal kabul edildi¤ini aç›klad›.
Konuflmas›n›n ikinci bölümünde Ersen restorasyon
düflüncesinin Avrupa’da ilk defa 19. yüzy›l›n
ortalar›nda belirmeye bafllad›¤›n›, bu süreçte en
önemli faktörün Sanayi Devrimi ve sonras›nda geliflen
süreçler oldu¤unu aç›klad›. Bu ba¤lamda, restorasyon
düflüncesinin ortaya ç›k›fl›ndaki di¤er
önemli faktörler flunlard›r: Sanayi Devrimi ile yeni
yap› malzemeleri ve yap› tiplerinin ortaya ç›k›fl›;
kentlerdeki nüfus art›fl›yla yeni konut tiplerinin yap›l›fl›;
motorlu tafl›t trafi¤i ile yeni yollar›n aç›lmas›
ve Frans›z Devrimiyle burjuvazinin aristokrasiye
düflmanl›¤› sebebiyle onu temsil eden an›t ve yap›-
lar› tahrip etmesi. Bundan önceki dönemlere ait yap›lardaki
tamirlerin ve yeni eklerin dönemin mimarî
üsluplar› ile yap›ld›¤›n› söyleyen Ersen, 19. yüzy›-
la gelindi¤inde üsluplar›n çözülmesi, malzeme
morfolojisindeki de¤iflimler, yeni yap› tekniklerinin
ortaya ç›k›fl› ve modern mimariye geçiflin erken
sanc›lar› gibi sebeplerin süregelen iflleyifli de¤ifltirdi¤i
belirtti. Tüm bu faktörlerin o zamana kadar varolmayan
koruma ve restorasyon düflüncesini ortaya
ç›kartt›¤›n›, Fransa’da Viollet le Duc isminin bu
58

Sanat
Araflt›rmalar›
Merkezi
SAM
alandaki yeni yaklafl›m›yla öne ç›kt›¤›n› söyleyen
Ersen, Viollet le Duc’ün ayn› zamanda Frans›z merkezî
ulus-devletinin idaresi ve deste¤i alt›nda yapt›-
¤› uygulamalarla bu alanda öncü oldu¤unu ifade
etti. Duc’ün düflüncesine göre “restorasyon korumak
ve onarmak de¤il yap›y› hiçbir zaman varolmad›¤›
kadar bir bütünlük içinde sunmakt›r” diyen
Ersen’e göre bu düflünce Avrupa’da da etkili bir biçimde
yay›l›r; fakat bu anlay›fl yap›lar› özgün hâllerinden
farkl›laflt›r›r. Ersen, zaman içinde yap›lar›
tahrif eden restorasyon anlay›fl›na da tepkiler do¤du¤unu,
bu alanda en önemli muhalif ismin modern
koruma kuram›n›n öncüsü olan ‹skoç kökenli
John Ruskin oldu¤unu aç›klad›. Fransa’da do¤an
bu restorasyon anlay›fl›na ciddi elefltiriler getiren
Ruskin, Ersen’in ifadelerine göre teknik olarak bir
fley söylemese de ilkesel olarak ortaya koydu¤u düflünceleriyle
önemli oranda kabul görmüfltür. Di¤er
taraftan 20. yüzy›lda modern restorasyon kuram›-
n›n do¤du¤u yerin ‹talya oldu¤unu söyleyen Ersen’e
göre, ‹talya’n›n ekonomik güçsüzlü¤ünden
dolay› bu tart›flmalar› geriden takip etmesi, ona bu
avantaj› sa¤lam›flt›r. Bu iki z›t düflüncenin sentezi
olan bilimsel restorasyonun ilkeleri 1930’larda ‹talya’da
ortaya konmufltur. ‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda
Avrupa’da yaflana tahribata karfl› ayd›nlar, bilim
adamlar› ve sanatç›lar UNESCO alt›nda toplanarak
an›tlar›n korunmas› için ICCROM kurarlar,
1964 Venedik Toplant›s› ve Venedik Tüzü¤ü modern
restorasyon kuram›n›n temel ilkelerini tan›mlar.
Venedik Toplant›s›’ndan sonra kurulan di¤er
bir sivil toplum örgütü olan ICOMOS “Dünya Kültür
Miras”› kavram›n› ortaya ç›kart›r. Ersen, bu süreçleri
koruma kuram›n›n olgunlaflmas›nda önemli
aflamalar olarak aç›klarken, ayr›ca “Dünya Kültür
Miras›” kavram›n›n insanl›k tarihinin tan›mlanmas›
bak›m›ndan öne ç›kan önemli an›tlar ve sitlerin
özgün ve otantik bir flekilde korunmas› ilkesini kapsamas›
aç›s›ndan çok önemli oldu¤unu vurgulad›.
Ersen, bizde koruma düflüncesinin ortaya ç›k›fl› ve
yerleflmesinde etkili olan yasal geliflmelerin kronolojisini
de aç›klayarak konuflmas›na devam etti ve
yasal süreçlere karfl›n tarihî çevrenin korunamamas›,
toplum içinde koruma bilinci ve duyarl›l›¤›-
n›n yetersizli¤i gibi meseleler üzerinde durdu. Bu
durumu, 1923’ten sonraki dönemde cumhuriyetle
birlikte siyasî, toplumsal ve kültürel de¤iflimin çevreye
bak›fl› da etkilemifltir. Ersen, bir yandan Osmanl›
Devleti’nin yaratt›¤› fiziksel çevre içinde yaflarken
di¤er taraftan onun kültürel miras›n› reddederek
infla edilen yeni rejimin yaratt›¤› yeni anlay›-
fl›n tarihî çevrenin tahribat›n›n alt›nda yatan en temel
sebep oldu¤unu aç›klad›. Ahmet Ersen, son
olarak art›k küreselleflme ve uluslararas› iliflkiler yoluyla
Türkiye’nin de evrensel ortak kabullerin içinde
yer ald›¤›n›, koruma ilkelerindeki geliflmeleri
resmiyette dünya ile paralel kabul etti¤ini söyledi.
Bu kabulün tarihî çevrenin korunmas›nda yeterince
etkili olamamas›n› da modernleflme ile toplumda
meydana gelen zihinsel dönüflümle yaflanan
kültürel kopufl karfl›s›nda koruma ve restorasyon ilkelerinin
ifllerlik kazanamamas›na ba¤lad›.
59

60
K›t‘a
Yeniflehirli Avnî
Akl›n kemâl-i dânifli bî-hûflluktad›r
Nutkun me‘âl-i hikmeti hâmûflluktad›r
Hayrettedir nicesi idrâk-i ârifin
Endiflenin meziyeti medhûflluktad›r
MOLA

Türkiye
Araflt›rmalar›
Merkezi
TAM
TAM Tez / Makale Sunumlar›
Siyasal fiiddet, Korku ve Ac›:
Türkiye’de Kürtlü¤ün ‹nflas›
Ramazan Aras
26 Nisan 2010
De¤erlendirme: S e n a T e k
Ramazan Aras, Western Ontario Üniversitesi’nde
tamamlad›¤› “Political Violence, Fear and Pain: The
Formation of Kurdishness in Turkey” bafll›kl› doktora
tezinde, siyasal fliddet, korku ve ac›n›n Kürt
toplumu taraf›ndan nas›l tecrübe edildi¤ini incelemektedir.
Tez, bu üç olgunun sadece bireysel tecrübeler
olmad›¤›n›, fliddet, ac› ve korku hikâyelerinin
nesilden nesile aktar›lmas› ile toplumsal haf›-
zan›n flekillenip bireysellikten kolektifli¤e geçildi¤ini,
bu durumun da Kürtlük bilincini ortaya ç›kard›-
¤›n› savunmaktad›r.
Çal›flmaya kaynakl›k eden hayat hikâyeleri Aras’›n
memleketi olan Mardin Dargeçit’ten bafllayarak,
Batman, ‹stanbul, Fransa ve Almanya’ya kadar
uzanmaktad›r. Burada, “çok alanl› araflt›rma tekni-
¤i” kullan›larak yaflanm›fll›klar›n, Kürt bölgesinde
yaflayanlar üzerindeki etkileri kadar, farkl› merkezlerde,
kad›nl›k ve erkeklik ba¤lam›nda farkl› insanlar,
farkl› yafl gruplar› ve ideolojik görüfllere sahip
kifliler üzerindeki etkileri mercek alt›na al›nmaktad›r.
Tezin kurgusu aflamas›nda ise Kürt olarak küçük
yafllarda kendi deneyimledi¤i fliddet hikâyesinden
yola ç›kt›¤›n› belirten Aras, meselenin Kürtlü-
¤ün ve Türklü¤ün ötesinde bir fliddet sorunu oldu-
¤unu tespit ederek, ulus-devletlerin hâkim oldu¤u
TAM Yuvarlak Masa Toplant›lar›
TEZ/MAKALE SUNUMLARI
Elias Riggs (1810-1901) ve Osmanl›’da Mehmet Ali Do¤an
Amerikan Misyonerlik Faaliyetleri 24 May›s 2010
Hülâsatü’l-Efkâr Gazetesi Merce¤inden Mustafa Öztürk
Osmanl›’da Sosyo-Ekonomik Durum 21 Haziran 2010
Türkiye’de Üniversite: Dârülfünûn ve Mustafa Selçuk
Edebiyat Fakültesi (1900-1923) 19 Temmuz 2010
Ondokuzuncu Yüzy›l Osmanl› Irak’›nda Faruk Yasl›çimen
“fiiili¤in Yükselifli” 2 A¤ustos 2010
TAM SOHBET
Yerel Tarihçilerle Bulufluyoruz-4: Raif Kaplano¤lu
Bir Ömür Bursa Tarihi 31 May›s 2010
Bir Osmanl› Taflras› Di¤erine
A. Rahim Abu-Husayn
Bak›yor: Beyrut Bas›n›nda 2 Haziran 2010
Balkan Krizi, 1876-1908
De¤iflen Dünya De¤iflen Tasavvur: ‹hsan Fazl›o¤lu
Kanada’da ‹slâm-Osmanl› 17 Temmuz 2010
Medeniyeti’nde Felsefe ve
Bilim Tarihi Çal›flmalar›
Taflran›n ‹mparatorlu¤u:
Ali Yayc›o¤lu
Osmanl› Dünyas›na Merkezden Bakmamak 9 A¤ustos 2010
TAM SEMPOZYUM
Sözlü Tarih Atölyesi ‹htisas Sempozyumu:
Gelenler, Gidenler, Kalanlar… 8 May›s 2010
61

Türkiye
Araflt›rmalar›
Merkezi
TAM
Ramazan Aras, Kürt toplumu taraf›ndan tecrübe edilen siyasal
fliddet, korku ve ac›n›n sadece bireysel tecrübeler olmad›¤›n›,
fliddet, ac› ve korku hikâyelerinin nesilden nesile aktar›lmas› ile
toplumsal haf›zan›n flekillenip bireysellikten kolektifli¤e geçildi¤ini,
bu durumun da Kürtlük bilincini ortaya ç›kard›¤›n› savunmaktad›r.
modern dönemde fliddetin nas›l alg›land›¤›, devlet
fliddetinin nas›l ortaya ç›kt›¤›n› sorgular.
Aras, fliddetin farkl› versiyonlar› bulundu¤unu, devlet
taraf›ndan uygulanan fliddetin yan›s›ra, PKK’n›n
ya da korucular›n uygulad›¤› fliddetin de bölge halk›
üzerinde ciddi bir etkisi oldu¤unu kabul etmekle
beraber hâlen çat›flman›n devam etti¤i bir bölgede
alan çal›flmas› yapman›n riskleri ve uygulanan fliddet
formlar›n›n farkl› yap›lara sahip olmas› nedeniyle
doktora tezinde sadece devlet taraf›ndan uygulanan
fliddete yer vermektedir. Tezin ana çerçevesi
içerisinde, öncelikle devletin korkuyu kullanma
biçimleri ve Kürtlerin devlet fliddetini nas›l alg›lad›-
¤› ortaya koyuluyor. Ard›ndan, ac›n›n hem erkeklik
ba¤lam›nda hem de kad›nl›k ba¤lam›nda Kürtler taraf›ndan
nas›l tecrübe edildi¤i meselesine hayat hikâyeleri,
flark›lar ve a¤›tlar üzerinden cevap aran›-
yor. Sonraki aflamada ise, tecrübe edilen yaflanm›fll›klar›n
Kürtler taraf›ndan hangi kanallarla ifade
edildi¤i meselesi üzerinde duruluyor.
Tezde ifade edilen önemli bir husus; devletin, ilk
aflamada, uygulayaca¤› fliddeti meflrulaflt›rmak için
kendini “korkan” olarak sunmas›. ‹kinci aflamada
ise devlet, kendisini “korkutan” bir özne olarak kurup,
öldürme, afla¤›lama, gözalt›nda kay›p, iflkence,
derin ve hayalet devlet, gözlemleme, sürekli kontrol
alt›nda tutma, ajanlaflt›rma ve fiflleme stratejilerini
kullan›yor. Aras’a göre devlet, 1923 öncesi varolan
uzlaflma dönemi sonras›, II. Meclis sürecinde Kürtleri
kontrol etmek ve asimile etmek için “bölünme
korkusu”nu bilinçli olarak oluflturmufltur.
Bununla birlikte çal›flmada, devletin uygulad›¤›
fliddet ve terör travmas›n›n Kürtlerin toplumsal haf›zas›n›
flekillendirmesine, sadece bu dönemde de-
¤il meselenin tarihsel arka plan›nda da s›kça rastlan›ld›¤›na
dikkat çekiliyor. Otuz sene boyunca yaflanan
fliddet olaylar›n›n hukuk zemininde karfl›l›k
bulamamas›, fliddete maruz kalanlar›n, suçlular›n
bedel ödediklerini görememeleri, yaflad›klar› ac›
hikâyelerini anlatacak muhatap bulamamalar›
travmalar›n derinleflmesine neden olmaktad›r.
Aras’›n ifadesine göre, travma üzerine çal›flan antropologlar›n
önemli tezi, paylafl›lamad›kça travman›n
derinleflerek kuflaktan kufla¤a aktar›ld›¤›,
bunun sonucunda ortaya intikam duygusunun ç›kt›¤›,
nefret ve ötekilefltirilmifl olma duygusunun
bunlara efllik etti¤idir. Kürt meselesinin belli aral›klarla
tekrar tekrar gündeme gelmesinin en temel
nedenlerinden biri de budur. Bu zamana kadar zulmedenlerin
cezaland›r›lmamalar› ötekilefltirilme
sürecini katlayan bir etmen olmufltur. Dolay›s›yla,
meselenin çözümü için Türkler, Kürtler ve devleti
yöneten mekanizmalar yüzleflmeye aç›k olmal›d›r.
62

