â¹Ã§indekiler - Anadolu Ãniversitesi

‹çindekiler 

iii 


Önsöz ............................................................................................................ 

viii 

T›bbi ve Aromatik Bitkisel Ürünler....................................... 2 

G‹R‹fi .............................................................................................................. 3 

DROG TANIMI .............................................................................................. 3 

Bitkilerin ‹simlendirilmesi ............................................................................. 4 

EKSTRE TANIMI ............................................................................................ 5 

S›v› Ekstreler .................................................................................................. 5 

Yumuflak Ekstreler ........................................................................................ 5 

Kuru Ekstreler................................................................................................ 5 

EKSTRAKS‹YON YÖNTEM‹ ‹LE ELDE ED‹LEN B‹TK‹SEL ÜRÜNLER........ 6 

Sabit Ya¤........................................................................................................ 6 

Reçine ............................................................................................................ 8 

Oleorezin ....................................................................................................... 9 

Gummirezin ................................................................................................... 9 

Oleogummirezin............................................................................................ 9 

Balzam ........................................................................................................... 9 

Zamk .............................................................................................................. 9 

Lateks ............................................................................................................. 10 

Tentür ........................................................................................................... 10 

Konkret .......................................................................................................... 10 

Absolü ............................................................................................................ 10 

Anfloraj (Sabit ya¤ ile tüketme) ................................................................... 11 

Rezinoit ......................................................................................................... 11 

Pomat ............................................................................................................. 11 

D‹ST‹LASYON YÖNTEM‹ ‹LE ELDE ED‹LEN B‹TK‹SEL ÜRÜNLER ........... 11 

Uçucu Ya¤ ..................................................................................................... 11 

Aromatik Su ................................................................................................... 13 

Katran............................................................................................................. 13 

Bitki Çaylar› ................................................................................................... 14 

Özet ............................................................................................................... 16 

Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 17 

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 18 

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 18 

Bitkisel G›da Destekleri .......................................................... 20 

B‹TK‹SEL GIDA DESTEKLER‹: TANIM VE ‹LG‹L‹ TERM‹NOLOJ‹.............. 21 

B‹TK‹SEL GIDA DESTEKLER‹N‹N FONKS‹YONLARI ................................. 23 

B‹TK‹SEL GIDA DESTEKLER‹N‹N KULLANIMINDA D‹KKAT ED‹LECEK 

HUSUSLAR ..................................................................................................... 24 

B‹TK‹SEL GIDA DESTEKLER‹N‹N KULLANIMI ‹LE ‹LG‹L‹ MEVZUAT ...... 25 

BAZI ÖNEML‹ B‹TK‹SEL GIDA DESTEKLER‹ ............................................. 26 

Domates......................................................................................................... 26 

Çay ................................................................................................................. 27 

Soya Fasulyesi ............................................................................................... 28 

Sar›msak......................................................................................................... 28 

Biberiye.......................................................................................................... 29 

1. ÜN‹TE 

2. ÜN‹TE

iv 


Ginkgo ........................................................................................................... 29 

Sar› Kantaron ................................................................................................. 29 

Ginseng.......................................................................................................... 30 

Üzüm.............................................................................................................. 30 

Ekinasya......................................................................................................... 31 

Keten Tohumu ............................................................................................. 31 

Narenciye Türleri ......................................................................................... 32 

Nar ................................................................................................................. 32 

Enginar .......................................................................................................... 32 

Diyet Lif ......................................................................................................... 32 

PREB‹YOT‹KLER ........................................................................................... 33 

PROB‹YOT‹KLER........................................................................................... 34 

S‹NB‹YOT‹KLER ............................................................................................ 34 

Özet ............................................................................................................... 35 




3. ÜN‹TE 

Üretim Yöntemleri-1: Ekstraksiyon ...................................... 38 

EKSTRAKS‹YON TEKN‹⁄‹N‹N TAR‹HÇES‹ ................................................ 39 

EKSTRAKS‹YONUN TANIM VE ÖZELL‹KLER‹ ........................................... 39 

EKSTRAKS‹YON ÖNCES‹ ‹fiLEMLER .......................................................... 39 

EKSTRAKS‹YON PARAMETRELER‹ .............................................................. 40 

S›cakl›k .......................................................................................................... 40 

Bas›nç ........................................................................................................... 40 

Çözücü .......................................................................................................... 41 

Parçac›k Büyüklü¤ü ..................................................................................... 41 

Süre ............................................................................................................... 42 

Kar›flt›rma H›z› ve Kar›flt›r›c› Tipi ................................................................ 42 

Nem .............................................................................................................. 42 

Yüzey Aktif Madde Etkisi ............................................................................ 42 

Materyalin Por Özelli¤i ................................................................................ 43 

EKSTRAKS‹YON T‹PLER‹ ............................................................................ 43 

Kesikli (Batch) Tip Ekstraksiyon Yöntemleri ............................................. 43 

Sürekli (Continuous) Tip Ekstraksiyon Yöntemleri ................................... 44 

EKSTRAKS‹YON YÖNTEMLER‹ .................................................................. 44 

Çözücülerle Ekstraksiyon ............................................................................ 45 

Kat›-S›v› Ekstraksiyonu .......................................................................... 45 

S›v›-S›v› Ekstraksiyonu ........................................................................... 46 

Likens-Nickerson Eflzamanl› Distilasyon-Ekstraksiyon ........................ 47 

S›v›laflt›r›lm›fl Gazlarla Ekstraksiyon ............................................................ 47 

Süperkritik Ak›flkanlarla Ekstraksiyon ........................................................ 48 

Di¤er Uygulama fiekilleri ............................................................................. 51 

EKSTRAKTÖR T‹PLER‹ ................................................................................ 51 

Perkolatör ..................................................................................................... 51 

Soxhlet Ekstraktörü ...................................................................................... 52 

Döner Ekstraktör .......................................................................................... 53 

Z›t Ak›ml› Helezonik Ekstraktör .................................................................. 54 

Kar›flt›r›c›l› Ekstraktör ................................................................................... 55 

Bant Tipi Ekstraktör ..................................................................................... 56


v 

EKSTRAKS‹YON SONRASI TEMEL ‹fiLEMLER ............................................ 57 

Süzme............................................................................................................. 57 

Buharlaflt›rma ............................................................................................... 57 

Buharlaflt›r›c› Tipleri ............................................................................... 58 

Kurutma ........................................................................................................ 58 

Kristallendirme............................................................................................... 58 

Kristallendirme Uygulamalar› ................................................................ 59 

Özet................................................................................................................ 60 

Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 62 


Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 63 

Üretim Yöntemleri-II: Distilasyon ......................................... 66 

D‹ST‹LASYON .............................................................................................. 67 

D‹ST‹LASYON ÖNCES‹ ‹fiLEMLER .............................................................. 67 

D‹ST‹LASYON YÖNTEMLER‹ ...................................................................... 68 

Su Distilasyonu ............................................................................................. 68 

Buhar Distilasyonu ....................................................................................... 69 

Su-Buhar Distilasyonu ................................................................................. 71 

Hidrodifüzyon .............................................................................................. 71 

Mikro Distilasyon .......................................................................................... 72 

Mikrodalga Destekli Distilasyon ................................................................. 72 

Eflzamanl› Distilasyon-Ekstraksiyon ............................................................ 73 

Kuru Distilasyon............................................................................................ 74 

Fraksiyonlu Distilasyon ................................................................................ 74 

D‹ST‹LASYON SONRASI ‹fiLEMLER ............................................................. 74 

Ay›rma .......................................................................................................... 74 

Süzme............................................................................................................. 74 

Kurutma ......................................................................................................... 75 

Özet ............................................................................................................... 76 




Üretim Yöntemleri -111: Di¤er Yöntemler.......................... 80 

MEKAN‹K EKSTRAKS‹YON ......................................................................... 81 

S›kma Yöntemi ............................................................................................. 81 

Meyve Usareleri ........................................................................................... 82 

KATI DESTEK ÜZER‹NE ADSORPS‹YON .................................................. 85 

Tepe Bofllu¤u Yakalama Tekni¤i ................................................................ 85 

Statik Tepe Bofllu¤u Yakalama Tekni¤i ..................................................... 85 

Vakumlu Tepe Bofllu¤u Yakalama Tekni¤i................................................. 86 

Kat› Faz Mikro Ekstraksiyon (SPME) Yöntemi ........................................... 87 

Dald›rmal› – Kat› Faz Mikro Ekstraksiyon (Im-SPME) Yöntemi ............... 88 

Tepe Bofllu¤u – Kat› Faz Mikro Ekstraksiyon (HS-SPME) Yöntemi ......... 89 

MEMBRAN DESTEKL‹ EKSTRAKS‹YON ..................................................... 89 

Pervaporasyon .............................................................................................. 90 

POROPLAST EKSTRAKS‹YONU ................................................................... 91 

M‹KRODALGA DESTEKL‹ EKSTRAKS‹YON ............................................... 92 

ULTRASON‹K ENERJ‹ DESTEKL‹ EKSTRAKS‹YON ................................... 93 

4. ÜN‹TE 

5. ÜN‹TE

vi 


ELEKTR‹K AKIMLI EKSTRAKS‹YON ............................................................ 93 

TURBO UYGULAMALAR ............................................................................. 93 

Özet................................................................................................................ 95 




6. ÜN‹TE 

7. ÜN‹TE 

Kalite Kontrol........................................................................... 98 

G‹R‹fi .............................................................................................................. 99 

Tüm Monograflara Uygulanan Genel Koflullar ........................................... 99 

TOZ ‹NCEL‹⁄‹ VE ELEK BOYUTLARI......................................................... 100 

ÖRNEKLEMEN‹N GENEL KURALLARI ......................................................... 101 

TANIMA TESTLER‹ ........................................................................................ 101 

Makroskopik ve Mikroskopik Analizler ..................................................... 101 

Makroskobik ‹nceleme.................................................................................. 102 

Organoleptik ‹ncelemeler ............................................................................. 102 

Mikroskopik ‹ncelemeler .............................................................................. 102 

Mikroflimik Yöntemler .................................................................................. 106 

‹nce Tabaka Kromatografisi.......................................................................... 107 

GENEL TESTLER............................................................................................ 107 

Yabanc› Madde Miktar Tayini ...................................................................... 107 

Kül Miktar Tayini........................................................................................... 108 

Ekstre Edilebilir Madde Tayini ..................................................................... 108 

Su Miktar Tayini ........................................................................................... 109 

Uçucu Ya¤ Miktar Tayini ............................................................................. 110 

ÖZEL TESTLER .............................................................................................. 111 

Ac›l›k Derecesi Tayini ................................................................................... 111 

Hemolitik Aktivite Tayini.............................................................................. 111 

fiiflme ‹ndisi.................................................................................................... 112 

Köpürme ‹ndisi ............................................................................................ 112 

Tanen Miktar Tayini...................................................................................... 112 

K‹RL‹L‹K TAY‹NLER‹..................................................................................... 113 

Pestisit Kal›nt›lar› Tayini .............................................................................. 113 

Arsenik ve A¤›r Metal Analizleri ................................................................. 114 

Radyoaktif Kirlilikler ..................................................................................... 114 

Mikroorganizma Kirlilikleri ........................................................................... 114 

KÜLTÜR VASATLARI VE M‹KROORGAN‹ZMA SUfiLARI ........................... 115 

‹NCE TABAKA KROMATOGRAF‹S‹NDE KULLANILAN ADSORBANLAR .. 115 

REAKT‹F VE ÇÖZELT‹LER............................................................................ 115 

Özet ............................................................................................................... 116 




Farmakope Analizleri................................................................120 

TÜRK FARMAKOPELER‹ TAR‹HÇES‹ .......................................................... 121 

TÜRK FARMAKOPES‹N‹N S‹STEMAT‹⁄‹ .................................................... 122 

Türk Farmakopesinde Farmakognozik Yöntemler ................................... 122 

Bitkisel droglarda tanen miktar tayini ........................................................ 122 

Ekstrelerde Kuru Art›k ................................................................................. 123


vii 

Türk Farmakopesinde Fiziksel ve Fizikokimyasal Yöntemler .................. 123 

Türk Farmakopesinde Tan›ma Yöntemleri ............................................... 123 

Türk Farmakopesinde S›n›r Testleri ............................................................ 123 

Türk Farmakopesinde Miktar Tayinleri ...................................................... 123 

Su Tayini (Yar› mikro yöntem ile su tayini)................................................ 123 

AVRUPA FARMAKOPES‹NDE YER ALAN B‹TK‹SEL 

MONOGRAFLAR............................................................................................ 124 

Özet................................................................................................................ 133 



Kaynaklar....................................................................................................... 135 

T›bbi ve Aromatik Bitkilerle ‹lgili Di¤er Standartlar .......... 136 

G‹R‹fi ............................................................................................................. 137 

DÜNYA SA⁄LIK ÖRGÜTÜ (WORLD HEALTH 

ORGANIZATION- WHO) MONOGRAFLARI .............................................. 137 

WHO Kalite Kontrol Metotlar›...................................................................... 138 

T›bbi Bitkilerin De¤erlendirilmesinde WHO K›lavuzu .............................. 138 

ESCOP (EUROPEAN SCIENTIFIC COOPERATIVE 

ONPHYTOTHERAPHY) MONOGRAFLARI ................................................ 139 

KOM‹SYON E MONOGRAFLARI (COMPLETE GERMAN COMMISSION E 

MONOGRAPHS - THERAPEUTIC GUIDE TO HERBAL MEDICINES) ...... 141 

‹NG‹L‹Z B‹TK‹SEL FARMAKOPES‹ (BRITISH HERBAL 

PHARMACOPOEIA) (BHP) .......................................................................... 142 

H‹ND‹STAN AYURVED‹K FORMÜLLER‹ VE AYURVED‹K 

FORMÜLASYONLARIN FARMAKOPE STANDARTLARI 

(AYURVEDIC FORMULARY OF INDIA AND PHARMACOPOEIAL 

STANDARDS FOR AYURVEDIC FORMULATIONS) ................................... 142 

H‹NT AYURVED‹K FARMAKOPES‹ (AYURVEDIC PHARMACOPOEIA 

OF INDIA) (API) .......................................................................................... 142 

H‹NT B‹TK‹SEL FARMAKOPES‹ .................................................................. 142 

JAPON B‹TK‹SEL ‹LAÇLAR STANDARTLARI .............................................. 142 

Ç‹N HALK CUMHUR‹YET‹ FARMAKOPES‹ ................................................ 142 

AMER‹KA B‹RLEfi‹K DEVLETLER‹ FARMAKOPES‹ VE ULUSAL 

FORMÜLER (USP-NF) .................................................................................. 143 

YA⁄LARIN VE D‹⁄ER L‹P‹TLER‹N ANAL‹Z‹NDE ALMAN 

STANDART METOTLARI ............................................................................. 143 

TOPLAM KAL‹TE YÖNET‹M‹ ...................................................................... 143 

Uluslararas› Standardizasyon Örgütü (ISO - International 

Organization for Standardization) ............................................................... 143 

Türk Standartlar› ......................................................................................... 144 

Özet ............................................................................................................... 146 



Kaynaklar....................................................................................................... 148 

8. ÜN‹TE

viii 

Önsöz 

Önsöz 

T›bbi ve aromatik bitkiler tarih boyunca insanlar›n sa¤l›¤›n› korumalar›na ve 

hastal›klar›n› iyilefltirmelerine yard›mc› olmufl, kiflisel bak›m ve hijyen ürünleri 

olarak günümüze kadar önemlerini korumufllard›r. T›p, eczac›l›k ve kozmetik sektörü 

bu do¤al kaynaklar› ya oldu¤u gibi, ya özüt veya etken madde kayna¤› olarak, 

ya da daha etkin sentetik maddeler için model olarak kullanmaktad›r. 

Dünya Sa¤l›k Örgütü (WHO)’ne göre dünya nüfusunun %80’i bitkisel ilaçlarla 

tedavi olmaktad›r. Modern ilaçlar›n da neredeyse yar›s› do¤al ürünlerden oluflmaktad›r. 

‹nsan sa¤l›¤› için bu denli önemi olan t›bbi ve aromatik bitkisel kaynaklar›n 

ak›lc› bir flekilde ve kaliteli ürünler üretiminde kullan›lmalar› gerekmektedir. 

Bu kitap t›bbi ve aromatik bitkisel ürünlerin üretiminden, kalite kontrolüne kadar 

geçen süreçler hakk›nda bilgiler içermekte olup, ilaç ve g›da ürünleri aras›nda 

kalan bitkisel g›da takviyelerini de ayr› bir ünite olarak ifllemektedir. 

Anadolu Üniversitesi Eczac›l›k Fakültesi Farmakognozi ana bilim dal›nda görevli 

uzman ö¤retim üyeleri taraf›ndan titizlikle derlenen bu bilgilerin e¤itiminizde 

yararl› olaca¤› kanaatindeyim. 

Program›n sürdürülebilmesi için sa¤lad›klar› ortam ve verdikleri destek için 

Anadolu Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Davut Ayd›n ile Aç›kö¤retim Fakültesi Dekan› 

Prof. Dr. Ayd›n Ziya Özgür ve Program Koordinatörü Prof. Dr. Yavuz K›l›ç’a 

müteflekkirim. Kitab›n haz›rlanmas›ndaki destek ve yard›mlar› için de¤erli ünite 

yazar› arkadafllar›m Prof. Dr. Nefle K›r›mer, Prof. Dr. Betül Demirci, Doç. Dr. Temel 

Özek ile Arafl. Grv. Ecz. Hale Gamze Duymufl’a ve AÖF personeline teflekkür 

ederim. 

Editör 

Prof.Dr. K. Hüsnü Can Bafler

1TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹SEL ÜRÜNLER‹N 

ÜRET‹M‹ VE KAL‹TE KONTROLÜ 

Amaçlar›m›z 

 

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; 

T›bbi ve aromatik bitkilerden elde edilen bitkisel ürünleri tan›mlayabilecek, 

Bitkisel ürünlerin elde edilifl yöntemlerini karfl›laflt›rabilecek, 

Bitkisel ürünlerin özelliklerini aç›klayabilecek, 

Bitkisel ürünlerin kullan›m alanlar›n› tart›flabileceksiniz. 

Anahtar Kavramlar 

• Uçucu Ya¤ 

• Sabit Ya¤ 

• Aromatik Su 

• Reçine 

• Katran 

• Balzam 

• Zamk 

• Konkret 

• Absolü 

• Pomat 

• Tentür 

• ‹nfüzyon 

• Dekoksiyon 

‹çerik Haritas› 

T›bbi ve Aromatik 

Bitkisel Ürünlerin 

Üretimi ve Kalite 

Kontrolü 


Bitkisel Ürünler 

• G‹R‹fi 

• DROG TANIMI 

• EKSTRE TANIMI 

• EKSTRAKS‹YON YÖNTEM‹ ‹LE 

ELDE ED‹LEN B‹TK‹SEL ÜRÜNLER 

• D‹ST‹LASYON YÖNTEM‹ ‹LE ELDE 

ED‹LEN B‹TK‹SEL ÜRÜNLER


SIRA S‹ZDE 

Bitkisel Ürünler 

DÜfiÜNEL‹M 

SIRA S‹ZDE 


G‹R‹fi 

SORU 

SORU 

Bitkiler insanl›¤›n varoluflundan itibaren baflta beslenme ve tedavi D‹KKAT amaçl› olmak 

üzere çok çeflitli amaçlarla kullan›lm›flt›r. Do¤al kaynaklar›n öneminin her geçen 

D‹KKAT 

gün artt›¤› günümüzde ülkemiz zengin bitki çeflitlili¤i ile büyük bir potansiyele sahiptir. 

Ülkemizde 10.000’den fazla bitki türünün bulundu¤u tahmin edilmektedir. 

SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 

Bu türlerin yaklafl›k %30’u aromatik özellikte yani kendilerine has koku ve tatlar› 

olan bitkilerdir. Ülkemizde yetiflen bitki türlerinden yaklafl›k 1.000 AMAÇLARIMIZ kadar bitki türü 

ise halk aras›nda çeflitli flekillerde t›bbi amaçlarla kullan›lmaktad›r. AMAÇLARIMIZ 

Daha fazla bilgi için Bafler, K.H.C., Honda, G., Miki, W. (1986). Herb K Drugs ‹ T Aand P Herbalists 

in Turkey, Tokyo. 

Bu ünite kapsam›nda, t›bbi ve aromatik bitkilerden çeflitli yöntemlerle TELEV‹ZYON elde edilen 

bitkisel ürünler hakk›nda bilgiler verilecektir. 

DROG TANIMI 

‹NTERNET 

Drog, kökeni Farsça oldu¤u san›lan bir kelimedir. Tan›m olarak; ilaçlar›n haz›rlanmas›nda 

kullan›lan, tedavi özelli¤i olan, biyolojik, inorganik veya sentetik kökenli 

ilaç hammaddelerine verilen isimdir. Farmakognozi’nin kapsam›na girenler biyolojik 

kaynakl› olanlard›r. Biyolojik kökenli droglar elde edildikleri kaynaklara göre 

flu flekilde s›n›fland›r›l›r; 

• Bitkisel droglar 

• Hayvansal droglar 

Bitkisel droglar›n say›s› 10.000, hayvansal droglar›n say›s› ise 100 kadard›r. 

Bir bitkinin tümü veya birkaç organ› drog olarak kullan›labilece¤i gibi, bitkiden 

yaralama yoluyla elde edilen ya da kendili¤inden salg›lanan maddeler ile bitkiden 

özel bir ifllem sonunda elde edilen maddeler de drog olarak kullan›labilir. 

Bir bitkiden tek bir drog elde edilebildi¤i gibi birden fazla drog da elde edilebilir. 

Buna bir örnek; Nane yapraklar›, yapraklardan distilasyonla elde edilen uçucu 

ya¤› ve ya¤dan kristallendirilerek ayr›lan mentol birer drogdur. 

Bitkilerin drog olarak kullan›lan k›s›mlar›n bafll›calar› flunlard›r: 

• Yaprak (Folium) • Kök (Radix) 

• Çiçek (Flos) • Yumru (Tuber) 

• Gövde, dal veya kök kabu¤u (Cortex) • So¤an (Bulbus) 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON 

‹NTERNET

4 T›bbi ve Aromatik Bitkisel Ürünlerin Üretimi ve Kalite Kontrolü 

Tentür: Bitki materyalinin 

etanolle haz›rlanm›fl s›v› 

ekstresidir. 

• Meyve (Fructus) • Dal uçlar› (Summitates) 

• Tohum (Semen) • Saplar (Stipites) 

• Odun (Lignum) • Meyve kabu¤u (Pericarpium) 

Bitki k›s›mlar›n›n Latince karfl›l›klar› parantez içinde verilmifltir. 

Bitkiden yaralama yoluyla elde edilen ya da kendili¤inden salg›lanan droglara 

örnek olarak; 

• Zamk (Gummi) • Maz›lar (Gallae) 

• Reçine (Resina) • Usare (Succus) 

• Reçineli zamk (Gummiresina) • Mum (Cera) 

• Niflasta (Amylum) • Katran (Pix) 

• Sabit ya¤ (Oleum) • Balzam (Balsam) 

• Uçucu ya¤ (Aetheroleum) • Uçucu ya¤, zamk ve reçine kar›fl›m› 

(Oleogummiresina) 

Droglar›n kullan›l›fl flekilleri 

1. Do¤al halde: Çeflitli droglar›n (›hlamur, adaçay›, hatmi çiçe¤i, meyan kökü 

gibi) infüzyon veya dekoksiyon halinde, bilhassa halk aras›ndaki kullan›m 

fleklidir. 

2. Galenik preparatlar halinde: Etkin maddesi bilinmeyen veya birden fazla etkin 

madde tafl›yan droglar ekstre, tentür, flurup, kapsül, kafle vb. galenik 

preparatlar› halinde kullan›l›r. 

3. ‹laç ilkel maddelerinin elde edilmesinde: ‹laç haz›rlanmas›nda kullan›lan 

birçok bileflik (kinin, kodein, morfin, emetin vb.) kimyasal sentez yolunun 

olmamas› veya masrafl› ve zor olmas›ndan dolay› bitkisel droglardan elde 

edilmektedir. 

Bitkilerin ‹simlendirilmesi 

Bitkilere Latince isim verilirken o bitkiye ait bir özellik, d›fl görünüfl, yetiflti¤i ortam, 

fayda veya zarar›, etkisi gibi özellikler vurgulanmak istenir. Bitkiler, Latince 

iki kelimeden yap›lm›fl bir kombinasyon (binomial) ile isimlendirilir. Bir bitki ad›ndaki 

ilk kelime, bitkinin cins (genus), ikinci kelime ise tür (species) ad›na karfl›l›k 

gelir. Cins ismi özel isimdir, bir isim veya isim olarak kabul edilen bir kelimedir. 

Çok farkl› bir kökene sahip olabilir, örne¤in, bitkinin eski veya yerli ad› (Rosa) olabildi¤i 

gibi, tan›nm›fl bir kiflinin ismi de (Cinchona) olabilir. Cins ad› tekildir ve ilk 

harfi büyük olarak yaz›l›r. 

Bir bitki ad›ndaki türü tan›mlayan ikinci kelime, genellikle bir s›fatt›r, bazen 

isim de olabilir. E¤er bir s›fatsa cins ad›n›n cinsiyetine uygun olarak ve Latincedeki 

çekim kurallar›na göre yaz›l›r, örne¤in Rosa damascena. 

Droglar da bilimsel olarak bitki isimlerinde oldu¤u gibi Latince iki sözcükle ve 

belirli kurallara ba¤l› olarak isimlendirilirler. Genel kural olarak, ilk kelime elde 

edilen drog ya da maddenin ad›d›r ikinci kelime ise bitkinin kullan›lan k›sm›n› ya 

da organ›n› belirtir ve bir tamlama yap›l›r. 

ÖRNEK 1.1 

ÖRNEK 1.2 

Bitki ad›: Mentha piperita (Nane) 

Drog ad›: Menthae piperitae folium veya Folium Menthae piperitae (Nane yapraklar›) 

(‹lki Avrupa Farmakopesinin kabul etti¤i flekildir). 

Bitki ad›: Melissa officinalis (O¤ulotu) 

Drog ad›: Melissae folium (O¤ulotu yapra¤›) 

Drog ad›: Melissae aetheroleum (O¤ulotu uçucu ya¤›)

1. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkisel Ürünler 

Bir bitkinin ismini bilimsel olarak belirleyen bu iki sözcü¤ün ard›ndan bir flah›s 

ad› yaz›l›d›r. Bu kifli, o bitkiye Latince ad› ilk defa veren kiflidir. Örne¤in: Orchis 

anatolica BOISSIER, Mentha piperita L. Bu örneklerde görüldü¤ü üzere kiflinin ad› 

bazen tam bazen de k›salt›lm›fl olarak yaz›lmaktad›r. Genellikle üçten fazla heceden 

oluflan isimler k›salt›l›r (BOISSIER yerine Boiss.), çok tan›nm›fl kiflilerin ismi 

ise tek harfle (LINNAEUS veya Linne yerine L.) yaz›l›r. 

Bitkiler aleminde s›n›fland›rmada tür temel olmas›na ra¤men alttür ve varyete 

gibi daha alt birimlere de ayr›labilir. Türden küçük farklar ile ayr›lan ve birbiri ile 

çak›flan bir alanda yay›l›fl gösteren populasyonlar “varyete” farkl› co¤rafik alanda 

yay›l›fl gösteren populasyonlar ise “alttür” olarak tan›mlan›r. S›n›fland›rmada yani 

taksonomi’de kullan›lan en küçük birim takson olup, duruma göre bir cins, tür, alt 

tür, varyete veya kemotip takson olarak adland›r›l›r. 

Benzer karakterleri tafl›yan, birbirine akraba olan bitkiler (cinsler) bir familya 

alt›nda toplan›r. 

Familya ad›, o familyadaki bir cins ad›ndan hareketle ve ismin gövdesine -aceae 

sonekinin ilavesiyle türetilir: 

Malva - Malvaceae 

Tilia - Tiliaceae 

Rosa - Rosaceae 

Lilium - Liliaceae 

Populasyon: Belirli bir yerde 

bulunan ve aralar›nda gen 

al›flverifli olan bireyler 

toplulu¤udur. 

5 

EKSTRE TANIMI 

Avrupa Farmakopesi’nin tan›m›na göre ekstre, genellikle kuru haldeki bitkisel veya 

hayvansal kökenli droglardan çeflitli yöntemlerle elde edilen, s›v›, kat› veya yar› 

kat› k›vamda olabilen preparatlard›r. 

Ekstreler tiplerine göre; 

• S›v› ekstreler, 

• Yumuflak ekstreler, 

• Kuru ekstreler, 

olmak üzere üçe ayr›l›r. 

S›v› Ekstreler 

Bir k›s›m kütlesi veya hacmi orijinal kuru dro¤un bir k›s›m kütlesine eflde¤er olacak 

flekilde haz›rlanan ak›flkan özellikte preparatlard›r. S›v› ekstreler etanolün suyla 

uygun seyreltmeleri ya da su kullan›larak haz›rlan›rlar. 

Yumuflak Ekstreler 

Ekstraksiyon iflleminde kullan›lan çözücünün ifllem sonunda k›smen yo¤unlaflt›r›lmas› 

sonucu elde edilirler. 

Kuru Ekstreler 

Ekstraksiyon iflleminde kullan›lan çözücünün ifllem sonunda yo¤unlaflt›r›larak tamamen 

uzaklaflt›r›ld›¤› kat› preparatlard›r. 

Bitkisel materyalden hareketle haz›rlanan bitkisel ekstreler; çok say›da ve kar›- 

fl›k yap›da olup ço¤u t›bbi aç›dan önemli kimyasal maddeler içerir. Etkili bileflikleri 

bitkiden ay›rmak amac›yla materyalin ve bilefliklerin yap›s›na uygun ekstraksiyon 

yöntemleri uygulan›r. Uygulanabilecek ekstraksiyon yöntemleri özetle fiekil 

1.1’de gösterilmifltir.


