kuruluş yeri seçimi ve ölçek sorunu - Ankara Üniversitesi Kitaplar ...

matik bir yaklaşımla birleştirilmeye ve "büyük, orta, küçükboy teşebbüslerin
sıhhatli bir bileşimi" en geçerli üçüncü yol olarak ortaya konmaktadır.
2 Bu gelişmenin teorik ürünü ise, büyük teşebbüsler vasıtasıyla gerçekleştirilebilecek
faydaların ancak belirli büyüklük sınırlarına kadar geçerli
olduğu, bu sınırların aşılması halinde sakıncaların ağırlık kazanacağı
şeklinde ortaya konan eklektik bir yaklaşımdır ("rekabetin işlevselliği",
Funktionsfâhigkeit des Wettbewerbs.) 3
Aşağıda konuyu işletme ekonomisi açısından ele alan görüşler, —genel
ekonominin, büyüklüğün sağladığı maliyet tasarrufları ve menfi tasarruflar
yaklaşımları da dahil olmak üzere— kronolojik bir çerçeve içinde
özetlenmeye çalışılmaktadır. 4
A.l.
KLASİK EKONOMİDE ÖLÇEK SORUNU
Sanayileşmenin başlamasıyla beraber artan üretim hacmi ve genişleyen
pazarlarla birlikte, verimlilik de bir artış göstermiştir. "Ölçeğe göre
artan getiri" durumu olarak kabul edilen bu gözlem, ekonomistleri bunun
nedenleri ve sonuçları ile ilgilenmeye yöneltmiştir.
Adam Smith, ekonomik işbölümü ile pazar büyüklüğü arasındaki fonksiyonel
ilişkiyi ortaya koymuş ve ekonomik işbölümünü ölçeğe göre artan
getiri durumunun en önemli nedeni olarak belirlemiştir. 5 Bu görüşe göre,
pazar büyüdükçe daha ileri işbölümü derecelerini gerçekleştirmek, üretim
hacmini ve verimliliği artırmak mümkün olmaktadır. Artan işbölümü
derecesinin bir sonucu olarak verimliliği artıran faktörler, i) işçinin
tecrübe ve yeteneğinin artması, ii) üretim süresinden sağlanan tasarruf,
iii) daha etkin iş makinalarınm geliştirilmesi olmak üzere üç grupta toplanmaktadır.
6
Mili, ölçeğe göre artan getiri durumunu sistematize etmeye ve teşeb-
2 Berg, F.: "An wirtschaftlichen Notwendigkeiten ausrichten", Vortragsreihe des
Deutschen Industrieinstituts, Nr. 18, 1970, s. 2, Abs, J.: "Strukturwandel und
betriebliche Mobilitat", ibid, Nr. 49, 1968, s. 4.
3 Kantzenbach, E.: Die Funktionsfâhigkeit des Wettbewerbs, 2. B„ Güttingen 1967.
* Bu konu literatürde "ölçek ekonomileri ve disekonomileri' veya "ölçeğe göre
artan ve azalan getiri" kavramlarıyla da ifade edilmektedir.
5 Smith, A.: Der Wohlstand der Nationen. Eine Untersuchung seiner Natur und
seiner Ursachen, tercüme eden: H.C. Recktenwald, München 1974, s. 9-22.
s İşbölümü derecesinin artması sonucunda gerçekleştirilebilen verimlilik artışlarının
geniş bir değerlendirilmesi için bkz.: Robinson, E.A.G.: Betriebsgrösse
und Produktionskosten, tercüme eden: J. Steindal, Wien 1936, s. 17 v.d.
90