Türkiye
Araflt›rmalar›
Merkezi
TAM
Elias Riggs (1810-1901) ve
Osmanl›’da Amerikan Misyoner
Faaliyetleri
Mehmet Ali Do¤an
24 May›s 2010
De¤erlendirme: T u b a n u r S a r a ç o ¤ l u
Misyonerlik faaliyetlerinin h›zl› bir flekilde artt›¤›
19. yüzy›l dünyas›nda, Osmanl› topraklar›nda, Avrupa
ve Amerika menfleli birçok misyoner grup
okul, hastane, kilise, matbaa açmak suretiyle faaliyet
göstermifltir. “American Board of Commissioners
for Foreign Missions (ABCFM) and ‘Nominal
Christians’: Elias Riggs (1810-1901) and American
Missionary Activities in the Ottoman Empire” bafll›kl›
doktora tezi bu konuya odaklanan tezlerden
biri. Mehmet Ali Do¤an’›n Utah Üniversitesi’nde
tamamlad›¤› tez, Osmanl›’da Amerika merkezli,
özellikle Protestan misyonerlerin faaliyetlerini
1810’da ABD’de kurulan American Board of Commissioners
for Foreign Missions (ABCFM) adl› teflkilat
ve Elias Riggs (1810-1901) adl› misyonerin hayat›
özelinde incelemektedir.
Tezde ön planda tutulan meseleler, Amerikal› misyonerlerin
ABD d›fl›ndaki faaliyetlerinin nas›l bafllad›¤›,
Elias Riggs’in faaliyetlerinin Osmanl› toplumundaki
gruplar› nas›l etkiledi¤i, Riggs’i önemli k›-
lan hususlar›n neler oldu¤u, materyal bas›m› ve da-
¤›t›m›n›n ABD’li misyonerler için önemidir. Çal›flma
s›ras›nda yurt içinden ve yurt d›fl›ndan birçok
arfliv belgesi kullan›lm›flt›r. Elias Riggs’in günlü¤ü
ile kendisi hakk›nda torunu taraf›ndan yaz›lan bir
biyografi de tezin önemli kaynaklar›ndand›r.
Tezde, birçok olay› tetikleyen önemli meselelerden
biri olan sekülerizm gibi ak›mlar sonras›nda insanlar›n
dine yönelmesi ile ortaya ç›kan dinin ikinci
yeniden inflas› hareketine dikkat çekilmektedir.
Binlerce insan›n bir araya gelerek ibadetler yap›p
vaazlar dinledi¤i, bir müddet sonra ise bu cemaatlerin
örgütlenerek yeni dinî hareketleri do¤urdu¤u
gözlenmektedir. Dinin ikinci yeniden inflas›nda
önemli bir baflka geliflme ise misyoner örgütlerin
kurulmas›d›r. ABD’de kurulan, ilahiyat e¤itimi veren
okullar ilk misyonerlerin yetiflti¤i önemli merkezler
hâline gelir. ABD’nin co¤rafî aç›dan genifllemesi,
göçler ve buna ba¤l› olarak geliflen nüfus hareketi
kiliselerin hay›rsever cemaatleri kurmas›na
neden olur. ABCFM teflkilat› da ABD’de ve di¤er
toplumlarda ‹ncil’i yaymay› kendisine vazife edinen
misyoner bir örgüt olarak ortaya ç›kar. ABD d›-
fl›na misyoner yollayan ilk örgüt olan ABCFM, Yahudileri,
Do¤u Hristiyanlar›n› ve Müslümanlar› hedef
alarak faaliyetlerini sürdürmüfltür. Elias Riggs
de bu örgütün bir mensubu olarak 69 sene Osmanl›’da
misyonerlik yapm›flt›r.
Do¤an’›n tespitlerine göre Elias Riggs, misyon
okullar›nda ö¤retmenlik, misyon dergilerinde editörlük
gibi vazifeler ifa eder. Dinî broflür ile Ermeni
ve Yunan alfabesinde kitap bas›m› yapar. 69 sene
gibi uzun bir süre misyonerlik yapmas› onu önemli
k›lan hususlar›n bafl›ndad›r. Yirmiyi aflk›n dili vaaz
verecek ve çeviriler yapacak düzeyde konuflup
yazabilmektedir. Dil bildi¤i için Yunan bölgesine
gönderilmifl, Atina ve Argos’ta bulunmufltur. Daha
63

Türkiye
Araflt›rmalar›
Merkezi
TAM
Mehmet Ali Do¤an’›n tespitlerine göre yirmiyi aflk›n
dili vaaz verecek, çeviriler yapacak düzeyde konuflup
yazabilen ve 69 sene gibi uzun bir süre misyonerlik
yapan Elias Riggs, misyon okullar›nda ö¤retmenlik,
misyon dergilerinde editörlük gibi vazifeler ifa eder.
sonra ‹zmir’e gönderilir. Osmanl› s›n›rlar› içindeki
bütün dillerde ‹ncil basan, Malta’dan ‹zmir’e nakledilen
misyon matbaas›nda 20 dil bilmesi dolay›-
s›yla editör olarak çal›fl›r. 1852’de matbaa ‹zmir’den
‹stanbul’a nakledilince Riggs de ‹stanbul’a
gelir. Aile üyeleri aras›ndan da birçok misyoner yetiflmifl,
Riggs ailesi uzun y›llar misyonerlik faaliyetlerinde
bulunmufltur.
Elias Riggs’in de içinde yer ald›¤› ve tezin konusunu
teflkil eden ABCFM teflkilat› ilk misyonerlerini
1820’de ABD d›fl›na gönderir. Teflkilat ulaflt›¤› yerlerde
okullar, kolejler açar. Her misyonun bir merkezi
vard›r ve bu merkezler de ‹stanbul’a ba¤l›d›r.
Misyon istasyonlar› olarak adland›r›lan bu merkezlerde
en az bir Amerikan misyonerin bulundu¤u
kaydedilmektedir. Bir okul, bir kitapç›, bazen de bir
hastanenin misyon merkezinde yer ald›¤› görülür.
Bu istasyonlarda yetiflen kifliler ise daha küçük bölgelerdeki
flubelerde faaliyet göstermektedirler.
ABCFM, Do¤u Hristiyanlar›, özellikle Ermeniler
aras›ndaki faaliyetleri güçlü olan bir örgüt. 1870 y›-
l›ndan sonra Ermeniler ve baz› Rumlar için Anadolu’nun
birçok bölgesinde kolejler aç›lm›flt›r. ‹lden
ile ö¤renci portföyünün de¤iflti¤i gözlenen okullarda
e¤itim ö¤retim dilinin de gelen ö¤rencilere göre
farkl›l›k gösterdi¤i tespit edilmifltir. 1824’te ilk olarak
Beyrut’ta aç›lan okullardan amaç, halka ulaflmak
ve misyoner yetifltirmektir.
Do¤an, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun misyonerlik
faaliyetlerini hiçbir zaman yasaklamad›¤› fakat denetimden
geçirdi¤ine iflaret ederek özellikle Müslümanlara
ve Hristiyanlar d›fl›ndaki gayrimüslimlere
yönelik faaliyetlerin takibine dikkat edildi¤ini ve
bunlar›n zaman zaman yasakland›¤›n› belirtir. Abdülhamid
döneminde e¤itim faaliyetlerinin bafllamas›
misyoner okullar›yla birebir irtibatl›d›r. Bir
Hristiyan mezhepten di¤erine geçifl problem de¤ildir;
fakat bu gruplar d›fl›nda faaliyet gösterenlere
birtak›m s›n›rlamalar getirilmifltir. Birinci Dünya
Savafl›’ndan sonra birçok istasyon faaliyeti ask›ya
al›nm›fl, Cumhuriyet’in ilk y›llar›nda misyonerlik
faaliyetleri yasaklanm›flt›r. Daha önce misyoner
okullar› olarak bilinen kolejler ise, 1930’dan sonra
hay›rsever kifliler taraf›ndan aç›lan, Bat› tarz› e¤itim
veren yabanc› okullar statüsündeki kurumlar olarak
Türkiye’de varl›klar›n› devam ettirmektedir.
Hülâsatü’l-Efkâr Gazetesi
Merce¤inden Osmanl›’da
Sosyo-Ekonomik Durum
Mustafa Öztürk
21 Haziran 2010
De¤erlendirme: Osman Safa Bursal›
Mustafa Öztürk ile 19. yüzy›l›n son çeyre¤inde Hülâsatü’l-Efkâr
gazetesi ba¤lam›nda Osmanl›’n›n
günlük yaflam›ndaki sosyal ve ekonomik geliflmeler
üzerine tart›flt›k. “Hülâsatü’l-Efkâr Gazetesi ve
1873-1875 Aras› Osmanl› Devleti’nin Ekonomik ve
Sosyal Durumu” bafll›kl› yüksek lisans tezini Marmara
Üniversitesi’nde tamamlayan Öztürk tezinde,
gazeteye yans›d›¤› kadar›yla sözkonusu y›llar dâhi-
64

Türkiye
Araflt›rmalar›
Merkezi
TAM
Tarihin farkl› alt-dallar›nda araflt›rmalar yapanlar; özellikle sosyal
ve ekonomik tarih üzerine çal›flanlar için en temel araflt›rma
kaynaklar›ndan olan gazetelerin önemine binâen Osmanl› bas›n
tarihine yer veren Öztürk’e göre, Tanzimat dönemini konu edinen
çal›flmalarda, gazetelerin etkisini göz ard› etmemek gerekir.
linde günlük hayatta ne gibi sosyal ve ekonomik geliflmeler
yafland›¤›n› tespit ve analiz ediyor.
Tarihin farkl› alt-dallar›nda araflt›rmalar yapanlar;
özellikle sosyal ve ekonomik tarih üzerine çal›flanlar
için en temel araflt›rma kaynaklar›ndan olan gazetelerin
önemine binâen, tezde öncelikle Osmanl›
bas›n tarihine yer veriliyor. Öztürk’e göre, Tanzimat
dönemini konu edinen çal›flmalarda, bilhassa
1860 sonras› say›lar› artan gazetelerin etkisini göz
ard› etmemek gerekir. Bu düflünceden hareketle
Öztürk, dönemin gazetelerinden, 22 Haziran
1873’te yay›na bafllayan, Hülâsatü’l-Efkâr gazetesini
mercek alt›na al›yor tezinde.
Bazen gün içinde iki kez bazen de cumartesi günleri
yay›nlanmak suretiyle haftada alt› kez ç›kt›¤› tespit
edilen gazete ilk 67 say›s›ndan sonra Matbuat
‹daresi taraf›ndan kapat›l›yor, ancak k›sa bir süre
sonra tekrar yay›n›na devam ediyor. Gazetenin yay›n
hayat›na veda etti¤i tarih ise 22 Temmuz 1874.
135. say›s›yla kapanan gazetenin niçin kapat›ld›¤›-
na dair ayr›nt›l› bir bilgi yoktur. Ayr›ca, gazetenin
sahibi olarak görünen Antuan Efendi’nin kimli¤ine
iliflkin gerek arflivde gerekse ikincil literatürde yap›-
lan inceleme sonucunda da henüz bir bilgiye ulafl›-
lamam›flt›r. Yaz› iflleri müdürü olarak zikredilen
Lütfi Efendi d›fl›nda gazeteyi ç›karan veya haberleri
yazan baflka bir isme ço¤u zaman rastlanmamaktad›r.
Ancak isim yerine bazen haberi yazan kiflinin
hangi sosyal pozisyonda bulundu¤unu gösteren
ipucu say›lacak baz› ibarelerin kullan›ld›¤› görülmektedir.
Dönemin di¤er birçok gazetesinde geniflçe
yer verilen siyasî yahut fikrî tart›flmalar gazetede
daha az yer almakta, ço¤unlukla günlük hayat› ilgilendiren
haberler bulunmaktad›r. Gazete, misyonu
itibariyle “tarik-i terakki”ye hizmet etmeye yönelik
bir yay›n yapt›¤›n› deklare etmektedir. Öztürk’e göre
bu do¤rultuda, günlük hayatta yaflanan problemler
gündeme getirilerek yöneticilerin gereken
düzenlemeleri yapmalar›, flartlar› iyilefltirmeleri
hedefleniyor.
Gazete genelde dört sayfa olarak ç›km›flt›r. ‹lk sayfada
sarayla ilgili haberlere, devlet görevlilerinin
yükselmelerine, önemli toplant›lara yer verilmifltir.
‹kinci sayfa sosyal olaylara tahsis edilmiflken, üç ve
dördüncü sayfalarda reklamlar bulunmaktad›r. Gazetenin
ilk say›lar›nda d›fl haberler de mevcuttur.
Öztürk çal›flmas› ba¤lam›nda sosyal ve ekonomik
haberler ile ulafl›ma iliflkin haberleri tarayarak,
ikincil literatür eflli¤inde analiz etmektedir. Ulafl›mla
ilgili haberlerde demiryollar›, ‹stanbul’daki
flehir içi kara ve deniz ulafl›m›yla ilgili sorunlar›
65