Elde edilen ham ekstre, seçilen ekstraksiyon yönteminin uygun olup olmad›¤›- 

n› görmek için belirli bileflik gruplar›na özgü kimyasal testler ile test edilmelidir. 

Örne¤in, drog bir yaprak ise, ekstre, istenen aktif maddenin yan›s›ra klorofil ve di- 

¤er pigmentler, organik ve inorganik asitler, reçine, ya¤ gibi istenmeyen birçok 

maddeyi içerebilir. Bu nedenle, aktif bileflikleri bu istenmeyen maddelerden ay›rmak 

için de¤iflik saflaflt›rma yöntemleri (s›v›-s›v› ekstraksiyonu, kristallendirme, 

çöktürme, distilasyon, süblimasyon gibi) kullanmak gerekir. 

Ekstre haz›rlanmas›nda kullan›lacak bitki numunesinin cins ve tür tayini do¤ru 

yap›ld›ktan sonra ekstre edilmesi gerekmektedir. Yanl›fl drogla çal›fl›lmas› halinde 

harcanan zaman, madde, malzeme ve emek bofla gitmifl olacakt›r. 

fiekil 1.1 

Ekstraksiyon 

yöntemleri. 

EKSTRAKS‹YON 

MEKAN‹K EKSTRAKS‹YON 

ÇÖZÜCÜLERLE YAPILAN 


D‹ST‹LASYON 

PRESLE SIKMAK 

MASERASYON 

KURU D‹ST‹LASYON 

YARALAMA 

‹NFÜZYON 

YAfi D‹ST‹LASYON 

DEKOKS‹YON 

PERKOLASYON 

DEVAMLI EKSTRAKS‹YON 

SU 

D‹ST‹LASYONU 

BUHAR 


SU-BUHAR 


EKSTRAKS‹YON YÖNTEM‹ ‹LE ELDE ED‹LEN B‹TK‹SEL 

ÜRÜNLER 

Ekstraksiyon; droglar›n içindeki etken maddeleri çekip ç›karmak anlam›na gelmektedir. 

Elde edilecek maddenin özelliklerine ba¤l› olarak ve maddenin drogdan 

iyi bir verimle elde edilmesine imkân verecek bir ekstraksiyon yöntemi seçilmelidir. 

Elde edilen ürüne ekstre ad› verilir. Ekstre baz› yay›nlarda ekstrakt fleklinde de 

geçmektedir. Bu bölümde, bitkilerden mekanik ekstraksiyon ve çözücülerle ekstraksiyon 

yöntemleri ile elde edilen bitkisel ürünler hakk›nda bilgiler verilecektir. 

Ekstraksiyon yöntemleri ile ilgili detayl› bilgiler Ünite 3’de anlat›lacakt›r. 

Sabit Ya¤ 

Bitki ve hayvanlarda depo maddesidir. Bitkilerde özellikle tohum veya meyvelerde 

bulunur. So¤ukta veya s›cakta bir mekanik ekstraksiyon yöntemi olan presle 

s›kma yöntemi ile veya çözücü ile tüketme yoluyla elde edilirler. Sabit ya¤lar, gli-


7 

serin ve ya¤ asitlerinden oluflur. Ya¤ asitlerinin gliserinle yapt›¤› triesterlerdir. Yani, 

sabit ya¤lar›n ana bilefleni trigliseritlerdir. Trigliseritler, yaprak gibi vegetatif 

organlarda bulunmazken, meyve ve tohumlarda (zeytin, susam, f›st›k, soya fasulyesi 

gibi) yüksek oranda bulunurlar. 

H 2 

C _ O 

_ 

CO 

_ 

R 1 

H 2 

C _ O 

_ 

CO 

_ 

R 2 

H 2 

C _ O 

_ 

CO 

_ 

R 3 

_ 

_ 

R 1 

, R 2 

, R 3 

: Ya¤ asidi 

Vegetatif organ: Yüksek 

bitkilerin yaprak, kök ve 

gövdelerine vejetatif organ 

denir. 

Trigliserit 

Gliserin’in her üç alkol grubu ayn› asit ile esterleflmifl ise “basit trigliserit” denir. Ya¤larda 

basit trigliseritler bulunmakla birlikte daha çok gliserin’in üç alkol grubunun iki 

veya üç ayr› ya¤ asitiyle esterleflmesinden oluflan “karma trigliseritler” bulunur. 

Gliseritler, farkl› ya¤ asitlerinin gliserinle esterleflmeleri ile meydana gelirler. 

Gliseritlerde en çok bulunan ya¤ asitleri flunlard›r: 

Laurik asit: H 3 C-(CH 2 ) 10 -COOH 

Miristik asit: H 3 C-(CH 2 ) 12 -COOH 

Palmitik asit: H 3 C-(CH 2 ) 14 -COOH 

Stearik asit: H 3 C-(CH 2 ) 16 -COOH 

Oleik asit: H 3 C-(CH 2 ) 7 -CH=CH-(CH 2 ) 7 -COOH 

Linoleik asit: H 3 C-(CH 2 ) 4 -CH=CH-CH 2 -CH=CH-(CH 2 ) 7 -COOH 

Ya¤ asitleri alifatik monokarboksilli asitlerin önemli bir grubunu oluflturur. 

Ya¤ asitleri genellikle uzun ve düz zincir halinde (dallanmam›fl) bulunur ve çift 

say›da karbon içerirler. Bir ya¤ asidi zincirindeki tüm karbon atomlar› çifte ba¤ 

içermiyorsa böyle ya¤ asitlerine “doymufl ya¤ asitleri” denir ve bu tip ya¤lar genellikle 

kat›d›r. Çifte ba¤ içeren ya¤ asitleri ise “doymam›fl ya¤ asidi” olarak adland›r›l›r 

ve genellikle s›v› halde bulunurlar. Bir ya¤›n doymam›fll›k derecesi ya¤ 

asitlerindeki çifte ba¤ say›s›na ba¤l›d›r. Doymam›fl ya¤ asitleri çifte ba¤lar›na hidrojen 

alabilirler, bu flekilde kat› hale geçerler. Bu yöntemle ya¤lar›n doymam›fll›k 

dereceleri azalt›larak ac›malar› önlenmifl olur. S›v› ya¤lardan margarinlerin haz›rlan›fl› 

bu flekildedir. 

Sabit ya¤lar, organik çözücülerde çok, alkolde ise belli oranda çözünürler. Sabit 

ya¤lar›n safl›k tayininde; yo¤unluk, k›r›lma indisi, optik çevirme, viskozite, su miktar›, 

çözünürlük, yabanc› ya¤ kontrolü ve ya¤ asidi bileflimi önemlidir. Ayr›ca; Asit 

indisi, Sabunlaflma indisi, Sabunlaflmayan madde miktar›, Ester indisi, Peroksit say›- 

s›, ‹yot indisi gibi kimyasal sabitler ya¤›n kalitesinin belirlenmesinde önemlidir. 

Sabit ya¤lar, asit veya alkalilerle hidroliz olarak ya¤ asitleri ve gliserine parçalan›rlar. 

Bu olaya saponifikasyon yani sabunlaflma denir. 

Sabit ya¤lar eczac›l›kta, liniment, krem ve suppozituvar yap›m›nda kullan›lmaktad›r. 

Badem ya¤› (Amygdalae oleum), susam ya¤› (Sesami oleum), keten ya- 

¤› (Lini oleum), hint ya¤› (Ricini oleum) en çok kullan›lan ya¤lardan baz›lar›d›r. 

Çözücülerle ekstraksiyon yöntemi ile elde edilen ya¤lar çözücünün uzaklaflt›r›lmas›ndan 

sonra az da olsa çözücü içermeleri nedeniyle g›da endüstrisinde pek tercih 

edilmezler, so¤ukta s›kma yöntemi ile elde edilen ya¤lar tercih edilir. S›cakta s›kma 

ile elde edilen ya¤lar ise teknikte örne¤in sabun yap›m›nda kullan›l›r.


Resim 1.1 

Çörekotu tohumu 

ve sabit ya¤›. (G. 

‹flcan) 

Tablo 1.1 

Baz› Bitkisel 

Kaynakl› Sabit 

Ya¤lar. 

Sabit ya¤ 

Bitki 

Latince Ad› Türkçe Ad› Latince Ad› Türkçe Ad› 

Papaveris oleum 

Haflhafl ya¤› Papaver somniferum Haflhafl 

Cacao oleum 

Kakao ya¤› Theobroma cacao Kakao 

Soyae oleum 

Soya ya¤› Glycine soja 

Soya 

Olivae oleum 

Zeytin ya¤› Olea europaea 

Zeytin 

Gossypii oleum 

Pamuk ya¤› Gossypium hirsutum Pamuk 

Colophonium: Kolofan, 

terementi’nin 

distilasyonundan kalan 

art›kt›r. 

Reçine 

Reçineler kompleks yap›l›, az çok kat› amorf maddelerdir. Reçineler genellikle bitkilerin 

salg› kanallar› veya salg› ceplerinde bulunurlar. Bazen de reçine hücrelerinde, 

d›fl veya iç salg› tüylerinde bulunabilirler. Ço¤u bitkilerin normal fizyolojik 

ürünleri olduklar› halde (Coniferae, Burseraceae, Convolvulaceae, Leguminosae, 

Apiaceae familyalar›na dahil bitkilerde oldu¤u gibi) bazen de patolojik bir etkenle 

yaralama sonucu bitkilerdeki miktarlar› artar (örn. Pinus). Reçineler Convolvulaceae 

familyas› bitkilerinde oldu¤u gibi glikozit ba¤›yla flekerlere ba¤l› halde de bulunabilirler. 

Reçinelerin rengi havayla oksitlenerek koyulafl›r. Deriflik sülfürik asitle k›rm›z› 

renk verirler. Is›t›ld›klar›nda önce yumuflar sonra erirler. Suda ve petrol eterinde 

çözünmezler. Alkol, kloroform ve eterde tamamen çözünürler. Su buhar› ile sürüklenmezler. 

Reçineler, bitkilerde tek bafllar›na bulunmazlar. Ço¤u zaman uçucu ya¤larla 

(oleorezin), zamklarla (gummirezin) veya uçucu ya¤ ve zamkla birlikte (oleogummirezin) 

bulunurlar. 

Reçinelerin kimyasal yap›lar› tam ayd›nlat›lmam›fl olmakla birlikte reçine asitleri, 

reçine alkolleri (rezinoller), reçine fenolleri (rezinotannoller), esterler ve rezenlerden 

(politerpenik nötral bileflikler) oluflmaktad›r. 

Reçine tafl›yan droglara örnek; Colophonium (Pinus türleri- Çam türleri), Guaiacum 

(Guaiacum officinale), Mastix (Pistacia lentiscus- Sak›z a¤ac›), Cannabis 

herba (Cannabis sativa- Esrar), Podophyllinum (Podophyllum peltatum) 

Baz› reçineler fizyolojik etkilidir: Örne¤in, Esrar reçinesi halusinojenik, analjezik 

(a¤r› kesici), Convolvulaceae (örn. Jalapa reçinesi) ve Cucurbitaceae reçineleri


9 

purgatif (ba¤›rsak hareketlili¤ini artt›r›c›), Terementi antiseptik, Asa foetida anthelmentiktir 

(kurt düflürücü). Baz› reçineler haricen kullan›l›rlar, örn. Euphorbia reçineleri 

rubefiyan (ciltte kan ak›fl›n› h›zland›r›c› etki), Podofillum reçinesi antineoplastiktir 

(tümör tedavisinde etkilidir). 

Oleorezin 

Uçucu ya¤ ve reçine kar›fl›m›d›r. Genellikle sar›ms› renkli, bal k›vam›nda, özel kokulu 

maddelerdir. A¤aç veya çal›lar›n gövde ve dallar›na yap›lan yaralama sonucunda 

elde edilirler. Örnek; Copaifera türlerinden Copahu. 

Gummirezin 

Reçine ve zamk kar›fl›m› maddelerdir. 

Oleogummirezin 

De¤iflik oranlarda uçucu ya¤, reçine ve zamk tafl›yan kar›fl›mlard›r. Kuvvetli kokulu, 

de¤iflik renkli kütleler halindedir. Su, etanol, eter ve kloroform gibi çözücülerde 

k›smen çözünürler. Örnek, Ferula türlerinden Galbanum, Commiphora türlerinden 

Mirra (Mürrüsafi), Boswellia türlerinden Olibanum. 

Balzam 

Canl› a¤aç veya bitkilerin gövde veya dallar›na 

yap›lan yaralama sonucu akan hofl kokulu yar› 

kat› ürünlerdir. Bir baflka ifade ile aromatik özellikte 

balzamik asitler tafl›yan oleorezinler balzam 

ad›n› al›r. Bileflimlerinde yüksek oranda benzoik 

ve sinnamik asitler ile esterleri bulunur. Suda çözünmezler 

ancak organik çözücülerde kolayl›kla 

çözünürler. 

Balzamlar, oleorezin grubu maddelerdir. Fark› 

yüksek miktarda aromatik asit tafl›malar›d›r. 

Balzamlar antiseptik özelliktedirler ve genellikle 

yara iyi edici olarak kullan›l›r. 

Balzam tafl›yan droglara örnekler; 

Balsamum Peruvianum- Peru Balzam› Elde edildi¤i bitki: Myroxylon balsamum 

Balsamum Tolutanum- Tolu Balzam› Elde edildi¤i bitki: Myroxylon pereirae 

Styrax Liquidus- S›¤ala Ya¤› 

Elde edildi¤i bitki: Liquidambar orientalis 

Resim 1.2 

Yaralama yöntemi. 

(Farmakognozi 

ABD) 

Zamk 

Asitlerle monosakkaritlerin birleflmesi sonucu oluflan, yap›flkan, kokusuz, tats›z 

maddelerdir. Özellikle Leguminosae, Rosaceae ve Rutaceae familyas› bitkilerinde 

gövde ve dallarda yaralama veya böcek sokmas› sonucu oluflan patolojik ürünlerdir. 

Bitkide zamk hücre çeperindeki selülozun baz› enzimler etkisiyle de¤iflmesi 

sonucu oluflur. Zamklar›n ço¤u suda viskoz çözelti oluflturarak k›smen çözünür 

(ör. Arap zamk›- Acaciae gummi), baz›lar› flifler ve jel meydana getirir (ör. Kitre 

zamk›-Tragacantha). 

Zamklar, süspansiyon, emülsiyon, tablet yap›m›nda kullan›l›r. Ayr›ca baz› zamklar›n 

(Kitre zamk›) tekstil ve boya sanayinde, matbaac›l›kta ve g›da sanayinde kullan›m› 

vard›r. Kitre zamk› ülkemizin önemli ihraç maddelerinden biridir.


Resim 1.3 

Haflhafl bafl›. 

(Farmakognozi 

ABD) 

Lateks 

Genellikle bitkilerin yaralanmas› sonucu akan, süt görünümünde bir maddedir. 

Bitkide özel lateks kanallar›nda bulunmaktad›r. Lateks kanallar›na, Moraceae, 

Euphorbiaceae, Apocynaceae gibi 

familyalara dahil bitkilerde rastlan›r. 

Papaveraceae, Asteraceae 

familyalar›nda ise izole hücreler 

halindedir. Lateks, alkol ya da asit 

ilavesiyle veya ›s› etkisiyle koagüle 

olur. Baz› lateksler fizyolojik 

olarak aktif maddeler içermeleri 

nedeniyle önemlidir. Örne¤in, Afyon 

(Opium), Haflhafl (Papaver 

somniferum) meyvelerinin çizilmesiyle 

akan bir latekstir. Morfin, 

kodein, tebain gibi narkotik ve 

a¤r› kesici etkili afyon alkaloitleri 

tafl›r. 

Tentür 

Bitkisel materyalin alkol veya sulu alkol ile tüketilmesi sonucu elde edilen s›v› preparatlard›r. 

Tentürleri haz›rlamak için genellikle flöyle bir yol izlenir: 

1 k›s›m kurutulmufl ve toz edilmifl drog 5 k›s›m alkol ile kapal› bir kap içerisinde 

s›k s›k çalkalanarak 10 gün bekletilir ve bu süre sonunda süzülür. Bekletme ifllemi 

karanl›k bir ortamda ve oda s›cakl›¤›nda yap›lmal›d›r. Kuvvetli etkili droglar 

için 1 k›s›m droga 10 k›s›m alkol ilave edilerek ayn› flekilde iflleme tabi tutulur. 

Konkret 

Taze aromatik bitki materyali uygun bir apolar organik çözücü ile (benzen, hekzan, 

heptan gibi) ekstre edilir. Organik çözücüye geçen uçucu ya¤, sabit ya¤, renk 

maddeleri ve mumlar çözücünün alçak bas›nçta uçurulmas› sonucunda elde edilen 

bakiyeye konkret ad› verilir. Bu flekilde ülkemizde gül ve tütün konkretleri elde 

edilmektedir. 

Resim 1.4 

Gül ya¤›, konkret 

ve absolü. (G. 

‹flcan) 

Absolü 

Konkretin etanolle ekstraksiyonu 

sonucu elde edilir. Konkret etanol 

ile tüketilirse kokulu maddeler alkole 

geçer. Etanollü ekstrenin -15°C 

gibi düflük derecelerde dondurulmas› 

ile mumlar kat› hale geçer. So- 

¤ukta süzüldükten sonra alçak bas›nç 

alt›nda alkolün uzaklaflt›r›lmas›yla 

uçucu ya¤ca zengin, koyu 

renkli, s›v› veya yar› kat› özellikteki 

absolü elde edilir. Absolü parfümeride 

kullan›l›r.


11 

Anfloraj (Sabit ya¤ ile tüketme) 

Uçucu ya¤ veriminin düflük oldu- 

¤u ve buna ba¤l› olarak di¤er distilasyon 

yöntemlerinin uygun olmad›¤› 

durumlarda kullan›lan pahal› 

bir yöntemdir. Bunun için taze 

drog (özellikle ›s›ya hassas çiçekler) 

renksiz, kokusuz, yumuflak 

ince bir sabit ya¤ tabakas› (iç ya¤ 

ve domuz ya¤› ile haz›rlanan özel 

bir kar›fl›m) üzerine serilir. Bir süre 

temasta b›rak›l›r. Bu süre sonunda 

mekanik yolla veya elle toplanan 

petallerin yerine tazeleri konur ve petallerdeki uçucu ya¤lar›n sabit ya¤a geçmesiyle 

bir süre sonra doyan sabit ya¤ kaz›narak al›n›r ve etanolle ekstre edilir. Etanolün 

alçak bas›nçta yo¤unlaflt›r›lmas› ile absolü elde edilir. Bu yöntem halen, nadir 

de olsa, Fransa’da baz› özel parfümlerin haz›rlanmas›nda kullan›lmaktad›r. 

Resim 1.5 

Anfloraj yöntemi. 

(K.H.C. Bafler) 

Rezinoit 

Kuru bitki materyali kullan›larak haz›rlanan konkrettir. Bitki materyali etanol gibi 

polar bir çözücü ile ekstre edildikten sonra çözücünün alçak bas›nç alt›nda tamamen 

uzaklaflt›r›lmas› ile elde edilir. 

Pomat 

Anfloraj yöntemi ile elde edilen üründür. ‘Daha detayl› bilgi için bkz: Ünite 3, syf: 46’ 

D‹ST‹LASYON YÖNTEM‹ ‹LE ELDE ED‹LEN B‹TK‹SEL 

ÜRÜNLER 

Uçucu Ya¤ 

Aromatik bitkilerden veya bitkisel droglardan distilasyon yöntemi ile elde edilen 

kendine has koku, tat, renk ve görünümleri yan› s›ra uçucu özelli¤e sahip, oda s›- 

cakl›¤›nda s›v› halde olan fakat bazen donabilen ya¤›ms› kar›fl›mlard›r. 

Uçucu ya¤lar bitkilerde genellikle salg› tüyleri, salg› kanallar› gibi özel salg› organlar›nda 

bulunurlar. Uçucu ya¤lar›n yayd›klar› koku ile böcekleri cezbederek 

tozlaflmaya yard›mc› oldu¤u, böcekleri kaç›r›c› etkide olanlar›n ise bitkinin korunmas›nda 

etkili oldu¤u düflünülmektedir. Ayr›ca uçucu ya¤ tafl›yan bitkilerin genellikle 

s›cak iklim bölgelerinde fazla yetiflmesi nedeniyle uçucu ya¤›n bitkinin üzerindeki 

havay› ba¤layarak fazla su kayb›n› önledi¤i san›lmaktad›r. 

Lamiaceae, Apiaceae, Asteraceae, Rosaceae, Rutaceae gibi baz› familyalar uçucu 

ya¤ tafl›yan cinsleri nedeniyle önem kazanm›fllard›r. Örne¤in, Lamiaceae familyas›ndan 

Thymus (kekik), Lavandula (lavanta), Mentha (nane), Melissa (o¤ulotu) 

gibi cinsler de¤erli uçucu ya¤ kaynaklar›d›r. 

Uçucu ya¤ bitkinin herhangi bir organ›nda örne¤in; çiçek (gül), kabuk (tarç›n), 

çiçek tomurcu¤u (karanfil), yaprak (nane), stigma (safran), meyve kabu¤u 

(portakal), meyve (anason), tohum (hardal), kök (melekotu), rizom (zencefil), 

so¤an (sar›msak) veya bütününde (herba) (kekik) bulunabilir. 

Uçucu ya¤lar, ya¤› tafl›yan bitki k›s›mlar›ndan, genellikle distilasyon yöntemi ile 

elde edilirler. Hangi tip distilasyonun (fiekil 1.1) uygulanaca¤› uçucu ya¤ miktar›


ve bileflenlerine ba¤l› olarak seçilir. Örne¤in, buhar distilasyonu, kurutulmufl olan 

bitkisel materyal ile çal›fl›l›yorsa seçilir. Su distilasyonu ise daha ziyade taze materyale 

uygulanan bir yöntemdir. Uçucu bilefliklerin distilasyonun yan› s›ra so¤ukta 

s›kma (narenciye meyve kabuklar›nda), organik çözücülerle ekstraksiyon ya da s›- 

v›laflt›r›lm›fl gazlarla ekstraksiyon yöntemleriyle de elde edilmesi mümkündür. Ancak 

ekstraksiyon yöntemleriyle elde edilen aromatik maddeler uçucu ya¤ olarak 

tan›mlanmazlar. 

Uçucu ya¤lar›n ço¤u sudan hafiftir (karanfil ve tarç›n ya¤› gibi birkaç ya¤ hariç) 

ve suyla SIRA kar›flmad›¤›ndan S‹ZDE suyun üstünde toplan›rlar. Ancak bileflimlerindeki 

SIRA S‹ZDE 

oksijenli bilefliklerin bir k›sm› suda çözünürler. Bu özelliklerine dayan›larak aromatik 

sular haz›rlanmaktad›r. 



Uçucu ya¤lar, petrol eteri, benzen, eter, etanol gibi organik çözücülerin ço¤unda 

çözünürler. Sulu etanolde çözünebilme özellikleri uçucu ya¤lar› sabit ya¤lardan 

SORU 

ay›r›r. Uçucu SORU ya¤lar›n sabit ya¤lardan di¤er önemli bir fark›, bir filtre ka¤›d›na 

damlat›l›p aç›kta b›rak›ld›klar›nda uçucu ya¤lar hiçbir iz b›rakmadan uçmalar›na 

D‹KKAT 

ra¤men sabit D‹KKAT ya¤lar›n kal›c› bir leke b›rakmas›d›r. 

Uçucu ya¤lar çok say›da bilefli¤in kar›fl›m›ndan oluflurlar. Bu nedenle kimyasal 

kompozisyonlar› oldukça karmafl›kt›r. Uçucu ya¤lar›n bilefliminde genellikle hidrokarbonlar 

ve bunlar›n oksijenli türevleri bulunur. Uçucu ya¤lar›n ço¤u terpenoit 

SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 

kökenlidir. Çok az bir k›sm›nda uçuçu alifalik hidrokarbonlar ve aromatik benzen 

AMAÇLARIMIZ türevleri terpenlerle kar›fl›m halindedir. Terpenler, (C 5 H 8 ) genel formülüne uyan 

AMAÇLARIMIZ 

izopren ünitelerinin birbirine ba¤lanmas› sonucu oluflurlar. 

K ‹ T A P 

Distilasyon yöntemleri K ‹ T A P ile ilgili daha fazla bilgi için Ünite 4’e bak›n›z. 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 

‹NTERNET 

‹NTERNET 

‹zopren 

Karbon say›s›na göre terpenler: 

‹ki izopren molekülünden oluflan 10 karbonlu terpenler “Monoterpen” 

Üç izopren molekülünden oluflan 15 karbonlu terpenler “Seskiterpen” 

Dört izopren molekülünden oluflan 20 karbonlu terpenler “Diterpen” olarak 

adland›r›l›r. 

Uçucu ya¤lar›n ço¤unda monoterpenler, seskiterpenler ve hatta diterpenler ile 

bunlar›n oksijenli türevleri bulunur. Bunlar d›fl›nda fenil propanoitler, ya¤ asitleri 

ve esterleri gibi baz› bileflikler uçucu ya¤lar›n bilefliminde yer alabilir. Uçucu ya¤lar›n 

içerdi¤i bileflikler Gaz Kromatografisi/Kütle Spektrometrisi ad› verilen bir teknikle 

tan›mlanabilmektedir. 

Uçucu ya¤lar taze elde edildikleri zaman genellikle renksizdirler (istisna olarak 

karanfil ve tarç›n ya¤› k›rm›z›, papatya ya¤› mavi mürekkep rengindedir). Uçucu 

ya¤lar uzun süre hava, ›fl›k ve ›s›ya maruz b›rak›l›rlarsa olumsuz yönde etkilenip, 

oksitlenebilir, reçineleflebilirler. Özelliklerini yitirip, renklerini kaybedebilirler. Bu 

nedenle uçucu ya¤lar, koyu renkli cam ya da aluminyum kaplarda, a¤z› s›k›ca kapal› 

bir flekilde, serin bir yerde saklanmal›d›r.


13 

Uçucu ya¤›n belli derecedeki etanolde çözünürlük oran› safl›k kontrolünde 

yard›mc› olur. Ayr›ca, yo¤unluk, optik çevirme, k›r›lma indisi gibi fiziksel testler ile 

asit say›s›, karbonil say›s›, ester say›s› gibi kimyasal testler uçucu ya¤lar›n kalite 

kontrolünde uygulanan yöntemlerdir. 

Uçucu ya¤lar koku ve tat özelliklerinden dolay› bafll›ca parfümeri ve g›da sanayiinde 

kullan›lmaktad›r. Pek çok uçucu ya¤ antiseptik özelliklerinin yan›s›ra çeflitli 

hastal›klarda kullan›lmaktad›r. Örne¤in, Ökaliptus uçucu ya¤› solunum yollar›, 

Ard›ç uçucu ya¤› idrar yollar› antisepti¤idir. Kekik ya¤› fungusit (mantar öldürücü), 

Kenopod uçucu ya¤› anthelmentik (barsak kurtlar›n› düflürücü) etkilidir. 

Nane ya¤› mide salg›s›n› artt›r›c›, rezene, anason gibi meyve uçucu ya¤lar› karminatif 

(gaz söktürücü), papatya ya¤› ise antienflamatuar (iltihap önleyici) etkili olarak 

bilinmektedir. 

Aromatik Su 

Droglar›n, uçucu maddelerini ya 

da uçucu ya¤lar›n su içinde çözünebilen 

k›s›mlar›n› içeren preparatlard›r. 

Bir baflka ifade ile, droglar›n 

distilasyonu sonucu elde edilen 

uçucu ya¤› ayr›lm›fl dam›t›k sudur. 

Hidrosol veya ya¤ alt suyu 

olarak da isimlendirilmektedir. 

Aromatik sular, uçucu ya¤›n 

suda çözünen terpenik maddelerinin 

yan› s›ra çok az miktarda 

uçucu ya¤ içermektedir. Uçucu ya- 

¤›n suda çözünen terpenik bileflikleri 

daha çok oksijenli bilefliklerdir. 

‹yi kalite aromatik su, berrak olmal›, süspansiyon veya emülsiyon fleklinde 

uçucu ya¤ tafl›mamal›d›r. Aromatik sudaki bulan›kl›k fazla miktarda uçucu ya¤ tafl›d›¤›n› 

gösterir. 

Aromatik bitkilerin distilasyonu s›ras›nda bir yan ürün olarak elde edilen ya¤ alt 

sular› önceleri at›lmaktayken son dönemlerde özellikle tedavi edici özelliklerinin 

anlafl›lmas›yla ticari önem kazanm›fllard›r. Gül suyu, nane suyu gibi sular›n kullan›m› 

çok eskilere dayanmas›na ra¤men özellikle son y›llarda bitkilerle tedaviye 

olan ilginin artmas› sonucu kekik, adaçay›, biberiye, ›s›rgan sular› gibi çeflitli aromatik 

sular›n ticari olarak üretimi gündeme gelmifltir. 

Örne¤in, günümüzde en çok talep edilen aromatik sulardan kekik suyu baz› 

da¤ köylerinde basit imbiklerde üretilmektedir. Suyun üzerinde toplanan uçucu 

ya¤ ayr›ld›ktan sonra geriye kalan su, mide-barsak rahats›zl›klar›nda, fleker hastal›¤›nda, 

kolesterol, tansiyon ve ülsere karfl› kullan›lmaktad›r. 

Resim 1.6 

Aromatik sular. 

(K.H.C. Bafler) 

Katran 

Coniferae odunlar› kuru kuruya ve havas›z ortamda yüksek ›s›da distile edilir. Bu 

s›rada uçucu maddeler k›smen olduklar› gibi k›smen de parçalanarak distile olurlar. 

