Tüketici Yazıları III - tüpadem - Hacettepe Üniversitesi

92 Tüketici Yazıları III Yaşlı Tüketiciler Ve Teknoloji: Yaşlı Tüketicilerin Bilgi Ve İletişim Teknolojileriyle İlişkilerini Anlamaya Yönelik Nitel Bir Araştırma 93
dır (Melenhorst vd., 2001; Selwyn vd., 2003). Buna karşın, teknoloji kendilerine bir
avantaj sağlıyorsa, yaşlılar sözkonusu teknolojiyi benimsemeye ve kullanmaya da istekli
olmaktadırlar (Zeithalm ve Gilly, 1987).
Sahip olunan olumsuz tutum yanında, yaşlıların teknolojiden uzak durmalarının diğer
önemli sebeplerinden birisi de yaşadıkları endişelerdir. Bu endişeler farklı nedenlerle ortaya
çıkabilmektedir. Örneğin bilgisayara bir zarar verme korkusu ya da bilgisayarı kontrol
edemeyeceği düşüncesi yaşlıların bilgisayar kullanımı konusunda daha fazla endişe yaşamasına
sebep olmaktadır (Torkzadeh ve Angulo, 1992). Diğer taraftan mekanik problemler
de bazı endişelere yol açabilmektedir. Yaşanan kötü deneyimler (Festervand vd.,
1994), tasarım hatalarının yol açtığı kullanışsız sistemler (Selwyn, 1997) ya da oldukça
karmaşık ve kafa karıştırıcı olabilen bilgi sistemleri terminolojisi (Richardson vd., 2005)
yaşlıların endişelerini körüklemektedir. Tüm bu durumlar yaşlıların kendilerine olan güvenlerini
kaybetmelerine ve bu yeni teknolojileri kullanamayacaklarını düşünmelerine sebep
olmaktadır (Goodman vd., 2003).
Bilgi ve iletişim teknolojileri ile yaşlılar arasına giren önemli engellerden bir diğeri de
yaşlanma ile beraber vücudun çeşitli fonksiyonlarında yaşanan gerilemelerdir. Fiziksel ve
zihinsel yetilerdeki azalma, yaşlı tüketicilerin yeni teknolojileri kullanmayı öğrenme becerilerini
etkilemektedir. Yapılan çalışmalar, yaşlıların bilgisayar ve Internet kullanımını
zorlaştıran –ekranı görmeyi engelleyen göz bozuklukları ya da klavye kullanmayı kısıtlayan
eklem hastalıkları gibi- pek çok fiziksel engelden söz etmektedir (Richardson vd.,
2005; Trocchia ve Janda, 2000). Diğer taraftan, hafıza ve dikkat kayıpları yaşlıların yeni
kavram ve becerileri öğrenmelerini zorlaştırmaktadır (Richardson vd., 2005).
Kişinin çevresindeki kişilerden aldığı desteğin eksikliği de teknolojiyi kullanma ve benimseme
motivasyonunu önemli ölçüde etkilemektedir (Richardson vd., 2005; Trocchia
ve Janda, 2000). Richardson vd. (2005) yaşlıların eğitim için toplumsal desteğe ve tavsiyeye
ihtiyaç duyduklarını göstermişlerdir. Bu çalışmalarda yer alan katılımcıların çoğu bu
alanlarda tavsiye alabilecekleri ya da deneyimlerini paylaşabilecekleri birisini bulamadıklarından
bahsetmektedir. Yaşlıların bilgi ve iletişim teknolojilerine yönelik bilgi ve tutumları,
üyesi oldukları referans gruplarından önemli ölçüde etkilemektedir (Trocchia ve
Janda, 2000). Ayrıca, çevrelerinde teknolojiye yakın kişilerin bulunmaması da yaşlıların
teknoloji kullanımına yönelik motivasyonlarını etkileyebilmektedir.