Türkiye
Araflt›rmalar›
Merkezi
TAM
yans›tan haberler öne ç›kmaktad›r. Burada halk›n
bu konudaki s›k›nt›lar›ndan ve meydana gelen kazalardan
bahsedilmektedir.
Öztürk, sosyal içerikli haberlerde öncelikle, e¤itim
konusundaki düzenlemelere yer veriyor. Ayr›ca
edebî tart›flmalar, tercüme faaliyetleri gazete haberlerinden
izlenebilmektedir. Yine bu dönemde gerçeklefltirilen
okul ve hastane inflaatlar›, sa¤l›k hizmetleri
konusunda karantina uygulamalar› s›kça
haberlere konu olmaktad›r. Kad›nlar›n sosyal statüleri
üzerine de baz› haberler göze çarpmaktad›r.
Ekonomik alanda ise, özellikle k›tl›k ve buna ba¤l›
ma¤duriyetlerin, ma¤durlara yap›lan yard›mlar›n
yan›s›ra Osmanl› Devleti’ndeki genel malî s›k›nt›n›n
günlük ekonomik hayata olan yans›malar› haberlerden
takip edilebilmektedir. Zira Osmanl› Devleti bu
y›llarda art›k borçlar›n› ödeyemeyece¤ini (moratoryum)
alacakl›lar›na ilan etmifltir. Ancak ekonomik
aç›dan böylesine dar bir durumda dahi yap›labilen
yat›r›mlar gazetenin sayfalar›nda yer almaktad›r.
Gazete hakk›nda daha önce yap›lan baz› de¤erlendirmeleri
de elefltiren Öztürk’e göre, gazetenin kamuoyu
oluflturmay› hedefleyen bir yay›n takip etti-
¤ini; ancak bunu baflaramad›¤›n› iddia edenler detayl›
bir analiz yapmadan bu sonuca ulaflm›fllard›r.
Öte taraftan gazete salt ekonomik ve sosyal aç›lardan
de¤il, siyasî, hukukî vb. aç›lardan da araflt›rmaya
konu edilebilir.
Türkiye’de Üniversite: Dârülfünûn
ve Edebiyat Fakültesi (1900-1923)
Mustafa Selçuk
19 Temmuz 2010
De¤erlendirme: Cumhur Ersin Ad›güzel
Mustafa Selçuk’un ‹stanbul Üniversitesi’nde tamamlad›¤›
“‹stanbul Dârülfünûn Edebiyat Fakültesi
(1900-1923)” bafll›kl› doktora tezi çerçevesinde
‹stanbul Dârülfünûn Edebiyat Fakültesi özelinde
Türkiye’de üniversite mevzusu üzerine konufltuk.
Tez, 23 y›ll›k süreçte (1900-1923) geçirdi¤i aflamalar,
akademik kadrolar›, ders programlar›, ö¤rencileri
ve bilimsel faaliyetleri ba¤lam›nda Türkiye’de
ilk Dârülfünûn kurma teflebbüslerinden itibaren
üniversitenin flubeleri aras›nda yer alan Edebiyat
Fakültesi’nin Türk kültür ve e¤itim hayat›na katk›-
lar›n› incelemektedir.
Genelde Türkiye’de üniversite özelde Dârülfünûn
çal›flman›n kaynaklar› üzerinde duran Selçuk’un
bafll›ca kaynaklar›, Maârif-i Umûmiye Nezâreti ve
bu nezarete ba¤l› olan Tedrisât-› Âliye Dairesi kay›tlar›,
Meclis-i Müderrisîn zab›tlar›, ‹radeler ve Dârülfünûn
talebe rehberleridir. Bu kaynaklardan
Tedrisât-› Âliye kay›tlar›, bir hocan›n göreve bafllama
tarihinden, verdi¤i dilekçelere kadar tüm evraklar›
ihtiva etti¤inden; Meclis-i Müderrisîn zab›tlar›
fakülte hakk›nda al›nan kararlar› gösterdi¤inden;
talebe rehberleri ise ö¤renci hakk›nda oldukça zengin
malzeme sundu¤undan konu ile ilgili bafll›ca
kaynaklar› teflkil etmektedir.
66

Türkiye
Araflt›rmalar›
Merkezi
TAM
Dârülfünûn Edebiyat Fakültesi’nin e¤itim-ö¤retim faaliyetleri,
teflkilat yap›s› gibi konulara de¤inen Mustafa Selçuk’a göre ilk
kuruldu¤u dönemlerde fakültenin pek de istikrarl› görünmeyen
bir manzara çizmesi, esas›nda sa¤l›kl› iflleyen bir ortaö¤retim
sisteminin bulunmay›fl›ndan kaynaklanmaktad›r.
Dârülfünûn Edebiyat Fakültesi’nin e¤itim-ö¤retim
faaliyetleri, hocalar› ve mezun olan ö¤rencileri üzerinde
duran tez, fakültenin teflkilat yap›s›na ve çeflitli
aral›klarla idarî iflleyiflindeki de¤iflikliklere de
yer vermektir. Di¤er taraftan ilk kuruldu¤u dönemlerde
Dârülfünûn’un pek de istikrarl› görünmeyen
bir manzara çizdi¤ini ortaya koymakta ve bu durumun
esas›nda sa¤l›kl› iflleyen bir ortaö¤retim sisteminin
bulunmay›fl›ndan kaynakland›¤›n› tespit etmektedir.
Sonraki y›llarda, özellikle savafl y›llar› ve
mütareke döneminde mezun say›s›nda önceki y›llara
göre bariz düflüfller görülmüfltür, hatta 1917 ve
1918’de Edebiyat Fakültesi hiç mezun verememifltir.
Fakülte mezunlar› ise genellikle çeflitli devlet
kademelerinde görev almaktayd›.
Daha önce üç y›l okunarak mezun olunan Edebiyat
Fakültesi’nde e¤itim 1902’de iki y›la indirilmifltir.
Aç›k bir kay›t yoksa da ders programlar›nda yap›-
lan de¤ifliklik ve düzenlemeler 1908-1909’dan itibaren
e¤itimin üç y›la ç›kar›ld›¤›na dair ipuçlar›
vermektedir. 1910’lu y›llar›n sonuna do¤ru M. Fuad
Köprülü, Ziya Gökalp, M. Ali Aynî, ‹smail Hakk›
Uzunçarfl›l› gibi hocalar kadroya al›nm›flt›r. Ayr›ca
bu dönemde baz› Alman hocalar da istihdam edilmiflse
de, hepsi iki y›l kadar sonra ülkelerine dönmüfltür.
Fakültenin e¤itim ve iflleyiflinde Alman etkisi
görülmektedir. Alman yüksek ö¤retim sisteminde
uygulanan konferans sistemi, serbest defter,
tatbikat fleklinde uygulamalar Edebiyat Fakültesi’nde
de uygulanm›flt›r. Edebiyat Fakültesi
1915’te Felsefe, Edebiyat ve Tarih-Co¤rafya olarak
üç bölüme ayr›lm›flt›r. ‹nâs Dârülfünûnu 1915’te
aç›lm›fl ve 1919’da kapat›lm›fl; 1919’dan 1922’ye
kadar sabahtan ö¤lene kadar erkekler, ö¤leden
sonra ise k›zlar ö¤renim görmüfltür.
Ondokuzuncu Yüzy›l Osmanl›
Irak’›nda “fiiili¤in Yükselifli”
Faruk Yaslݍimen
2 A¤ustos 2010
De¤erlendirme: M . T a l h a Ç i ç e k
Münih-Ludwig Maximilian Üniversitesi’nde doktora
ö¤rencisi olan Faruk Yasl›çimen, Bilkent Üniversitesi
Tarih Bölümü’nde tamamlad›¤› “Sunnism
Versus Shi’ism Rise of The Shi’i Politics and of The
Ottoman Apprehension in Late Nineteenth Century
Iraq” bafll›kl› yüksek lisans tezinde Irak bölgesinde
“fiiili¤in yükselifli” söyleminin neye tekabül
67

Türkiye
Araflt›rmalar›
Merkezi
TAM
Irak’taki fiiilerin durumu hakk›nda literatürdeki baz› temel
kabulleri tart›flmaya açan Faruk Yasl›çimen, bu ba¤lamda fiiilerin
Irak’la olan ba¤lant›s›n›n ve fiii yay›lmas› söyleminin nas›l
anlafl›lmas› gerekti¤ine dair ‹ngiliz ve Osmanl› arflivlerinde
yapt›¤› araflt›rmalar neticesinde vard›¤› sonuçlar› aktard›.
etti¤inin yan›s›ra Irak’ta yaflayan fiiilerin ayn› bölgede
yaflayan Sünniler ve Osmanl› idarecileri ile
olan karmafl›k iliflikler a¤›n›n izini sürüyor.
‹lk olarak, 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›na kadar, gelenekselleflti¤i
varsay›lan Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun
Irak politikas›n› ele alan Yasl›çimen, bu politikan›n
19. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren, bilhassa son
çeyre¤inde, yaflanan de¤iflimi anlamak ve anlamland›rmak
aç›s›ndan oldukça önemli oldu¤una iflaret
etmektedir. Yasl›çimen’in ifade etti¤i üzere bu
konuda, böyle bir geleneksel politika oldu¤una dair
devlet vesikalar›nda aç›kça belirtilmifl bir fikre rastlanmamaktad›r.
‹kinci olarak, Irak’taki fiiilerin durumu hakk›nda literatürdeki
baz› temel kabulleri tart›flmaya açan
Yasl›çimen, bu ba¤lamda bir taraftan fiiilerin Irak’la
olan ba¤lant›s›n› di¤er taraftan da fiii yay›lmas› söyleminin
nas›l anlafl›lmas› gerekti¤ine dair ‹ngiliz ve
Osmanl› arflivlerinde yapt›¤› araflt›rmalar neticesinde
vard›¤› sonuçlar› dinleyicilerle paylaflt›.
Yitzhak Nakash, Meir Litvak, Gökhan Çetinsaya gibi
Irak fiiili¤i üzerine çal›flm›fl akademisyenlerin
tezlerini de de¤erlendiren konuflmac›, bu yazarlar›n
Osmanl› merkezileflmesinin Bedevi-fiii kabileler
üzerindeki tesirine ve Irak’ta fiii yay›lmas›na dair
vard›klar› sonuçlar›n, kendi çal›flmas› penceresinden
bak›ld›¤›nda k›smen do¤ru olabilece¤ini ifade
etti.
Akabinde, Osmanl›lar›n varl›¤›ndan flüphe etmedikleri
fiii yay›lmas› karfl›s›nda ald›klar› tedbirlerin
neler oldu¤unu anlatan Yasl›çimen, buna müteakip
belgeler ve mevcut bilgiler elverdi¤i ölçüde Irak’ta
fiiiler ile Sünniler aras›ndaki toplumsal iliflkilere de-
¤indi. Son olarak, Osmanl› devletinin fiiilere karfl›
kulland›¤› resmî söylem ile fiilî muamelesi aras›nda
ayr›m yap›lmas› gerekti¤i sonucuna ulaflan Yasl›çimen’e
göre, Osmanl›lar›n fiiileri “potansiyel olarak
sadakatsiz” gördükleri, hatta fiiilerin kendilerine
karfl› düflman olduklar›n› düflündükleri do¤rudur.
Lâkin bu türden kanaatler genellikle Osmanl› tebaas›
olmayan fiiiler için geçerlidir.
fiii sorununun varl›¤›n› zaman içinde de¤iflen Osmanl›
bürokratik zihniyetine borçlu oldu¤u gerçe¤i
göz ard› edilmemekle birlikte fiii sorunu üzerinden
kurulan bütün bu söylemin “hayalî bir kurgu” oldu-
¤unu iddia etmek de mümkün de¤ildir. Bu konuda
dikkate de¤er en temel husus, “rakamlar›n› bilmesek
de fiiilik yay›lm›fl olmal› ama as›l önemlisi fiiili-
¤in artan tesiri ve zaten say›ca fazla olan fiiilerin siyaseten
bir anlam ifade etmeye bafllamas›d›r”.
68