Bu iflleme “pirojenasyon” ad› verilir. 

Katran eldesinde k›y›lm›fl odunlar toplama kab›na dibindeki bir boru vas›tas›yla 

ba¤l›, içi oyuk bir kab›n içerisine yerlefltirilir. Kab›n havayla temas› tamamen kesilir 

ve üzerindeki demir potada kömür yak›l›r. Meydana gelen afl›r› s›cakl›k etki-


siyle ›s› ile bozunma sonucu odundan ayr›lan ya¤›ms› madde dipteki toplama kab›nda 

birikir. Bu materyal 15-20 gün içinde üç tabakaya ayr›l›r. Katran en dipte kal›r, 

ya¤›ms› tabaka ise ortadaki suyun üzerinde toplan›r. 

Katranlar, siyah renkli, özel kokulu, ak›c›l›¤› fazla olmayan s›v›lard›r. Tan›nma 

ve miktar tayinleri için özel yöntemler yoktur. ‹skandinavya, Polonya ve Rusya gibi 

çeflitli ülkelerde katran elde edilmektedir. Ülkemizde de baz› bitkilerin katran› 

elde edilmektedir; 

• Pinus silvestris odunundan Çam katran› (Liquida pix) 

• Juniperus oxycedrus odunundan Ard›ç katran› (Juniperi pix) 

• Betula alba odunundan Hufl katran› (Betulae pix) 

Katranlar antiseptik özellikte maddelerdir. Haricen deri hastal›klar›nda ve baz› 

yaralar›n tedavisi amac›yla halk aras›nda hala kullan›lmaktad›r. 

Resim 1.7 

Adaçay› 

haz›rlan›fl›. 

(Farmakognozi 

ABD) 

Bitki Çaylar› 

Günlük rahats›zl›klar olarak tan›mlanan birtak›m basit hastal›klarda koruyucu veya 

tedavi edici özelli¤e sahip etkin madde ya da maddeleri içeren bitkinin tamam› veya 

de¤iflik k›s›mlar›ndan haz›rlanan çaylard›r. 

Bitki çaylar›n›n kullan›m amaçlar›; 

• Öncelikle hastal›klardan korucuyu olarak kullan›mlar› söz konusudur. 

• Hastal›k durumlar›nda ise tedaviye destek ya da do¤rudan tedavi edici amaçl› 

olarak kullan›l›rlar. 

Bitki çaylar›n›n haz›rlanmas›nda 

kullan›lacak droglar; kaba veya 

ince do¤ranm›fl halde veya kesilmifl 

halde kullan›l›rlar. E¤er yapraklar 

kullan›lacaksa genellikle 

dört köfleli parçalar halinde kesilerek 

kullan›ma haz›rlan›r. Odunlar, 

kökler ve kabuklar ince yongalar 

haline getirilerek kullan›l›r. Meyve 

ve tohumlar ise genellikle bir bütün 

halindedir, baz› durumlarda 

kullan›m öncesinde dövülürler. 

Haz›rlan›fl flekillerine göre bitki çaylar›; 

• Poflet çaylar 

• Çözünür (haz›r) çaylar 

• Püskürtmeli kurutulmufl ekstreler 

• Çay granülleri fleklinde olabilirler. 

Bitki çaylar›n›n haz›rlanmas›, siyah çay haz›rlama tekni¤inde oldu¤u gibidir. 

Parçalanm›fl kuru drog üzerine kaynar su ilave edilir, 5-10 dakika kadar bekletilir 

ve süzülür. Bu basit yöntemin farkl› versiyonlar› vard›r. Bu yöntemler farmakopelerde 

dekoksiyon, infüzyon ve maserasyon olarak adland›r›lmaktad›r. 

Bitki çaylar›n›n haz›rlanmas›nda dikkat edilecek hususlardan biri, e¤er uçucu 

ya¤ tafl›yan droglardan çay haz›rlanacaksa drog çok ince toz edilmemesinin yan› 

s›ra kesinlikle kaynat›lmamal›d›r (uçucu bileflikler kayba u¤rayabilece¤i için), drog 

üzerine kaynar su ilave edilir, 5-10 dakika beklenir ve bu süre sonunda tüketilir. 

Sadece kök ve kabuk droglar› kaynat›larak çay haz›rlan›r. Müsilaj tafl›yan droglar 

ise so¤uk suda ve oda s›cakl›¤›nda birkaç saat bekletilmek suretiyle haz›rlan›r.


Bitki çaylar›n›n kullan›m›nda önemli bir nokta bitki çaylar› ister tedavi amaçl› isterse 

korunma amaçl› olsun mutlaka düzenli bir flekilde içilmelidir. Bitki çaylar›n›n 

tedaviye uygun ve düzenli bir flekilde kullan›ld›¤›nda istenen etki ortaya ç›kabilir. 

Tedavinin gerektirdi¤i süre tamamlan›nca çay içilmesi de b›rak›lmal›d›r. ‹stenen etkiyi 

elde edebilmek için çaylar› kürler fleklinde kullanmak gerekmektedir. E¤er baflka 

bir flekilde önerilmemiflse çaylar›n etkisini gösterebilmesi için genellikle aç kar›- 

na, ›l›k ya da s›ca¤a yak›n ve yudum yudum içilmesinde ve içerken de fleker yerine 

bal ilave edilmesinde fayda vard›r. Bitki çaylar› mutlaka kullan›m öncesinde taze 

haz›rlan›p içilmelidir. Özellikle uçucu ya¤ tafl›yan droglardan haz›rlanan çaylar 

haz›rland›ktan hemen sonra uzun süre bekletilmeden tüketilmelidir. 

‹nfüzyon: ‹nfüzyon haz›rlamak için ufalanm›fl bitki parçalar› üzerine kaynar su 

ilave edilir ve kar›fl›m kapal› bir kapta s›k s›k kar›flt›r›larak hafif atefl üzerinde befl 

dakika tutulur. So¤uduktan sonra ince bir tülbetten süzülür. ‹nfüzyon için kullan›- 

lacak drog miktar› genellikle 100 gr su için 2 gr’d›r. ‹nfüzyonlar her kullan›mdan 

önce taze olarak haz›rlanmal›d›r. Tatland›r›c› olarak içlerine bir miktar bal ya da fleker 

ilave edilerek tüketilebilir. ‹nfüzyon yöntemi daha ziyade yaprak, çiçek ve herba 

ile yeterince ö¤ütülmüfl kök ve kabuklar için kullan›labilir. 

Dekoksiyon: Dekoksiyon haz›rlamak için ufalanm›fl bitki parçalar› üzerine so- 

¤uk su ilave edilir ve kar›fl›m kapal› bir kapta s›k s›k kar›flt›r›larak hafif atefl üzerinde 

yar›m saat ›s›t›l›r. S›cakken ince bir tülbetten süzülür. Dekoksiyon için kullan›- 

lacak drog miktar› t›pk› infüzyonlarda oldu¤u gibi genellikle 100 gr su için 2 gr’d›r. 

Dekoksiyonlar da infüzyonlar gibi taze haz›rlanarak, bal ya da fleker ilavesiyle kullan›labilir. 

Bu yöntem özellikle sert (odun, kök, kabuk) ve özellikle tanen içeren 

droglar için uygundur. 

Maserasyon: Belli miktar drog ve su 

kar›flt›r›l›r ve oda s›cakl›¤›nda ara s›ra 

çalkalanmak suretiyle birkaç saat bekletildikten 

sonra süzülür. Maserat (süzüntü) 

hem so¤uk hem de ›s›t›ld›ktan sonra 

içilebilir. Bu haz›rlama yöntemi, özellikle, 

müsilaj içeren droglar için (ör. hatmi 

kökü, keten tohumu gibi) uygundur. 

Özellikle, so¤uk suda çözünmeyen bilefliklerin 

istenmedi¤i durumlarda maserasyon 

yöntemi tercih edilir (ör. ay› üzümü 

yapra¤›nda tanenler, ökse otu yapra¤›nda viskotoksinler çaya geçmesi istenmeyen 

bilefliklerdir). 

Resim 1.8 

Maserasyon 

yöntemi. (G. ‹flcan) 

15


Özet 

A MAÇ 

1 

A MAÇ 

2 

T›bbi ve aromatik bitkilerden elde edilen bitkisel 

ürünleri tan›mlayabilmek. 

Ülkemiz co¤rafik konumu ve iklim çeflitlili¤i nedeniyle 

aromatik özellikteki bitkiler yönünden 

oldukça zengindir. Pek çok aromatik bitkinin tedavi 

edici etkileri uzun y›llard›r bilinmekte ve bu 

nedenle kullan›lmaktad›r. T›bbi ve aromatik özellikteki 

bitkilerden etkin madde özelliklerine ba¤l› 

olarak farkl› ekstraksiyon yöntemleri ile de¤iflik 

amaçlarla kullan›lmak üzere bitkisel ürünler 

elde edilmektedir. 

Bitkisel ürünlerin elde edilifl yöntemlerini karfl›- 

laflt›rabilmek. 

Kullan›lacak bitkinin özelliklerine, tafl›d›¤› etkin 

madde gruplar›na ba¤l› olarak ve de bu madde 

gruplar›n› en yüksek verimle bitkiden alabilmek 

için mekanik ekstraksiyon, çözücülerle ekstraksiyon 

veya distilasyon yöntemleri uygulanmaktad›r. 

A MAÇ 

3 

A MAÇ 

4 

Bitkisel ürünlerin özelliklerini aç›klayabilmek. 

Bitkinin farkl› k›s›mlar›ndan uygun ekstraksiyon 

yöntemleri ile elde edilen ürünler de¤iflik grup 

aktif madde içerikleri nedeniyle farkl› amaçlarla 

günümüzde yo¤un bir flekilde kullan›lmaktad›r. 

Bitkisel ürünlerin kullan›m alanlar›n› tart›flabilmek. 

T›bbi ve aromatik bitkilerden elde edilen bitkisel 

ürünler farkl› özellikleri nedeniyle g›da ve ilaç 

olarak kullan›mlar›n›n yan› s›ra, kozmetik, parfümeri, 

tekstil gibi alanlarda farkl› kullan›mlara sahiptir.


17 

Kendimizi S›nayal›m 

1. Afla¤›dakilerden hangisi bitkilerin çeflitli organlar› 

üzerine yap›lan yaralama sonucu akan ve bilefliminde 

reçine ve uçucu ya¤ bulunan bir üründür 

a. Katran 

b. Oleogummirezin 

c. Uçucu ya¤ 

d. Oleorezin 

e. Gummirezin 

2. Afla¤›dakilerden hangisi uçucu ya¤lar için do¤ru bir 

ifade de¤ildir 

a. Genellikle oda s›cakl›¤›nda s›v› halde bulunurlar. 

b. Uçucu ya¤lar uzun süre bekletilirse ac›lafl›rlar. 

c. Uçucu ya¤lar›n ço¤u sudan hafiftir. 

d. Bitkilerde genellikle özel salg› organlar›nda bulunurlar. 

e. Uçucu ya¤lar›n ço¤u terpenoit kökenlidir. 

3. Afla¤›dakilerden hangisi kuru distilasyon yöntemi ile 

elde edilir 

a. Uçucu ya¤ 

b. Konkret 

c. Katran 

d. Pomat 

e. Balzam 

4. Afla¤›dakilerden hangisi doymam›fl ya¤ asidine bir 

örnektir 

a. Palmitik asit 

b. Oleik asit 

c. Laurik asit 

d. Miristik asit 

e. Stearik asit 

5. Bileflimlerinde yüksek oranda benzoik ve sinnamik 

asitler ile esterlerinin bulunmas› ile karakterize ürün 

hangisidir 

a. Sabit ya¤ 

b. Uçucu ya¤ 

c. Absolü 

d. Balzam 

e. Tentür 

6. Afla¤›dakilerden hangisi uçucu ya¤ eldesinde uygulanacak 

distilasyon yönteminin seçilmesinde bir parametre 

de¤ildir 

a. Uçucu ya¤›n suda çözünüp çözünmeme özelli¤i 

b. Bitkinin ›s›ya dayan›kl›l›¤› 

c. Uçucu ya¤ verimi 

d. Bitkinin yetiflme ortam› 

e. Bitkisel materyalin taze ya da kurutulmufl olmas› 

7. Limon ya¤› afla¤›daki.yöntemlerin hangisiyle elde 

edilir 

a. Çözücülerle ekstraksiyon 

b. Kuru distilasyon 

c. S›kma yöntemi 

d. Yaralama yoluyla 

e. Su distilasyonu 

8. Afla¤›dakilerden hangisi uçucu ya¤lar›n kalite kontrolünde 

uygulanan testlerden biri de¤ildir 

a. Optik çevirme 

b. Asit say›s› 

c. K›r›lma indisi 

d. Sabunlaflma indisi 

e. Yo¤unluk 

9. Afla¤›dakilerden hangisi sabit ya¤lara bir örnek de- 

¤ildir 

a. Badem ya¤› 

b. Zeytin ya¤› 

c. Kakao ya¤› 

d. Papatya ya¤› 

e. Haflhafl ya¤› 

10. Afla¤›dakilerden hangisi sudan a¤›r bir uçucu ya¤d›r 

a. Tarç›n ya¤› 

b. Gül ya¤› 

c. Kekik ya¤› 

d. Nane ya¤› 

e. Portakal ya¤›


Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 

1. d Bu oleorezin tan›m›d›r. Ayr›nt› için aç›klamalar 

k›sm›na bak›n›z. 

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uçucu Ya¤” bölümünü tekrar 

gözden geçiriniz. 

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Katran” ile ilgili bölümünü 

tekrar gözden geçiriniz. 

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ya¤ Asitleri” bölümünü 


5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Balzam” ile ilgili bölümünü 


6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uçucu Ya¤” bölümünü tekrar 


7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uçucu Ya¤” bölümünü tekrar 


8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uçucu Ya¤ ve Sabit Ya¤lar” 

ile ilgili bölümleri tekrar gözden geçiriniz. 

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sabit Ya¤” bölümünü tekrar 


10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uçucu Ya¤” bölümünü tekrar 


Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek 

Kaynaklar 

Baytop, T. (1986). Farmakognozi Ders Kitab›, Cilt I, 

‹stanbul Üniv.Yay. No.3399, ‹stanbul. 

Baytop, T. (1983). Farmakognozi Ders Kitab›, Cilt II, 

‹stanbul Üniv.Yay. No.2003, ‹stanbul. 

Baytop, T. (1999). Türkiye’de Bitkilerle Tedavi. Geçmiflte 

ve Bugün. Nobel T›p Kitapevi. ‹stanbul. 

Tanker, M. ve Tanker, N. (1990). Farmakognozi Ders 

Kitab›, Cilt II, Ankara Üniv.Yay. No.65, Ankara. 

Tanker, N., Koyuncu, M. ve Çoflkun, M. (2007). Farmasötik 

Botanik, Ankara Üniversitesi, Eczac›l›k 

Fakültesi Yay›nlar›, No:93, Ankara.




 


Bitkisel g›da desteklerini tan›mlayabilecek, 

Bitkisel g›da desteklerini ifade eden benzer terimleri karfl›laflt›rabilecek, 

Bitkisel g›da desteklerinin fonksiyonlar›n› aç›klayabilecek, 

Bitkisel g›da desteklerinin tüketim nedenlerini yorumlayabilecek, 

Bitkisel g›da desteklerinin üretimi ile ilgili mevcut yasal durumu sorgulayabileceksiniz. 


• Fonksiyonel G›da 

• Nutrasötik 

• G›da Deste¤i 

• Prebiyotik 

• Probiyotik 

• Antioksidan 

• Katk› Maddeleri 





Kontrolü 

Bitkisel G›da 

Destekleri 

• B‹TK‹SEL GIDA DESTEKLER‹: 

TANIM VE ‹LG‹L‹ TERM‹NOLOJ‹ 

• B‹TK‹SEL GIDA DESTEKLER‹N‹N 

FONKS‹YONLARI 


KULLANIMINDA D‹KKAT 

ED‹LECEK HUSUSLAR 


KULLANIMI ‹LE ‹LG‹L‹ MEVZUAT 

• BAZI ÖNEML‹ B‹TK‹SEL GIDA 

DESTEKLER‹ 

• PREB‹YOT‹KLER 

• PROB‹YOT‹KLER 

• S‹NB‹YOT‹KLER

Bitkisel G›da Destekleri 

B‹TK‹SEL GIDA DESTEKLER‹: TANIM VE ‹LG‹L‹ 

TERM‹NOLOJ‹ 

Günümüzde g›da çeflitlili¤i artt›kça özellikle ya¤ ve fleker oran› yüksek ‘fast food’ 

tarz› haz›r g›da, çerez, flekerleme, meflrubat gibi g›dalar›n tüketimi de artmaktad›r. 

Bu durum baflta obezite olmak üzere çeflitli sa¤l›k problemlerine neden olmaktad›r. 

‹nsanlar›n sa¤l›kl› beslenme konusunda bilinçlenmeye ve günlük beslenmelerine 

daha fazla önem ve özen göstermeye bafllamas›yla birlikte üreticiler de sa¤l›kl› 

beslenmeye yönelik türde g›da üretimine bafllam›fllard›r. 

Sa¤l›ks›z beslenmenin bafll›ca nedenleri; 

• Mineral ve vitaminlerce zengin besinlerin yeterli ve düzenli bir flekilde tüketilmemesi, 

• Besin de¤eri düflük, albenisi yüksek ürünlerin tercih edilmesi, 

• Besinlerin haz›rlanmas› veya saklanmas› s›ras›nda yanl›fl uygulamalar nedeniyle 

oluflan besin ö¤esi kay›plar›, 

• Kifliye özgü birtak›m rahats›zl›klar (emilim bozukluklar›, enfeksiyonlar, baz› 

madde ba¤›ml›l›klar› vs), 

• Beslenme bilinci ve e¤itimindeki yanl›fll›klar ve yetersizlikler fleklinde özetlenebilir. 

Sa¤l›ks›z ve yetersiz beslenmeye ba¤l› olarak; 

• Damar t›kan›kl›¤›, 

• Yüksek tansiyon, 

• Çarp›nt›, 

• Koroner kalp hastal›klar› riski, 

• fieker hastal›¤› riski, 

• Kanser riski gibi faktörlerin oran›nda ciddi art›fllar görülmektedir. 

Son y›llarda yap›lan bilimsel araflt›rmalar, özellikle sa¤l›k üzerinde olumlu katk›lar› 

olan besinlerin sa¤l›¤›n korunmas›nda rolü bulundu¤unu ve bu tip ürünlerin 

tüketilmesi ile kalp hastal›klar›ndan kansere kadar çok çeflitli hastal›klar›n önlenebilece¤ini 

göstermektedir. Bu nedenle, sa¤l›ks›z ve yetersiz beslenmeye ba¤l› olarak 

geliflebilecek birtak›m hastal›klar›n önüne geçebilmek için vitamin, mineral, 

protein, ya¤lar gibi g›da bileflenlerinin destek olarak d›flar›dan al›nmas›na imkân 

veren g›da desteklerinin kullan›m› söz konusu olmufltur. G›da destekleri olarak tan›mlanan 

ürünler çeflitli g›da flekillerinde haz›rlanabildi¤i gibi, ilaç flekli olarak bilinen 

tablet, kapsül, yumuflak jel, jelatin kapsül, flurup veya toz halinde de olabil-


Kolesterol: Vücutta do¤al 

olarak bulunan ve yaflam 

için gerekli olan bir 

maddedir. Kolesterol vücutta 

hormon, D vitamini ve safra 

asitlerinin sentezlenmesinde 

kullan›l›r. Sa¤l›ks›z 

beslenme, hareketsizlik, 

sigara, fazla kilo, yafl ve 

genetik faktörler kolesterol 

seviyesinin yükselmesine 

neden olabilir. Bu durum 

kan damarlar›n›n zamanla 

t›kan›p daralmas›na neden 

olabilir. Kolesterol’ün az bir 

k›sm› d›flar›dan besinler yolu 

ile al›n›r. Kolesterol tüm 

hayvansal besin ve ya¤larda 

bulunurken, bitkisel besin ve 

bitkisel ya¤larda kolesterol 

bulunmaz. 

mektedirler. Do¤al g›da destekleri bitkisel, mikrobiyal veya hayvansal kaynakl› 

olabilir. Bu ünite kapsam›nda bitkisel kökenli g›da destekleri incelenecektir. 

G›da desteklerinin tüketilmesinde bafll›ca nedenler; 

• Hastal›k riskini azaltmas› ihtimali, 

• Sa¤l›kl› ve kaliteli yaflam arzusu, 

• Sa¤l›kl› ve bilinçli beslenme kayg›s›d›r. 

G›da desteklerinin kullan›m›ndaki art›fl fonksiyonel g›dalar, nutrasötikler, yeni 

g›dalar, tasar›mc› g›dalar, farmag›dalar gibi yeni terminolojilerin ortaya ç›kmas›- 

na neden olmufltur. Bu terimler baz› ufak farkl›l›klarla, genel olarak sa¤l›k için yararl› 

olan g›dalar› tan›mlamaktad›r. 

Bu terimleri k›saca aç›klayacak olursak; 

G›da destekleri; 1994 y›l›nda ABD’de yürürlü¤e giren G›da Deste¤i Sa¤l›k ve 

E¤itim Yasas› (DSHEA)’na göre “Tablet, kapsül, yumuflak jel, jelatin kapsül, s›v› veya 

toz halinde olabilen, a¤›zdan al›nmak üzere g›dalara kat›lan vitamin, mineral, 

bitkisel drog, amino asit, enzimler, organ dokular›, ekstreler, salg› bezleri ve metabolitlerini 

ifade eder. Bu tip ürünler g›da grubu alt›nda özel bir kategoride de¤erlendirilir 

ve ilâç olarak kabul edilmez. 

Fonksiyonel g›dalar; Geleneksel g›dalardan farkl› olarak sa¤l›¤› iyilefltirici etkileri 

olan modifiye g›dalar veya g›da desteklerini ifade eder. 

Nutrasötikler; G›dalardan elde edilmifl, hastal›klardan korunma veya hastal›klar› 

tedavi etme özelli¤ine sahip, belli dozaj formlar›nda ve konsantre halde d›flar›dan 

al›nan g›da destekleridir. 

Nutrasötikler ve fonksiyonel g›da terimleri, temel anlamda sa¤l›k için faydal› g›- 

da veya g›da bilefliklerini tan›mlamak için kullan›l›r. Nutrasötik hem al›fl›lagelmifl 

hem de ilaç tan›mlar›ndaki g›da ve g›da bileflenlerini tarif ederken, fonksiyonel g›- 

da geleneksel g›da formlar›n› ifade etmektedir. 

Di¤er bir ifade ile, nutrasötik, hastal›klar›n tedavisinde veya önlenmesinde sa¤l›- 

¤a faydalar› bilimsel olarak ispatlanm›fl, toksik olmayan, herhangi bir g›da deste¤ini 

ifade ederken; fonksiyonel g›da ise, hastal›k riskini azaltan ve sa¤l›k üzerinde yararl› 

etki gösteren besin maddelerini kapsamaktad›r. Ancak, günlük kullan›mda nutrasötik 

ve fonksiyonel g›da terimlerinin birbirlerinin yerine kullan›ld›¤› görülmektedir. 

G›dan›n içerdi¤i sa¤l›k için faydal› bileflikler g›dan›n içerisinde do¤al olarak bulunabildi¤i 

gibi g›dan›n ifllenmesi s›ras›nda da d›flar›dan g›daya eklenebilir. G›dalarda 

bulunan mevcut besin ö¤elerinin miktar›, do¤al miktarlar›ndan daha fazlaya ç›- 

kart›larak, zenginlefltirilmifl g›dalar da elde edilebilmektedir. G›dalar›n zenginlefltirilmesinde 

en fazla antioksidan özellikte besin ö¤eleri kullan›lmaktad›r. Ancak antioksidan 

özellikteki maddeler çok h›zl› okside olduklar›ndan aktiviteleri zamanla 

azalabilmektedir. Kuvvetlendirilmifl g›dalar ise normalde o g›dada bulunmayan besin 

elementlerini veya bileflenlerini içerecek flekilde haz›rlan›rlar. Bazen g›dalardan 

baz› bileflenlerin çeflitli ekstraksiyon yöntemleri ile ayr›lmas› söz konusu olabilmektedir. 

Örne¤in, suda çözünebilme özelli¤ine sahip bir lif olan β-glukan’›n tah›llardan, 

izoflavonlar›n soya’dan ekstre edilip çeflitli g›dalara eklenmesi gibi. Bir di¤er 

uygulama ise, sa¤l›k için zararl› olabilecek bileflenlerin g›dalardan uzaklaflt›r›lmas›- 

d›r. Buna örnek olarak yumurtadan kolesterolün uzaklaflt›r›lmas› verilebilir. 

G›da katk› maddeleri ise, genellikle g›dalarda bozulma ve kalite kay›plar›n› önlemek 

için, g›dan›n üretimi, ifllenmesi, paketlenmesi veya depolanmas› s›ras›nda 

kullan›lan, do¤al ya da sentetik maddelerdir. G›da katk› maddeleri; asit düzenleyiciler, 

emülgatörler, g›da renklendiricileri, koruyucular, k›vam artt›r›c›lar, stabiliza-

2. Ünite - Bitkisel G›da Destekleri 

23 

törler fleklinde s›n›fland›r›labilir. Avrupa Birli¤i ülkelerinde, g›da katk› maddeleri E 

kodlu numaralarla ifade edilmektedirler. 

B‹TK‹SEL GIDA DESTEKLER‹N‹N FONKS‹YONLARI 

Günümüzde hastal›klar›n tedavi maliyetlerindeki art›fl, hastal›klara ba¤l› ifl gücü 

kay›plar›, yaflam süresinin uzamas›yla birlikte sa¤l›kl› ve kaliteli yaflam arzusu insanlar› 

besin kalitesi yüksek ürünler tüketmeye yöneltmifltir. 

Bu ürünlerin vücuttaki bafll›ca fonksiyonlar›; 

• Temel metabolik olaylar›n düzenlenmesi, 

• Geliflme ve büyümeye katk›, 

• Fiziksel performansa destek, 

• Alg›lama, hat›rlama ve beyinsel performansa destek, 

• Sigara, alkol, ilaç kullan›m›, çevre kirlili¤inin neden olabilece¤i zararlar›n 

önlenmesinde destek, 

• Vücudun do¤al antioksidan mekanizmalar›na destek, 

• Ba¤›fl›kl›k sisteminin güçlenmesinde destek, 

• Hastal›klardan korunma ve iyileflmeye katk› fleklinde özetlenebilir. 

Yap›lan araflt›rmalar, bitkisel besin destekleri içinde en fazla vitaminler ve minerallerin 

kullan›ld›¤›n› ortaya koymaktad›r. Vitamin ve mineral kullan›m›n›n, özellikle 

e¤itim seviyesi yüksek, fiziksel aktivitesi fazla ve yafll› bireylerde daha fazla 

oldu¤u gösterilmifltir. Çocuklar için de vitamin ve mineral kullan›m› günümüzde 

oldukça yayg›nd›r. Özellikle çocu¤un ifltahs›z olmas›, yemek yeme sorunun olmas› 

ya da çocukta kronik bir sa¤l›k sorununun bulunmas› gibi nedenlerle vitamin ve 

mineral kullan›lmas› söz konusu olmaktad›r. 

Vitamin ve mineral yetersizliklerine ba¤l› olarak en s›k görülen hastal›klar; 

• Demir eksikli¤i, 

• ‹yot eksikli¤i, 

• Folat eksikli¤i, 

• A vitamini eksikli¤i, 

• D vitamini eksikli¤i, 

• E vitamini eksikli¤i, 

• Çinko eksikli¤i gibi çeflitli vitamin ve mineral yetersizlikleridir. 

Ancak burada hemen dikkat edilmesi gereken bir konu, vitamin ve minerallerin 

afl›r› miktarda al›nmas›n›n çeflitli sa¤l›k problemlerinin oluflmas›na neden olabilece¤idir. 

Örne¤in; ya¤da çözünen vitaminlerin (A ve D vitaminleri gibi) afl›r› miktarda 

al›nmas› durumunda vücutta depolanmas› ve çeflitli toksik etkilere neden 

olabilece¤i bilinmektedir. Di¤er taraftan, suda çözünen vitaminlerin fazla al›nmas› 

durumunda ise böbrek, karaci¤er gibi organlar üzerine afl›r› yük getirmesi ayr›ca 

baz› vitamin ve minerallerin, kullan›lan baz› ilaçlarla etkileflime girmesi de söz konusu 

olabilmektedir. 

Bir g›da deste¤i flu özellikleri tafl›mal›d›r; 

• Kiflinin beslenmesine katk›da bulunmal› bunun yan› s›ra sa¤l›¤›n›n korunmas› 

ve hastal›klar›n iyilefltirilmesine yard›mc› olmal›d›r. 

• Besleyici ve sa¤l›¤› olumlu yönde etkileyici özellikleri yap›lan araflt›rmalarla 

bilimsel olarak kan›tlanm›fl olmal›d›r. 

• Kifli için günlük uygun al›m miktarlar› belirlenmifl olmal›d›r. 

• G›da deste¤i içinde yer alan tüm bileflenlerin tüketiminin güvenilir oldu¤u 

yap›lan çal›flmalarla gösterilmifl olmal›d›r. 

Vitamin: Vücudun normal 

fonksiyonlar›n› yerine 

getirebilmesi için gerekli 

organik maddelerdir. Vücut 

taraf›ndan üretilemezler. 

Vitaminler, ya¤da çözünen 

vitaminler (A, D, E ve K) ve 

suda çözünen vitaminler (B 

grubu ve C) olmak üzere iki 

tiptir. 

