E. Kiram

mek, f›kh ilminin üsûl ve kâ’idelerine vâk›f olmak, oniki ilmi, âyet-i
kerîmelerin ve hadîs-i flerîflerin rümûz ve iflâretlerini, sûrî ve ma’nevî
tefsîrlerini anlay›p kavr›yabilecek ayr› bir irfâna, nûr-i îmân ve itmi’nân
ile dolu münevver ve muaffâ bir kalb ve vicdâna sâhib bulunmak
lâz›md›r. Bu yüksek vasflar ve husûsiyyetler, ictihâd mevk›’
ve makâm›n›n îcâblar› ve lüzûmlu flartlar›d›r. Fekat, böyle fazîletleri
tafl›yan, akllar› kuvvetli kimseler, ancak Peygamberimizin “sallallahü
aleyhi ve sellem” asr-› se’âdetinde ve Sahâbe-i kirâm›n “rad›-
yallahü teâlâ anhüm ecma’în” zemân›nda ve Tâbi’în ve Tebe’i tâbi’în
devrinde bulunabiliyor, sohbet bereketi ile yetifliyordu. Zemân
ilerleyip, asr-› se’âdetden uzaklafl›ld›kça, fikrler, re’yler bozulmufl,
da¤›lm›fl, bid’atler türemifl, böyle üstün, k›ymetli kimseler yavafl yavafl
azalm›fl, dördüncü asrdan sonra, bu s›fatlara mâlik bir âlim ortada
kalmam›fld›r. Böyle oldu¤u, (Mîzân-ül-kübrâ) ve (Redd-ül-muhtâr)
ve (Hadîka) kitâblar›nda, aç›kça yaz›l›d›r.
(Fa’tebirû) âyet-i kerîmesinin meâl-i âlîsi, (Ey akl sâhibleri!
Akl erdiremedi¤iniz mes’elelerde, onlar› bilen ve derinliklerine
tâm ermifl olanlara tâbi’ olunuz) demekdir.
‹ctihâd makâm›na varm›fl bulunan yüksek kimseler, kendi ictihâdlar›na
göre hareket etmek mecbûriyyetindedir. Baflka müctehidlerin
ictihâdlar›na tâbi’ olamazlar. Hattâ Peygamberlerin “aleyhimüssalevâtü
vesselâm” zemânlar›nda da, sahâbîlerden biri, kendi
Peygamberinin ictihâd›na uym›yan ictihâdda bulunursa, kendi
ictihâd›na göre hareket ederdi. Burada bir süâl sorulabilir. Peygamberler
de “aleyhimüssalevâtü vesselâm” ictihâd eder mi idi
Evet, onlar da, Allahü teâlân›n aç›kça bildirmedi¤i emrleri, aç›k
bildirilmifl olan emrlere k›yâs ederek, benzeterek ictihâd ederlerdi.
Fekat ictihâdlarda hatâ edip yan›lmak ihtimâli oldu¤undan, ictihâdlar›nda
hatâ ederlerse, Allahü teâlâ, derhâl Cebrâîl aleyhisselâm›
göndererek, hatâlar› vahy ile düzeltilirdi. Ya’nî Peygamberlerin
“aleyhimüssalevâtü vesselâm” ictihâdlar› hatâl› kalmazd›. Meselâ,
Bedr gazas›nda al›nan esîrlere yap›lacak fley için, Server-i
âlem “sallallahü aleyhi ve sellem” ba’z› Sahâbe-i kirâm ile birlikde
bir dürlü, Ömer “rad›yallahü anh” ise, baflka dürlü ictihâd etmifllerdi.
Sonra, âyet-i kerîme gelerek, Allahü teâlâ, imâm-› Ömerin
“rad›yallahü anh” ictihâd›n›n do¤ru oldu¤unu bildirdi. Bunun gibi
(Abese) sûresi de, bir ictihâd hatâs›n› düzeltmek için nâzil olmufldu.
[Tefsîr-i Hüseyn Kâflifî.] Peygamber efendimizin “sallallahü
aleyhi ve sellem” vefâtlar› s›ras›nda, hokka ve kalem hakk›ndaki
emrlerinin anlafl›lmas›nda hazret-i Ömerin “rad›yallahü anh” ictihâd›,
yine böyledir ki, ileride bildirece¤iz.
Eshâb-› kirâmdan sonra “rad›yallahü teâlâ anhüm ecma’în”
– 52 –