Türkiye
Araflt›rmalar›
Merkezi
TAM
Raif Kaplano¤lu, hem siyasî iradeyi etkilemede hem de flehrin
do¤al zenginliklerini korumada en önemli unsur olarak
karfl›m›za ç›kan yerel bilinci ve bu bilincin inflas›nda yerel
tarihçilerin rolünü Bursa örne¤i üzerinden de¤erlendirdi.
TAM Sohbet
Yerel Tarihçilerle Bulufluyoruz 4
Bir Ömür Bursa Tarihi
Raif Kaplano¤lu
31 May›s 2010
De¤erlendirme: M u s t a f a Ö z t ü r k
Son dönemde yapt›¤› çal›flmalarla Bursa flehir tarihi
alan›nda dikkate de¤er ürünler ortaya koyan Raif
Kaplano¤lu ile yapt›¤›m›z sohbet, gerek tarih ilmiyle
u¤raflanlara gerekse de farkl› disiplinlerde
çal›flanlara önemli bir bak›fl aç›s› sundu. Kaplano¤lu
bir flehrin tarihini yazmak için yerel bilincin ne
kadar önemli oldu¤una de¤indi. Çünkü yerel bilinç,
hem siyasî iradeyi etkilemede hem de flehrin
do¤al zenginliklerini korumada en önemli unsur
olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu bilincin sa¤lanmas›nda
ise yerel tarihçilerin rolü önemlidir. Kaplano¤lu,
son dönemde Bursa’da tarihî eserlere belediyelerin
gösterdi¤i ilgiyi yerel bilince ba¤lamakta
ve flehrin bu anlamda önemli bir örnek teflkil etti¤ini
söylemektedir.
Raif Kaplano¤lu 1958 Bursa Orhangazi do¤umlu.
‹lk ve orta ö¤renimini Orhangazi’de, yüksek okulu
Bursa E¤itim Enstitüsü’nde tamamlad›ktan sonra
‹stanbul’da 1979-1985 y›llar› aras›nda çeflitli liselerde
tarih ö¤retmenli¤i yapar. Ayr›ca ‹stanbul Üniversitesi’nde
Tarih Bölümü’nde lisans e¤itimini tamamlar.
Bir dönem genel tarih üzerine çal›flmalar
yapt›ktan sonra flehir tarihine yönelir ve çabas›n›
Bursa üzerine yo¤unlaflt›r›r.
Bursa Araflt›rmalar› Vakf› ve Avrasya Etnografya
Vakf›’n›n kurucular›ndan Kaplano¤lu, bu vak›flar
sayesinde irtibat kurdu¤u akademisyenlerle ortak
çal›flmalar da yürütüyor. Özellikle Bursa Araflt›rmalar›
Vakf›, büyük hedeflerle yola ç›km›fl. Bursa’n›n
en zenginlerini kurucu üye olarak bünyesinde bar›nd›ran
vak›f, Bursa tarihi üzerine çok önemli çal›flmalar
gerçeklefltirmektedir. Örne¤in vak›f taraf›ndan
bir kent müzesi kurulmufltur. Müze, Türkiye’de
kurulan ilk kent müzesi olma özelli¤ini tafl›-
maktad›r. Kaplano¤lu’na göre flehir alg›s›n›n ortaya
ç›kmas›, tarihî ve kültürel miras› bünyesinde bar›nd›ran
kent müzeleriyle olacakt›r.
Kaplano¤lu, 1994 y›l›nda en önemli çal›flmalar›ndan
biri olarak de¤erlendirdi¤i Osmanl›’n›n kurulufluna
dair araflt›rmalar›n›, Halil ‹nalc›k hocayla bir-
69

Türkiye
Araflt›rmalar›
Merkezi
TAM
likte yürütmeye bafllar. 6 y›l süren faaliyette tarihî
bilgilerle topo¤rafik verileri bir araya getirerek, Afl›kpaflazâde’nin
eserinde zikredilen yerleflim yerlerini
tespit eder. Ayr›ca arkeolojik kaz›lar da yaparak, kurulufl
döneminin toprak alt›nda kalm›fl eserlerini
gün yüzüne ç›kartmaya çal›flmaktad›r. Bu çal›flmalar
Avrasya Etnografya Vakf› Yay›nlar› taraf›ndan
2000 y›l›nda Osmanl› Devleti’nin Kuruluflu ad›yla ve
Halil ‹nalc›k’›n girifl yaz›s›yla yay›nlanm›flt›r.
Bursa’n›n dününü gün yüzüne ç›kart›p bugününü
yeniden infla etme ad›na flehrin kültür envanterini
yapan ve bu minvalde Bursa Yer Adlar› Ansiklopedi’sini,
Bursa An›tlar Ansiklopedisi’ni, Bursal› fiair
Yazarlar ve Ünlüler Ansiklopedisi’ni yay›nlayan
Kaplano¤lu, ayr›ca Bursa ekseninde Cumhuriyet’in
ilk y›llar›ndaki mübadeleye dair araflt›rmalar›n›
Bursa’da Mübadele (1923-1930 Yunanistan Göçmenleri)
ad›yla kitaplaflt›rm›flt›r.
Konuflmas›nda flehir tarihi çal›flmalar› için önemli
kaynak türlerine de yer veren Kaplano¤lu, Bursa örne¤i
üzerinden di¤er flehir tarihi çal›flmalar› için yol
gösterici bilgileri bizlerle paylaflt›. Kendi araflt›rmalar›nda
özellikle salnâmeler çok önemli bir yer tutuyor.
Kaplano¤lu’na göre maliye ile ilgili çal›flmalarda,
bütçeleri ihtiva etmesinden dolay› vilayet zab›tlar›
dikkate de¤er veriler sunmaktad›r. fiehir tarihi
için önemli bir di¤er kaynak ise temettuat defterleridir.
Bununla birlikte bir flehrin tarihine daha iyi
nüfuz edebilmenin yolu sözlü tarih çal›flmalar›ndan
geçmektedir.
Bir Osmanl› Taflras›
Di¤erine Bak›yor:
Beyrut Bas›n›nda Balkan Krizi,
1876-1908
Abdul Rahim Abu-Husayn
2 Haziran 2010
De¤erlendirme: Z . T u b a K o r
Osmanl› tarihi denince akl›m›za payitaht›n merkezi
‹stanbul gelir hep. Osmanl› tarihçileri ço¤unlukla
ya merkeze odaklan›r ya da merkezden taflraya
veya taflradan merkeze bakar. Bu aç›dan Beyrut
Amerikan Üniversitesi Tarih ve Arkeoloji Bölümü
Baflkan› Prof. Abdul Rahim Abu-Husayn’›n, Balkanlarda
yaflanan krizlerin Beyrut bas›n›na nas›l
yans›d›¤›na dair konuflmas› farkl› bir perspektif
sundu bize; çok az bilinen bir konuya, bir Osmanl›
taflras›n›n di¤erine bak›fl›na ve dolayl› olarak Beyrut/Lübnanl›lar›n
emperyal merkezi alg›lamas›na
›fl›k tuttu. Abu-Husayn, Osmanl› ve Arap-‹slâm tarihi
alan›nda, özellikle de Bilâd-i fiam bölgesi konusunda
uzman akademisyenlerden.
Bu çal›flmas› için Abu-Husayn, 1870’lerde yay›n hayat›na
bafllayan flu dört bas›n organ›n› seçerek iki
meflrutiyet aras› dönemdeki (1876-1908) yay›nlar›-
n› incelemifl: Katolik Cizvitlerce kurulan ve Fransa’ya
yak›n duran dinî e¤ilimli el-Beflîr gazetesi;
Beyrut’un önde gelenlerinden fieyh Abdülkadir el-
Kabbanî öncülü¤ünde yerel Sünni bir grup taraf›ndan
kurulan dinî e¤ilimli Semerâtu’l-Fünûn gazete-
70

Türkiye
Araflt›rmalar›
Merkezi
TAM
Abdul Rahim Abu-Husayn’a göre Beyrut bas›n›n›n
Balkanlardaki krize yönelik de¤erlendirmeleri ideolojik
arkaplanlar› ve bölgeye iliflkin bilgileri sebebiyle farkl›
olsa da; Beyrut bas›n› özünde ayr›l›kç› de¤il, Osmanl›c›d›r.
si; Lübnan’›n en önemli entelektüellerinden Butros
el-Bustanî taraf›ndan kurulan seküler çizgideki
siyasî dergi el-Cinân; el-Cinân ile ayn› entelektüel
gelenekten gelen Halil Serkis’in kurdu¤u ve 1976
Lübnan ‹ç Savafl›’na kadar yay›n hayat›na devam
eden seküler çizgideki Lisânu’l-Hâl gazetesi.
Abu-Husayn Balkanlardaki krizler hakk›nda Beyrut
bas›n›nda, ideolojik arkaplanlar› ve bölgeye iliflkin
bilgilerine paralel olarak farkl› de¤erlendirmelerin
sözkonusu oldu¤unu belirtti. Buna göre, dinî e¤ilimli
Semerâtu’l-Fünûn ile el-Beflîr, sadece d›fl bas›nda
ç›kan haber ve yorumlar›n tercümesiyle yetinirken;
seküler çizgideki el-Cinân ile Lisânu’l-Hâl
ise sosyal ve siyasî meseleleri derinlemesine inceliyor,
Osmanl›’n›n Balkan krizlerini ele al›fl biçimini
de¤erlendirip çözüm tekliflerinde bulunuyordu. Bu
nedenle Abu-Husayn’›n konuflmas›n›n oda¤›nda s›k
s›k al›nt›lar yapt›¤› el-Cinân ve Lisânu’l-Hâl vard›.
Peki, Balkan meselesi nas›l yans›d› Beyrut bas›n›na
Bustanî ve Serkis, sahibi olduklar› dergi ve gazetelerdeki
yaz›lar›nda genel olarak Balkanlara karfl›
elefltirel yorumlar›yla dikkat çektiler. Buradaki ayaklanmalar
Osmanl›’n›n siyasî, iktisadî ve askerî gücünü
k›rd›¤› için imparatorlu¤un di¤er bölgelerindeki
problemlerden dolay› da Balkan halklar›n› suçlad›-
lar. Hatta onlara göre Balkan halkalar›n›n ço¤u devlete
ihanet ediyordu, do¤u eyaletleri ise sad›kt›.
Bafllang›çta Balkanlardaki kronik sorunlar› Osmanl›’n›n
modernleflme probleminin bir sonucu
olarak görüp çat›flmalar›n önlenebilmesi ve bölgenin
sisteme entegre edilebilmesi için s›k s›k sosyal
ve idarî reform ça¤r›s›nda bulundular. Özellikle el-
Cinân, hem Balkanlardaki hem de Suriye bölgesindeki
problemlerin çözümü ve farkl› mezheplerin
entegrasyonu için Osmanl›c›l›¤› ve 1856 Islahat
Ferman›’ndaki “bütün dinlerin eflitli¤i prensibi”ni
uygun bir zemin olarak savundu. Ancak Osmanl›’n›n
isyanlar› baflar›yla bast›rmas›na ra¤men Avrupal›lar›n
müdahalesiyle topraklar›n› isyanc›lara
vermek zorunda kalmas› karfl›s›nda Bustanî, reformlar›n
yetmedi¤i, uluslararas› konjonktürün de
uygun olmas› gerekti¤i sonucuna vard›. Serkis de
Osmanl›’n›n yaflad›¤› problemlerden ve reform çabalar›n›n
baflar›s›zl›¤a u¤ramas›ndan dolay› Balkan
Hristiyanlar›n› suçlad›; yaflananlar›n, Müslümanlar
ile Hristiyanlar aras›ndaki dinî bir çat›flma
de¤il, baz› Hristiyan milletlerin devlet içinde kendi
kadim geleneklerini canland›rma çabas›n›n bir sonucu
oldu¤una dikkat çekti. Avrupal›lar›n Balkanlarda
Osmanl›’n›n iç ifllerine müdahalesinden duyduklar›
rahats›zl›klar› da s›k s›k dile getirdiler.
71

Türkiye
Araflt›rmalar›
Merkezi
TAM
Öte yandan Balkanlarda savafl ihtimalinin artt›¤›n›
hisseden Beyrut bas›n› meselelerin bar›flç›l ve diplomatik
yollarla çözülmesi için ça¤r›lar yapt›. Serkis
bir makalesinde (1908), gerekti¤i takdirde sadece
Suriye Hristiyanlar›n›n de¤il, Kuzey ve Güney Amerika’daki
binlerce Lübnanl› göçmenin de gelip Osmanl›
ordusu saflar›nda savaflmaya haz›r oldu¤unu
yazd›. Yine 1908’de Bosna-Hersek’in Avusturya-
Macaristan taraf›ndan ilhak› üzerine bafllat›lan
Avusturya mallar›na boykot ça¤r›s›na el-Beflîr d›-
fl›ndaki bas›n tam destek verdi.
Abu-Husayn bu dönemde Beyrut bas›n›n›n ayr›l›kç›
de¤il Osmanl›c› oldu¤unu özellikle vurgulad›.
Ona göre bunun en iyi göstergesi, Balkanlarda yaflanan
krizleri ele al›fl tarzlar›. Çünkü “E¤er Hristiyan
Beyrut bas›n› milliyetçi karakterde veya Osmanl›c›l›¤a
mesafeli olsayd›, en az›ndan Balkan
krizlerindeki duruflu farkl› olur, Balkanlardaki milliyetçi
hareketlere ve Hristiyan kardefllerine sempati
duyarlard›”. Özellikle Bustanî ve Serkis’in Balkanlardaki
krizler hakk›ndaki yaz›lar›ndan hareketle (ki
bu entelektüel gelenek ‹stanbul’a tam ba¤l›yd›)
Abu-Husayn, art›k günümüz tarihçilerinin “Osmanl›
Hristiyanlar›, Müslümanlara göre daha az
Osmanl›c› ve daha fazla milliyetçiydi; Bat›l› ideallere
çok daha aç›k ve Bat› medeniyetinin büyüsüne
daha fazla kap›lm›flt›” fleklindeki faraziyelerini gözden
geçirme zaman›n›n geldi¤ini vurgulayarak konuflmas›n›
tamamlad›.
De¤iflen Dünya De¤iflen Tasavvur:
Kanada’da ‹slâm-Osmanl›
Medeniyeti’nde Felsefe ve Bilim
Tarihi Çal›flmalar›
‹hsan Fazl›o¤lu
17 Temmuz 2010
De¤erlendirme: C a h i d fi e n e l
‹lginin do¤as›n› amaç belirler!
‹ki y›ld›r Kanada McGill Üniversitesi’nde çal›flmalar›n›
sürdüren ‹stanbul Üniversitesi Felsefe Bölümü
ö¤retim üyesi ‹hsan Fazl›o¤lu, Türkiye ziyareti
s›ras›nda kalabal›k bir dinleyici kitlesiyle sohbet etti.
Genel olarak Bat›’da özelde ise Kanada’da felsefe
ve bilim tarihi araflt›rmalar› hakk›nda bireysel deneyimleri
çerçevesinde flahsî kanaatlerini dinleyicilerle
paylaflt›. Fazl›o¤lu özetle flunlar› aktard›:
Birinin bir baflkas›n› merak›, tan›ma iste¤i ve bu
yöndeki çabas›n›n alt›nda yatan nedir ve bu ba¤lamda
oryantalistler nerede durmaktad›r ‹lk oryantalist
çal›flmalar denilince Frans›z hariciyesinin
bir görevlisi olan Guillaume Postel’in ad›n› anmak
gerekir. Postel ve ard›llar›n›n amac› o dönemde
“güçlü olan› tan›mak” ve bu güçlü organizasyonun
temellerini araflt›rmakt›. ‹lk Do¤u-Bat› iliflkisi (her
ne kadar Do¤u-Bat› kavramsallaflt›rmas› sorunluysa
da) güçlüyü tan›mak üzerinden kurulur. Osmanl›’n›n
Bat› karfl›s›nda ateflli gücü yitirdi¤i ikinci aflamada
Bat›’n›n tavr› “yönetme ve kontrol etmeye”
evrilmifltir; buna Napolyon’un M›s›r üzerine yapt›r-
72