Folat: Besinlerde do¤al 

olarak bulunan B grubu bir 

vitamindir. Sentetik olarak 

haz›rlanan folik asit 

türevleri olarak 

bilinmektedir. Özellikle, yeflil 

yaprakl› sebzeler, 

turunçgiller ve kuru 

baklagiller folat aç›s›ndan 

zengin g›dalard›r.


Bitkisel Stanoller: 

Kolesterol’e benzer yap›da, 

g›da ile al›nan do¤al 

ürünlerdir. ‹nce ba¤›rsakta 

kolesterol’ün emilimini 

engellemede ve at›l›m›n› 

h›zland›rmada etkili 

olduklar› düflünülmektedir. 

Bu flekilde kolesterol 

seviyesinin düflürülmesinde 

faydal› olduklar› 

varsay›lmaktad›r. 

• G›da deste¤i içinde yer alan bileflenlerin haz›rlanma aflamas›nda besleyici 

özelliklerinde kay›p oluflmamal›d›r. 

• Söz konusu besin, günlük beslenmede s›k tüketilen bir besin olmal›d›r. 

• G›da deste¤i içinde yer alan bileflenler ilaç olarak kullan›lan maddeler olmamal›d›r. 

Amerikan G›da ve ‹laç ‹daresi (Food and Drug Administration-FDA) taraf›ndan 

onaylanan besin-sa¤l›k iliflkileri flu flekildedir. 

• Kalsiyum-osteoporoz 

• Sodyum-hipertansiyon 

• Besinlerdeki ya¤lar-kanser 

• Besinlerdeki doymufl ya¤lar ve kolesterol-koroner kalp hastal›¤› 

• Lif içeren tah›llar, sebze ve meyveler-kanser 

• Lif içeren tah›llar, sebze ve meyveler-koroner kalp hastal›¤› 

• Folat-nöral tüp hasarlar› 

• Besinlerdeki fleker alkolleri-difl çürükleri 

• Soya proteini-koroner kalp hastal›¤› 

• Bitkisel stanoller ve sterol esterleri-koroner kalp hastal›¤› 

Yap›lan bilimsel araflt›rmalar günlük beslenmede g›da desteklerinin düzenli tüketilmesi 

ile kalp-damar hastal›klar›, mide-ba¤›rsak sistemine ait rahats›zl›klar, çeflitli 

kanser türlerine karfl› riskin azalt›lmas›, osteoporoz, kolesterol ve menopoza 

ait belirtilerin kontrol alt›na al›nmas›nda etkili olabilece¤ini göstermifltir. Hastal›klara 

karfl› etkili oldu¤u düflünülen besin bileflikleri Tablo 2.1’de özetlenmifltir. 

Tablo 2.1 

Hastal›klara Karfl› 

Etkin Oldu¤u 

Düflünülen Besin 

Bileflikleri. 

Besin 

Domates ve ürünleri 

Havuç 

Çay 

Soya fasulyesi 

Üzüm 

So¤an 

Sar›msak 

Baz› lifli sebze ve meyveler 

Turunçgiller 

Meyveler (çilek vb.) 

Keten tohumu, çavdar ve çeflitli sebzeler 

M›s›r, soya, bu¤day 

Bileflik 

Karotenoit (Likopen) 

Karotenoit (β-Karoten) 

Flavonoitler (Kateflin, Polifenoller) 

‹zoflavonlar (Daidzein, Genistein) 

Rezveratrol 

Kükürtlü bileflikler 

Kükürtlü bileflikler 

‹zotiyosiyanatlar 

Flavanonlar 

Antosiyaninler 

Fitoöstrojenler 

Bitkisel steroller 

B‹TK‹SEL GIDA DESTEKLER‹N‹N KULLANIMINDA 

D‹KKAT ED‹LECEK HUSUSLAR 

Genel kan›, bitkisel g›da desteklerinin do¤al olmalar› nedeniyle tamamen zarars›z 

ya da yan etkisiz oldu¤u yönündedir. Ancak bu do¤ru de¤ildir. G›da deste¤i içinde 

yer alan bileflenlerin fizyolojik etkileri söz konusu oldu¤undan kullan›mlar›n›n 

yararlar›n›n yan› s›ra zararl› ya da yan etkilere neden olabilece¤i de dikkate al›nmal›d›r. 

Bir di¤er husus, genellikle ticari kayg› ile üretilen bu tip ürünlerin ne kadar›n›n 

ulusal ve uluslararas› sa¤l›k kriterlerine uygun olarak haz›rlan›p sat›ld›¤›


25 

hususudur. Bu konuda baz› suistimaller söz konusu olabilmektedir. Yap›lan baz› 

araflt›rmalarda, bitkisel g›da desteklerinin analizlerinde ürün etiketi üzerinde yaz›- 

lan bileflenlerle üründe bulunan bileflenler aras›nda farkl›l›klar oldu¤u saptanm›flt›r. 

Bu da etikette yaz›l› bilefliklerden farkl› veya belirtilen miktarlardan daha az ya 

da daha çok g›da deste¤i al›nd›¤› anlam›na gelmektedir. Di¤er taraftan baz› bitkisel 

desteklerin mikroorganizmalarla veya di¤er bilefliklerle kirlenmesi mümkün 

olabilece¤inden bu duruma da dikkat edilmelidir. Yine bu tip ürünlerin bazen 

do¤ru olmayan, yan›lt›c› ya da abart›l› iddialarla internet ortam›nda sat›labilmesi bu 

tarz ürünlerin kontrolünü zorlaflt›rmaktad›r. 

Genel olarak bitkisel g›da deste¤i kullanmadan önce mutlaka bir hekime dan›- 

fl›lmas› uygun olacakt›r. Do¤rusu, e¤er herhangi bir hastal›k söz konusu de¤ilse ve 

hekim önermemiflse bu tarz ürünlerin kullan›lmamas›d›r. Bunun yerine yeterli ve 

dengeli beslenmeye özen gösterilmelidir. Herhangi bir ilaç kullan›lmas› halinde 

hekime dan›flmadan g›da destekleri kullan›lmamal›d›r. Çünkü baz› bitkisel g›da 

destekleri kullan›lan ilaçla etkileflimlere neden olabilir. G›da deste¤inin kullan›lan 

ilaçla etkileflip, ilac›n etkisini azaltmas› ya da etkileflim sonucu istenmeyen bir yan 

etki yapabilmesi söz konusudur. G›da deste¤i içeren ürünlerin mutlaka önerilen 

dozlarda al›nmas›na özen gösterilmelidir. Özellikle hamile, lohusa ve çocuklarda 

bu tarz ürünlerin kullan›m›na daha çok dikkat edilmelidir. 

B‹TK‹SEL GIDA DESTEKLER‹N‹N KULLANIMI ‹LE 

‹LG‹L‹ MEVZUAT 

Son y›llarda g›da destekleri kullan›m›nda gözlenen yo¤un art›fl, dünyada yaklafl›k 

60 milyar dolarl›k bir pazar›n do¤mas›na yol açm›flt›r. G›da destekleri pazar›n›n % 

80’den fazlas›n› bitkisel kaynakl› ürünler oluflturmaktad›r. Bu kadar büyük bir kullan›m 

ve sat›fl potansiyeline ra¤men bu tip ürünler için yasal düzenlemeler ülkeden 

ülkeye de¤ifliklikler göstermektedir. 

Avrupa’da bitkisel ürünler genellikle ilaç gibi de¤erlendirilmektedir. Bu nedenle, 

piyasaya sunulmadan önce kalite, güvenlik ve etkinliklerine ait bilgilerin yer ald›¤› 

bir dosyayla baflvuruda bulunmak gerekir. Almanya, Avusturya, Belçika ve Fransa 

gibi ülkelerde, geleneksel kullan›m› olan bitkisel ürünlere ait baflvurularda ise, ürün 

etiketi üzerinde “geleneksel olarak kullan›l›r” ifadesinin yaz›lmas› gerekmektedir. 

ABD’deki uygulamalar Avrupa ülkelerindeki uygulamalardan oldukça farkl›d›r. 

1994 y›l›nda ABD’de yürürlü¤e giren “G›da Deste¤i Sa¤l›k ve E¤itim Yasas› (DSHE- 

A)’na göre g›da destekleri ilaç olarak kabul edilmemekte, g›da olarak denetlenmektedir. 

Bunun anlam›, bu tarz ürünler ilaçlar ve reçetesiz sat›lan ilaçlar için geçerli 

olan etkinlik, güvenirlik gibi standartlar› sa¤lamamaktad›r. ABD’de üreticilerin 

g›da deste¤i olarak bir ürünü üretip, satabilmesi için G›da ve ‹laç Dairesi 

(FDA)’nden izin almas› gerekmemektedir. FDA’n›n bu konuda özel bir yönetmeli- 

¤i bulunmad›¤›ndan, üretici kendi imalat uygulamalar›n›n ve üretti¤i g›da destek 

ürünlerinin güvenli olmas›ndan sorumludur. Ürünün bileflimi etikete mutlaka yaz›lmak 

zorundad›r. Bu yasaya göre, kronik bir hastal›¤›n önlenmesinde etkili oldu- 

¤u gösterilen bitkisel droglar g›da deste¤i kapsam›na al›nm›flt›r. Bu bitkilerin g›da 

maddesi olarak tablet, kapsül, s›v› dozaj formu tan›mlar›yla sat›fllar› mümkün hale 

gelmifltir. Bu ürünler için t›bbi iddialarda bulunmak yasak olmakla birlikte, g›da 

desteklerinin insan vücudunda yap› ve fonksiyon de¤ifliklikleri yapt›¤›na dair ifadeler 

reklamlarda veya etiketlerde yer alabilmektedir. 

2000 y›l›nda FDA g›da destekleri için yap› ve fonksiyon iddialar›na dair yönetmeli¤i 

yürürlü¤e koymufltur. Bu yönetmelikle reçetesiz (OTC) s›n›f›na dahil pek


çok “hafif rahats›zl›k” g›da deste¤i kapsam›na al›nm›flt›r. Bunlar aras›nda gaz giderici, 

antiemetik (kusmaya karfl›), sedatif (yat›flt›r›c›), hazm› kolaylaflt›r›c›, laksatif, 

uyku ilac›, stimulan (uyar›c›), zay›flat›c›lar say›labilir. 

Ülkemizde ise; bu tip ürünler “Tar›m Bakanl›¤›” taraf›ndan verilen izinle pazarlanmakta 

olup, hiçbir kalite ve etkinlik denetiminin yap›lmas› söz konusu 

de¤ildir. 

Bu tip ürünlerin ambalaj› üzerinde bir tedavi endikasyonunun belirtilmesine 

izin verilmemekle birlikte reklamlarda afl›r› ve as›ls›z iddialarla sat›fllar› yap›labilmektedir. 

Bu nedenle, g›da destek tarz› ürünlere ait reklamlar›n mevzuata uygun 

bir flekilde yap›l›p yap›lmad›¤›na dikkat edilmelidir. 

G›da deste¤i üzerinde yer alan etiketteki bilgiler tüketiciler taraf›ndan anlafl›l›r 

olmal› ve ürün hakk›nda yeterli ve do¤ru bilgi içermeli, yan›lt›c› ve abart›l› olmamal›d›r. 

Kullan›m s›ras›nda dikkat edilmesi gereken hususlar›n yer ald›¤› bilgiler 

ise kullan›c› taraf›ndan anlafl›l›r ve yeterli bilgi içeriyor olmal›d›r. 

Bitkisel g›da desteklerinin do¤al olmas› bunlar›n kesinlikle güvenilir ya da herhangi 

bir yan etkisinin olmayaca¤› anlam›na gelmez. Kullan›m talimatlar›na uygun 

olarak kullan›lmamas› halinde veya afl›r› tüketilmesi durumunda ciddi sa¤l›k problemlerine 

neden olabilece¤i unutulmamal›d›r. 

BAZI ÖNEML‹ B‹TK‹SEL GIDA DESTEKLER‹ 

Epidemiyolojik Çal›flma: 

Toplumdaki hastal›k ve 

sa¤l›kla ilgili olaylar› 

tan›mlamak, görülme s›kl›¤›n› 

ölçmek ve bunlar› etkileyen 

faktörleri incelemek üzere 

yap›lan çal›flmalard›r. 

Antioksidan Etki: Canl›larda, 

kimyasal reaksiyonlar, serbest 

radikallerin oluflmas›na 

neden olur. Oluflan bu serbest 

radikaller farkl› moleküller ile 

kolayl›kla reaksiyona girebilir 

ve hücrelere zarar verebilir. 

Antioksidan özellikteki 

maddeler serbest radikallerle 

reaksiyona girerek hücrelere 

zarar vermelerini önler. 

Tablo 2.2 

Meyve ve Domates 

Ürünlerindeki 

Likopen Miktar›. 

Kaynak: Daha fazla 

bilgi için Bramley, 

2000 makalesine 

bak›n›z. 

Domates 

Likopen, sebze ve meyvelerde do¤al olarak bulunan karotenoit grubu bir pigmenttir. 

Domates (Lycopersicum esculentum) ve domates ürünleri likopen aç›- 

s›ndan oldukça zengindir. Ayr›ca, özellikle k›rm›z› renkli sebze ve meyveler örne¤in, 

karpuz, pembe greyfurt, pembe guava, papaya ve kuflburnu likopence 

zengindir. Yap›lan çal›flmalar ile ifllenmifl domates ürünlerindeki likopen’in, çi¤ 

domatestekine oranla biyoyararlan›m›n›n daha yüksek oldu¤u gösterilmifltir. Bunun 

nedeni olarak, çi¤ domateste trans formunda bulunan likopenin piflirme veya 

benzeri ifllemler esnas›nda cis formuna dönüflmesinden ileri geldi¤i düflünülmektedir. 

Meyve, sebze ve domates ürünlerinde bulunan likopen miktarlar› Tablo 

2.2’de verilmifltir. 

Yap›lan epidemiyolojik çal›flmalarla likopen’in kanser önleyici etkileri oldu¤u 

gösterilmifltir. Haftada on ö¤ün domates salças›, ketçap gibi domates ürünleri 

tüketen erkekler üzerinde 

Meyve veya Domates Ürünü Likopen Miktar› (µg/g) 

yap›lan bir çal›flma- 

da, istatistiksel olarak, yar›s›ndan 

fazlas›nda prostat 

Salça 54.0-1500.0 

Ketçap 99.0-134.0 

kanseri oluflma riskinin 

Piza sosu 127.1 

azald›¤› tespit edilmifltir. 

Domates suyu 50.0-116.0 

Bunun likopen’in antioksidan 

Karpuz 23.0-72.0 

etkisinden kaynak- 

Domates sosu 62.0 

land›¤› düflünülmektedir. 

Yine yap›lan araflt›rmalar, 

Pembe guava 54.0 

domates tüketimiyle sindirim 

sistemi, pankreas, me- 

Papaya 20.0-53.0 

Taze domates 8.8-42.0 

sane ve akci¤er kanserlerine 

Pembe greyfurt 33.6 

yakalanma riskinin de 

azald›¤›n› göstermifltir.


27 

fiekil 2.1 

Domates ve 

Likopen. 

Likopen 

Çay 

Çay (Camellia sinensis) yapraklar›ndan s›cak suyla haz›rlanan içecek “çay” ad›yla 

dünyada ve ülkemizde en fazla tüketilen içeceklerden biridir. Çay›n ana vatan› Çin 

olarak kabul edilmekle birlikte, Hindistan, Sri Lanka, Kenya, Endonezya ve Japonya 

çay bitkisinin yayg›n olarak yetifltirildi¤i ülkelerdir. Ülkemizde ise Rize ve civar›nda 

yo¤un olarak yetifltirilmektedir. 

Siyah çay; taze ve genç çay yapraklar›n›n kontrollü fermantasyonu ile üretilmektedir. 

Bitkinin tepe tomurcu¤u ve alt›ndaki iki yaprak toplan›r sonras›nda soldurma, 

k›v›rma, fermantasyon, kurutma ve eleme ifllemlerine tabi tutulur. Yeflil çay 

üretimi ise siyah çay üretiminden farkl›d›r. Taze çay yapraklar›na k›sa bir süre için 

yüksek s›cakl›k uygulanarak yap›s›ndaki enzimler tahrip edilir böylece çay yapraklar›n›n 

yeflil renkte kalmas› sa¤lanm›fl olur. 

Çay bitkisinin tafl›d›¤› polifenoller çay›n antioksidan etkisinden sorumlu bileflikler 

olarak kabul edilmektedir. Çayda bulunan polifenoller kateflinler olarak adland›r›lmaktad›r. 

Kateflinlerin içerisinde en fazla antioksidan etkiye sahip olan› epigallokateflingallat’t›r. 

Çayda ayr›ca, epikateflingallat, epigallokateflin ve epikateflin bulunmaktad›r. 

Klinik deneyler, kateflinlerin serbest radikal oluflumunu engelledi¤ini 

ve vücutta baz› hastal›klar› önleyici etkilerinin bulundu¤unu göstermifltir. Serbest 

radikaller reaktif yap›lar olup, vücutta hücrelere zarar vererek kanser, kardiyovasküler 

hastal›klar gibi çeflitli rahats›zl›klara neden olurlar. Yap›lan epidemiyolojik 

çal›flmalar, çay tüketiminin kalp krizi, koroner kalp hastal›klar›, baz› kanserler ve 

karaci¤er rahats›zl›klar›n›n oluflum riskini azaltt›¤›n› göstermifltir. Yeflil çay, siyah 

çaya göre daha güçlü antioksidan etkiye sahiptir.


Sin: Sinonim. Efl anlaml›s›. 

Soya Fasulyesi 

Soya (Glycine max. Sin: Soya hispida), besin de¤eri oldukça yüksek bir bitki olup 

bafll›ca Çin ve Japonya’da tar›m› yap›lmaktad›r. Ülkemizde de bitkisel protein ve 

g›da deste¤i olarak yayg›n flekilde kullan›m›n›n artmas›yla birlikte tar›m›na bafllanm›flt›r. 

Tohumlar›ndan elde edilen ya¤da bulunan α-tokoferol ve δ-tokoferol soya ya- 

¤›n›n antioksidan etkisinden sorumlu bafll›ca bilefliklerdir. Soya fasulyesinin di¤er 

antioksidan etkili bileflikleri izoflavonlard›r. Soya fasulyesinde bulunan en önemli 

izoflavonlar genistein ve daidzein’dir. Bu bileflikler östrojenik sterollere yap›ca 

benzemelerinden dolay› fitoöstrojenler olarak tan›mlanmaktad›r. Steroit yap›da olmayan 

bu bileflikler östrojenik, enzim faaliyetini durdurucu ve antioksidan etkilere 

sahiptir. Bu nedenle, ani atefl basmas›, uykusuzluk, migren ve eklem a¤r›lar› gibi 

menopoz belirtilerinin tedavisinde kullan›lmaktad›r. Ayr›ca, yap›lan çal›flmalarda 

soya fasulyesinin kolesterol düflürücü ve kemik erimesini önleyici etkilerinin oldu¤u 

gösterilmifltir. 

Sar›msak 

Sar›msak (Allium sativum), çok eski dönemlerden beri hem g›da hem de ilaç olarak 

kullan›lan bir bitkidir. Sar›msak, Avrupa ve Orta Asya’da yetiflmekte olup günümüzde 

tüm dünyada kültürü yap›lmaktad›r. Ülkemizde beyaz ve siyah sar›msak 

olmak üzere iki çeflit sar›msak yetifltirilmektedir. Tedavide ise beyaz sar›msak kullan›lmaktad›r. 

Bilefliminde, karbonhidrat, kükürtlü bileflikler, protein, lif, serbest 

amino asitler ve su bulunur. Sar›msa¤›n karakteristik kokusundan ve biyolojik aktivitesinden 

yap›s›nda bulunan kükürtlü bileflikler sorumludur. Kükürtlü bilefliklerin 

yaklafl›k %85’ini alliin oluflturmaktad›r Sar›msak kesildi¤inde veya ezildi¤inde 

allinaz enzimi aç›¤a ç›kar ve bu enzimin etkisiyle kokusuz alliin h›zla kokulu allisin’e 

dönüflür. Yap›lan bilimsel araflt›rmalar, sar›msa¤›n damar sertli¤ini tedavi edici, 

tansiyon ve kolesterol düflürücü, sindirim rahats›zl›klar›n› önleyici etkileri oldu- 

¤unu göstermifltir. Ayr›ca, vücudun ba¤›fl›kl›k sistemini güçlendirici ve hücre koruyucu 

etkilerinin oldu¤una dair çok say›da bilimsel veri mevcuttur. Günümüzde, sar›msak 

tozu tabletleri, sar›msak ekstresi ya da sar›msak ya¤› fleklinde çeflitli sar›msak 

ürünleri yo¤un bir flekilde kullan›lmaktad›r. 

fiekil 2.2 

Sar›msak ve Etkili 

Bileflikleri.


29 

Biberiye 

Biberiye (Rosmarinus officinalis), özellikle Akdeniz ülkelerinde yayg›n olarak yetiflmekte 

ve yemeklere lezzet katmak amac›yla baharat olarak kullan›lmaktad›r. 

Çal› görünümünde, k›fl›n yapraklar›n› dökmeyen bir bitkidir. Her daim yeflil kalan 

biberiye yapraklar›nda rozmarinik asit ve karnozik asit gibi kuvvetli antioksidan 

aktiviteye sahip bileflikler bulunmaktad›r. Yap›lan hayvan deneylerinde, cilt, akci- 

¤er, mide, meme, rahim, kolon kanserleri ve de lösemi’yi önledi¤i gösterilmifltir. 

Bunun yan› s›ra biberiyenin antimikrobiyal ve antiviral özelliklerinin de oldu¤u 

bilinmektedir. 

Ginkgo 

Ginkgo biloba (Mabet a¤ac›) dünyan›n en eski bitkilerinden biri olmas› dolay›s›yla 

fosil a¤aç olarak da isimlendirilmektedir. Çin ve Japonya’da do¤al olarak yetiflmektedir. 

Pek çok ülkede kültürü yap›lmaktad›r. Yafll›l›kta görülen dolafl›m düzensizliklerine 

ba¤l› olarak geliflen haf›za, iflitme ve konsantrasyon kay›plar›n› önlemede 

kullan›l›r. Etkiden sorumlu bileflikler; yapraklarda bulunan diterpen laktonlar 

ve flavonlard›r. Ginkgo’da bulunan diterpen laktonlar ginkgolit ad›yla bilinirler. 

Ginkgo biloba’n›n yapraklar›n›n standardize edilmifl kuru ekstresi, %24 flavonlar 

(kersetin, kemferol) ve %6 terpenler (bafll›ca bisabolit ve ginkgolit A, B, C, ve 

J)’den ibarettir. Ginkgo biloba’n›n standardize yaprak kuru ekstresi reçeteli ve reçetesiz 

ürünleri halinde, kat› ve s›v› dozaj formlar›nda, dolafl›m sistemi üzerindeki 

yararl› etkilerinden dolay› güvenilir ve etkili bir drog olarak pazarlanmakta ve kullan›lmaktad›r. 

Sar› Kantaron 

Genel olarak, Hypericum türleri yapraklar›ndaki nokta fleklinde fleffaf ya¤ 

bezlerinden dolay› binbirdelikotu olarak da isimlendirilmektedir. Anadolu’da elliden 

fazla Hypericum türü yetiflmektedir. Sar› kantaron olarak bilinen Hypericum 

perforatum, Anadolu’da oldukça yayg›n bir türdür. Halk aras›nda çiçekli dallar›n›n 

zeytinya¤› içinde ve günefl ›fl›¤›na maruz b›rak›larak maserasyonu ile haz›rlanan 

“Kantaron ya¤›” yara iyi edici olarak kullan›lmaktad›r. Ya¤›n rengi ve etkisi k›rm›- 

z› renkli bir pigment olan hiperisinden dolay›d›r. Bitkinin afl›r› kullan›lmas› ve 

kullan›m sonras› günefl ›fl›¤›na maruz kal›nmas› durumunda hiperisinden dolay› fotosensitizasyona 

neden olur. H. perforatum’un yapraklar› ve çiçekli dal uçlar› özellikle 

son y›llarda antidepresan etkilerinden dolay› dekoksiyon, ekstre veya tentür 

fleklinde yo¤un bir fleklide kullan›lmaktad›r. Almanya’da sar› kantaron, ruhsatl› ilaç 

ve t›bbi çay olarak hafif ve orta derecedeki depresyonun tedavisinde kullan›m 

amac›yla piyasada bulunmaktad›r. ABD’de tentür ve sulu ekstre halinde g›da deste¤i 

olarak, ya¤l› maserat› haricen, kuru ekstresi ise kapsül ve tablet halinde kullan›lmaktad›r. 

Sar› kantaron ekstresinin insanlardaki antidepresan etkisi klinik deneylerle 

gösterilmifltir. Sar› kantaron; kateflik tanen, proantosiyanidinler, flavonoitler 

(hiperozit, rutin, kersetin), biflavonoitler (biapigeninler), floroglusinol türevleri 

(hiperforin), uçucu ya¤, naftodiantronlar (hiperisin ve psödohiperisin), ksantonlar, 

steroller, vitaminler (A ve C) tafl›r.


fiekil 2.3 

Üzüm ve 

Rezveratrol. 

Ginseng 

Ginseng’in Latince ismi olan “Panax”, “her derde deva” anlam›na gelen “panacea” 

kelimesinden türetilmifltir. Kore ginsengi (Panax ginseng) ve Amerikan ginsengi 

(Panax quinquefolius) ginseng kaynaklar› olarak kullan›lmaktad›r. Kore ginsengi, 

Kuzey Çin ve Sibirya’n›n baz› bölgelerinde yetiflmekte ve do¤adan toplanmaktad›r. 

Buna beyaz ginseng denir. Bu drog bazen do¤rudan veya beyazlat›l›p kurutulur 

veya bir ifllemden geçirilip kurutulduktan sonra k›rm›z› ginseng ad›yla pazarlan›r. 

Amerikan ginsengi ise ABD’de yetiflir ve do¤adan toplan›r, ancak özellikle Çin’de 

tar›m› yap›lmaktad›r. Ginseng, Geleneksel Çin t›bb›nda enerji verici tonik olarak 

kullan›lmaktad›r. Etkili bir adaptojen (strese karfl› direnci art›ran ajan) oldu¤u düflünülmektedir. 

Antioksidan ve ba¤›fl›kl›k sistemini güçlendirici etkileri vard›r. Ginseng’in 

ço¤u etkilerinden triterpenik saponin yap›s›ndaki ginsenozitler (panaksozitler) 

olarak isimlendirilen bilefliklerin sorumlu oldu¤u düflünülmektedir. Ginsenozitler 

kökte %2-3 oran›nda bulunmaktad›rlar. 

Üzüm 

Halk aras›nda üzüm ve asma isimleriyle tan›nan Vitis vinifera, çok eski dönemlerden 

beri kültürü yap›lan t›rman›c› bir türdür. Çok fazla çeflide sahip üzüm, baflta 

‹talya, Fransa ve ‹spanya gibi Akdeniz ülkeleri olmak üzere ABD ve Çin’de bol 

miktarda yetifltirilmektedir. Ülkemizde de en çok yetifltirilen meyvelerden biridir. 

Üzüm’den hem besin hem de içki yap›m›nda yararlan›lmas›n›n yan› s›ra geleneksel 

t›pta çeflitli hastal›klara karfl› kullan›ld›¤› bilinmektedir. Halk aras›nda yapraklar›ndan 

haz›rlanan infüzyon dahilen kab›z, haricen kanamay› durdurucu, yara iyi 

edici ve a¤r›y› azalmak için kullan›lmaktad›r. 

Üzüm, kuvvetli antioksidan etkili bir meyvedir. Antioksidan aktiviteden rezveratrol 

denilen stilben türevi bir bileflik sorumludur. Rezveratrol, ilk kez 1940 y›l›nda 

Veratrum grandiflorum’un köklerinden izole edilmifltir. Bitkinin so¤uk hava 

koflullar› gibi çevresel faktörler, mantar enfeksiyonlar› gibi mikrobiyal enfeksiyonlara 

karfl› kendini korumak amac›yla üretti¤i bir bilefliktir. Do¤ada bulunan en 

önemli yenebilir rezveratrol kayna¤›, yer f›st›¤›, üzüm ve k›rm›z› flarapt›r. Rezveratrol 

antioksidan ve antienflamatuar (iltihap önleyici) etkili bir bileflik olup, baflta koroner 

kalp hastal›klar› ve kanser olmak üzere pek çok hastal›¤›n önlenmesinde 

yard›mc› oldu¤u bilinmektedir.


31 

Ekinasya 

Echinacea purpurea, E. angustifolia, E. pallida, Kuzey Amerika ve Kanada’da yetiflmekte 

olup bu bölgelerde ve Orta Avrupa ile Rusya’da kültürü yap›lmaktad›r. 

Ekinasya türlerinin kök ve herba k›s›mlar›ndan haz›rlanan preparatlar özellikle 

ABD ve Avrupa’da so¤uk alg›nl›¤›, nezle, grip ve üst solunum yollar› rahats›zl›klar›n› 

önleyici ve tedavi edici olarak kullan›lmaktad›r. Güçlü bir immünostimüland›r. 

Ekinasya türlerinde etkiden sorumlu bileflikler kafeik asit türevleri, alkamitler ve 

polisakkaritlerdir. Ba¤›fl›kl›k sistemini güçlendirici etkiden özellikle polisakkaritlerin 

sorumlu oldu¤u bilinmektedir. 

Keten Tohumu 

Keten tohumu, tar›m› yap›lan ilk bitkilerden biri olan keten bitkisinin (Linum 

usitatissimum) olgun tohumlar›d›r. Linum ad›, Yunanca lif anlam›na gelen linon 

kelimesinden gelmektedir. Lifleri dokumac›l›kta kullan›lmaktad›r. Bunun yan› s›ra, 

tohumlar› ve bu tohumlardan elde edilen sabit ya¤› g›da olarak tüketilmektedir. 

