E. Kiram

Yoksa, kuru mihnet ve gavga de¤il, fiâh-› cihân olma¤› da’vâ
de¤il!
Nusrat-i din maksad bana. Bu maksad›ma kasd yarafl›r sana!
Âleme in’âm›n› âm et! Memleket emrini temâm idegör!
fiâh ki, ihsân ile bî-gânedir, Saltanat ismi ona efsânedir!
H›fz-› ri’âyaya çal›fl rûz-ü fleb! Karîn ola sana lutf-i Rab!
(Tâc-üt-tevârîh)
Osmân gâzînin bu nasîhati, Osmânl› devletinin Anayasas›n›n
çekirde¤i oldu. Osmânl› sultânlar›, tervîc-i ulûmu, teshîr-i memâlikden
afla¤› tutmad›lar. Erbâb-› ilm-ü kemâli dâima takdîr ve tergîb
eylediler. Hattâ, bunlar› sâir devlet erkân›na takdîm eylediler.
Devletin hâl ve mesle¤i îcâb› olarak, en evvel ve en ziyâde mazhar-i
ra¤bet ve teflvîk olan ulûm-i arabiyye ve fler’›yye idi. Pâdiflâhlar,
gerek umûr-i harbiyyede ve gerek masâlih-i kanûniyyede ahkâm-›
fler’› flerîfe tevessül ile yükseldiler ve kuvvetlendiler. Bütün
ifllerinde ulemâ ile istiflâre eylediler. Nizâmât-i devletin vad’ ve
tanzîmini onlara havâle eylediler. ‹dârî mesûliyyetlere onlar› da
teflrîk eylediler. Bunun için, Osmânl› devletinde ulemâ s›n›f› bir
mevk›’i muhterem ihrâz eyledi. Böylece, korkutma¤a dayanmakdan
ziyâde, adâleti yerlefldiren kanûnlar yap›ld›.
‹lk olarak Orhân gâzînin büyük kardefli Alâüddîn pâfla Bursa
kâdîs› ve büyük âlim Çendereli kara Halîl efendi (Osmânl› devleti
Kanûn-i esâsîsi)ni hâz›rlad›lar. 729 [m. 1329] senesinde, sultân Orhân
ismi ile para bas›ld›. Askerlik kanûnlar› yap›ld›. Devletin binâs›
kuvvetli temeller üzerine kuruldu. Fâtih sultân Muhammed hân
alt› dil biliyordu. Molla Gürânî hazretleri, Bursa kâdîs› iken Evkafa
dâir bir fermâna (‹slâmiyyete mugâyirdir) diyerek isti’fâ etdi¤inde,
Fâtih sultân Muhammed hân, özr dilemifldir. Fâtih âlimlerle istiflâre
ederek, ahkâm-› fler’i flerîfe uygun kanûnlar hâz›rlad›. Bu kanûnlar,
Kanûnî sultân Süleymân taraf›ndan ikmâl olunarak, devletin
anayasas› son fleklini ald›.) Abdürrahmân fierefüddîn be¤in yaz›s›
temâm oldu.
1253 [m. 1837] de hâriciyye nâz›r› olan Mustafâ Reflîd pâfla,
Londrada elçi iken mason olmufldu. Mason arkadafl› olan ‹stanbuldaki
ingiliz sefîri Lord Redcliffe ile yeni kanûnlar hâz›rlad›.
Bir kahraman ve baflar›l› diplomat tan›narak nüfûz sa¤lamak
için, bat›l› devletlerle sulh ve sükûn havas› kurdular. Rus harblerinden
ve vehhâbî eflkiyâs›n›n iflkencelerinden usanm›fl olan millet,
bat›dan esen bu sulh dalgalar›na aldand›. (Gülhâne hatt-› hümâyûnu)nun
yald›zl› kelimelerine inand›lar. 26 fia’bân 1255 [m.
– 367 –