E. Kiram

di¤ini yapmak, emrini yapmak demekdir) dedi. Ehl-i sünnet dedi
ki, (‹tâ’at etmek için, sevâb kazanmak için, ancak emrleri yapmak
lâz›md›r. ‹râde edileni yapmak, itâ’at etmek olmaz).
Mu’tezile âlimlerinden, Rey flehrinin kâdîs› Abdülcebbâr Hemedânî,
vezîr Sâhib bin ‹bâd›n odas›na geldi. ‹çeride, Ehl-i sünnet
âlimlerinden Ebû ‹shak ‹sferâînîyi “rahime-hullahü teâlâ” görünce
aralar›nda, flöyle bir konuflma geçdi.
Ab. Ceb. — Allahü teâlâ, kötülükleri, günâhlar› irâde etmez, istemez
ve yaratmaz. Bunlar›, kötü insanlar ve fleytân yarat›r.
Ebû ‹shak — Hayrlar›n ve flerlerin hepsini Allahü teâlâ yarat›r.
Onun mülkünde, yaln›z Onun diledi¤i var olur.
Ab. Ceb. — Rabbimiz, kendine isyân olunmas›n› diler mi
Ebû ‹shak — Allahü teâlâ, küfrü ve günâhlar› dilemese ve yaratmasa,
kullar güç ile, zor ile, Ona isyân m› edebilir Kullar, i-
râde-i cüz’iyyeleri ile küfr, günâh, kötülük yapmak ister. Hak teâlâ
da dilerse, onlar›n istedi¤ini yarat›r.
Ab. Ceb. — Allahü teâlâ bir kimseye hidâyet dilemese, onun
küfr, kötülük yapmas›n› takdîr ve kazâ edip yaratsa, buna iyilik mi
etmifl olur, yoksa kötülük mü
Ebû ‹shak — E¤er kulun hakk›n› verme¤i dilemezse, kötülük
olur. Fekat kendi hakk›n› alma¤› dilemezse kötülük olmaz. Zerre
kadar iyilik yapana karfl›l›¤›n› verecekdir. Kimsenin iyili¤i karfl›l›ks›z
kalm›yacakd›r. Küfrden baflka kötülüklerin birço¤unu da afv
eder. Küfrü dilemesine gelince, Hak teâlâ alîmdir. ‹lerde olacak
herfleyi bilir. Hakîmdir, herfleyin en iyisini yapar. Diledi¤i kulunu
rahmetine kavufldurur ve hidâyet ihsân eder. Hiçbir fleyi yapma¤a
mecbûr de¤ildir. Nitekim, Kur’ân-› kerîmde Fât›r sûresi, sekizinci
âyet-i kerîmesinde meâlen, (Diledi¤i kimseleri i¤ri, sap›k yolda b›-
rak›r. Diledi¤i kimselere hidâyet eder. Do¤ru, iyi yolu gösterir) buyuruldu.
Ya’nî, iyili¤i ve kötülü¤ü, kullar›n irâde etmesi, dilemesi
ile yarat›r. Kulun irâdesi yaratma¤a sebebdir, vâs›tad›r. Mü’minler
irâde-i cüz’iyyeleri ile îmân› ve itâ’at› dileyince, Allahü teâlâ da diler
ve yarat›r. E¤er, Allahü teâlâ da dilemeseydi, kimse mü’min olmaz,
itâ’at etmezdi. Kâfir küfrünü ve fâs›k günâh ifllemesini dileyince,
o da irâde ederse, yarat›r. E¤er dilemezse, kimse kâfir ve fâs›k
olamaz.
Yaln›z kulun dilemesi ile bir fley var olmaz. Hak teâlâ da dileyince
var olur. Allahü teâlâ, flerleri, kötülükleri de diler ve yarat›r.
Fekat, bunlar› sevmez, râz› olmaz. Hayrlar›, iyilikleri ise hem diler,
hem de râz› olur, be¤enir ve yarat›r. Allahü teâlâ dilemedikçe,
bir sinek, kanad›n› k›m›ldatamaz. ‹nsanlar›n yapd›klar› bütün iyi-
– 91 –