Sabit ya¤›nda yüksek oranda linolenik asit bulunmaktad›r. Keten tohumu üzerine 

yap›lan araflt›rmalar antikarsinojenik ve hipolipidemik etkiler ile eklem romatizmas›ndaki 

yararl› etkilerinin tohumlarda yüksek oranda bulunan alfa-linolenik 

asit’den (omega-3)’den ileri geldi¤ini ortaya koymaktad›r. Keten tohumlar› ayr›ca 

protein, müsilaj, steroitler, siyanojenik glikozitler, lignanlar, yüksek oranda çözünür 

ve çözünmez lif tafl›r. Tohumlar, musilaj›ndan dolay› hafif laksatif olarak kullan›lmaktad›r. 

Kolon kanserini önleyici etkileri hayvan deneylerinde gösterilmifltir. 

Keten tohumu içeren g›da bütünleyicilerin tüketilmesi ile serum kolesterol seviyesinde 

düflme gözlenmifltir. Dikkat edilmesi gereken bir husus, tohumlar›n dahilen 

kullan›mda di¤er ilaç ve g›da maddelerinin emilimini azaltt›¤› için bir-iki saat arayla 

al›nmas›d›r. 

fiekil 2.4 

Keten Tohumu.


LDL Kolesterol: (Kötü 

Kolesterol) Kolesterol, kan 

damarlar›n›n iç çeperlerine 

yap›flarak plaklar 

oluflturmakta ve damarlar›n 

t›kanmas›na neden olarak 

baflta damar sertli¤i olmak 

üzere çeflitli dolafl›m sistemi 

ile ilgili hastal›klara yol 

açmaktad›r. 

Narenciye Türleri 

Rutaceae familyas›na ait narenciye türlerinin (Citrus türleri) vatan› Çin ve Hindistan 

olmakla birlikte bugün ›l›man iklime sahip hemen hemen bütün ülkelerde kültürü 

yap›lmakta olan yaprak dökmeyen küçük a¤açlard›r. Ülkemizde yetifltirilen 

önemli narenciye türleri; Turunç (Citrus aurantium), Bergamot (Citrus aurantium 

var. bergamia), Limon (Citrus limon), Greyfrut (Citrus paradisi), Mandalina (Citrus 

reticulata), Portakal (Citrus sinensis). Bu bitkilerin meyvelerinden ve meyve 

sular›ndan g›da ve içecek olarak faydalan›ld›¤› gibi, meyve kabuklar›ndan, yapraklar›ndan 

veya çiçeklerinden s›kma yoluyla parfümeri, g›da ve ilaç sanayiinde koku 

ve lezzet vermek amac›yla kullan›lan uçucu ya¤lar da elde edilmektedir. Narenciye 

türlerinde, bafll›ca hesperidin, naringin, rutin, kersetin ve sitrin gibi flavonoitler 

bulunmaktad›r. Genel olarak bu bileflikler; C vitamininin emilimini kolaylaflt›r›c›, 

enflamasyon (yang›) yapan enzimleri inaktive edici, damar cidarlar›n› güçlendirici, 

serbest radikal süpürücü, antioksidan, antiviral, C vitaminini koruyucu etkilere sahiptir. 

Özellikle hesperidin fosfolipaz A, lipooksijenaz ve siklooksijenaz enzimlerini 

inhibe edip LDL kolestrol oksidasyonunu önleyerek arterioskleroz (damar sertli¤i) 

oluflumunu engelledi¤i gösterilmifltir. 

Nar 

Nar (Punica granatum), son y›llarda güçlü antioksidan etkilerinden dolay› en çok 

araflt›r›lan meyvelerinden biridir. Nar meyvesinde yüksek oranda C vitamini, demir, 

potasyum yan› s›ra elajik asit, antosiyanin gibi güçlü antioksidan etkili bileflikler 

bulunmaktad›r. Nar›n en önemli özelliklerinden birinin genel damar sa¤l›¤›n›n, 

özellikle de kalbin korumas›nda etkili oldu¤unun düflünülmesidir. 

Enginar 

Enginar (Cynara scolymus), Akdeniz bölgesi, Güney Amerika’da do¤al olarak yetiflmekte, 

dünyan›n her yerinde ise kültürü yap›lmaktad›r. Bitkinin bafl k›s›mlar› ve 

yapraklar›ndan de¤iflik flekillerde yararlan›lmakta olup çiçek ve çiçek tablas› sebze 

olarak tüketilmektedir. Bitki özellikle flavonoit ve fenolik asitler yönünden zengindir. 

Bitkide ayr›ca antosiyaninler, seskiterpen lakton yap›s›nda bileflikler, flekerler 

bulunmaktad›r. Yap›lan farmakolojik çal›flmalar bitkinin çeflitli k›s›mlar›ndan 

haz›rlanan ekstrelerin antimikrobiyal, antioksidan, antihiperlipidemik, antispazmotik, 

hipoglisemik etkilerinin oldu¤unu göstermektedir. ABD’de bitkiden elde edilen 

ürünler kolesterol düflürücü, safra ak›fl›n› artt›r›c›, karaci¤er koruyucu ve dispepsiye 

karfl› g›da deste¤i olarak kullan›lmaktad›r. Baflta Almanya ve Fransa olmak 

üzere çeflitli Avrupa ülkelerinde enginar preparatlar› eczanelerde sat›lmaktad›r. Ülkemizde 

ise Tar›m ve Köy ‹flleri Bakanl›¤›ndan izinli enginar yaprak tozu veya 

yaprak ekstresi içeren besin destekleri mevcuttur. 

Diyet Lif 

Diyet lif bitkilerin hücre duvarlar›nda bulunan, insan vücudu taraf›ndan sindirilemeyen 

bafll›ca niflastas›z polisakkaritler ve ligninden ibarettir. Diyet lif, suda çözünen 

ve çözünmeyen olmak üzere iki k›s›mdan oluflmaktad›r. Diyet lifin suda çözünen 

k›sm›nda pektinler, beta-glukanlar, zamklar ve müsilajlar bulunur. Suda çözünmeyen 

k›sm›nda ise selüloz, lignin ve hemi-selüloz bulunur. Arpa ve yulafta, 

bu¤day ve m›s›rdan daha çok çözünebilen lif bulunmaktad›r. Baz› besinlerde bulunan 

çözünen ve çözünmeyen lif oranlar› Tablo 2.3’de verilmifltir. ‹nsan beslen-


33 

mesinde diyet lif kullan›m›n›n kalp hastal›klar›, kanser, fleker hastal›¤› ve obezite 

gibi hastal›klar›n önlenmesinde etkili olabilece¤i gösterilmifltir. Bu¤day kepe¤inin 

östrojen metabolizmas›yla da ilgisinin oldu¤u düflünülmektedir. Düzenli olarak tüketilen 

suda çözünür lifin, LDL kolesterolünü düflürdü¤ü ve buna ba¤l› olarak damar 

sertli¤i ve kalp hastal›klar›n›n oluflum riskini azaltt›¤› bildirilmifltir. 

Son y›llarda ABD ve Avrupa’da lifli g›dalar›n kullan›m›na ilgi gittikçe artmaktad›r. 

Diyet lif tüketmenin yollar›ndan biri diyet lif içeri¤i yüksek olan kepe¤i ayr›lmam›fl 

hububat, baklagil, meyve ve sebzeleri do¤al olarak tüketmektir. Bir di¤er 

yol ise özellikle son y›llarda de¤iflik bitkisel kaynakl› liflerin ekstre edilerek günlük 

tüketilen baz› g›dalara ilave edilmesidir. 

Besin 

Suda çözünür lif miktar› (g) Suda çözünmeyen lif miktar› (g) 

Tam tah›l 0,3 1,7 

Beyaz tah›l 0,3 0,3 

Yulaf ezmesi (piflmifl) 2,0 1,0 

M›s›r (piflmifl) 1,5 2,4 

Tam ekmek (bir dilim) 0,4 1,6 

Makarna (piflmifl) 0,5 1,5 

Beyaz ekmek (bir dilim) 0,3 0,4 

Kabuklu elma (orta boy) 0,8 2,6 

Portakal (orta boy) 0,8 1,5 

Muz (orta boy) 0,6 1,8 

Kuru fasulye (piflmifl) 2,8 2,9 

Yeflil fasulye (piflmifl) 0,8 1,6 

Ispanak (piflmifl) 0,5 1,5 

Tablo 2.3 

Baz› Besinlerdeki Lif 

Oranlar›. 

PREB‹YOT‹KLER 

Prebiyotik maddeler, sindirim sistemi boyunca vücutta emilmeden kal›n ba¤›rsa¤a 

ulaflan ve kal›n ba¤›rsaktaki yararl› bakterilerin ço¤almas›n› ve geliflmesini destekleyen 

maddelerdir. Baz› peptitler, proteinler ve lipitler prebiyotik özellik tafl›makla 

birlikte özellikle sindirilemeyen karbonhidratlar prebiyotik kaynak olarak düflünülmektedir. 

Prebiyotik özellikte bir maddenin: 

• Sindirim sisteminde sindirilmemesi ve emilmemesi, 

• Kal›n ba¤›rsakta bulunan yararl› bakteriler taraf›ndan kullan›labilmesi, 

• Ba¤›rsak floras›n›, sa¤l›¤› iyilefltirecek yönde etkileyebilmesi gerekir. 

Baz› oligosakkaritler ve polisakkaritler do¤al olarak bulunmakta ve prebiyotik 

özellik göstermektedirler. Sar›msak, so¤an, enginar, kufldili ve hindiba yüksek 

miktarlarda oligosakkarit tafl›maktad›rlar. 

Prebiyotik özellikteki maddelerin, 

• Vücutta kalsiyum emiliminin artt›r›lmas›na, 

• Ya¤ metabolizmas›n›n düzenlenmesine, 

• Mide-ba¤›rsak fonksiyonlar›n›n düzenlenmesine, 

• Zararl› maddelerin emiliminin engellenmesine, 

• Kan fleker seviyesinin ayarlanmas›na, 

• Kolesterolün ayarlanmas›na yard›mc› olduklar› kabul edilmektedir.


PROB‹YOT‹KLER 

Probiyotik maddeler, sindirim sisteminde yerleflmifl mikrofloran›n ço¤almas›n› ve 

geliflmesini destekleyen canl› mikroorganizmalard›r. 

Mikroorganizman›n probiyotik özellik gösterebilmesi için; 

• Mide-ba¤›rsak sisteminin üst k›sm›ndaki asidik koflullarda canl› kalabilmesi, 

• Ba¤›rsaklarda ço¤alabilmesi, 

• Patojenik, mutajenik, toksik ve karsinojenik olmamas›, 

• Karsinojenik bilefliklere ve patojenik mikroorganizmalara antagonistik etki 

göstermesi, 

• Kolay bir flekilde ço¤alabilmesi, 

• G›dan›n ifllenmesi ve depolanmas› s›ras›nda canl›l›¤›n› koruyabilmesi gerekmektedir. 

Probiyotik ürünlerin sa¤l›k üzerindeki muhtemel etkileri; 

• Ba¤›rsak floras›n›n düzenlenmesi, 

• Diyarenin önlenmesi, 

• Kalsiyum emiliminin art›r›lmas›, 

• Kolestrol seviyesinin düflürülmesi, 

• Ba¤›fl›kl›k sisteminin güçlendirilmesine yard›mc› olmak fleklinde özetlenebilir. 

S‹NB‹YOT‹KLER 

Sinbiyotikler; prebiyotik ve probiyotikleri birarada bulunduran ürünlerdir. Bu flekilde 

probiyotik bakterilerin yaflam süreleri uzamakta ve ba¤›rsakta daha iyi kolonize 

olabilmektedirler. Sinbiyotik besinlere en güzel örnek yo¤urttur. Prebiyotikler, 

kal›n ba¤›rsaktaki flora üzerine, probiyotikler ise ince ba¤›rsak üzerine daha 

çok etki etmektedirler. Bu nedenle, sinbiyotik bir besinin gösterece¤i etki, tek bafl›na 

probiyotik ve prebiyotik özellikte bir besinin gösterece¤i etkiden çok daha 

fazlad›r.


35 

Özet 

A MAÇ 

1 

A MAÇ 

2 

A MAÇ 

3 

‘Bitkisel g›da desteklerini tan›mlayabilmek.’ 

Yaflam tarz›ndan kaynaklanan etkenlerden dolay› 

toplumda sa¤l›ks›z beslenme e¤ilimi artmaktad›r. 

Bu durum, günlük beslenmede vücut için 

gerekli ve yeterli miktarda besin ö¤elerinin al›- 

namamas›na yol açabilmektedir. Bu eksikli¤i tamamlamak 

üzere bu besin ö¤elerini içeren çeflitli 

g›da desteklerinin d›flar›dan al›nmas› söz konusu 

olmaktad›r. 

‘Bitkisel g›da desteklerini ifade eden benzer terimleri 

karfl›laflt›rabilmek.’ 

G›da desteklerine ilgi ve talep artt›kça günümüzde 

bu tarz ürünleri ifade etmek üzere ‘Besin takviyesi’, 

‘Fonksiyonel G›da’, ‘Nutrasötik’ gibi yeni 

terminolojilerin kullan›m› söz konusu olmufltur. 

Bu terimler genel olarak, tek veya kar›fl›m halde, 

bitkilerdeki etkin maddelerin bir g›da ürününün 

bileflimine girerek, destek veya sinerjistik 

etkiyle çeflitli hastal›klar›n gelifliminde koruyucu 

ve tedavi edici etkisi olabilecek ürünleri ifade 

etmektedir. 

‘Bitkisel g›da desteklerinin fonksiyonlar›n› aç›klayabilmek.’ 

Yap›lan bilimsel araflt›rmalar, günlük diyette g›da 

desteklerinin tüketilmesi ile kardiyovasküler ve 

gastrointestinal sisteme iliflkin çeflitli sa¤l›k sorunlar›n›n 

azalt›labilece¤ini göstermifltir. 

A MAÇ 

4 

A MAÇ 

5 

‘Bitkisel g›da desteklerinin tüketim nedenlerini 

yorumlayabilmek.’ 

Son y›llarda baz› besinlerin hastal›klar›n önlenmesi 

ve tedavisindeki etkinli¤inin bilimsel olarak 

ortaya konulmas›, sa¤l›¤›m›z›n korunmas›nda besin 

deste¤ininin önemini artt›rm›flt›r. Bu nedenle, 

bitkisel g›da destekleri, fonksiyonel g›dalar, nutrasötikler 

daha fazla tüketilir hale gelmifltir. 

‘Bitkisel g›da desteklerinin üretimi ile ilgili mevcut 

yasal durumu sorgulayabilmek.’ 

ABD’de bitkisel g›da destekleri FDA taraf›ndan 

g›da olarak denetlenmektedir. Yani bu ürünlerin, 

ilaçlar ve reçetesiz sat›lan ilaçlar için geçerli 

güvenirlik, etkinlik gibi standartlar› tafl›mas› beklenmemektedir. 

Avrupa ülkelerinde g›da destekleri 

için herhangi bir yasal tan›m bulunmamaktad›r. 

G›dalarda ve takviyelerde sadece vücudun 

normal fonksiyonu üzerine olan etkilerini anlatan 

yap›sal ve fonksiyon iddialar ile hastal›k riskini 

azaltan iddialar olmak üzere iki çeflit iddiaya 

izin verilmektedir. Ülkemizde ise, bu tarz 

ürünler Sa¤l›k Bakanl›¤› yerine Tar›m Bakanl›¤›- 

n›n izni ile üretilmekte veya ithal edilip, sat›labilmektedir.



1. Üzümde antioksidan aktiviteden sorumlu bileflik 

afla¤›dakilerden hangisidir 

a. Tokoferol 

b. Rezveratrol 

c. Karoten 

d. Kemferol 

e. Floroglusinol 

2. Afla¤›dakilerden hangisinde likopen miktar› en yüksektir 

a. Taze domates 

b. Domates sosu 

c. Domates suyu 

d. Ketçap 

e. Domates salças› 

3. Afla¤›dakilerden hangisi ekinasya türlerinde etkiden 

sorumlu bilefliklerdir 

a. Ginsenozitler 

b. Saponinler 

c. Polisakkaritler 

d. Ya¤ asitleri 

e. Flavonoitler 

4. Afla¤›dakilerden hangisi ya¤da eriyen vitaminlerden 

biridir 

a. Folik asit 

b. B vitamini 

c. C vitamini 

d. D vitamini 

e. Biyotin 

5. Afla¤›dakilerden hangisi prebiyotik maddelerin özelliklerinden 

biri de¤ildir 

a. Ya¤ metabolizmas›n› düzenlemesi 

b. Vücutta kalsiyum emilimini azaltmas› 

c. Zararl› maddelerin emilimini engellemesi 

d. Kolesterol seviyesini ayarlanmas› 

e. Kan fleker seviyesini ayarlamas› 

6. Afla¤›dakilerden hangisi probiyotik maddelerin özelliklerinden 

biri de¤ildir 

a. Ba¤›rsaklarda ço¤alabilmesi 

b. Toksik ve karsinojenik olmamas› 

c. Karsinojenik bilefliklere ve patojenik mikroorganizmalara 

sinerjistik etki göstermesi 

d. Kolay bir flekilde ço¤alabilmesi 

e. Patojenik olmamas› 

7. Afla¤›dakilerden hangisi Ginseng’in etkilerinden biri 

de¤ildir 

a. Antienflamatuvar etki 

b. Adaptojenik etki 

c. Antioksidan etki 

d. Tonik etki 

e. Ba¤›fl›kl›k sistemini güçlendirici etki 

8. Soya, afla¤›daki bitkilerden hangisinden elde edilir 

a. Panax ginseng 

b. Rosmarinus officinalis 

c. Ginkgo biloba 

d. Glycine max 

e. Vitis vinifera 

9. Afla¤›dakilerden hangisi sar›msa¤›n kendine özgü 

kokusundan sorumlu bilefliktir 

a. Allisin 

b. Allilsülfür 

c. Allinaz 

d. Ajoen 

e. Alliin 

10. Afla¤›dakilerden hangisi besin-sa¤l›k iliflkileri aç›s›ndan 

yanl›fl bir ikilidir 

a. Besinlerdeki ya¤lar-kanser 

b. Kalsiyum-hipertansiyon 

c. Sebze ve meyveler-kanser 

d. Folik asit-nöral tüp hasarlar› 

e. Kalsiyum-osteoporoz


37 


1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Baz› Önemli Bitkisel G›da 

Destekleri” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. 

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Baz› Önemli Bitkisel G›da 


3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Baz› Önemli Bitkisel G›da 


4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel G›da Desteklerinin 

Fonksiyonlar›” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. 

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Prebiyotikler” bölümünü 


6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Probiyotikler” bölümünü 


7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Baz› Önemli Bitkisel G›da 


8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Baz› Önemli Bitkisel G›da 


9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Baz› Önemli Bitkisel G›da 


10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel G›da Desteklerinin 

Fonksiyonlar›” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. 


Kaynaklar 

Bafler, K.H.C. (2002). Fonksiyonel G›dalar ve 

Nutrasötikler, 14. Bitkisel ‹laç Hammaddeleri Toplant›s› 

(B‹HAT), 29-31 May›s, 2002, Eskiflehir. 

Bafler, K.H.C., (2003). Industrial Plants as Sources of 

Dietary Supplements, In: Dietary Supplements, 

Ed.: M.Maffei, Taylor & Francis, London, pp. 31-42. 

Bafler, K.H.C. ve K›r›mer, N. (2009). Farmakognozi 

Ders Notlar›. Anadolu Üniversitesi, Eczac›l›k Fakültesi, 

Eskiflehir. 

Baytop, T. (1999). Türkiye’de Bitkilerle Tedavi, Geçmiflte 

ve Bugün. Nobel T›p Kitapevi. ‹stanbul. 

Bramley, P.M. (2000). Is lycopene beneficial to human 

health Phytochemistry 54, 233-236. 

Evren, M., Koca, ‹. (2008). Resveratrol ve Sa¤l›k Üzerine 

Etkisi, Türkiye 10. G›da Kongresi; 21-23 May›s, 

Erzurum. 

Hasler, C.M. (2000). Plants as medicine: The role of 

phytochemicals in optimal health. In 

Phytochemicals and Phytopharmaceuticals, 

edited by F. Shahidi and C.-T. Ho, pp. 1-12. 

Champaign, Illinois: AOAC Press. 

Tanker, N., Koyuncu, M. ve Çoflkun, M. (2007). 

Farmasötik Botanik, Ankara Üniversitesi, Eczac›l›k 

Fakültesi Yay›nlar›, No:93, Ankara. 

http://www.food-info.net/tr/ff/intro.htm




 


Ekstraksiyon kavram›n› tan›mlayabilecek, 

Ekstraksiyon parametrelerini aç›klayabilecek, 

Ekstraksiyon flekil ve yöntemlerini s›n›fland›rabilecek, 

Ekstraktör tiplerini karfl›laflt›rabilecek, 

Ekstraksiyon sonras› temel ifllemleri aç›klayabilecek, 

Ekstraksiyona etki eden faktörleri yorumlayabileceksiniz. 


• Ekstraksiyon 

• Kütle Transferi 

• Is› Transferi 

• Kaynama Noktas› 

• Çözünürlük 

• S›cakl›k 

• Süre 

• Kar›flt›rma 

• Parçac›k Büyüklü¤ü 

• Por Özelli¤i 

• Difüzyon 





Kontrolü 

Üretim Yöntemleri I: 

Ekstraksiyon 

• EKSTRAKS‹YON TEKN‹⁄‹N‹N 

TAR‹HÇES‹ 

• EKSTRAKS‹YONUN TANIM VE 

ÖZELL‹KLER‹ 

• EKSTRAKS‹YON ÖNCES‹ 

‹fiLEMLER 

• EKSTRAKS‹YON PARAMETRELER‹ 

• EKSTRAKS‹YON T‹PLER‹ 

• EKSTRAKS‹YON YÖNTEMLER‹ 

• EKSTRAKTÖR T‹PLER‹ 

• EKSTRAKS‹YON SONRASI TEMEL 

‹fiLEMLER

Üretim Yöntemleri-I: 

Ekstraksiyon 

EKSTRAKS‹YON TEKN‹⁄‹N‹N TAR‹HÇES‹ 

‹nsanl›k tarihinde ekstraksiyon tekni¤inin kullan›m› çok eskilere uzanmaktad›r. 

M.Ö. 2700’lerde Çin Medeniyetinde, ‹mparator CHIN-NONG zaman›ndan beri bilinmektedir. 

Ekstraksiyon için çözücü olarak önceleri su sonra sirke, flarap ve ya¤ kullan›lm›flt›r. 

Perkolasyon metodunu ilk defa ARISTOT (M.Ö. 350) ham potas elde etmek 

amac›yla kullanm›flt›r. Perkolasyon metodunu eczac›l›kta kullananlar ise 19. yy da 

REAL ve BOULLAY olmufltur. 

EKSTRAKS‹YONUN TANIM VE ÖZELL‹KLER‹ 

Ekstraksiyon kelimesi Latince “Extrahere” (çekip ç›karma) kelimesinden kaynaklanan 

bir kelimedir. Kar›fl›mdaki bir maddenin bir fazdan baflka bir faza çekilmesi 

ifllemini tarif eder. 

Ekstraksiyon iflleminde öncelikle ekstre edilecek etken maddenin kimyasal yap›s›na 

ve fiziksel özelliklerine uygun flartlar›n sa¤lanmas› ve uygun çözücünün seçilmesi 

önemlidir. Ekstraksiyon iflleminin gerçeklefltirilmesinden sonra, ekstrenin 

fraksiyonlanmas›, kromatografik metotlarla ayr›lmas› ve saflaflt›r›lmas› gibi ifllemler 

gerekir. 

Ekstraksiyon ifllemi bitkisel materyallerden etken madde izolasyonunda uygulanacak 

ilk ifllem olmas› sebebiyle eczac›l›k aç›s›ndan önemli bir temel ifllem görevini 

her zaman muhafaza etmifltir. Ayr›ca, eczac›l›kta ekstraksiyon yoluyla elde 

edilen preparatlar günümüzde de önemini korumaktad›r. Farmakopelerde bu 

tip preparatlar mevcuttur. 

EKSTRAKS‹YON ÖNCES‹ ‹fiLEMLER 

Ekstraksiyon ifllemi gerçeklefltirilmeden önce materyalin baz› ön ifllemlerden geçmesi 

gerekir. Bu ifllemler bitkisel materyalin taze veya kuru olmas›na göre farkl›- 

l›klar gösterir. Bitkisel materyal taze iken ifllenip içindeki etken madde veya maddeler 

al›nabildi¤i gibi ço¤unlukla kuru halde ekstraksiyon ifllemlerine tabi tutulur. 

G›da endüstrisinde materyalin yafl ya da kuru olmas›na göre elde edilen ürün 

konkret veya oleorezin gibi farkl› isimlerle de an›labilirler. 

Bitkisel materyal taze halde kullan›lmakla birlikte ço¤unlukla kurutulduktan 

sonra kullan›l›r. E¤er drogdan al›nacak olan etken madde glikozit yap›da bir madde 

ise drog stabilize edildikten sonra elde edilmesi yolu tercih edilir. 

Preparat: Eczac›l›kta 

doktorun iste¤ine göre 

haz›rlanan ilaç. 

Farmakope: Eski ad› kodeks 

olan, ilaç yapmak için 

gerekli malzeme, formül ve 

tariflerin yaz›l› oldu¤u, 

devlet taraf›ndan resmi 

olarak kabul edilip 

yay›nlanan kitapt›r. 

Konkret: Drog yafl halde 

(taze) iken bir organik 

çözücü ile ekstre edilip, 

daha sonra çözücüsünün 

uzaklaflt›r›ld›¤› uçucu ya¤ 

da tafl›yan yar› kat›ms› 

ürüne verilen ad. 

Oleorezin: Konkretin kuru 

materyal kullan›larak elde 

edildi¤i ürüne “oleorezin” ya 

da ticari ismiyle” rezinoit” 

denilmektedir. 

Glikozit: Monosakkaritlerin 

redüktör grubu ile 

karbonhidrat olmayan bir 

maddenin birleflmesinden, 

bir molekül su ç›k›fl› ile 

meydana gelen bilefliklerdir.


Stabilizasyon: Kaynar su ve 

kaynar alkol, alkol buhar› 

veya di¤er çözücülerin s›cak 

buharlar›n›n drog üzerine 

gönderilmesi fleklinde 

uygulanan ve drogdaki 

enzimleri parçalayarak 

saklanmas›n› sa¤layan 

yöntemdir. 

Glikozitler asit veya enzim etkisi ile hidrolize u¤rayarak fleker (glikon) ve fleker 

olmayan (aglikon) k›sma ayr›l›rlar. 

Stabilizasyon drogdaki enzimleri parçalayarak faaliyetlerini tamamen durdurur. 

Parçalanan enzimleri tekrar aktive etmek mümkün de¤ildir. 

E¤er drogdan uçucu ya¤ elde edilecekse, hem taze hem de kuru drog kullan›- 

labilir. Ancak, kurutma iflleminin çok dikkatli yap›lm›fl olmas› gerekir. Materyalin 

tafl›d›¤› uçucu ya¤›n bitkinin hangi k›sm›nda bulundu¤u dikkate al›narak yap›lacak 

kurutma ifllemi büyük önem tafl›r. Do¤rudan günefl ve kuvvetli hava ak›m› alt›nda 

yap›lan kurutma ifllemleri uçucu ya¤ kayb›na sebep olaca¤›ndan mutlaka kaç›nmak 

gerekir. Günefl alt›nda kurutma ifllemleri genelde kök, kabuk, odun ve sert tohum 

gibi k›s›mlar için kullan›l›r. 

Drog kurudu¤unda hücreler ve özellikle protoplazman›n su kayb› sebebiyle selüloz 

tabakas› sertleflir ve dolay›s› ile buna ba¤l› etken maddelerin çözücü ile al›- 

nabilmesi zorlafl›r. 

EKSTRAKS‹YON PARAMETRELER‹ 

Kat› veya s›v› halde bulunan bir bilefli¤in uygun bir ekstraksiyon tekni¤i kullanarak 

bulundu¤u kar›fl›m içinden al›nmas› ifllemi ister en basit uygulamalarda, isterse 

en karmafl›k endüstriyel uygulamalarda gerçeklefltirilsin, mutlaka ekstraksiyona 

etki eden birçok parametreyle karfl› karfl›ya kal›n›r. 

Ekstraksiyon iflleminin en uygun flartlarda ve istenilen en yüksek verimle gerçeklefltirilebilmesi 

parametrelerin do¤ru flekilde seçilmesine ba¤l›d›r. ‹stenilen kalitedeki 

ürünün al›nabilmesi için en uygun ekstraktör tipinin seçimi yan›nda ekstraksiyon 

ifllemleri öncesinde ve ifllemler s›ras›nda dikkat edilmesi gereken birçok 

parametre bulunmaktad›r. Bu parametrelerin en önemli olanlar› k›saca; s›cakl›k, 

bas›nç, çözücü, parçac›k büyüklü¤ü, süre, kar›flt›rma h›z› ve kar›flt›r›c› tipi, nem, 

yüzey aktif madde etkisi, materyalin por özelli¤i olarak say›labilir. 

SIRA S‹ZDE 


SORU 

D‹KKAT 

S›cakl›k 

Ekstraksiyon ifllemlerinde en önemli parametrelerden biri s›cakl›kt›r. Birçok maddenin 

s›cakta çözünürlü¤ünün artt›¤› bilinmektedir. Ancak, bu etki ekstraksiyonun 

daima yüksek SIRA s›cakl›kta S‹ZDE yap›lmas› gerekti¤i anlam›na gelmez. S›cakl›k art›fl› maddelerin 

bozunma olay›n› da beraberinde getirmektedir. Bu sebeple, ekstre edilecek 

maddelerin hangi s›cakl›¤a kadar bozunma olmaks›z›n ç›k›labilece¤inin bilinmesi 


gerekir. Özellikle ›s›ya karfl› hassas olan maddelerin ekstraksiyon ifllemlerinde uygulanacak 

olan ifllem s›cakl›¤›na çok dikkat etmek gerekir. Aksi halde istenmeyen 

birçok madde SORU oluflur ve istenen kalitedeki ürün elde edilemez. 