Türkiye
Araflt›rmalar›
Merkezi
TAM
Genel olarak Bat›’da özelde ise Kanada’da felsefe ve bilim tarihi
araflt›rmalar› hakk›nda bireysel deneyimleri çerçevesinde flahsî
kanaatlerini dinleyicilerle paylaflan ‹hsan Fazl›o¤lu’nun iflaret
etti¤i üzere ilginin do¤as›n› amaç belirlemektedir.
d›¤› çal›flmalar örnek olarak verilebilir. ‹lginin do-
¤as›n› amaç belirlemektedir. Amaç de¤ifltikçe ilginin
do¤as› da de¤iflmektedir ve bu da eserlere yans›maktad›r.
Birinci Dünya Savafl› sonras›nda “ilgi,
ortaya ç›kan yeni durumu kontrol etmek” üzerinden
iflliyor. 1800’lerin sonunda bafllamakla birlikte
Birinci Dünya Savafl› sonras› Do¤u’daki araflt›rmac›lar
da “Bat›l› tarzda” Do¤u araflt›rmalar›na yöneliyorlar.
Fakat birço¤unun maksad› “Bat› Dünyas›-
n›n, ‹slâm medeniyet perspektifini de¤ifltirme
amaçl›” yeni bir perspektif gelifltirmek. ‹kinci Dünya
Savafl› sonras› Bat›’ya göç eden Do¤u kökenli ailelerin
çocuklar›n›n bu araflt›rmalara (oryantalist
çal›flmalara) dâhil olmas› da bir baflka önemli faktördür.
Buradan itibaren üç tür araflt›rmac› profili gözlemlenmektedir:
1. Bat›l› oryantalistler.
2. Bat› metodolojisini kullanan Do¤ulu araflt›rmac›lar.
3. Bat›’da do¤up büyümüfl ve kendi kültürlerinden
uzak yetiflen araflt›rmac›lar. Bu kategoridekiler
ya kendilerini tamamen Bat› ya da
medeniyet mensubiyeti bak›m›ndan kendisini
Do¤u içinde görüp Bat›’n›n kendi içinden
yapt›klar› çal›flmalara dâhil oluyorlar. Bu
ikinci gruptakiler zamanla objektif bir yaklafl›m
gelifltirmifllerdir; buna pek çok örnek
vermek mümkündür. Özellikle 1950’lerden
(1957) sonra Do¤u kökenli araflt›rmac›lardan
etkilenerek Edward Kennedy “saf entelektüel
kayg›yla” araflt›rmalarda bulunmufl, Bat›l›
anlamda objektif çal›flma tarz›yla ifl görmüfl,
elden geldi¤ince dine bir faktör olarak dikkat
etmifl ve bir ekol de oluflturmufltur. Dimitri
Gutas ise ‹slâm düflünce gelene¤inin inflas›nda,
entelektüel çal›flmalarda dinin bir faktör
olarak al›nmas›na karfl› dikkatlidir.
11 Eylül sonras› Bat› Dünyas›ndaki ‹slâm medeniyetine
yönelik araflt›rmalar bir tür “medeniyet sorgulamas›”na
dönüflmüfltür ve bu medeniyet sorgulamas›nda
iki tür alg›ya rastlamak mümkündür:
1. Frans›z merkezli bir grup araflt›rmac›n›n “‹slâm
medeniyeti rasyonel bir perspektif gelifltirmifl
midir, bu rasyonalite bugüne tafl›nm›fl
m›d›r ve bugün ortaya ç›kan geliflmeler bu
rasyonalitenin neresine düfler” sorular› etraf›nda
verdikleri cevaplardaki temel tezleri ‹slâm
medeniyetinin bu tarz bir rasyonileteyi
gelifltirmedi¤i yönündedir. 19. yüzy›l oryantalizmi,
‹slâm medeniyetini Antik miras› al›p oldu¤u
gibi Bat›’ya aktaran bir “postac›” olarak
görmüfltür.
2. ‹kinci yaklafl›m ise ‹slâm medeniyetinin her
aç›dan özgün bir yere sahip oldu¤unu ileri süren
bir grup araflt›rmac›n›n fikrine dayan›r.
Felsefede Dimitri Gutas, Bilim Tarihinde Columbia
Üniversitesi’nden George Saliba ve Ahmed
Dallal ile Jamil Ragep’in ismi an›labilir.
‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda ortaya ç›kan bir
baflka yaklafl›m tarz› da Bat› kökenli bilim tarihçilerinin
‹slâm medeniyetinde üç etnik yap›y› öne ç›-
karmalar›d›r: Arap, Türk ve Fars. Son zamanlarda
ise Berberî ve Kürt etnisitesi de ön plana ç›kar›l›yor.
73

Türkiye
Araflt›rmalar›
Merkezi
TAM
Yine Bat›’da özellikle Farslar ayr›cal›kl› bir yere sahiptir.
Fârisîlerin Aryan ›rk›na mensup olmalar›n›n
bunda etkin oldu¤u düflünülebilir; ayr›ca “Fars Akl›”
ve “Fars Medeniyeti” terkipleri Bat›l›lar aç›s›ndan
kula¤a hofl gelen ifade flekilleridir. Arap kültürü
ise “daha köfleli” ifadelerle ve daha sert bir flekilde
dile getiriliyor. Türkler ise ‹slâm’›n organik bir üyesi
gibi ele al›nm›yor. Türkler ya d›flar›dan gelen,
Arap ve Fars kültürünü bozan yabanc› bir güç olarak
görülüyor ya da sanki Müslüman de¤ilmifl gibi
bir anlay›flla ele al›n›yor.
Bat›’da ‹slâm felsefe-bilim araflt›rmalar› ço¤unlukla
Ortado¤u Araflt›rma Merkezlerinde (Middle East
Studies) yap›l›yor ve bu da baflka problemleri bar›nd›r›yor.
Buradaki çal›flmalar genelde iki temayülü
içeriyor:
1. ‹slâm felsefe-bilim birikimini Yunan’a indirgeme
çabas› içinde bulunanlar.
2. Bat› felsefe-bilim birikimini ‹slâm’a indirgeme
çabas› içindekiler.
Neden bu çal›flmalar Bilim Tarihi ve Felsefe Bölümü
içerisinde yap›lm›yor Bat›’daki ‹slâm felsefebilim
gelene¤ine yönelik çal›flmalar art›k Felsefe ve
Bilim Tarihi bölümlerine kayd›r›lmal› ve o disiplin
içindeki yeri belirginlefltirilmelidir. Ortado¤u Araflt›rma
Merkezlerinde yap›lan çal›flmalar problematik
olmaktan çok tarihî, tasvirî, biyografik ve monografik
çal›flman›n s›n›rlar›n› aflam›yor. Ayr›ca,
felsefe ve bilim tarihi bölümlerinden mezun olanlar
‹slâm felsefe bilim gelene¤inden habersiz olarak
mezun oluyorlar. Bu durum akademik çal›flmalara
da ister istemez yans›yor.
fiu s›ralarda Kanada ölçe¤inde neler incelendi¤i sorulacak
olursa: Yap›lan çal›flmalarda Amerikan zihniyetinin
bask›n karakter hâline gelmesiyle esas
amaç “sosyal fonksiyonu ve pratik de¤eri” olan çal›flmalar›n
öncelenmesidir. fiu s›ralar ‹slâm Dünyas›ndaki
‹slâmî cemaatler, bu cemaatlerin ekonomik
iliflkileri, kad›n hareketleri, sosyal hayat, marjinal
gruplar, az›nl›klar ve mahallî idarelerdeki sosyal
hayat üzerine yap›lan çal›flmalar ön plana ç›kmaktad›r.
Özellikle etnisite problemi olan bölgelerden
gelen doktora ö¤rencileri geldikleri bölge ve etnik
problemler üzerine çal›flmalar› için yönlendirilmektedir.
Doktora müracaatlar›nda kavramsal çal›flmalar
dikkat çekmemekle birlikte herhangi bir
marjinal cemaatin ekonomik altyap›s›na yönelik
bir teklif hemen kabul görebiliyor.
Taflran›n ‹mparatorlu¤u:
Osmanl› Dünyas›na
Merkezden Bakmamak
Ali Yayc›o¤lu
9 A¤ustos 2010
De¤erlendirme: F. Samime ‹nceo¤lu
Fairfield Üniversitesi’nde, Ortado¤u tarihi, Osmanl›
ve global etkileflimler üzerine dersler veren, Harvard
Üniversitesi Tarih Bölümü’nde tamamlad›¤›
doktora çal›flmas›n› The Provincial Challenge: Regionalism,
Crisis and Integration in the Late Ottoman
Empire, 1792-1812 bafll›¤› ile yay›na haz›rlayan Ali
74

Türkiye
Araflt›rmalar›
Merkezi
TAM
Osmanl› taflras›nda do¤an, yetiflen, daha sonra yollar›
‹stanbul’a düflen Osmanl› flair ve düflünürlerinin ‹stanbul’daki
ilmî çevreler ile iliflkilerini de¤erlendiren Ali Yayc›o¤lu, her
birinin hayat hikâyesi üzerinden merkez-taflra aras›ndaki
iliflkinin farkl› veçhelerini ortaya koyuyor.
Yayc›o¤lu ile 18. yüzy›l Osmanl›’s›nda, Osmanl›
merkezî otoritesi ile periferisinde kalan taflra elitleri
aras›ndaki güç iliflkileri üzerine konufltuk.
Konuflmas›na öncelikle Kânî, fieyh Galip, Erzurumlu
‹smail Hakk›, Mütercim Âs›m gibi Osmanl› taflras›nda
do¤an, yetiflen, daha sonra yollar› ‹stanbul’a
düflen Osmanl› flair ve düflünürlerinin ‹stanbul tecrübeleri
ve ‹stanbul’daki ilmî çevreler ile iliflkilerini
de¤erlendirerek bafllayan Yayc›o¤lu, burada her birinin
hayat hikâyesi üzerinden merkez-taflra aras›ndaki
iliflkinin farkl› veçhelerini ortaya koyuyor.
Tokatl› flair Ebu Bekir Kânî Efendi ‹stanbul’da arad›¤›n›
bulamam›fl, Rusçuk a¤as›, ayan›, daha sonra
da Eflak voyvodas› taraf›ndan himaye edilmifl bir
flairdir. fieyh Galib önce Konya’ya gitmifl, Babas›
Mustafa Reflid Efendinin bask›s› üzerine ‹stanbul’a
dönmüfl, Galata Mevlevihanesi’ne atanm›flt›r. Erzurumlu
‹smail Hakk› ‹stanbul’da ona gösterilen
büyük itibara karfl›n Tillo’ya dönmüfltür. Mütercim
Âs›m, Gaziantep’ten ç›km›fl ve vakanüvis olmufltur.
Alemdar Mustafa Pafla Rusçuk’tan ç›km›fl, veziriazam
olmufltur.
Bu minvalde Yayc›o¤lu’nun dikkat çekti¤i bir baflka
husus gerçekte 18. yüzy›l›n hem do¤ululaflma hem
de bat›l›laflma yüzy›l› oldu¤udur. ‹shak Pafla Saray›
‹ranl› bir Ermeni taraf›ndan yap›lm›flt›r mesela. Çapano¤ullar›n›n
Barok camisini yapan ‹stanbullu
Rum mimarlard›r… Asl›nda o dönemin edebiyatç›-
lar› da, astronomlar› da, mutasarr›flar› da, Hint’i,
‹ran’› ve Türkistan’› ilgiyle izlemektedir. Edebiyatta
Sebk-i Hindi ak›m› ortaya ç›km›flt›r. Bir yandan Bat›
bir yandan Do¤u…
Bu noktada merce¤i taflradan ‹stanbul’a gelenlere
de¤il, taflrada kalanlara çeviren Yayc›o¤lu, Osmanl›
taflras›n›n flairlere, mutasavv›flara, mühendislere,
bahç›vanlara, haydutlara, bankerlere, müteflebbislere
sundu¤u farkl› olanaklar›n üzerinde duruyor:
Taflra, ‹stanbul’da, Viyana’da, Paris’te tutunamayanlar
için yeni merkezler sunmaktad›r. Buradaki
önemli ayan a¤alar›, aileler taflran›n yeni egemenleridir.
Tepedelenli Ali Pafla’n›n Venedikli mimar›,
Frans›z bahç›van›, Rusyal› mühendisleri vard›r.
Türkçesi zay›f olan Arnavutça ve Rumca bilen Tepedelenli,
torunlar›na Türkçe ö¤retmek üzere ‹stanbul’dan
iki âlim getirtmifltir. Yanya bu figürler için
önemli bir merkeze dönüflmüfltür. 18. yüzy›l Rum
ayd›nlanmas›n›n önemli figürleri, ‹stanbul’daki Fenerli
Rum aileler, Rum ayd›nlamas›ndan hofllanmad›klar›
için Tepedelenli’nin etraf›nda küçük bir Rum
akademyas› kurmufllard›r. Eflak, Petersburg ve ‹stanbul’da
ofisi bulunan Eflakl› Manuk Bey, Rusçuk-
75