Tüm bunlara ek olarak, ürünlerin maliyetleri (Richardson vd., 2005; White ve Weatherall,
2000), cinsiyet (Richardson vd., 2005; Selwyn, 1997), eğitim ve gelir (Zeithalm
ve Gilly, 1987) gibi unsurların da yaşlıların teknoloji ile ilişkisinde etkili olduğu görülmüştür.
2. YÖNTEM
Yaşlı tüketicilerin bilgi ve iletişim teknolojileriyle olan ilişkilerini ortaya koymayı
amaçlayan bu keşifsel çalışmada veriler yarı yapılandırılmış, derinlemesine görüşmeler
aracılığıyla toplanmıştır. Katılımcıların düşünce ve hislerini kendi sözcükleri ile ifade
etmesine olanak veren bu yöntem, araştırılan konunun bilinmeyen yönlerinin ortaya
çıkartılmasına yardımcı olma potansiyeline sahiptir. Diğer taraftan, yarı yapılandırılmış
niteliği sayesinde belirli bir yol planı çerçevesinde ilerlemeyi kolaylaştırmaktadır. Veri
toplama amacıyla Eskişehir’de süreleri 45 dakika ile 2.5 saat arasında değişen 15
görüşme gerçekleştirilmiştir. Bilgi ve iletişim teknolojileri kapsamında ele alınabilecek
çok sayıda ürün olmakla birlikte, bu çalışmada genel nüfus içinde kullanımı en yaygın
olan cep telefonları, bilgisayarlar ve İnternet üzerine odaklanılmıştır. Görüşmelerde
katılımcılarla öncelikle bu ürünlere yönelik farkındalıkları ve sahiplikleri ile ilgili kısa bir
sohbet yapılmış, sonrasında ise bu ürünlere dair bilgileri, kullanım düzeyleri ve bu
teknolojilerin yaşamları içindeki yeri gibi sorular sorulmuştur. Her bir görüşme iki
görüşmeci tarafından gerçekleştirilmiştir. Tüm görüşmeler kasete kaydedilmekle
birlikte, görüşmecilerden birisi de önemli bulduğu noktaları görüşme sırasında not
almıştır.
Örneklem seçiminde, maksimum çeşitleme yönteminden yararlanılmıştır. Maksimum
çeşitliliğe dayalı bir örneklem oluşturmada amaç, genelleme yapmak için bu çeşitliliği
sağlamak değil, tam tersine çeşitlilik arz eden durumlar arasında herhangi ortak ya da
paylaşılan olguların olup olmadığını bulmaya çalışmak ve bu çeşitliliğe göre problemin
farklı boyutlarını ortaya koymaktır (Yıldırım ve Şimşek, 2004: 84). Patton’a (2002: 235)
göre, maksimum çeşitlilik gösteren küçük bir örneklem seçmek bir yandan örnekleme
dahil her vakanın kendine özgü boyutlarını ayrıntılı bir biçimde tanımlamaya, diğer yandan
heterojenlik gösteren vakalar arasında ortaya çıkabilecek ortak örüntülerin keşfedilmesine
yardımcı olmaktadır. Örneklem seçiminde maksimum çeşitliliğin sağlanması
amacıyla çalışma örneklemine mümkün olduğunca farklı yaş, cinsiyet, çalışma durumu,
gelir ve yaşam şekline sahip 60 yaş ve üstü 15 yaşlı tüketici dahil edilmiştir. Tablo 1’de
örnekleme dahil edilen bu katılımcıların bu özellikleri özetlenmektedir.
Görüşme kayıtlarının analizinde iki farklı kodlama yapılmıştır. İlk etapta, yaşlı tüketicilerin
bilgi ve iletişim teknolojileri sahipliği ve kullanım detaylarını yansıtan betimsel
değişkenler kodlanmıştır. Araştırmacılar, her bir görüşme metnini okuyarak, sahiplik ve
kullanımla ilgili soruları ve cevap kategorilerini belirlemiş ve katılımcıların bu sorulara
verdikleri cevapları, belirlenen kategoriler doğrultusunda kodlamışlardır.