Is› uygulamas› D‹KKAT veya ortam s›cakl›¤›n›n düflürülmesinin maliyet artt›r›c› oldu¤u unutulmamal›d›r. 

SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 

Bas›nç 

Ekstraksiyon ifllemleri genelde atmosferik bas›nç alt›nda gerçeklefltirilir. Ancak, yukar›da 

aç›kland›¤› gibi ›s›ya hassas maddelerin ifllenmesi durumunda ortam bas›nc›n›n 

AMAÇLARIMIZ 

AMAÇLARIMIZ 

düflürülmesi yoluna gidilebilir. Bas›nç düfltü¤ünde s›cakl›k da düflece¤inden ortaya 

ç›kabilecek olan bozunma olay›n›n önüne geçilebilir. 

K ‹ T A P 

Bas›nç K de¤iflikli¤i ‹ T A P genelde ekstraksiyon ifllemlerinin tamamlanmas›n› takip eden 

ekstraksiyon sonras› basamaklarda daha fazla önem tafl›r ve bu basamaklarda s›kl›kla 

uygulan›r. 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 

‹NTERNET 

‹NTERNET

3. Ünite - Üretim Yöntemleri-I: Ekstraksiyon 

Çözücü 

Çözücü seçimi ekstraksiyon ifllemlerindeki en önemli parametrelerden biridir. Çözücü 

seçiminde öncelik ekstre edilecek olan madde veya maddeleri çözücünün tam 

olarak çözebilmesi aranan en önemli özellik olurken, istenmeyen maddeleri çözmemesi 

gerekir. Bu özelliklere sahip bir çözücüyü bulmak o kadar da kolay de¤ildir. 

Çözücünün polaritesi ile çözünmesini istedi¤imiz madde veya madde gruplar› aras›nda 

çok s›k› bir iliflki vard›r. Örne¤in çözünmesini istedi¤imiz madde polar bir yap›daysa, 

ekstraksiyon için kullan›lacak olan çözücünün de polar olmas› gerekir. Zira 

benzer benzeri çözer. 

Kullan›lacak olan çözücüde aranan di¤er özellikler flunlard›r: 

• Toksik olmamal› 

• ‹fllem sonunda kolayl›kla ve tamamen ortamdan uzaklaflt›r›labilmeli 

• Ucuz olmal› 

• Yan›c› ve patlay›c› olmamal› 

• Uygun viskozitede olmal› 

• Di¤er maddelerle istenmeyen reaksiyon ve etkileflme yapmamal› 

• Kaynama noktas› çok yüksek olmamal› 

• ‹fllem s›ras›ndaki kay›plar› çok fazla olmamal› 

Yukar›da aç›klad›¤›m›z gibi böylesine ideal bir çözücüyü bulmak neredeyse imkâns›zd›r. 

Ancak, bu özelliklerin hangilerini ne kadar tafl›d›¤› dikkate al›narak en uygun 

çözücünün seçilmesine özen gösterilir. 

‹nsan hayat›n›n vazgeçilmez bir ihtiyaç maddesi olan su, polar maddeler için iyi 

bir çözücüdür. 

Sudan sonra tercih edilen di¤er bir çözücü ise “alkol” (Etil alkol) dür. Hem insan 

sa¤l›¤› aç›s›ndan büyük tehlike teflkil etmemesi, hem de suda çözünmeyen veya sudaki 

çözünürlü¤ü az birçok maddeyi çözebilme özellikleri sebebiyle alkol en yayg›n 

kullan›lan organik çözücülerin bafl›nda gelmektedir. Alkol teknik olarak (%96’l›k) 

safl›kta kullan›labildi¤i gibi de¤iflik konsantrasyonlarda kullan›m› ile farkl› ürünlerin 

al›nmas›na imkân sa¤lar. Özellikle farkl› konsantrasyonlardaki tentürlerin haz›rlanmas›nda 

evrensel kullan›m› olan bir çözücüdür. 

% 70’lik etanol çözünürlük için en genifl aral›¤a sahiptir. Konsantrasyonu 

yaklafl›k %40 olan etil alkol ise en yüksek viskoziteli alkol (sudan üç kat daha viskoz) 

olmas› sebebi ile molekül a¤›rl›¤› yüksek maddeleri daha iyi çözebilme özelli¤inden 

dolay› di¤er alkollere tercih edilir. 

Baz› durumlarda ekstraksiyon ifllemlerini asidik veya bazik ortamlarda gerçeklefltirmek 

gerekebilir. Ancak, böyle bir uygulama yap›ld›¤›nda ifllem sonunda elde 

edilen ekstrenin asidik ya da bazik olup olmad›¤› mutlaka kontrol edilip nötralize 

edilmelidir. Aksi halde elde edilen ekstre içindeki maddeler bu flartlar alt›nda uzun 

süre kal›c› olamaz ve bozunarak mevcut özelliklerini ve etkilerini kaybederler. 

Alkol d›fl›nda baflka organik çözücüler de ekstraksiyon amac›yla kullan›l›r. 

Özellikle, ekstraksiyon öncesinde istenmeyen maddelerin uzaklaflt›r›lmas› amac›yla 

ön ekstraksiyon yap›labilir. Bu tip uygulamalar için genelde hekzan, ve petrol 

eteri gibi apolar çözücüler yayg›n olarak kullan›lmaktad›r. Örne¤in dro¤un tafl›d›- 

¤› ya¤lardan uzaklaflt›r›labilmesi için ön ekstraksiyonlar uygulanabilmektedir. 

41 

Vizkozite: S›v›lar›n akmaya 

karfl› gösterdikleri dirençtir. 

Parçac›k Büyüklü¤ü 

Ekstraksiyon ifllemlerini gerçeklefltirirken en iyi verim ve ürün kalitesinin sa¤lanabilmesi 

için önemli parametrelerden biri de ekstre edilecek dro¤un parçac›k büyüklü¤üdür.


Difüzyon: Moleküllerin 

kinetik enerjileri nedeniyle 

bulunduklar› çok yo¤un 

ortamdan az yo¤un ortama 

geçiflleridir. 

Difüzyon olay› dro¤un parçac›k büyüklü¤ü ile do¤rudan iliflkilidir. Parçac›k büyüklü¤ü 

küçüldükçe difüzyon ve dolay›s› ile ekstraksiyon ifllemi kolaylafl›r ve 

ekstraksiyon verimi artar. Ancak, bu art›fl bir noktaya kadar devam eder ve belli bir 

de¤erden sonra ya art›fl durur veya azal›r. Bu durum çok küçük taneciklerin oluflturdu¤u 

y›¤›n hareket sebebi ile kütle transfer h›z›n›n azalmas›yla kendini gösterir. 

Bu noktada daha fazla çözücüye ihtiyaç duyulur. Bu yüzden optimum verim ve 

kalitenin sa¤lanabilmesi için ekstraksiyon öncesi drog en uygun olan parçac›k büyüklü¤üne 

getirilerek ekstraksiyonun gerçeklefltirilmesi gerekir. Yani parçac›k büyüklü¤ü 

küçüldükçe ekstraksiyon verimi artar ancak, iyice toz haline gelen materyal 

için operasyonel güçlükler ortaya ç›kar. 

Süre 

Ekstraksiyon süresi artt›kça ekstraksiyon verimi de artar. Ancak, ifllem süresinin 

uzun olmas› ifllem ekonomisi ve zaman aç›s›ndan olumsuz etkileri de beraberinde 

getirir. Bu sebeple ekstraksiyon ifllemi için seçilecek süre verim ve maliyet hesab› 

çok dikkatli yap›larak belirlenmelidir. 

Kar›flt›rma H›z› ve Kar›flt›r›c› Tipi 

Kar›flt›rma ifllemi ekstraksiyonda önemli parametreler aras›ndad›r. Özellikle difüzyon 

olay›n›n ön planda bulundu¤u durumlarda daha da fazla önem tafl›r. Çözücünün 

doygunlu¤a ulaflmas›yla kütle transferinin durmas› ekstraksiyon iflleminin bitti¤ini 

ifade eder. Yani çözücünün daha fazla madde çözebilme özelli¤i ortadan 

kalkar ve bir denge oluflur. Bu noktada ya taze çözücü ilavesiyle denge bozularak 

kütle transferinin devam› sa¤lan›r, ya da kar›flt›rma ifllemi uygulanarak doygunlu- 

¤a ulaflan çözücünün doygunlu¤a ulaflmayan çözücü ile yer de¤iflimi sa¤lanarak 

kütle transferinin devam› sa¤lan›r. Fakat bu ifllem ancak mevcut tüm çözücünün 

doygunlu¤a ulaflmas›na kadar gerçeklefltirilebilir. Tüm çözücü çözünen madde ile 

denge haline geldi¤inde kütle transferi sona erer. 

Kar›flt›rman›n ekstraksiyon veriminde art›fla sebep olmas› bunun sonsuz h›zda 

aynen devam etti¤i anlam›na gelmez. Belli bir kar›flt›rma h›z›na kadar art›fl olurken 

kar›flt›rma h›z›ndaki daha fazla art›fl ters bir etki ile ekstraksiyonda durmaya veya 

azalmaya sebep olabilir. Bunun sebebi afl›r› kar›flt›rma iflleminin çözücü ile birlikte 

ekstre edilecek materyalin birlikte y›¤›n hareketinden kaynaklan›r. 

Kar›flt›rma h›z›n›n ekstraksiyon verimine etkisi yan›nda, seçilecek kar›flt›r›c› tipi 

de büyük önem tafl›maktad›r. Çal›fl›lan materyalin özellikleri de dikkate al›narak bu 

seçimin yap›lmas› son derece önemlidir. 

Nem 

Yukar›da aç›kland›¤› gibi dro¤un tafl›d›¤› nem (su) miktar› ekstraksiyon iflleminde 

önem tafl›maktad›r. Drogda bulunan su dro¤un k›sa sürede mantar ve bakteri 

üremesiyle bozunmas›na sebep olur, hem de ifllem s›ras›nda çözücü konsantrasyonunu 

de¤ifltirerek farkl› özellikteki ürünlerin al›nmas›na sebep olabilir. Öte yandan 

verim hesaplamalar›n›n kuru baz üzerinden yap›labilmesi için dro¤un tafl›d›¤› nem 

miktar›n›n tespiti gerekir. 

Yüzey Aktif Madde Etkisi 

Ekstraksiyon çözeltisine yüzey aktif madde ilavesi maddelerin çözünürlü¤ünü 

art›rabilir. Bu sebeple ekstre edilecek madde için uygun olan bir yüzey aktif madde 

kullan›larak seçici ve yüksek verimli ekstraksiyon gerçeklefltirmek mümkün ol-


43 

maktad›r. K›na-K›na, Belladona, ‹peka vb. droglar›ndan alkaloit ekstraksiyonu için 

yap›lan çal›flmalarda % 0.02 konsantrasyonda yüzey aktif (non-iyonik) madde kullan›lm›fl 

ve daha iyi sonuçlar al›nm›flt›r. 

Materyalin Por Özelli¤i 

Bitkisel materyal iki tip por özelli¤ine sahiptir. Bunlar; 

• Bitkisel dokunun içindeki boflluk (por) büyüklü¤ü 

• Bitkisel materyal parçac›klar› aras›ndaki boflluk büyüklü¤ü 

Doku içindeki porluk ne kadar yüksekse bitkinin fliflme s›ras›ndaki iç suyu daha 

fazla miktarda oluflur. Bu durum bitkinin kendi dokusuna has bir özelliktir ve 

d›fl etkilerle de¤iflmez. 

Parçac›klar aras›ndaki boflluk ne kadar büyükse bu defa materyalin fliflmesi s›- 

ras›nda d›fl su miktar› artar. Bu durum materyalin ö¤ütülerek parçac›k büyüklü¤ünün 

de¤ifltirilmesi ile do¤rudan iliflkilidir. 

E¤er materyal miktar› az ise ikinci tip porluk oran› fliflme s›ras›nda art›fl gösterir. 

Materyal miktar› fazla olup çok s›k›fl›k bir durum ortaya koyuyorsa, bu takdirde 

ikinci tip porluk olay› daha az fliflme ile sonuçlan›r. 

Her iki tip porluk oranlar› bitkisel materyalin çözücü ile ›slanma ve fliflme h›z›- 

n› etkilemektedir. fiiflme h›z› bitkisel materyalin ön vakumlama ifllemi ile art›r›labilir. 

Bu art›fl ayn› zamanda bas›nç ve s›cakl›k art›fl› ile de sa¤lanabilir. 

EKSTRAKS‹YON T‹PLER‹ 

Ekstraksiyon ifllemleri genel olarak ya kesikli (Batch) bir uygulama ile ya da sürekli 

(Continuous) bir uygulama ile gerçeklefltirilmekle birlikte yar› kesikli bir uygulama 

flekli de mevcuttur. fiimdi bu uygulama flekillerinden kesikli ve sürekli 

olanlar›na k›saca göz atal›m. Yar› kesikli uygulamalar ise bu iki uygulama fleklinin 

aras›nda bulunan ekstraksiyon tipidir. 

Kesikli (Batch) Tip Ekstraksiyon Yöntemleri 

Bu tip uygulamalar genellikle küçük ölçekli veya az miktar dro¤un kullan›ld›¤› 

ifllemler için uygulan›r. 

Laboratuvar ölçekli veya yar›-endüstriyel sistemlerde kullan›lan ekstraktörler 

genellikle bu tiptedir (fiekil 3.1). Bu tip sistemlerde besleme (yükleme) ve boflaltma 

ifllemleri genellikle ayn› yerden yap›l›r. Baz›lar›nda kar›flt›r›c›, tepsi (raf) üniteleri 

bulunabilmektedir. Materyalin (dro¤un) bulundu¤u k›s›m (yatak) genelde sabittir. 

Kar›flt›r›c› vas›tas›yla yatak içinde bulunan malzeme kar›flt›r›labilir.


fiekil 3.1 

Kesikli Tip 

Ekstraksiyon 

Sistemi. 

fiekil 3.2 

Sürekli Tip 

Ekstraksiyon 

Sistemleri. 

Sürekli (Continuous) Tip Ekstraksiyon Yöntemleri 

Bu tip uygulamalar genellikle büyük ölçekli veya çok miktarda materyalin ekstraksiyon 

ifllemleri için uygulanmaktad›r. 

Endüstriyel veya yar›-endüstriyel ölçekli sistemlerin bir k›sm› bu tiptedir (fiekil 

3.2). Bu tip sistemlerde yükleme ve boflaltma ifllemleri sürekli olarak yap›l›r. Dro- 

¤un bulundu¤u k›s›m (yatak) genelde hareketlidir. Baz› sistemlerde uygun bir mekanizma 

ile yatak içinde bulunan malzeme hareket haline tutulabilir. 

Çözücü girifli 

S›v› seviyesi 

Kat› besleme 

Is›tma ceketleri 

Kat› madde 

boflalma 

Ekstre 

EKSTRAKS‹YON YÖNTEMLER‹ 

Ekstraksiyon yöntemlerini bafll›ca mekanik ve mekanik olmayan olarak ay›rmak 

mümkündür. S›kma ve çizme ifllemleri mekanik ekstraksiyon olarak isimlendirilir. 

Mekanik olmayan yöntemler çözücüler vas›tas›yla gerçeklefltirilir. Gaz, s›v› ya da 

uygun bir ak›flkan kullan›m› ile yap›lan ekstraksiyon ile absorpsiyon ve adsorpsiyon


45 

uygulamalar› da bu grup alt›na girer. Ekstraksiyon yöntemlerini k›saca özetlersek; 

mekanik ekstraksiyon, çözücülerle ekstraksiyon, s›v›laflt›r›lm›fl gazlarla ekstraksiyon, 

süperkritik ak›flkanlarla ekstraksiyon, di¤er yöntemler. Bu yöntemlerden mekanik 

ekstraksiyon ve di¤er yöntemler ünite 5’te daha kapsaml› olarak anlat›lacakt›r. 

Çözücülerle Ekstraksiyon 

Hidrokarbon çözücülerle yap›lan ekstraksiyon yöntemi en yayg›n olarak kullan›lan 

ekstraksiyon fleklidir. Ekstre edilecek malzemenin kat› ya da s›v› fazda olmas›na göre 

“kat›-s›v› ” veya “s›v›-s›v› ” ekstraksiyonu olarak s›n›fland›r›l›r. 

Kat›-S›v› Ekstraksiyonu 

Kat› maddelerden s›v› çözücülerle yap›lan ekstraksiyonlar en yayg›n olan ekstraksiyon 

fleklidir. Kat›-s›v› ekstraksiyonu “ Leaching ” olarak adland›r›l›r. Materyal içinde 

bulunan etken maddenin seçilen çözücü içine al›narak elde edilmesini ifade eder. 

Kat›-s›v› ekstraksiyonunda en önemli nokta seçilecek çözücünün istenen etken 

maddeyi çözmesi fakat istenmeyen di¤er maddeleri çözmemesidir. Difüzyon olay› 

ile gerçekleflen bu proses çözücünün çözünen maddelerle dengeye gelmesine kadar 

devam eder. Dengeye ulafl›ld›¤›nda ekstraksiyon ifllemi sona erer. 

Maserasyon 

Dro¤un bir süre çözücü ile temasta b›rak›lmas›d›r. Bu ifllem için kullan›lacak drog, 

küçük parçalar halinde olmal›d›r. Drog ince toz halinde ise kab›n dibinde bir tabaka 

oluflturur. Bu durumda çözücü drog içine tam olarak nüfuz edemez ve yeterli 

ekstraksiyon verimi sa¤lanamaz. Ekstraksiyon için uygun bir kar›flt›rma ifllemine gerek 

duyulur. 

Maserasyon süresi sonunda elde edilen ekstre “ maserat” olarak adland›r›l›r. ‹fllem 

sonunda al›nan bu ekstreye posan›n s›k›lmas›yla al›nan k›s›m da eklenir. 

Maserasyon iflleminde genellikle kullan›lan çözücü miktar› kat› madde miktar›- 

n›n yaklafl›k 10 kat› olarak uygulan›r. Çözücü olarak suyun kullan›ld›¤› maserasyon 

çal›flmalar›nda ekstrenin bozunmas›n› önlemek amac›yla 1/1000 oran›nda koruyucu 

madde ilave edilir. 

‹nfüzyon 

Küçük parçalara ayr›lm›fl drog üzerine kaynar su ilave edilip, bir süre kaynar su banyosu 

üzerinde ›s›tmak, so¤uduktan sonra da süzerek gerçeklefltirilen ekstraksiyon 

ifllemidir. Çay bu flekilde haz›rlan›r. 

‹nfüzyon haz›rlanmas›nda çözücü olarak su kullan›l›r. Suyun asidik veya bazik 

olmas›n›n yan›nda içerdi¤i tuzlar da ekstraksiyona etki eder. Örne¤in, kalsiyum tuzlar› 

içeren su, bitkisel asitler ve tanenlerle zor çözünen bileflikler olufltururlar. Demir 

(Fe) tanenlerle birleflerek infüzyonun bozulmas›na sebep olur. 

Is›tma ifllemi su banyosu üzerinde s›k s›k kar›flt›rma ifllemi ile gerçeklefltirilmelidir. 

Is›tma ifllemlerinde ›s›ya hassas olan maddelerin durumu mutlaka dikkate al›nmal›d›r. 

Dekoksiyon 

Ufalanm›fl drog üzerine so¤uk su ilave ederek yar›m saat 90-100°C’de su banyosu 

üzerinde kaynat›ld›ktan sonra s›cakken süzülerek gerçeklefltirilen iflleme “Dekoksiyon 

” denir.


Dekoksiyondaki ›s›tma ifllemi süresi genelde yar›m saat olmakla birlikte baz› 

farmakopeler bu süreyi de¤iflik droglar için fark› de¤erlerde vermektedirler. Is›tma 

süresinin uzamas› ekstraksiyon verimini artt›r›rken ›s›ya hassas maddelerde bozunma 

riski mevcuttur. 

Süzme ifllemleri infüzyon da oldu¤u gibi yap›l›r. 

Perkolasyon 

Çözücünün küçük parçalara ayr›lm›fl drog içinden belli bir h›zda yavafl yavafl geçirilmesi 

ile gerçeklefltirildi¤i ekstraksiyon fleklidir. Perkolasyon ifllemi “perkolatör” 

olarak adland›r›lan kaplar içinde gerçeklefltirilir. Kapasiteleri çok küçük (~ 50- 

100g) olabildi¤i gibi çok büyük (birkaç ton) de olabilmektedir. 

Perkolasyon ifllemi oda s›cakl›¤›nda gerçeklefltirilebildi¤i gibi, perkolatörün d›- 

fl›ndan bir ceket yard›m›yla ›s›t›larak daha farkl› s›cakl›klarda gerçeklefltirilmesi de 

mümkündür. Burada yine dikkat edilecek olan, etken maddelerin s›cakl›k dolay›- 

s›yla bozunmas›na f›rsat verilmemesidir. 

Perkolasyon ifllemi farkl› flekillerde gerçeklefltirilebilir. Bunlar aras›nda en yayg›n 

olanlardan biri devaml› ekstraksiyon uygulamas›d›r. Devaml› ekstraksiyon 

Soxhlet apareyi kullan›larak gerçeklefltirilir (fiekil 3.3). 

fiekil 3.3 

Devaml› 

ekstraksiyon 

(Soxhlet) 

apareyi. 

Anfloraj Yöntemi (Kat› ya¤larla ekstraksiyon) 

Genellikle Fransa’da uygulanan bu yöntemin kullan›m› oldukça azalm›flt›r. Yasemin, 

sümbülteber (Tuberose) çiçeklerinin ekstraksiyonu örnek olarak verilebilir. 

Anfloraj yöntemi için çözücü olarak iki kat› ya¤›n kar›fl›m› kullan›l›r. 

• S›¤›r don ya¤› 

• Domuz don ya¤› 

Her iki ya¤›n da çok saf ve kokusuz olmas› gerekmektedir. Aksi halde istenilen 

kalitede ürün elde edilemez. Bu sebeple ya¤ temiz ve kokusuz olsa bile baz› özel 

ifllemlerden geçirilmeden kullan›lmaz. Bu ifllemler aras›nda ac›laflmas›n› önlemek 

için anti-oksidan maddelerle muamele etmek say›labilir. 

Bu iki ya¤ belli oranlarda kar›flt›r›l›p anti-oksidan maddelerle muamele edildikten 

sonra “haz›rlanm›fl ya¤”olarak adland›r›l›r ve tahta kasa içine yerlefltirilmifl cam 

plaklar›n alt ve üst yüzüne ince bir tabaka halinde sürülür. Ekstre edilecek çiçekler 

bu plaklar üzerine serpifltirilir. Bitkisel materyale 

göre 24 saat ya da 72 saat sonunda yeni 

materyalle yer de¤ifltirilir. Tahta kasalar s›k 

s›k alt-üst edilir ve 1 kg ya¤ için 1.8 kg çiçek 

iflleninceye kadar ifllem devam eder. Doygun 

ya¤ pomat (Pommade) ad›yla oldu¤u gibi kullan›labilir 

ancak daha çok etanol ile ekstre edilerek 

absolü haz›rlan›r. 

S›v›-S›v› Ekstraksiyonu 

S›v›-s›v› ekstraksiyonu birbiriyle kar›flmayan 

iki s›v› ile yap›l›r. Genellikle bir s›v›da bulunan 

maddelerin istenmeyen maddelerden veya safs›zl›klardan 

ar›nd›r›lmas› amac›yla kullan›lmaktad›r.


47 

Likens-Nickerson Eflzamanl› Distilasyon-Ekstraksiyon 

Ayn› anda hem distilasyon hem de ekstraksiyon 

iflleminin gerçeklefltirildi¤i bir tekniktir. Bu 

amaçla distilasyon iflleminde elde edilen distilat 

bir organik çözücü ile ekstre edilerek distilat 

içindeki etken madde al›n›r. Ekstraksiyon 

için kullan›lacak çözücünün sudan a¤›r ya da 

hafif olmas›na göre iki tip tasar›ma sahiptir. fiekil 

3.4’de sudan hafif çözücü için tasarlanan 

mikro ölçek çal›flmalarda kullan›lan Likens Nickerson 

apareyi görülmektedir. 

So¤utma suyu 

girifl ve ç›k›fl› 

fiekil 3.4 

Sudan hafif 

çözücüler için 

eflzamanl› 

distilasyonekstraksiyon 

(Likens-Nickerson) 

apareyi. 

S›v›laflt›r›lm›fl Gazlarla Ekstraksiyon 

Gazlarla ekstraksiyon endüstriyel uygulamalarda 

büyük önem tafl›r ve yayg›n olarak kullan›l›r. 

S›v›larla yap›lan ekstraksiyon çal›flmalar›yla 

karfl›laflt›r›ld›¤›nda gazlar›n sahip oldu¤u 

baz› özellikler sebebiyle tercih edilir. Bu özelliklerin 

bafl›nda gazlar›n difüzyon özelli¤i gelir. 

Çözücü olarak s›v›lar›n kullan›m› son üründe 

kalan çözücü art›klar›n›n ciddi boyutlarda 

tehlike yaratmas› sebebiyle seçimde k›s›tlay›c› 

Sudan hafif 

çözücü 

faktör olarak karfl›m›za ç›kar. Oysa atmosfer bas›nc›nda 

gaz olan çözücüler s›k›flt›r›larak 

s›v›laflt›r›ld›¤›nda ekstraksiyon sonunda ortamdan 

kolayca uçup uzaklaflabilmektedir. Bu sebeple 

gazlar s›v›laflt›r›lm›fl formda ya da süper 

Bas›nç 

göstergesi 

kritik koflullara getirilerek kullan›lmaktad›r. 

Gazlar›n s›v›laflt›r›larak kullan›lmas›n›n bir 

örne¤i Fitosol ekstraksiyon tekni¤idir. Bu teknikte 

1,1,1,2-tetrafloroetan (HFC 134) kullan›- 

l›r. Ticari olarak “Phytosols (R) ” olarak adland›r›- 

lan bu gaz tek bafl›na kullan›ld›¤›nda Fitosol A, 

butan/izobutan ilavesiyle Fitosol B ve dimetileter 

ilavesiyle de Fitosol C ad›yla kullan›lmaktad›r. 

Kokusuz ve toksik olmayan bu gaz - 

Örnek 

26.2°C kaynama noktas›na sahiptir ve 5 bar’da 

s›v› hale gelebilmektedir. Bu özellikleri dolay›- 

s›yla genifl bir kullan›m alan›na sahiptir. Fitosol ekstraksiyonu için kullan›lan laboratuar 

ölçekli aparey fiekil 3.5’de görülmektedir. 

Fitosoller polar olmayan maddeleri ekstre eder. Fitosollere polar madde ilavesi 

bu dezavantaj› tamamen ortadan kald›ramaz. Bu sebeple polar madde ekstraksiyonlar› 

için tercih edilmez. 

Su 

Drog 

Fitosol 

çözücüsü 

fiekil 3.5 

Laboratuvar ölçekli 

Fitosol ekstraksiyon 

apareyi.


fiekil 3.6 

Bas›nç-S›cakl›k 

e¤risi. 

Süperkritik Ak›flkanlarla Ekstraksiyon 

Çözücüler süperkritik koflullara (fiekil 3.6) getirildi¤inde çok farkl› özelliklere 

sahip olurlar ve ak›flkan olarak adland›r›l›rlar. Bu ak›flkanlar ne gaz ne de s›v› olarak 

de¤erlendirilir. Süperkritik koflullardaki bir madde hem gaz›n hem de s›v›n›n 

özelliklerini tafl›yabilmektedir. Bu da ekstraksiyon ifllemleri s›ras›nda maddelerin 

seçici olarak ekstre edilebilmesine imkan sa¤lar. 

E¤er bir madde sahip oldu¤u kritik s›cakl›k ve bas›nç de¤erlerinin üzerindeki 

bir de¤ere getirilirse süperkritik özelli¤ine sahip olur. Bu durumda madde ne s›v› 

ne de gaz oldu¤undan ak›flkan olarak adland›r›l›r. 

Kritik bas›nç 

Bas›nç 

Kritik s›cakl›k 

Süperkritik koflullar: Her 

madde kendine has 

kritik s›cakl›k ve 

kritik bas›nca 

sahiptir. 

Yüksek s›cakl›k ve düflük bas›nçta ak›flkan›n yo¤unlu¤u düflük olaca¤›ndan süperkritik 

ak›flkan t›pk› bir gaz gibi davran›r. Benzer flekilde düflük s›cakl›k ve yüksek 

bas›nçta ise ak›flkan›n yo¤unlu¤u artaca¤›ndan bu defa da ak›flkan bir s›v› gibi 

davran›fl gösterecektir. Bu özellikler dolay›s›yla süperkritik ak›flkanlar uygulanan 

çok küçük s›cakl›k ve bas›nç de¤iflimleriyle birçok organik çözücünün sahip 

oldu¤u çözme gücüne sahip olur. 

Süperkritik ak›flkanlar›n en önemli özelliklerinden biri de yüzey gerilimlerinin 

olmamas›d›r. Bu gazlar›n bir maddeye nüfuz etmesi yüksek bas›nçtaki bir gaz gibidir. 