Türkiye
Araflt›rmalar›
Merkezi
TAM
lu ‹smail A¤a’n›n ve Alemdar Mustafa Pafla’n›n
uluslararas› bankeridir. Osman Pazvanto¤lu Belgrad
yeniçerileri için bir s›¤›nma olmufltur…
Ortaya ç›kan bu foto¤raf bize neyi göstermektedir
Tüm bunlar 18. yüzy›l Osmanl› dünyas›nda güç iliflkilerinin
Osmanl› taflras› lehine dönüflümünün
ipuçlar› m›d›r Çapano¤ullar› Yozgat’› kurduktan
sonra Tokat ve Kayseri’de Ermeni tüccar konaklar
yapm›fllar, büyük ticaret a¤lar› kurmufllard›r. 18.
yüzy›l taflras›nda ‹stanbul’a ya da ‹stanbul’un taflradaki
geleneksel merkezlerine alternatif yeni merkezler
mi oluflmaktad›r Bu merkezler ‹stanbul’u
devre d›fl› b›rakarak kendi aralar›nda ve dünyadaki
farkl› bölgeler ile yeni iliflkiler mi kurmaktad›r
Yayc›o¤lu’na göre, 18. yüzy›lda taflra, Osmanl› Devleti’nin
zenginli¤inin üretildi¤i yerdir. Yerel bilginin
kaynaklar› ve üretimi de taflra elitinin kontrolündedir.
Kurulan bu yeni merkezler, taflradaki di¤er aileler,
dinî liderlikler, eflk›yalar ve ‹stanbul ile irtibatl›
belli ailelerin kontrolü alt›ndad›r. Merkezin taflra
üzerindeki dolays›z kontrolü oldukça azalm›flt›r.
Taflra kendi liderlerini, yerel seçkinlerini üretmifltir.
Bu liderlikler kendi bölgelerindeki yerel halk, dinî
liderlikler, halk ozanlar›, flairlerle kurduklar› iliflkilerle
birlikte bir tür regionalizm, bir bölgeselleflmeye
do¤ru evrilmeye bafllam›fllard›r. Yozgatl›l›k Çapano¤ullar›ndan,
Yanyal›l›k Tepedelenli Ali Pafla’dan
ayr›lamaz. Yerellik ile yerel seçkinler iç içe
bir yap› arzeder. Mesela Çukurova’n›n hikâyesi, Çapano¤ullar›
ile Kozano¤ullar› aras›ndaki mücadelenin
hikâyesidir. Padiflah›n yeri yoktur orada. Bölgesel
liderliklerin oluflturdu¤u bir imparatorluk göze
çarpar, bu dönemde.
Öte taraftan taflradaki ekonomik, askerî, entelektüel
yap›lar› kontrol eden bu liderlikler, vezirlik, valilik,
mütesellimlik, muhass›ll›k gibi görevler üstlenerek
Osmanl› Devleti’nin kurumsal yap›s› içinde
kalm›fllar, bir yandan da o yap›y› dönüfltürmüfllerdir.
Çapano¤lu ve Karaosmano¤lu gibi Osmanl› kurumsal
yap›s›n›n kendilerine sundu¤u statüleri, pozisyonlar›
reddedip, ancak bu flartlar alt›nda imparatorluk
ile uzlaflanlar da olmufltur. Zira imparatorlu¤un
taflrada varolabilmesi ancak bu yerel seçkinlerle
yapt›¤› iflbirli¤ine ba¤l›d›r. Baflka türlü varolmas›
mümkün de¤ildir. Çapano¤ullar›n›n büyük
K›z›lbafl dedeleri ile yak›nl›¤› üzerinden devlet bu
büyük dedelere ve yörüklere ulaflmaktad›r mesela.
Ama bu durum ayn› zamanda taflra elitlerini Osmanl›laflt›rm›flt›r.
Netice itibariyle taflra ‹stanbulsuz,
‹stanbul taflras›z yapamaz. Burada ayr›ca bu liderliklerin
dünya ile iliflkisi, bir kozmopolitizm de
sözkonusudur. Bunlar›n büyük ço¤unlu¤u, Adriyatik’e,
Rusya’ya, ‹ran’a yelken açm›fllard›r.
Son olarak, bu dönüflümü taflran›n imparatorlukla
iliflkisi aç›s›ndan; bir yerel-merkez çat›flmas›, bir rekabet,
adem-i merkezileflme, da¤›lman›n erken
aflamas›, merkezin gücünün azalmas›ndan kaynaklanan
bir kaos ve gerileme olarak de¤erlendiren
farkl› yaklafl›mlar› tart›flan Yayc›o¤lu’na göre, bu
iliflkiyi çat›flma olarak kurgulamak zordur. Yönetimin
her alan›nda merkezî otoritenin, gücünü taflra
eliti ile paylaflt›¤› 18. yüzy›l›n bu düzeninde imparatorlu¤un,
taflras› ile öncekinden farkl› bir entegrasyon
sürecine girdi¤i aç›kt›r. Bu süreçte “imparatorluk
taflralafl›rken, taflra Osmanl›laflm›flt›r”.
76

Türkiye
Araflt›rmalar›
Merkezi
TAM
“Gelenler, Gidenler, Kalanlar…” bafll›kl› sempozyumda,
Türkiye Araflt›rmalar› Merkezi bünyesinde üç dönemdir
yürütülen sözlü tarih yöntemine ve prati¤ine yönelik
çal›flmalar›n son döneminde her bir kat›l›mc›n›n
do¤rudan sözlü tarih görüflmeleri gerçeklefltirerek elde
etti¤i kay›tlar Türkiye tarihi ba¤lam›nda analiz edildi.
TAM Sempozyum
Sözlü Tarih ‹htisas Sempozyumu:
Gelenler, Gidenler, Kalanlar
8 May›s 2010
De¤erlendirme: K a z › m B a y c a r
“Gelenler, Gidenler, Kalanlar…” bafll›kl› Sözlü Tarih
‹htisas Sempozyumu Bilim ve Sanat Vakf› Türkiye
Araflt›rmalar› Merkezi’nin yaklafl›k dört senedir
sürdürdü¤ü Sözlü Tarih Atölyesi’nde yap›lan çal›flmalar›n
bir ürünü. Sözlü Tarih Atölyesi’nin kat›l›mc›lar›nca
haz›rlanan tebli¤lerin sunuldu¤u bu programla,
daha sonra yap›lmas› ön görülen daha yüksek
niteli¤e ve niceli¤e sahip çal›flmalar›n bir ilk
ad›m›n› oluflturmay› hedefledik.
Bir tarih araflt›rma metodu olarak karfl›m›za ç›kan
“sözlü tarih” bütün dünyada oldu¤u gibi Türkiye’de
de akademinin yeni çal›flma sahalar›ndan biridir.
Tarih disiplininin klasik temel kayna¤›n› oluflturan
yaz›l› belgelere ve metinlere mukabil belli bir
yafl›n üzerindeki kiflilerin yaflamlar›nda tan›kl›k ettikleri
olaylar› alternatif bir kaynak olarak sunmaktad›r.
Sözkonusu bu yeni kaynaklardan hareketle
sözlü tarih, klasik tarihçilikte kendilerine yer bulamam›fl
kesimlerin seslerini tarihte duyurabilme iddias›yla
ortaya ç›km›flt›r.
Öte yandan sözlü tarih sadece yaz›l› kaynaklarda
ulafl›lamayacak nitelikli bilgileri ulafl›labilir k›lmakla
kalmam›fl ayn› zamanda tarihsel bilginin niteli¤inde
de radikal bir de¤iflim önermifltir. Bu yeni
yöntemi kullanan tarihçilik, art›k geçmiflte ne oldu
sorusundan öte, geçmiflte olan ya da oldu¤u düflünülen,
varsay›lan olaylar›n bireylerin dünyalar›nda
nas›l anlamland›r›ld›¤›, farkl› toplumsal kesimlerce
nas›l alg›land›¤› ile ilgilenmektedir. Bu ba¤lamda
sözlü tarihçilik tek bir bilgiye de¤il, farkl› kiflilerce
farkl› flekilde alg›lanan bilgi çeflitlili¤ine dikkat çekiyor.
Yüzy›llar öncesine dayanan köklü bir sözlü kültüre
sahip Türkiye sözlü tarih çal›flmalar› aç›s›ndan son
derece ciddi bir potansiyel tafl›maktad›r. Ancak
dünyan›n pek çok yerinde oldu¤u gibi sözlü tarihçilik,
akademik çal›flmalarda etkin bir yere henüz sahip
de¤ildir. Bilim ve Sanat Vakf› Türkiye Araflt›rmalar›
Merkezi bünyesinde üç dönemdir yürütülen
sözlü tarih yöntemine ve prati¤ine yönelik çal›flmalar
bu aç›dan daha da anlaml›d›r. Atölyenin son döneminde
her bir kat›l›mc› do¤rudan çal›flma sahas›na
inip sözlü tarih görüflmeleri gerçeklefltirerek
77

Türkiye
Araflt›rmalar›
Merkezi
TAM
elde etti¤i kay›tlar› Türkiye tarihi ba¤lam›nda analiz
etti. Atölye kat›l›mc›lar›nca yap›lan görüflmelerin
genel içeri¤ine bak›ld›¤›nda göç meselesinin yo-
¤un bir flekilde ifllendi¤i görüldü¤ü için, önceden
planlanmamakla birlikte, çal›flmalar›n göç meselesi
etraf›nda kurgulanmas› ve “Gelenler, Gidenler,
Kalanlar…” bafll›¤›yla sunulmas›na karar verdik.
Sözlü tarih atölyesi olarak böylesi bir sempozyumla
daha sonra yap›lacak daha nitelikli çal›flmalar›n
ilk ad›m›n› oluflturmay› hedefledik.
Sempozyum bafll›¤›ndaki her bir kelimenin bir oturuma
karfl›l›k geldi¤i sempozyumun ilk oturumu
çeflitli zamanlarda Anadolu topraklar›na yerleflmek
için göç eden insanlar›n hayat hikâyelerinden oluflmaktad›r.
Oturumun ilk konuflmac›s› Elif Konar
“Buhara’dan Sibirya’ya Sibirya’dan Konya’ya Uzanan
Yol” bafll›¤›n› tafl›yan tebli¤inde Naci ‹dil Beyin
ço¤unlu¤u siyasî ve kültürel kayg›lar›n neticesinde
ortaya ç›kan göç serüvenini kendi formasyonuna
paralel olarak edebî bir üslupla ele al›yor. Daha
sonra söz alan Selma Y›lmaz, Makedonya’dan Türkiye’ye
göç eden ve geldi¤i yeni vatan›nda gerek siyasî,
gerek iktisadî anlamda baflar› sa¤layan Eyüp
Uçak Beyin hayat hikâyesini aktarmakta, Eyüp
Beyin yaflam›n› kendi dilinden iktibasla “Biz göçmen
de¤il, muhaciriz” sözüyle özetlemektedir.
Üçüncü tebli¤in sahibi Zeynep Akgün de benzer biçimde,
anlatt›¤› Balkan muhacereti tecrübesini bu
defa bir kad›n›n, Cemile Han›m›n dünya penceresinden
tasvir ediyor. Oturumda son olarak söz alan
Rahime Demir ise Kartal ilçesi kapsam›nda gerçeklefltirdi¤i
genifl çapl› sözlü tarih projesinin bir örne-
¤ini “Kartal’da Küçük Bir Evin Sessiz Sakini: Zümrüt
Düzgöz” özelinde sunuyor.
Sempozyumun ikinci oturumunda Türkiye’de mukim
ve s›radan vatandafl olarak tan›mlanabilecek
dört kiflinin hayat hikâyeleri üzerinden yaflanan dönemin
analizi yap›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Oturumun
ilk konuflmac›s› Meryem Babacan, ‹stanbullu Garbis
Horasanc›yan’›n bir Ermeni olarak Türkiye’deki
yaflam tecrübesini konu edinmektedir. ‹kinci olarak
söz alan Süleyman K›nl›, Tavasl› bir köy kad›n›-
n›n anlam dünyas›nda ölüm temas›n›n cezaland›r›-
c› ve disipline edici rolüne de¤inirken, üçüncü konuflmac›
Bilal Emre Biral da sözlü tarih kaynaklar›ndan
hareketle milli mücadelenin Kütahya-Emet
mahallî direnifline odaklan›yor. Oturumun son konuflmac›s›
Ayfle Celep, Türkiye’nin zorlu y›llar› olan
1960’lar›, ‹stanbul do¤umlu Kastamonu as›ll› bir
berberin aynas›ndan hikâye ediyor.
Sempozyumun son oturumu Türkiye’den çeflitli
nedenlerle yurtd›fl›na giden kiflilerin hayat tecrübelerini
ele al›yor. Zeynep Bayrak, Sümeyye Do¤an ve
Osman Çetin, Türkiye’den Almanya’ya çal›flmak
amac›yla yap›lan göç sürecini üç ayr› kiflinin perspektifinden
inceleyerek entegrasyon, yabac›laflma,
asimilasyon gibi bugünün de temel meseleleri olan
konular› bu farkl› perspektiflerden de¤erlendirdiler.
Cumhuriyet döneminin önemli mütedeyyin
kad›n figürlerinden biri say›labilecek Hümeyra Ökten’in
bir doktor ve dindar bir Müslüman olarak yaflam›nda
tan›k oldu¤u s›ra d›fl› durumlar ve vazgeçemedi¤i
Hac yolculuklar› ise oturumun ve sempozyumun
son konuflmac›lar› Emel Öncel ve Fatma
Y›ld›r›m taraf›ndan aktar›ld›.
78