Ancak çözme özellikleri s›v› çözücülere benzer. Çözme gücü s›cakl›k ve bas›nca 

ba¤l› olarak de¤iflir. Düflük bas›nçta çözme kuvveti s›cakl›k art›fl› ile azal›rken 

yüksek bas›nçta art›fl gösterir. Bas›nç yerine yo¤unluk parametresini göz önüne 

ald›¤›m›zda ise düflük bas›nçta s›cakl›k art›fl› ile yo¤unluk azal›r; oysaki daha 

yüksek bas›nçta s›cakl›k de¤ifliminin yo¤unluk üzerine etkisi daha azd›r. Bu sebepten 

dolay› süperkritik ak›flkanlar›n çözme gücü genellikle yo¤unluklar›n›n artmas› 

ile sa¤lan›r. Çözme gücünün yeterli olmad›¤› durumda belli oranda polar çözücü 

ilavesi ile çözme gücü artt›r›labilir. Örne¤in metanol polariteyi art›rmak için 

ilave edilir. 

Etan, etilen, propan, propilen, karbondioksit, amonyak, hekzan ve su süperkritik 

ak›flkan olarak kullan›labilecek maddelerdir. Ancak süperkritik ak›flkan olarak 

kullan›lacak maddeyi seçerken baz› hususlar› göz önünde bulundurmam›z gerekmektedir 

(Tablo 3.1). Bunlar flu flekilde k›saca özetleyebiliriz: 

• Kritik s›cakl›k ve bas›nc› çok yüksek olmamal› 

• Ucuz ve bol olmal›

• Yan›c› ve patlay›c› olmamal› 

• Kimyasal olarak inert olmal› 

• Toksik olmamal› 

• Radyoaktif uygulamalarda stabil olmal› 

• ‹fllem sonunda ekstreden kolayca uzaklaflt›r›labilmeli 

Çözücü 

Karbondioksit 

(CO 2 ) 

Molekül A¤›rl›¤› 

(g/mol) 

Kritik 

S›cakl›k 

(K) 


Kritik 

Bas›nç 

(atm) 

Kritik 

Yo¤unluk 

(g/cm3) 

44.01 304.1 72.8 0.469 

49 

Tablo 3.1 

Baz› maddelerin 

süperkritik özellikleri 

Su (H 2 O) 18.015 647.096 217.755 0.322 

Metan (CH 4 ) 16.04 190.4 45.4 0.162 

Etan (C 2 H 6 ) 30.07 305.3 48.1 0.203 

Propan (C 3 H 8 ) 44.09 369.8 41.9 0.217 

Etilen (C 2 H 4 ) 28.05 282.4 282.4 0.215 

Propilen (C 3 H 6 ) 42.08 364.9 364.9 0.232 

Metanol 

(CH 3 OH) 

32.04 512.6 79.8 0.272 

Etanol (C 2 H 5 OH) 46.07 513.9 60.6 0.276 

Aseton (C 3 H 6 O) 58.08 508.1 46.4 0.278 

Bu parametreler göz önüne al›nd›¤›nda süperkritik ak›flkanlarla ekstraksiyon 

için en çok kullan›lan ve en güvenli süperkritik ak›flkan olarak karbondioksit 

(CO 2 ) tercih edilir. Çünkü kritik s›cakl›¤› neredeyse oda s›cakl›¤›n›n hemen üzerinde 

(31.2°C) olup kritik bas›nc› ise ulafl›lmas› güç bir bas›nç de¤ildir (73.8 bar). Bunun 

yan› s›ra yan›c› ve patlay›c› özelli¤e sahip olmamas›, kimyasal olarak inert olmas›, 

kokusuz ve ucuz olmas› di¤er avantajlar›d›r. Az miktar polar madde ilavesi 

ile çözme gücü polar maddeleri ekstre etmek için istenen düzeye getirebilmek de 

mümkün olmaktad›r. CO 2 d›fl›ndaki di¤er çözücüler parlama ve patlama özelliklerinin 

yan›nda toksik olmalar› nedeniyle kullan›mlar› pek uygun de¤ildir. Günlük 

hayat›m›zda en yayg›n olarak kullan›lan su kritik özelliklerinin pratik uygulamalar 

için çok yüksek olmas› sebebiyle tercih edilmemektedir. Ayr›ca ifllem sonunda 

ekstreden uzaklaflt›r›lmas› da problem yaratmaktad›r. 

Süperkritik ak›flkan ekstraksiyon tekni¤i hem küçük ölçekte hem de endüstriyel 

ölçekte genifl uygulama alan›na sahiptir. fiematik gösterimi fiekil 3.7’de verilmifltir. 

Süperkritik CO 2 ekstraksiyonu pratikte iki flekilde uygulanmaktad›r. Bunlar; 

• Dinamik tipte ekstraksiyon: Belirli miktar süperkritik ak›flkan sürekli olarak 

numune üzerinden geçirilir ve daha sonra ekstre etti¤i madde ile toplama 

kab›na iletilir. Ard›ndan ak›flkan ekstreden sistem flartlar›n›n de¤ifltirilmesi 

ile uzaklaflt›r›l›r. 

• Statik tipte ekstraksiyon: Numune süperkritik ak›flkan içerisinde bir süre 

bekletilir. Ard›ndan devaml› ekstraksiyon uygulan›r ve toplama kab›nda biriktirilir. 

Burada ak›flkan yine sistem flartlar›n›n de¤ifltirilmesi ile ortamdan 

uzaklaflt›r›l›r.


fiekil 3.7 

Süperkritik ak›flkan 

ekstraksiyonunun 

flematik görünümü. 

Ekstraktör 

Bas›nç 

ayar 

vanas› 

Ay›r›c› 

So¤utucu 

Ön ›s›t›c› 

CO 2 

Deposu 

Pompa 

Süperkritik ekstraksiyon tekni¤inde oksidasyon olay›n›n gerçekleflmemesi sebebiyle 

elde edilen ürün koku ve di¤er özellikleri aç›s›ndan daha tercih edilen bir 

ürün al›nabilmektedir. 

Süperkritik CO 2 

molekül a¤›rl›¤› 250 nin alt›nda olan madde grubu için çok iyi 

bir çözücüdür. Bu grup hidrokarbonlar ve oksijenli monoterpenleri içine alan uçucu 

ya¤ bilefliklerinin ço¤unlu¤unu oluflturan gruptur. Molekül a¤›rl›¤› 250 ile 400 

aras›ndaki seskiterpen maddelerin bulundu¤u grup için süperkritik CO 2 

yine en iyi 

çözünürlü¤ü sa¤lamaktad›r. Ancak 400 den büyük molekül a¤›rl›kl› maddeler için 

ise çok zay›f çözünürlük sa¤lamaktad›r. Bu tür maddelerin (polifenoller, karbonhidratlar, 

karotenoitler, klorofiller ve mumlar) karbondioksitte çözünürlükleri hemen 

hemen yoktur. 

Klasik çözücü ekstraksiyon tekni¤inin fazla zaman gerektirmesi, iflçilik a¤›rl›kl› 

olmas›, büyük miktarda çözücü ihtiyac›, yüksek s›cakl›k dolay›s›yla bozunma, oksidasyon, 

üründe çözücü kal›nt›lar› ve çevreye verdi¤i zararlar gibi baz› dezavantajlar 

dolay›s›yla süperkritik CO 2 

ekstraksiyon tekni¤i birçok alanda yayg›n kullan›m 

imkân› bulmaktad›r. Di¤er taraftan süperkritik CO 2 

ekstraksiyonu flu avantajlar› 

sa¤lamaktad›r. 

• S›v› çözücülerden daha yüksek difüzyona sahiptir. 

• S›v› çözücülerden daha düflük viskoziteye sahiptir. 

• S›v› çözücülerden daha yüksek buhar bas›nc›na sahiptir. 

• Seçici ekstraksiyon yapmak mümkündür. 

• Çözünürlü¤ü bir ölçüde de¤ifltirmek ve kontrol etmek mümkündür. 

• CO 2 ’ in polaritesi polar madde ilavesiyle de¤ifltirilebilmektedir. 

• Is›ya hassas maddelerle çal›flmak mümkündür. 

• Üründe çözücü art›¤› kalmamaktad›r. 

• Çevre dostu uygulamaya sahiptir. 

• Az iflçilik gerektirir. 

Ancak, süperkritik CO 2 

ekstraksiyonunun sahip oldu¤u baz› dezavantajlar da 

mevcuttur. Bunlar k›saca; 

• CO 2 apolar özellikte oldu¤u için polar maddeleri ekstre etmez. 

• Az miktar su polarite düzenlemesi için uygun olmas›na ra¤men, ortamda fazla 

miktarda suyun bulunmas› baz› problemlere sebep olabilmektedir. 

• Az iflçilik gerektirmesine ra¤men pahal› bir tekniktir. Yat›r›m maliyeti yüksektir.

SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 



SORU 


51 

SORU 

Yüksek konsantrasyonlarda CO 2 zehirleyici etkiye sahiptir. 

D‹KKAT 

D‹KKAT 

Yukar›da say›lan avantaj ve dezavantajlar› do¤rultusunda süperkritik CO 2 ekstraksiyon 

tekni¤i endüstriyel olarak kahveden kafein eldesinde, terpenleri al›nm›fl 

SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 

narenciye ya¤› eldesinde, elektronik devrelerin temizlenmesinde, g›dalardaki zararl› 

maddelerin uzaklaflt›r›lmas› gibi çok genifl alanda yayg›n olarak AMAÇLARIMIZ kullan›lmaktad›r. 

AMAÇLARIMIZ 

Di¤er Uygulama fiekilleri 

Yukar›da aç›klanan ekstraksiyon tekniklerinin yan›nda farkl› birçok K ‹ Tteknikler A P de bulunmaktad›r. 

Bu uygulama flekilleri ünite 5’te daha detayl› olarak ifllenecektir. 

EKSTRAKTÖR T‹PLER‹ 

TELEV‹ZYON 

Ekstraksiyonda çözücü genellikle materyal (drog) üzerinden geçirilerek ya püskürtülerek 

ya da drog tamamiyle çözücü içinde b›rak›larak uygulanmaktad›r. Uygun 

olan bir ekstraktör tipinin ve iflletim fleklinin seçimi öncelikle dro¤un fiziksel flekline, 

ekstraksiyon flartlar›na, üretim kapasitesine, ürünün istenilen özellik ve kalitesi- 

‹NTERNET 

ne ve ayr›ca üretim ekonomisine etki eden di¤er faktör ve parametrelere ba¤l› bulunmaktad›r. 

Kullan›lacak hammaddeye, ak›m h›zlar›na, ürüne göre uygun bir ekstraktör 

tipi seçilmelidir. Burada dikkat edilecek en önemli konu, kat› ve s›v›y› en iyi 

flekilde temas ettirecek bir ekstraktörün kullan›lmas›d›r. Bu nedenle al›konma zamanlar›, 

temas yöntemleri, ak›fl durumlar› da göz önünde bulundurularak genellikle 

iki tip ekstraktör kullan›l›r. 

• Sabit yatakl› ekstraktörler 

• Hareketli yatakl› ekstraktörler 

Sabit yatakl› ekstraktörler genellikle bitkilerin ve az hacimdeki farmasötik maddelerin 

ekstraksiyonu için uygundur. Materyal bir tanka doldurulur ve ekstre edilecek 

maddeyi en aza indirinceye kadar çözücü ile y›kan›r. Ancak kat› materyal sabit 

bir yatak oluflturdu¤undan di¤er ekstraktör tiplerine nazaran kat›-s›v› temas› daha 

azd›r. Seri halde çal›fl›lamad›¤›ndan iflçilik masraf› ve zaman kayb› fazlad›r. 

Hareketli yatakl› ekstraktörler dald›rmal› ve süzdürmeli tip olarak ikiye ayr›l›r. 

Dald›rmal› tip ekstraktörlerin çal›flma prensibi, ö¤ütülmüfl bitkilerin belli bir süre 

çözücüye dald›r›larak ekstre edilmesine dayan›r. Düflük kapasiteli, küçük hacimli ve 

yüksek etken madde içeren bitkilerin ekstraksiyonunda kullan›l›r. Ayr›ca ö¤ütme s›- 

ras›nda çok küçük tanecikler haline gelen bitkiler, süzdürmeli tip ekstraktörlerde yatak 

t›kanmalar›na ve kanallaflmalar›na neden olduklar›ndan dald›rmal› tip ekstraktörlerde 

ekstre edilmeleri tercih edilir. Hildebrant, Kennedy ve Bonotto ekstraktörleri 

dald›rmal› tip ekstraktörlere örnek olarak verilebilir. 

Süzdürmeli tip sürekli çal›flan ekstraktörlerin çal›flma prensibi, kat› levhalar 

üzerinde oluflturulan yatak üzerine püskürtülen çözücünün, yatak içinden geçerken 

ekstre etti¤i madde ile birlikte dibe süzülmesi ve çözelti olarak al›nmas›d›r. Bu tip 

ekstraktörler daha küçük hacim ve alanda daha büyük kapasite ile çal›fl›rlar. Çözelti 

di¤er tip ekstraktörlere nazaran daha berrak ve içindeki kat› parçac›k oran› daha azd›r. 

Bollman ve Rotasel ekstraktörleri bu tip ekstraktörlere örnek olarak verilebilir. 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON 

‹NTERNET 

Perkolatör 

Genel uygulamalarda oldu¤u kadar do¤al kaynakl› ham maddelerin ekstraksiyon 

ifllemlerinde kullan›lan en basit ve geleneksel ekstraktör tipi perkolatördür. Drog 

ve çözücünün statik olarak birlikte temasta kalabildi¤i gibi çözücünün sürekli sir-


fiekil 3.8 

Demlik ve Semaver. 

küle edilerek ekstraksiyonun gerçeklefltirildi¤i 

durumlar da mevcuttur. Bu tip ekstraktörlerin 

kapasiteleri uygulama alan›na göre 

çok küçükten çok büyü¤e kadar de¤iflebilmektedir. 

En basit ve en küçük uygulamas› 

evlerde çay ve kahve haz›rlamada kullan›- 

lan demlik, semaver gibi sistemleri örnek 

olarak gösterebiliriz (fiekil 3.8). Endüstride 

ise genelde büyük kapasiteli sistemler ve 

birden fazla perkolatörün ya ayr› ayr›, ya da 

fiekil 3.9’de görüldü¤ü gibi seri halde bir birlerine ba¤lanmas›yla oluflturulan batarya 

fleklinde uygulamalar bulunmaktad›r. 

fiekil 3.9 

Perkolatör 

Bataryas›. 

Tek bir perkolatör de çözücü tank içinde sirküle edilerek ekstraksiyon gerçeklefltirilirken, 

seri halde bir birine ba¤lanm›fl perkolatör bataryalar›nda ise seyreltik 

çözelti z›t ak›mla bir perkolatörden di¤erine aktar›larak istenilen konsantrasyona 

eriflinceye kadar ekstraksiyon ifllemine devam edilir. 

Soxhlet Ekstraktörü 

1879 y›l›nda Franz von Soxhlet taraf›ndan icat edilen bir laboratuvar cihaz›d›r. Önceleri, 

kat› numuneden sabit ya¤ ekstre edilmesi için tasarlanm›fl olmas›na ra¤men, 

kat› materyalden ekstraksiyon için kullan›lmaktad›r. Kuru materyal filtre ka¤›d›ndan 

yap›lm›fl torba fleklinde bir ekstraksiyon tüpü içinde Soxhlet ekstraktörüne 

yerlefltirilir. Ekstraktöre, çözücüyü tafl›yan bir ünite (kaynama balonu) ve so¤utucu 

tak›l›r. Çözücü kaynama balonunda ›s›t›larak buharlaflt›r›l›r. S›cak çözücü buhar› 

so¤utucuya ilerler, yo¤unlaflarak kat› numunenin üzerine düfler. Numuneyi içeren 

ekstraksiyon tüpünün bulundu¤u torba içindeki materyal yo¤unlaflan çözücü 

ile tam doldu¤unda, sifon seviyesine ulafl›r ve sifon oluflarak ekstre kaynama balona 

boflal›r. Bu yo¤unlaflma, yükselme ve sifon döngüsü olarak adland›r›l›r ve sürekli 

tekrar edilir. Her döngü s›ras›nda çözücü tekrar buharlafl›p so¤utucuya do¤ru 

yükselirken kat›dan çözünerek ayr›lm›fl olan madde afla¤›da kal›r, döngüye tekrar 

kat›lmaz. Bu durum, bu ekstraksiyon metodunun en önemli avantaj›d›r. Sadece 

saf çözücü kat›y› ekstre eder. Bu nedenle, klasik kaynatma yöntemiyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda 

Soxhlet ekstraktörü ile yap›lan ekstraksiyonun verimi daha yüksektir 

(fiekil 3.3). Ekstraksiyon iflleminin sonunda arta kalan çözücü, ekstreden döner buharlaflt›r›c› 

(Rotary evaporatör) ile uzaklaflt›r›labilir.


Döner Ekstraktör 

Z›t ak›m prensibine göre çal›flan ve ekstraksiyonu yap›lacak materyalin sürekli olarak 

dolduruldu¤u ve ekstre edildikten sonra (posan›n) da sürekli olarak boflalt›ld›- 

¤› bir perkolatör tipidir. Rotasel ya da karosel ekstraktör olarak adland›r›l›r. 

Rotasel (karosel) ekstraktörler, “ 

perkolatör ” prensibine göre çal›flan, 

iç içe iki silindirik halka ve bu halkalar 

içine radyal olarak yerlefltirilmifl 

plakalarla bölünmüfl kamaralar’dan 

meydana gelmifltir (fiekil 

3.10). Kamaralar› oluflturan duvarlar 

afla¤›ya do¤ru geniflleyen flekilde yap›larak 

ekstre edilmifl maddenin alttan 

boflalt›lmas› s›ras›nda s›k›flmas› 

önlenmifl olur. Kamaralar›n alt›nda 

filtre görevi yapan metal çubuklardan 

oluflan bir ›zgara ve bu ›zgaran›n 

alt›nda ekstrenin (misella) topland›¤› 

bölmeler vard›r. Ekstraksiyon s›ras›nda kat› materyalin bulundu¤u üst k›s›m 

ekseni etraf›nda yavafl yavafl dönerken, çözücü de ekstre edilecek madde ile dolu 

olan kamarlardan afla¤›daki misella toplama bölmelerine do¤ru akar. De¤iflik konsantrasyonlardaki 

misellalar sürekli olarak z›t ak›mla yeni dolmufl olan bir sonraki 

kamaraya pompa yard›m› ile beslenir. En saf çözücü ise devrini tamamlam›fl ve boflalt›lacak 

hale gelmifl en son kamaradaki materyal üzerine gönderilir (fiekil 3.11). 

Boflalan kamaraya taze materyal yüklenir. Az çözücü kullan›l›r ve çözücü kayb› 

düflüktür. Ekstraktör ucuz, çal›flma rejimi ve tasar›m› basittir. 

Endüstride de¤iflik isimler alt›nda benzer prensiple çal›flan ekstraktörler bulunmaktad›r. 

fiekil 3.10 

Döner tip (Rotasel- 

Karosel) ekstraktör. 

fiekil 3.11 

Karosel 

Ekstraktörde 

Konsantrasyon 

Da¤›l›m›. 

53 

Çaplar› 2-8 m aras›nda de¤iflen karosel ekstraktörler genelde günlük 2000 ton 

gibi büyük kapasiteli ekstraktörlerdir ve kamaralar›n dönme h›z› 1 devir/20 dk ila 

1 devir/4-5 saat gibi çok farkl› olabilmektedir.


fiekil 3.12 

Z›t Ak›ml› Helezonik Ekstraktör 

Sürekli z›t ak›m prensibine göre çal›flan bir ekstraktör, az e¤imli bir silindirik gövde 

içerisine yerlefltirilmifl iki helezonik tafl›y›c›dan meydana gelmifltir (fiekil 3.12). 

Materyal ekstraktöre afla¤›dan beslenip, helezonik tafl›y›c› ile kar›flt›r›larak sürekli 

bir flekilde yukar› do¤ru hareket ederken çözücü ise yukar›dan beslenip afla¤›ya 

do¤ru akar. Posa üstten, misella ise alttan al›n›r. Kat› ve s›v› ak›mlar›n girifl ç›k›fl 

h›zlar› kontrol edilerek s›v› ve kat›n›n istenilen sürede temasta kalmalar› sa¤lan›r. 

Bu ekstraktörlerde yüksek s›cakl›k, bas›nç alt›nda ve inert atmosferde ekstraksiyon 

ifllemi kolayl›kla yap›labilir. 

Z›t Ak›ml› 

Ekstrakatör. 

fiekil 3.13 

fiekil 3.13’de gösterilen U-Ekstraktör ile fiekil 3.14’de gösterilen Hildebrant ekstraktörleri 

yukar›da aç›klanan ayn› prensibe göre çal›flan ekstraktörlere örnek olarak 

verilebilir. 

U- ekstraktör.


55 

fiekil 3.14 

Drog girifli 

Hildebrant 

ekstraktör. 

Çözelti 

ç›k›fl› 

Posa ç›k›fl› 

Çözücü girifli 

Kar›flt›r›c›l› Ekstraktör 

Toz edilmifl bitkisel droglar›n ekstraksiyonunda çok yayg›n olarak kullan›lan kar›flt›r›c›l› 

ekstraktörler basit olarak, içerisinde bir flaft üzerinde bir veya birden fazla 

kar›flt›r›c› paletin bulundu¤u yatay ya da dikey silindirik tanklard›r (fiekil 3.15). Ayr›ca, 

içinde kar›flt›r›c› bulunmayan, fakat tank›n kendisinin döndü¤ü ya da sars›ld›- 

¤› tip ekstraktörler de mevcuttur. 

fiekil 3.15 

Engel 

Dönüfl ayar motoru 

Termometre 

Kar›flt›r›c›l› tip 

ekstraktör. 

Su ç›k›fl› 

Ekstraktör 

Su girifli 

Boflaltma


fiekil 3.16 

Extr-o-mat 

ekstraktörü. 

Kar›flt›r›c›l› ekstraktörlerin ço¤unda silindirik tank›n iç yüzeyinin tamam› veya 

bir k›sm› filtre görevi yapan paslanmaz çelikten yap›lm›fl ince gözenekli a¤ ile kaplanm›flt›r. 

D›fltan buhar ceketi ile veya içten buhar serpantini ile ›s›t›labilen bu ekstraktörlerin 

de¤iflik tipleri mevcuttur. Bu tipteki ekstraktörlere benzer prensiple çal›flan, 

fakat zorlanm›fl bir çözücü sirkülasyonu ile ekstraksiyonun gerçeklefltirildi¤i 

Extr-o-mat ekstraktör fiekil 3.16’da görülmektedir. 

SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 


SORU 

D‹KKAT 

Bitkisel droglardan glikozit, antrakinon ve alkaloit gibi aktif maddelerin ekstraksiyonunda 

kullan›lan Extr-o-mat’ta ekstraksiyon bas›nçl› çözücü ile gerçeklefl- 


tirildi¤inden, baflka ekstraktörlerde 1-2 gün alan ekstraksiyon süresi 1-3 saate düflürülmüfltür. 

SORU 

Tüm ekstraksiyon D‹KKAT ifllemlerinde posa at›lmadan önce üzerinde bulunan de¤erli ya da çevreye 

zararl› çözücü mutlaka geri kazan›lmal›d›r. 

SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 

Bant Tipi Ekstraktör 

Bant tipi ekstraktörler genellikle sürekli tip ekstraktörlerin farkl› bir uygulama flek- 

AMAÇLARIMIZ lidir. Ekstraksiyon ifllemi hareket halindeki materyal üzerinde gerçekleflir (fiekil 

AMAÇLARIMIZ 

3.17). 

K ‹ T A P 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 

‹NTERNET 

‹NTERNET


57 

fiekil 3.17 

ÜRÜN 

SIVI 

Bant tipi 

ekstraktör. 

EKSTRAKS‹YON SONRASI TEMEL ‹fiLEMLER 

Ekstraksiyon iflleminin tamamlanmas› bu süreç içindeki ad›mlardan sadece birinin 

gerçeklefltirilmesi demektir. Tüm ifllemler burada sona ermez. ‹stenilen kalite ve 

özelliklere sahip ürünün elde edilmesi daha baflka ifllemlerin yerine getirilmesini gerektirmektedir. 

Yap›lacak bu ifllemleri s›ras›yla ele alal›m. 

Süzme 

Genel olarak süzme ifllemi, herhangi bir kat›-s›v› kar›fl›m›n›n gözenekli bir yap›ya sahip 

bir ortamdan geçirilmesi sonucu kat› madde parçac›klar›n›n s›v›dan ayr›lmas› 

olarak tan›mlan›r. Kar›fl›m›n kat› ve s›v› bileflenlerini birbirinden ay›rmaya yarayan 

gözenekli yap›daki süzme ortam› üzerinde biriken kat› maddelere filtre keki, süzülen 

s›v› k›sma ise filtrat (süzüntü) ad› verilir. 

Süzme ifllemlerinin gerçeklefltirilmesi amac›yla çok çeflitli sistemlerin bulunmas›- 

na karfl›l›k genel olarak önemli filtre tiplerini flu flekilde s›n›fland›rabiliriz. 

• Kum filtreler 

• Filtre-presler 

• Membran Plaka / Levha fleklindeki filtreler 

• Devaml› döner filtreler 

Buharlaflt›rma 

Ekstraksiyon ifllemleri tamamland›ktan sonra elde edilen ekstredeki çözücünün ortamdan 

uzaklaflt›r›lmas› gerekir. Bu amaçla kullan›lan sistemlere buharlaflt›r›c› denir.


Buharlaflt›r›c› Tipleri 

‹stenilen ürünün ve kullan›lan çözücünün özellikleri de göz önünde bulundurularak 

de¤iflik tipteki buharlaflt›r›c›lar kullan›l›r. Bu sebeple seçilecek buharlaflt›r›c› tipi 

önem tafl›maktad›r. Yayg›n olarak kullan›lan bafll›ca buharlaflt›r›c›lar flunlard›r: 

• Kesikli (Batch-Pan) Tip Buharlaflt›r›c›lar 

• Borulu Kazan Tip Buharlaflt›r›c›lar 

• Yükselen Film Tip Buharlaflt›r›c›lar 

• Düflen Film Tip Buharlaflt›r›c›lar 

• Zorlanm›fl Sirkülasyonlu Buharlaflt›r›c›lar 

• Kar›flt›r›c›l› Film Buharlaflt›r›c›lar 

• Plakal› Buharlaflt›r›c›lar 

Kurutma 

Kurutma ifllemi ekstraksiyon iflleminden sonra gerçeklefltirilen önemli ad›mlardan 

birini oluflturmaktad›r. Bir anlamda ekstraksiyon iflleminin tamamlanmas›n› ifade 

eder. Ekstre edilen maddenin çözücüsünden uzaklaflt›r›lmas›n› takiben son ürün 

özelliklerine ba¤l› olarak de¤iflik flekil ve flartlarda ve yine de¤iflik yöntem ve sistemler 

kullan›larak gerçeklefltirilir. Ürünün son özellikleri dikkate al›nd›¤›nda seçilecek 

yöntem ve sistemin önemi ortaya ç›kar. Yanl›fl seçim ürün kalitesini tamamen olumsuz 

yönde etkileyebilir. Baz› durumlarda ise ürün tamamen bozulur ve yap›lan tüm 

ekstraksiyon ifllemleri bofla gider. Bu sebeple kurutma ifllemi de ekstraksiyon ifllemini 

takiben özenle üzerinde durulmas› gereken bir konudur. 

Kurutma ifllemleri do¤al hava ak›m› veya zorlanm›fl hava ak›m›nda olmak üzere 

bafll›ca ikiye ayr›l›r. Kurutma ifllemleri, ayr›ca, ›s› uygulanarak yap›lanlar ve so¤utma 

ifllemiyle dondurarak yap›lanlar olarak da ayr›lmaktad›r. Genel olarak uygulanan 

kurutma flekillerini flu flekilde özetleyebiliriz: 

• Tepsili kurutma 

• Aç›k havada kurutma 

• Zorlanm›fl hava ak›m›nda kurutma 

• Bas›nç ve s›cakl›k kontrollü kurutma 

• Sürekli bant kurutma 

• Püskürtmeli kurutma (Spray Dryer) 

• Dondurarak kurutma (Freeze Dryer) (Liyofilizasyon) 

SIRA S‹ZDE 


SORU 

D‹KKAT 

Kristallendirme 

Kat› bir maddenin uygun bir çözücü içinde so¤ukta az, s›cakta çok çözünmesi esas›- 

na dayanan bir kimyasal saflaflt›rma yöntemidir. 

Önce uygun çözücü seçilir. Bu amaç için kullan›lacak ideal bir çözücü so¤ukta az, 

s›cakta çok SIRA çözüyor S‹ZDEolmal›d›r. Maddeyi çözebilmeli safs›zl›klar› çözmemeli, madde ile 

reaksiyon vermemelidir. 

Saflaflt›r›lacak madde çözücü içinde ›s›t›larak tamamen çözülmesi sa¤lan›r. Çözücü 

su ise ›s›tma ifllemi için bek ya da elektrikli ›s›t›c›; çözücü organik bir madde ise 


kaynama noktas›na göre su banyosu kullan›lmal›d›r. Daha sonra süzme ifllemine geçilir. 

Süzme SORU ifllemi sonunda üstte safs›zl›k, altta çözücü içinde saf madde kal›r. 

Organik çözücüler D‹KKAT hiçbir flekilde do¤rudan bek veya elektrikli ›s›t›c› ile ›s›t›lmamal›d›r. 

SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 

AMAÇLARIMIZ 

AMAÇLARIMIZ 

K ‹ T A P 

K ‹ T A P

3. Ünite - Üretim Yöntemleri-I: SIRA S‹ZDE Ekstraksiyon 

Madde renkli safs›zl›klar içeriyorsa süzmeden önce bu safs›zl›klar›n uzaklaflt›r›lmas› 

gerekir. Bunun için aktif kömür kullan›l›r ve s›cak çözelti aktif kömürden süzülerek 


ayr›l›r. Süzme ifllemi sonunda altta toplanan süzüntü üzeri kapat›larak so¤umaya 

(kristallenmeye) b›rak›l›r. 