Türkiye
Araflt›rmalar›
Merkezi
TAM
TAM SEMPOZYUM
Bilim ve Sanat Vakf› Türkiye Araflt›rmalar› Merkezi
SÖZLÜ TAR‹H ‹HT‹SAS SEMPOZYUMU:
GELENLER, G‹DENLER, KALANLAR
8 May›s 2010 Cumartesi
Sinevizyon Gösterimi 10:30
As›rl›k Bir Ömür: Hasan Ifl›k
AÇILIfi OTURUMU 10:50
Neden Sözlü Tarih
Konuflmac›lar
Mustafa Özel
Kaz›m Baycar / Önce Söz Vard›: Tarihsel
Araflt›rma Yöntemi Olarak Sözlü Tarih
B‹R‹NC‹ OTURUM 11:15
ANADOLU’NUN YEN‹ SAK‹NLER‹
Oturum Baflkan›: Abdulhamit K›rm›z›
Elif Konar / Buhara’dan Sibirya’ya, Sibirya’dan
Konya’ya Uzanan Yol: Naci ‹dil
Selma Y›lmaz / “Biz göçmen de¤il muhaciriz”:
Eyüp Uçak’›n Baflar› Öyküsü
Zeynep Akgün / “Ne dinimize kar›flan oldu ne
de bayram›m›za”: Yunanistan Göçmeni Cemile
Han›m’›n Anlatt›klar›
Rahime Demir / Kartal’da Küçük Bir Evin
Sessiz Sakini: Zümrüt Düzgöz
‹K‹NC‹ OTURUM 14:00
B‹R ZAMANLAR TÜRK‹YE’DE
Oturum Baflkan›: fievket Kamil Akar
Meryem Babacan / Gidenlerin Ard›ndan:
Garbis Horasanc›yan’›n Anlatt›klar›
Süleyman K›nl› / “Gitti, gara yerin gara toprak
oldu”: Tavasl› Naile Nine’nin Dünyas›nda Ölüm
Bilal Emre Biral / Sözlü Tan›kl›klar Üzerinden
Milli Mücadele’de Kütahya-Emet Mahalli
Direnifli
Ayfle Celeb / Bir Berberin Aynas›ndan 1960’lara
Kadar Türkiye
ÜÇÜNCÜ OTURUM 16:00
EVDEN UZAKLARDAK‹ YAfiAMLAR
Oturum Baflkan›: Suat Merto¤lu
Zeynep Bayrak / “Bir evimiz olsun diye gittik”:
Terzi Naciye Han›m’›n A¤z›ndan Almanya’ya
Göç’ün Öyküsü
Sümeyye Do¤an / Aflkale’den Alamanya’ya
R›fk› Bey’in Hayat›
Osman Çetin / Dedemin Anlatt›klar›:
Kafkasya’dan Sakarya’ya, Sakarya’dan
Avusturya’ya
Emel Öncel / Cumhuriyet Döneminde Bir
“tabibe-i haz›ka-y› mütedeyyine”: Hümeyra
Öktem
Fatma Y›ld›r›m / Hac Yolunda T›bbiyeli Bir
‹stanbul Han›mefendisi: Hümeyra Öktem
De¤erlendirme
79

80
Princeton Postas›
Serhat Aslaner
14 fiubat 2010. 9 ay 10 günlük Amerika seferinin ilk günü. Sabah 10.30 civarlar›nda kalkan
uça¤›m›z 14.30 gibi New York J. F. Kennedy Havaliman›’na inifl yapt›. Vak›a do¤u vilayetlerimizin
erken iftar açmas› vesilesi ile ne idü¤ünü anlad›¤›m›z meridyen fark›ndan kaynaklanan
saat farkl›l›¤›n›, ziyadesiyle tecrübe ediyoruz. 11 saat süren yolculuk me¤er 4 saat
sürmüfl, ömrüm 7 saat uzam›fl gibi… Güneflli bir hava ve fakat ayn› zamanda keskin bir
ayaz. Bir türlü öteleyemedi¤im –hararetten mütevellid– çay içme arzusu, alt›ndaki dört tekerin
dördünün de bir ifle yaramad›¤› bavulum ve elimdeki kaba yol tarifi ile New Jer-
SEYRÜSEFER

81
sey/Princeton’a revan oluyorum. Yol, iz bilmezli¤imi hesaba katarsak benimkisi “revan olmak”tan
ziyade “Ya nasip” deyip yola düflmek. Gelgelelim her ne kadar yol, iz bilmesem de
karamsar de¤ilim. Darda kald›¤›m zamanlarda, ellerinde adresleri dahi olmaks›z›n Avrupalara
giden Jön Türkler ve bâhusus Amerika’y› teflrif eden Ubeydullah Efendi hat›r›ma geliyor
ve ferahl›yorum. Haddizât›nda fakir de onlarla hemdem olmaya gayret etmiyor muyum!
Al iflte bana f›rsat… Havaliman›ndan d›flar›ya ad›m atar atmaz flöyle bir durup etrafa
bak›yorum. “Ulan Amerika ya ben seni fethedece¤im ya sen beni” makam›nda de¤ilim
ama herhalde bu durup bakmada Yeflilçam filmlerindeki Haydarpafla sahnelerinin de etkisi
olsa gerek. Aman efendim, limuzinlerin biri geliyor biri gidiyor… Demek filmlerde gördü¤ümüz
kadar varm›fl diye geçiriyorum içimden, ama daha Penn Station’a giderken bu ilk
izlenim yerle bir oluyor. New York’un en sünepe hâl ve mahallerini bu yolculuk esnas›nda
gördüm. Sonra; yola ç›kmadan önce bir bir önümden geçen Amerikan arabalar› yavafl yavafl
yerlerini Asya arabalar›na b›rak›yor: Honda, Toyota, Nissan zibil gibi. ‹lk flaflk›nl›¤›m.
Demek ki adamlar kast-› mahsusla kendi arabalar›n› kullan›yorlar filmlerde. Vatandafl›n
tercihleri bambaflka. ‹mdi; bu yaz›n›n maksad› Amerika, Amerikal›lar yahut New York hakk›nda
malumat vermek olmay›p Princeton ve daha ziyade Princeton Üniversitesi izlenimlerini
aktarmak oldu¤undan sair yerlere dair fazla kelam etmeyece¤im. Mamafih bir parça
görmüfllü¤üme nazaran New York hakk›nda diyece¤im ki: Azizim, bu New York dedi¤imiz
eyalet ile ortalama bir Türk’ün zihnindeki New York imaj› aras›ndan epeyce fark vard›r herhalde.
Bizim New York’umuz Manhattan’dan müteflekkil bir dünya. Velakin, Manhattan
New York’un mühim bir cüzü olmakla beraber sadece bir cüzü. Siz ne düflünürsünüz Manhattan
hakk›nda bilmem ama; buras› yetmifl iki milletin bir arada oldu¤u, kalabal›k, genifl
ama pis kald›r›ml›, berbat trafikli, homelessten geçilmeyen bir metropol. Bir de metrosu var
ki, herhalde, diyor insan, inflas›ndan beri temizlenmemifl. Havas›z, fena bir pis koku ve elbette
fareler. ‹nsan bu hâli gördükten sonra Ninja Kaplumba¤alar’›n ve terbiyecileri olan
farenin metroda yaflamalar›na flafl›rm›yor. Bir de hakk›n› yememek için baflta Central Park
olmak üzere muhtelif parklar›n› zikretmek gerekir. Her ne kadar bu muhtelif parklar yüksek
yüksek binalar aras›nda kaybolsalar da… Keflke mümkün olsayd› da Evliya Çelebi’den
okuma imkân›m›z olsayd› New York’u diye geçirmifl durmuflumdur içimden. Belki öbür tarafta
dinleriz… fiimdilik Selim Karl›tekin’i bekleyece¤iz… Her ne ise; New York Penn Station’dan
binece¤im New Jersey treninden Princeton Junction dura¤›nda inecek ve oradan da

82
146 senedir hizmette olan Dinky’ye binerek Princeton’a varaca¤›m. Princeton’a varmadan
önce flunu da belirtmek isterim ki bu memleketin trenlerinde de ifl yok. Ne h›zl› trenleri pek
h›zl› ne de normal trenleri bizim TCDD’den h›zl›. Bir hayal k›r›kl›¤› daha. Demek ki diyorum,
bu adamlar Keynes’ten sonra bir arpa yol alamam›fllar ya da dünya ile ilgilenmekten
kendilerine vakit ay›ramam›fllar. Geçelim…
Akflam 6:30 gibi nihayet Princeton’day›m. Çay fasl› ve hemen ard›ndan k›sa bir Princeton
turundan sonra sabah ola hayrola deyip uykuya geçiyoruz. Efendim, okudu¤um yazd›¤›m
benim olsun, ben flimdi size kalemim yetti¤ince izlenimlerimi aktaray›m.
30.000 civar›nda bir nüfusa ve ortalaman›n üzerinde bir gelir düzeyine sahip küçük bir kasaba
olan Princeton, New Jersey’nin de refah seviyesi en yüksek kasabas› ayn› zamanda.
New Jersey’nin baflkenti Trenton’a 15 dakika New York’a ise 1 saat mesafede (trenle) yer
alan Princeton asl›nda Anadolu’da örneklerine fazlas›yla rastlayaca¤›m›z türden tek caddeli
bir flehir. Bizde umumiyetle “Cumhuriyet” tesmiye k›l›nan caddelerin buradaki muadili
Nassau Setreet. Caddenin bir yan› meskûn mahaller ve ma¤azalar di¤er yan› ise bilimsel
mekânlar. Mekânlar diyorum; zira Princeton’daki kayda de¤er tek akademik merkez Princeton
Üniversitesi de¤il. Ayr›ca; çal›flmalar›n› tamamen araflt›rmalara hasreden ve alanlar›nda
birer otorite mesabesinde pek çok Nobel ödüllü hocay› da bünyesinde bar›nd›rm›fl
olan/bar›nd›ran Institute for Advanced Study de burada yer al›yor. Üniversite ile kurumsal
olarak herhangi bir ba¤› bulunmamakla beraber Institute for Advanced Study’deki hocalar›n
bir k›sm› dün de bugün de Üniversite’de ders vermeye devam ediyor. Yeri gelmiflken Albert
Einstein’in kadrosunun da esas itibari ile Institute for Advanced Study’de oldu¤unu,
bununla beraber Princeton Üniversitesi’nde de dersler verdi¤ini bir örnek olarak belirtelim.
Mevzu dâhilere intikal etmiflken, Ak›l Oyunlar› ile popülaritesi epeyce artan John Nash’in
de Princeton’da yaflad›¤›n› dedikodu mahiyetinde bir bilgi olarak paylaflay›m. Bu üniversitenin
en kayda de¤er mekân› benim aç›mdan hiç flüphesiz Firestone Library. Üniversite
bünyesinde irili ufakl› 12 kütüphanenin (buradaki ufakl› s›fat›n› pek ciddiye almay›n zira
bir kaç istisnay› d›flta tutarsak her birinin ‹SAM’dan daha fazla kitap ihtiva etti¤ini söyleyebilirim)
en büyü¤ü. Di¤er kütüphaneler belirli bir disipline hasredilmifl yahut yo¤unlaflm›flken
Firestone ana kütüphane olarak hizmet veriyor ve hâliyle pek çok disiplinden kaynaklar
ihtiva ediyor. Türkiye standartlar›n›n fazlas›yla üzerinde olan bu kütüphane –kendi
istatistiklerine göre– 6 milyondan fazlas› matbu kitap olmak üzere 13 milyon civar›nda
SEYRÜSEFER

83
matbu/gayr›matbu kitap/yazma/belgeye sahip ve bu rakama ilaveten her ay yaklafl›k
10.000 yeni eseri bünyesine kat›yor. Buna bir de kütüphane üyelerinin Yale, Brown, Columbia,
Pennsylvania, Cornell ve Dartmouth üniversitelerinin kütüphanelerinden kitap getirtebilme
imkan›n› da ekleyince Türkiye ile aradaki mesafe çok daha fazla aç›l›yor. Firestone’un
kayda de¤er bir baflka özelli¤i ise, aç›k raf sistemi ile iflleyen bir kütüphane olmas›.
‹nsan›n bu kadar çok kayna¤a bu kadar kolay eriflebiliyor olmas› ‹SAM’›n banilerine duahan
olan benim için ayn› zamanda bir teessür, teessüf ve sövgü sebebi de. “Niçin böyle bir
kütüphanemiz yok” ya da “bizde de böyle kütüphaneler olsa herhalde dünyaya kök söktürürdük”
meâlinde beyhude temenniler gelip gelip gidiyor. Herhalde mesele, bizde kütüphane
olmamas›ndan ziyade iddia olmamas›. Öyle ya baflka türlü Milli Kütüphane’deki rezaleti
yahut di¤er kütüphanelerdeki fukaral›¤› nas›l izah edebiliriz… Firestone’a dair bahsetmem
gereken bir di¤er husus kitaplar›n güvenlik sistemi ile alakal›. Bu kütüphanede ki-

84
taplar›n kay›t d›fl› bir flekilde d›flar›ya ç›kar›lmalar›n› önlemeye yönelik her hangi bir uyar›
ve güvenlik sistemi bulunmuyor. Güvenlik ad›na yap›lan tek fley kütüphane ç›k›fl›nda görevlilerin
çantan›za flöyle bir bakmas›ndan ibaret. Pekala pek çok flekilde bahaya gelmez
kitaplar› d›flar›ya ç›karabilmek mümkün. Bu durumu, “Amerika’da ya da Princeton’da insanlar
o kadar dürüsttür ki …” fleklinde bafllayan cümle veya cümleler ile izah etmek isteyenler
olabilir mi bilemem ama fikrimce bunun “miskinlik”ten öte bir aç›klamas› olmasa
gerek. Kald› ki, resmen do¤rulanm›fl olmasa da baz› zevat›n hususî kütüphanelerini neredeyse
buradan ç›kard›klar› binlerce kitapla oluflturduklar›na dair hikâyeler a¤›zdan a¤›za,
kulaktan kula¤a dolafla gelmekte. Son olarak; Osmanl›ca-Türkçe, Arapça, Farsça ve ‹branice
a¤›rl›kl› olmak üzere 230.000 ciltlik Near Eastern koleksiyonunun da bu binada oldu¤unu
belirterek bu bahsi kapatay›m.
SEYRÜSEFER

85
Dinî Hayat
Princeton gayrimüslim dünyadaki kampüsler içerisinde en büyük üçüncü kiliseye sahip.
Pek tabi, kilisenin büyük olmas› üniversite mensuplar›n›n çok da dindar olduklar› anlam›na
gelmiyor. fiu ana kadar lebalep dolu oldu¤una flahit olmad›¤›m gibi neredeyse dolmufl
mesabesini de görmüfllü¤üm yok. Kiliseye âbidlerden ziyade yerli turistler ra¤bet
gösteriyor. Bir de dü¤ünler için s›kl›kla kullan›l›yor. Bununla beraber; Amerikal› ve çekik
gözlüler baflta olmak üzere yetmifl iki milletten * ve muhtelif dinlerden ö¤rencilere sahip
* Bu yetmifl iki millet içerisinde Türkleri yaklafl›k 50 kiflilik bir ö¤renci grubu temsil ediyor. Yaklafl›k
30 civar›nda olan lisansüstü ö¤rencileri a¤›rl›kl› olarak Bilkent ve Bo¤aziçi Üniversitesi
mezunlar›ndan olufluyor. Uzun zamand›r (1960 sonras› istatistiklerine intizaren) her sene
Türkiye’den 5 lisans ö¤rencisi kabul eden Princeton’da 20’ye yak›n da Türk lisans ö¤rencisi bulunuyor.
Galatasaray, Koç, Sabanc› liselerinin son y›llarda ö¤renci göndermeye bafllamalar›n›
d›flta tutacak olursak bu vadide Robert Kolej ve Üsküdar Amerikan Koleji mezunlar›n›n önemli
bir yer iflgal ettiklerini belirtelim. Türk ö¤renciler ayr› bir yaz›ya mevzu teflkil edecek mahiyette
oldu¤u için burada ele al›nmad›lar. fiimdilik istatistikî mahiyetteki bu bilgiler ve lisanslisansüstü
ö¤rencilerinin düflünce dünyalar›n›n ve birbirleri ile irtibatlar›n›n zay›fl›¤›n› vurgulamakla
yetinelim.

86
olan Princeton’da dinî hayat bu kiliseden ibaret de¤il. Kilisenin hemen çapraz›nda
bulunan Murray-Dodge Hall ayn› zamanda dinî ofis olarak hizmet veriyor.
Bu çerçevede Müslüman ö¤rencilerin dinî ihtiyaçlar›n› karfl›lamak üzere
kurulan Muslim Student Association ve onun baflkan›, cemaatin imam›, nikâh
da dâhil olmak üzere bütün dinî ifllerden sorumlu olan ve ayn› zamanda Princeton
Üniversitesi personeli/memuru olan Suhaib N. Sultan’›n ofisi bu binada
yer al›yor. Binan›n en üst kat›nda Müslüman ö¤rencilerin vakit namazlar›n›
k›labilmeleri için abdesthane ve küçük bir mescid bulunuyor. Cuma namazlar›
ise daha kalabal›k oldu¤u için –kad›nlarla beraber 40 kifli civar›nda– binan›n
girifl kat›nda bulunan salonlardan birisinde ifa ediliyor. Hâkeza, Ramazan
ay› boyunca da gâh üniversitenin gâh sair Müslümanlar›n maddi yard›mlar›
ya da ö¤renciler taraf›ndan haz›rlanan yemeklerle donat›lan iftar sofralar› da
bu salondayd›. Türkiye’de oldu¤u gibi en kalabal›k cemaate sahip olan namaz
oldu¤u için üniversite bayram namazlar› için daha genifl bir salon tahsis ediyor.
Ramazan› burada geçirmifl olmam münasebeti ile flunu da ilave etmek isterim
ki, 30 gün boyunca muhtelif mutfaklardan yedi¤imiz iftar yemekleri içerisinde
en lezzetlilerinin bafl›nda kesinlikle Türk mutfa¤› geliyor. Müteakip s›-
ralar ise Osmanl›’n›n taht-› hâkimiyetinden ya da rahle-i tedrisinden geçmifl
ülkelerde.
***
Princeton Üniversitesi, College of New Jersey ad›yla 1746 y›l›nda New Jersey – Elizabeth’te
kurulmufl ilk kez. 1756 y›l›nda ise Princeton’a tafl›narak faaliyetlerine Nassau Hall’da devam
etmifl. Princeton’›n baflkentlik yapt›¤› 4 ay boyunca Meclis fonksiyonu da gören Nassau
Hall flu anda k›smen müze olarak hayatiyetini sürdürüyor. Nassau Hall Princeton Üniversitesi
kampüsünde yer alan en eski bina olma özelli¤ini de tafl›makla beraber kampüs
içerisindeki di¤er binalar da onu aratmayacak denli eski ya da eski gibi. Son derece modern
çizgiler tafl›yan birkaç binay› d›flta b›rakacak olursak kampüs tarihî bir hüviyete ve
mimarî haysiyete sahip izlenimini ziyadesi ile veriyor. Buna, –asl›nda bunu New Jersey’inin
ya da di¤er ad› ile Garden State’in tamam› için söyleyebiliriz; zira bu bölge yerleflim
mekân› olmadan önce ya¤mur ormanlar› ile kapl› imifl– pek ço¤u binalar kadar ya da
binalardan daha yafll› duran devasa a¤açlar› da eklersek tablo biraz daha net hâle gele-
SEYRÜSEFER

87
cektir. Zannederim kampüsün, birbirinin mütemmim cüzü olarak görebilece¤imiz mimarî
ve do¤al hususiyetleri Princeton ö¤rencilerinin kimlik alg›lar›n› ve üniversiteye aidiyet
duygular›n› müspet yönde etkiliyor. Bugüne kadar Türkiye d›fl›ndaki akademik geleneklerle
karfl›laflmam›fl ve hatta devlet üniversitesinden d›flar›ya ad›m atmam›fl birisi olarak
beni en çok etkileyen, düflündüren ve yer yer flafl›rtan meselelerden birisi buradaki üniversite
ve ö¤renci iliflkisinin yahut da biraz önce bahsetti¤im aidiyet duygusunun kuvveti
oldu diyebilirim. Zira devletten çok az yard›m alan yahut da almayan bu özel/vak›f üniversitesinin
temel gelir kayna¤›n› mezunlar›n›n yapt›¤› ba¤›fllar teflkil ediyor. Mevzunun
ehemmiyetini vurgulamak için birkaç rakam vermem gerekirse: Princeton Üniversitesi’nin
ba¤›fl havuzunda 12,6 milyar dolar bulunuyor (Bu rakam›n kriz sonras›ndaki tutar
oldu¤unu ve üniversitenin kriz esnas›nda bu miktara yak›n bir mebla¤› kaybetti¤ini de ayr›ca
belirtmem gerekiyor). Üniversitenin 1995-2000 y›llar› aras›nda mezunlar› bünyesinde
yürüttü¤ü bir kampanyada toplad›¤› 1,14 milyarl›k ba¤›fl ya da kampüs içerisindeki pek
çok tafl›nmazda (tafl, bank, bina, s›ra, masa vs.) görebilece¤iniz ve sözkonusu tafl›nmaz›n
ba¤›fl oldu¤unu gösteren mezun isimlerinin çoklu¤u, hem ba¤›fl›n üniversite aç›s›ndan tafl›d›¤›
önemi hem de –art›k mezun olmufl– ö¤rencilerin üniversiteleri ile kurduklar› ba¤lar›n
kavili¤ini göstermesi aç›s›ndan kayda de¤er. Di¤er taraftan üniversitenin de –özellikle
lisans– ö¤rencileri ile ziyadesiyle ilgilendi¤ini belirtmek gerekiyor. Bu tavr›n Princeton’a
has olmad›¤›n› hat›rdan ç›karmamak kayd› ile Princeton Üniversitesi’nin ö¤rencilerine en
fazla fon ay›ran üniversitelerden birisi oldu¤unun da alt›n› çizelim. Örne¤in; 5000 civar› lisans
ve 2500 civar› lisansüstü ö¤rencisi olan Princeton Üniversitesi’nin 2002-2003 dönemi
içerisinde ö¤rencilerine yapt›¤› yard›m 13,25 milyon dolar. Bizde emsaline rastlanmayan
bu nev‘i üniversite-ö¤renci iliflkisinin tebârüz etti¤i faaliyetlerden birisi ise mezuniyet
töreninin hemen ard›ndan düzenlenen ve üç gün süren mezunlar buluflmas›. Bizde liselerin
mezunlar dernekleri taraf›ndan düzenlenen ve –birkaç üniversiteyi istisna olarak kabul
edersek– üniversite düzeyinde esamesi okunmayan pilav günlerine muadil olan bu etkinlikteki
(ücretli olmas›na ra¤men) kat›l›m yo¤unlu¤u ve neredeyse yürümeye mecali olmayacak
kadar ihtiyar mezunlar›n dahi turuncu-siyah (Princeton Üniversitesi’nin bu
renkleri kullan›yor) elbiseleri ile ifltirak etmeleri herhalde yukar›da alt›n› çizmeye çal›flt›-
¤›m aidiyet duygusunun en bariz göstergelerinden birisi.
Ne kadar uzak bize…
Mabadi var…

88
Nûr olmay›nca renkler görünmez!
Nûr, ›fl›k olmayan yerde k›rm›z›, yeflil, sar›; bu üç rengi ne vakit, nas›l görebilirsin
Fakat senin akl›n fikrin renklere tak›ld› kald›; renklerde kayboldu da, bu renkler
nûru görmene perde oldu. Gece gelip de renkleri örtünce, renkler görünmez olunca,
rengi görmenin ›fl›¤a, nûra ba¤l› oldu¤unu anlars›n. Gönül âleminin hâli de böyledir;
nûr olmay›nca iç âlemin renklerini de göremezsin.
D›fl âlemin renkleri güneflin ve süha y›ld›z›n›n ›fl›¤›yla; iç âlemin renkleri ise Allah’›n
yücelik nûrlar›n›n aksi ile belli olur. Asl›nda gözün nûru da, gönüllerin nûrundan
meydana geldi¤i için gönül nûrunun aksidir. Gönül nûrunun nûru, Allah’›n
nûrudur. Allah’›n nûru ise, hem ak›l hem de duygu nûrundan pâkt›r, tamam›yla
ayr›d›r.
Gece nûr olmad›¤› için renkleri göremedin, flu hâlde nûrun z›dd› ile flunu anlad›n
ki: Önce nûr görünür, sonra renk… Bunu da –flüphesiz ki– nûrun z›dd› olan karanl›kla
anlars›n! fiu hâlde sen nûru, nûrun z›dd› ile bilirsin. Çünkü z›d meydana ç›karak
z›dd› gösterir.
Varl›k âleminde, Allah nûrunun z›dd› yoktur ki z›d ile meydan ç›k›p görünsün!
MESNEVÎ’DEN