SORU 

Maddeyi, kristallenme s›ras›nda kar›flt›rmak çok ince kristaller oluflmas›na D‹KKATsebep olur ve 

bunlar safs›zl›klar› tutarlar. Bu yüzden süzüntü oda s›cakl›¤›nda kendi halinde b›rak›larak 

so¤utulmal›d›r. 

SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 59 


SORU 

D‹KKAT 

SIRA S‹ZDE 

Bir süre beklendikten sonra kristallenme henüz bafllamam›flsa flu yöntemlere baflvurulmal›d›r: 

AMAÇLARIMIZ 

• Çözücü ›s›t›larak buharlaflt›r›lmal›, böylece maddenin çözeltideki deriflimi 

AMAÇLARIMIZ 

art›- 

r›lmal›d›r. 

• Çözelti afl›r› doygun olmuflsa kristallenmeyi bafllatmak için K afl›lama ‹ T A Pyap›lmal›d›r. 

K ‹ T A P 

Afl›lama flu flekillerde olur: 

• Çözeltiye bir miktar kendi kristalinden kat›l›r ve kristallenme gözlenir. 

• Cam baget kristallenmeyen çözeltiye dald›r›l›p ç›kar›l›r. Bagete TELEV‹ZYON üflendi¤inde yine 

kristallenme görülmezse çözücüyü uçurup, deriflimini art›rmak gerekir. 

TELEV‹ZYON 

Kristallenme tamamland›ktan sonra çözücü ortamdan süzülerek uzaklaflt›r›l›r. ‹fllem 

bitiminde safl›k kontrolü yap›l›r. Bu kontrol kat› maddeler için; kromatografi, erime 

noktas› veya k›r›lma indisi tayini ile 

‹NTERNET 

‹NTERNET 


Kristallendirme Uygulamalar› 

Bafll›ca iki tip suni kristallendirme uygulamas› mevcuttur. Bunlar; 

• Kristal üretimi 

• Kristal saflaflt›rmas› 

Kristal üretimi uygulamas› ad›ndan da anlafl›laca¤› üzere kristalin üretim aflamas›n› 

oluflturmaktad›r. Öncelikle çözeltiden uygun yöntem ve basamaklar uygulanarak 

kristalin oluflumu sa¤lanmal›d›r. Ancak, kristallendirme ifllemleri s›ras›nda yap›lan 

hatalar ya da uygulanan yöntem dolay›s›yla elde edilen kristal istenilen safl›kta 

de¤ilse ikinci aflama uygulama söz konusu olmaktad›r. 

Kristal saflaflt›rma uygulamas› ise kristalin istenilen safl›¤a ulaflmas›na kadar 

sürdürülen basamaklar› oluflturmaktad›r. Bu uygulama ilk uygulaman›n benzeri olmakla 

birlikle daha hassas ve kontrollü basamaklar›n sürdürülmesini gerektirir.


Özet 

A MAÇ 

1 

A MAÇ 

2 

A MAÇ 

3 

A MAÇ 

4 

‘ Ekstraksiyon kavram›n› tan›mlamak.’ 

Ekstraksiyon kelimesi Latince çekip ç›karma kelimesinden 

kaynaklanan bir kelimedir. Kar›fl›mdaki 

bir maddenin bir fazdan baflka bir faza çekilmesi 

ifllemini tarif eder. 

‘ Ekstraksiyon parametrelerini aç›klamak.’ 

Ekstraksiyon iflleminin en uygun flartlarda ve istenilen 

en yüksek verimle gerçeklefltirilebilmesi 

mevcut parametrelerin do¤ru flekilde seçilmesine 

ba¤l›d›r. ‹stenilen kalitedeki ürünün al›nabilmesi 

için en uygun ekstraktör tipinin seçimi yan›nda 

ekstraksiyon ifllemleri öncesinde ve ifllemler s›ras›nda 

dikkat edilmesi gereken birçok parametre 

bulunmaktad›r. Bu parametrelerin en önemli olanlar› 

k›saca; s›cakl›k, bas›nç, çözücü, parçac›k büyüklü¤ü, 

süre, kar›flt›rma h›z› ve kar›flt›r›c› tipi, 

nem, yüzey aktif madde etkisi, materyalin por 

özelli¤i. 

‘Ekstraksiyon flekillerini s›n›fland›rmak.’ 

Ekstraksiyon ifllemleri genel olarak kesikli ya da 

sürekli bir uygulama ile gerçeklefltirilmekle birlikte 

yar› kesikli bir uygulama flekli de mevcuttur. 

‘Ekstraksiyon yöntemlerini s›n›fland›rmak.’ 

Ekstraksiyon yöntemlerini bafll›ca mekanik yollarla 

gerçeklefltirilenler ve mekanik olmayan yollarla 

gerçeklefltirilenler olarak ay›rmak mümkündür. 

S›kma ve çizme tekniklerinde oldu¤u gibi ekstraksiyon 

iflleminin uygun bir mekanik ifllem ya da 

düzenek yard›m›yla yap›ld›¤› çal›flmalar genel olarak 

mekanik ekstraksiyon olarak de¤erlendirilir 

Mekanik olmayan yöntemler genelde kimyasal 

uygulamalarla gerçeklefltirilmektedir. Gaz, s›v› ya 

da uygun bir ak›flkan kullan›m› ile yap›lan çal›flmalar 

ile absorpsiyon ve adsorpsiyon uygulamalar›n› 

da bu grup alt›nda s›n›fland›rabiliriz. Ekstraksiyon 

yöntemlerini k›saca özetlersek; mekanik 

ekstraksiyon, çözücülerle ekstraksiyon, s›v›laflt›r›lm›fl 

gazlarla ekstraksiyon, süperkritik ak›flkanlarla 

ekstraksiyon, di¤er yöntemler. 

A MAÇ 

5 

A MAÇ 

6 

A MAÇ 

7 

‘ Ekstraktör tiplerini karfl›laflt›rmak.’ 

Kullan›lacak hammaddeye, ak›m h›zlar›na, ürüne 

göre uygun bir ekstraktör tipi seçilmelidir. 

Burada dikkat edilecek en önemli konu, kat› ve 

s›v›y› en iyi flekilde temas ettiren ekstraktörün 

kullan›lmas›d›r. Al›konma zamanlar›, temas yöntemleri, 

ak›fl durumlar› da göz önünde bulundurularak 

genellikle iki tip ekstraktör kullan›l›r. 

• Sabit yatakl› ekstraktörler 

• Hareketli yatakl› ekstraktörler 

- Dald›rmal› tip 

- Süzdürmeli tip 

‘Ekstraksiyon sonras› temel ifllemleri aç›klamak.’ 

Ekstraksiyon iflleminin tamamlanmas› bu süreç 

içindeki ad›mlardan sadece birinin gerçeklefltirilmesi 

demektir. ‹fllem burada sona ermez. ‹stenilen 

kalite ve özelliklere sahip ürünün elde edilmesi 

daha baflka ifllemlerin yerine getirilmesini 

gerektirmektedir. Yap›lacak bu ifllemleri s›ras›yla; 

süzme, buharlaflt›rma, kurutma, kristallendirme 

olarak s›ralayabiliriz. 

‘Ekstraksiyona etki eden faktörleri yorumlamak.’ 

Maddelerin s›cakl›kla çözünürlü¤ünün artt›¤› bilinmektedir. 

Ancak, bu etki ekstraksiyonun daima 

yüksek s›cakl›kta yap›lmas› gerekti¤i anlam›- 

na gelmez. S›cakl›k art›fl› ›s›ya hassas maddeleri 

bozabilir. Bu sebeple, özellikle ›s›ya karfl› hassas 

olan maddeler için hangi s›cakl›¤a kadar bozunma 

olmaks›z›n ç›k›labilece¤inin bilinmesi gerekmektedir 

Ekstraksiyon ifllemleri genelde atmosferik bas›nç 

alt›nda gerçeklefltirilmektedir. Çok özel bir durum 

olmad›kça uygulamalar atmosferik bas›nçta 

yap›l›r. Ancak, ›s›ya karfl› hassas olan maddelerin 

ifllenmesi gibi durumlar söz konusu oldu¤unda, 

ortam bas›nc› düflürülerek maddelerin kaynama 

s›cakl›klar› da düflürülmekte ve yüksek s›cakl›k 

sebebiyle ortaya ç›kabilecek olan bozunma olay›n›n 

önüne geçilebilmektedir. 

Ekstraksiyon ifllemlerindeki en önemli parametrelerden 

biri olan çözücü seçiminde öncelik; ekstre 

edilecek olan madde veya maddeleri çözücünün 

tam olarak çözebilmesi yan›nda istenmeyen 

di¤er maddeleri de çözmemesidir.


61 

Ekstre edilecek materyalin parçac›k büyüklü¤ü 

ekstraksiyondan en iyi verim ve ürün kalitesinin 

sa¤lanabilmesi için son derece önemlidir. Difüzyon 

olay› da parçac›k büyüklü¤ü ile do¤rudan 

iliflkili bir olayd›r. Parçac›k büyüklü¤ü küçüldükçe 

difüzyon ve dolay›s› ile ekstraksiyon ifllemi 

kolaylaflmakta ve verim artmaktad›r. Ancak, bu 

art›fl bir noktaya kadar devam etmekte ve belli 

bir de¤erden sonra ya art›fl durmakta ya da azalan 

de¤erlerle etkisini ortaya koymaktad›r. 

Ekstraksiyon iflleminde süre artt›kça ekstraksiyon 

verimi de artacakt›r. Ancak, ifllem süresinin 

fazla olmas› ifllem ekonomisi ve zaman aç›s›ndan 

olumsuz etkileri de beraberinde getirir. 

Kar›flt›rma ifllemi ekstraksiyonda önemli parametreler 

aras›ndad›r. Özellikle difüzyon olay›n›n 

ön planda bulundu¤u durumlarda daha da fazla 

önem tafl›r. 

Kar›flt›rma h›z›n›n ekstraksiyon verimine etkisinin 

yan›nda seçilecek kar›flt›r›c› tipi de büyük 

önem tafl›maktad›r. Çal›fl›lan materyalin özellikleri 

de dikkate al›narak bu seçimin yap›lmas› son 

derece önemlidir. 

Dro¤un tafl›d›¤› su miktar› ekstraksiyon iflleminde 

önem tafl›maktad›r. Mevcut su sebebiyle uzun 

süre bu flartlarda kalmas› hem dro¤un k›sa sürede 

mantar ve bakteri üreyerek bozunmas›na sebep 

olmakta, hem de ifllem s›ras›nda çözücü deriflimini 

de¤ifltirerek farkl› özellikteki ürünlerin 

al›nmas›na sebep olabilmektedir. Di¤er taraftan 

verim hesaplamalar›n›n kuru baz üzerinden yap›labilmesi 

için dro¤un tafl›d›¤› nem miktar›n›n 

tespiti gerekmektedir. 

Ekstraksiyon çözeltisine yüzey aktif madde ilavesi 

maddelerin çözünürlü¤üne büyük etki sa¤layabilmektedir. 

Ekstre edilecek madde için uygun 

olan bir yüzey aktif madde kullan›larak seçici 

ve yüksek verimli ekstraksiyon gerçeklefltirmek 

mümkün olmaktad›r. 

Bitkisel materyal dokunun içindeki boflluk (por) 

ve materyal parçac›klar› aras›ndaki por olmak 

üzere iki tiptir. Her iki tip porluk oranlar› bitkisel 

materyalin çözücü ile ›slanma ve fliflme h›z›n› etkilemektedir.



1. Afla¤›dakilerden hangisi ekstraksiyon parametrelerinden 

de¤ildir 

a. Ekstraksiyon süresi 

b. Parçac›k büyüklü¤ü 

c. Ekstraktör büyüklü¤ü 

d. Materyal içindeki nem 

e. Yüzey aktif maddelerin etkisi 

2. Afla¤›dakilerden hangisi ekstraksiyon çözücüsünde 

aranan özelliklerden de¤ildir 

a. Ucuz olup olmamas› 

b. Toksik olup olmamas› 

c. Kokusunun olup olmamas› 

d. Vizkoz olup olmamas› 

e. Kaynama noktas›n›n çok yüksek olmamas› 

3. Afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur 

a. Bitkisel dokunun içindeki boflluk (por) ne kadar 

fazlaysa bitkinin fliflme s›ras›ndaki iç suyu o kadar 

daha az oluflmaktad›r. 

b. Bitkisel materyalin parçac›klar› aras›ndaki por 

ne kadar büyükse materyalin fliflme s›ras›ndaki 

d›fl su miktar› o kadar daha az oluflmaktad›r. 

c. Materyal miktar› az ise doku içindeki boflluk oran› 

fliflme s›ras›nda art›fl göstermektedir. 

d. Her iki tip boflluk oran› da bitkisel materyalin 

çözücü ile ›slanma ve fliflme h›z›n› etkilemektedir. 

e. fiiflme h›z› bitkisel materyalin vakumlanmas›ndan 

etkilenmez. 

4. Afla¤›dakilerden hangisi Soxhlet ekstraktörü ile ekstraksiyon 

için do¤ru de¤ildir 

a. Farkl› çözücü sürekli olarak sirküle edilir 

b. Maserasyona göre daha az çözücü kullan›l›r 

c. Devaml› ekstraksiyon ifllemi gerçeklefltirilir 

d. Bir tek çözücü kullan›labilir 

e. Ekstraksiyon verimi daha yüksektir 

5. Afla¤›dakilerden hangisi ile efl zamanl› distilasyonekstraksiyon 

ifllemi gerçeklefltirilir 

a. Soxhlet apareyi 

b. Likens-Nickerson apareyi 

c. Fitosol ekstraksiyon apareyi 

d. Süperkritik ekstraksiyon apareyi 

e. Hiçbiri 

6. Süperkritik CO 2 ekstraksiyonu ile afla¤›dakilerden 

hangi grup maddeler kolayca ekstre edilebilir 

a. Karbonhidratlar 

b. Klorofiller 

c. Polifenoller 

d. Karotenoitler 

e. Monoterpenler 

7. Afla¤›dakilerden hangisi süperkritik CO 2 ekstraksiyonunun 

sa¤lad›¤› avantajlardan de¤ildir 

a. Üründe çözücü art›¤› kalmamaktad›r. 

b. S›v› çözücülerden daha yüksek difüzyona sahiptir. 

c. S›v› çözücülerden daha düflük vizkoziteye sahiptir. 

d. S›v› çözücülerden daha düflük buhar bas›nc›na 

sahiptir. 

e. Seçici ekstraksiyon yapmak mümkündür. 


a. Dald›rmal› tip ekstraktörler büyük kapasiteli, büyük 

hacimli ve düflük etken madde içeren materyallerin 

ekstraksiyonu için kullan›l›r. 

b. Sabit yatakl› ekstraktörlerde iflçilik masraf› ve 

zaman kayb› fazlad›r. 

c. Hareketli yatakl› ekstraktörlerde dald›rmal› tip 

ifllem gerçeklefltirilemez, sadece süzdürmeli tip 

ifllemler gerçeklefltirilebilir. 

d. Süzdürmeli tip ekstraktörden al›nan çözelti içindeki 

kat› parçac›k oran› daha fazlad›r. 

e. Perkolatör tip ekstraktörlerin kapasiteleri küçük 

ölçekli çal›flmalara uygundur, büyük ölçeklere 

adapte edilemez. 

9. Afla¤›dakilerden hangisi yayg›n olarak kullan›lan buharlaflt›r›c› 

tiplerinden de¤ildir 

a. Borulu kazan tip buharlaflt›r›c› 

b. Düflen film tip buharlaflt›r›c› 

c. Kar›flt›r›c›l› film tip buharlaflt›r›c› 

d. Yükselen film tip buharlaflt›r›c› 

e. Yatay geçiflli tip buharlaflt›r›c› 

10. Kristallendirme iflleminde bir süre beklendikten sonra 

hala kristallenme bafllamam›flsa afla¤›dakilerden hangisi 

do¤ru de¤ildir 

a. Cam baget kristallenmeyen çözeltiye dald›r›ld›- 

¤›nda kristallenme sa¤lan›r. 

b. Çözücü ›s›t›larak uzaklaflt›r›lmal›. 

c. Çözelti afl›r› doygunsa kristallenmeyi bafllatmak 

için afl›lama yap›lmal›. 

d. Maddenin çözeltideki deriflimi artt›r›lmal›. 

e. Afl›r› doygun çözeltiyi kristallendirmek için çözeltiye 

bir miktar kendi kristalinden kat›l›r.


63 


1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Ekstraksiyon Parametreleri 

” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Çözücü” konusunu yeniden 


3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Maddenin Por Özelli¤i ” 

konusunu yeniden gözden geçiriniz. 

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Ekstraksiyon Yöntemleri ” 


5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Ekstraksiyon Yöntemleri ” 


6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Süperkritik Ak›flkanlarla 

Ekstraksiyon ” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Süperkritik Ak›flkanlarla 

Ekstraksiyon” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Ekstraktör Tipleri ” konusunu 

yeniden gözden geçiriniz. 

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Buharlaflt›r›c› Tipleri ” konusunu 


10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Kristallendirme ” konusunu 


Yararlan›lan Kaynaklar 

Brown, T.L. (1991). Chemistry: The Central Science 

(5th Ed.). New Jersey: Prentice Hall. 

Buttler, W.J. ve Wiese, G.A. (1953). The Effect of 

Certain Nonionic Wetting Agents in Extraction 

of Alkaloidal Drugs [Alkaloit Tafl›yan Drolar›n 

Ekstraksiyonunda Belli baz› ‹yonik Olmayan 

Islatma Ajanlar›n›n Etkileri]. Journal of American 

Pharmaceutical Association (Baltim), 42(6), 382-5. 

Clifforda J.S., Ioannidisa, M.A. ve Legge, R.L. (2007). 

Enhanced aqueous solubilization of tetrachloroethylene 

by a rhamnolipid biosurfactant 

[Tetrakloroetilenin Sudaki Çözünürlü- 

¤ünün Bir Ramnolipit Biyosürfaktanla Artt›r›lmas›]. 

Journal of Colloid and Interface Science, 305(2), 

361-365. 

Ekstraksiyon ve ‹lgili Ekipmanlar: (2009). Eriflim: Aral›k 

2009, http:// www.swensontechnology.com 

Fliszar, K.A., Forsyth, R.J., Li, Z. ve Martin, G.P. (2005). 

Effects of Dissolved Gasses in Surfactant 

Dissolution Media [Sürfaktan Çözünme Ortam›nda 

Çözünmüfl Gazlar›n Etkileri]. Dissolution 

Technologies, 8-10. 

Geankoplis, C.J. (1993). Transport Processes and 

Unit Operations (3rd Ed.) [Tafl›n›m Prosesleri ve 

Ünit Operasyonlar› (3. Bs.)]. New Jersey: Prentice 

Hall. 

Guo-Fang, Y. (t.y.). Industrial Process and Equipment 

for Extraction of Medicinal Plants: Recent 

Progress [T›bbi Bitkilerin Ekstraksiyonu için Endüstriyel 

Proses ve Ekipman: Son Geliflmeler].Shanghai 

Institute of Pharmaceutical Industry. 

Güven, K.C. (1972). Farmasi ve Teknolojisi, ‹stanbul: 

Hüsnütabiat Matbaas›. 

Handa, S.S., Khanuja, S.P.S. Longo, G. ve Rakesh, D.D. 

(2008). Extraction Technologies for Medicinal 

and Aromatic Plants [T›bbi ve Aromatik 

Bitkiler için Ekstraksiyon Teknolojileri]. Trieste: ICS- 

UNIDO. 

Kurutma: (2007). Eriflim Aral›k 2009, 

http:// http://www.kurutma.net/ 

Kurutma: (t.y.). Eriflim Aral›k 2009, 

http:// http://www.dryerturk.com/ 

Lawrence, B.M. (1996). The Isolation of Aromatic 

Materials from Natural Plant Products [Do- 

¤al Bitkisel Ürünlerden Aromatik Maddelerin ‹zoasyonu]. 

K.Tuley de Silva (Ed.), A Manual on the Essential 

Oil Industry [Uçucu Ya¤ Endüstrisi için Bir 

K›lavuz] (s.55-154). Vienna: UNIDO.


McCabe, S. ve Smith, J. (1979). Unit Operations of 

Chemical Engineering. E. Gülbaran (Çev.). 

Kimya Mühendisli¤i Ünit Operasyonlar›, Cilt 2. ‹stanbul: 

Matbaa Teknisyenleri Koll. fiti. (1967). 

McCabe, S. ve Smith, J. (1981). Unit Operations of 

Chemical Engineering. E. Gülbaran (Çev.). 

Kimya Mühendisli¤i Ünit Operasyonlar›, Cilt 3. ‹stanbul: 


Perry, R.H. ve Chilton, C.H. (1982). Chemical Engineers’ 

Handbook (5th Ed.). Tokyo: McGraw-Hill 

Price, C.J. (1997). Take Some Solid Steps to Improve 

Crystallization [Kristalizasyonu Artt›rmak için Sa¤lam 

Ad›mlar At›n]. Chemical Engineering Progress, 

September, 34. 

Reid, R.C., Prausnitz, J.M. ve Poling, B.E. (1987). The 

Properties of Gasses and Liquids [Gaz ve S›- 

v›lar›n Özellikleri]. New York: McGraw-Hill. 

Sarker, S.D., Latif, Z. ve Gray, A.I., (Ed.), (2006). Natural 

Products Isolation, 2nd Ed., Totowa, New 

Jersey: Humana Press. 

Treybal, R.E. (1984). Mass-Transfer Operations, 

(3rd Ed.) [Kütle Transfer Operasyonlar›]. Tokyo: 

McGraw-Hill. 

Wijesekera, R.O.B. (t.y.). Practical Manual on: The 

Essential Oils Industry [Pratik K›lavuz: Uçucu 

Ya¤lar Endüstrisi]. United Nations Industrial Development 

Organization (UNIDO) Vienna. 

Yalç›nda¤, O.N. (1965). Eczac›l›kta Ekstraksiyon 

Metodlar› ve Bunlarla Haz›rlanan Farmasötik 

Preparatlar. ‹stanbul: Berksoy Matbaas›.




 


Distilasyon kavram›n› tan›mlayabilecek, 

Distilasyon öncesi ifllemleri aç›klayabilecek, 

Distilasyon yöntemlerini s›n›fland›rabilecek, 

Su distilasyonunu aç›klayabilecek, 

Buhar distilasyonunu aç›klayabilecek, 

Su-buhar distilasyonunu aç›klayabilecek, 

Hidrodifüzyonu aç›klayabilecek, 

Mikrodistilasyonu aç›klayabilecek, 

Mikrodalga destekli distilasyonun avantajlar›n› aç›klayabilecek, 

Distilasyon sonras› temel ifllemleri aç›klayabileceksiniz. 


• Distilasyon 


• Kaynama Noktas› 

• S›cakl›k 

• Bas›nç 

• Süre 





Kontrolü 

Üretim 

Yöntemleri-II: 

Distilasyon 

• D‹ST‹LASYON 

• D‹ST‹LASYON ÖNCES‹ ‹fiLEMLER 

• D‹ST‹LASYON YÖNTEMLER‹ 

• D‹ST‹LASYON SONRASI ‹fiLEMLER

Üretim Yöntemleri-II: 

Distilasyon 

D‹ST‹LASYON 

Distilasyonun tarihi M.Ö. 3000 y›llar›na kadar uzan›r. O y›llarda Hindistan Harappa'da 

kullan›lan toprak imbik ilk kabul edilmektedir. 12. yy’ da flarap ve biradan 

daha sert alkollü içeceklerin üretimi amac›yla yeniden gündeme gelmifl ve 13. yy’ 

dan itibaren ise alkollü içeceklerin distilasyonu için iyice benimsenmifltir. 

Distilasyon; s›v› ve buhar aras›ndaki madde da¤›l›m›na dayanan, s›v› kar›fl›m›ndaki 

maddelerin ayr›lmas› için yayg›n olarak uygulanan bir metottur. Gerçekten 

distilasyon, uçucu ve yar› uçucu organik maddelerin saflaflt›r›lmas›nda kullan›lan 

ilk seçenektir. 

Distilasyonun esas amac› kar›fl›m içindeki uçucu bileflenlerin uçucu olmayanlardan 

veya uçuculuklar›na göre birbirlerinden ayr›lmas›n› sa¤lamakt›r. 

S›v› kar›fl›m›ndaki maddelerin her biri farkl› buhar bas›nc›na sahiptir. Bu farkl›- 

l›k maddelerin ayr›m›n›n gerçekleflmesini sa¤lamaktad›r. Di¤er bir deyiflle, doygun 

buhar bas›nc›ndaki maddelerin s›cakl›kla olan de¤iflimleri distilasyon tekni¤i kullan›larak 

birbirinden ayr›m›n› mümkün k›lmaktad›r. 

Bir kar›fl›m içindeki bileflenleri ay›rman›n esas›, homojen bir fazdan di¤erine 

maddenin transferinin gerçeklefltirilmesidir. Mekanik olarak ay›rma ifllemindekinin 

aksine burada kullan›lan metotlar yo¤unluk veya parça büyüklü¤ünden daha ziyade, 

buhar bas›nçlar› ve çözünürlüklerindeki farklara dayan›r. Günümüzde uçucu 

ya¤ üretim amac›yla yayg›n olarak uygulanan distilasyon yöntemlerini basit olarak 

flu flekilde s›n›fland›rabiliriz. 

• Su Distilasyonu 

• Buhar Distilasyonu 

• Su-Buhar Distilasyonu 

D‹ST‹LASYON ÖNCES‹ ‹fiLEMLER 

Distilasyon ifllemi gerçeklefltirilmeden önce ekstraksiyon ifllemlerinde oldu¤u gibi 

materyalin baz› ön ifllemlerden geçmesi gerekir. Bu ifllemlerin bafl›nda ise materyalin 

içinde bulunan safs›zl›klar›n uzaklaflt›r›lmas› gelir. 

Distilasyon bitkisel materyalin taze veya kuru olmas›na göre de de¤ifliklikler 

gösterir. Bitkisel materyaller taze yani yafl halde iken uçucu ya¤› al›nabildi¤i gibi 

kurutulduktan sonra da distile edilebilir. Ancak, kurutma iflleminin çok dikkatli yap›lm›fl 

olmas› gereklidir. Materyalin tafl›d›¤› uçucu ya¤›n bitkinin hangi k›sm›nda 

bulundu¤u dikkate al›narak yap›lacak kurutma ifllemi büyük önem tafl›r. Bitkisel

SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 




materyal gölgede ve hava ak›m›n›n oldu¤u yerde kurutma yap›lmal›, kurutma ifllemi 

SORU 

s›ras›nda sürekli kontrol yap›larak kar›flt›rma ya da alt üst ederek her k›sm›n›n 

SORU 

tam kurumas› sa¤lanmal›d›r. 

D‹KKAT 

Do¤rudan günefl D‹KKAT ve kuvvetli hava ak›m› alt›nda yap›lan kurutma ifllemleri uçucu ya¤ kayb›- 

na sebep olaca¤›ndan mutlaka kaç›nmak gerekir. 

SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 

Kurutma ifllemleri aç›k havada gerçeklefltirilebildi¤i gibi hava dolafl›m›n›n veya 

vakum uygulamalar›n›n mümkün oldu¤u özel kurutma odalar›nda da yap›labilir. 

AMAÇLARIMIZ Distilasyon ifllemi öncesinde dikkat edilecek bir baflka konu materyalin ön fermentasyon 

AMAÇLARIMIZ 

ifllemi gerektirip gerektirmedi¤idir. Bu durum taze materyalle çal›fl›ld›- 

 

¤›nda söz konusudur. Gül ya¤› eldesinde bu ifllem ürün kalitesi aç›s›ndan son derece 

önemlidir. K ‹ T A P 

K ‹ T A P 

Distilasyon öncesinde iflleme al›nacak materyalin boyutunun ayarlanmas› yan›nda 

e¤er kuru materyalle çal›fl›l›yorsa suyla hafif nemlendirme ifllemi de uygulanabilir. 

TELEV‹ZYON 

‹NTERNET 

fiekil 4.1 

Clevenger apareyi 

TELEV‹ZYON 

D‹ST‹LASYON YÖNTEMLER‹ 

Bitkisel materyalden uçucu bileflenlerin al›nmas› amac›yla uygulanan bafll›ca distilasyon 

yöntemlerini flu flekilde özetleyebiliriz: 

• Su distilasyonu 

‹NTERNET 

• Buhar distilasyonu 

• Su-Buhar distilasyonu 

• Hidrodifüzyon 

• Mikro distilasyon 

• Mikrodalga destekli distilasyon 

• Eflzamanl› distilasyon-ekstraksiyon 

• Kuru distilasyon 

• Fraksiyonlu distilasyon 

fiimdi s›ras›yla bu yöntemleri teker teker ele alal›m. 

Su Distilasyonu 

Su distilasyonunda esas ifllem su içinde bulunan materyalin ›s›l ifllem uygulayarak 

uçucu bileflenlerinin buharlaflt›r›lmas› ve daha sonra da so¤utularak kondense 

edilmesidir. Ya¤ suda çözünmedi¤inden faz ayr›m› meydana getirmektedir. Elde 

edilen ya¤›n yo¤unlu¤unun sudan a¤›r ya da hafif olmas›na 

göre suyun üzerinde ya da alt›nda birikir. Laboratuvar 

ölçekli çal›flmalar için kullan›lan bir su distilasyon 

apareyi (Clevenger) fiekil 4.1’de görülmektedir. 

Su distilasyonunda materyal suyla do¤rudan temas 

halindedir. Kap içinde materyali örtecek kadar su bulunmal›d›r. 

Aksi halde ›s› etkisiyle materyal yanarak bozunma 

ürünleri oluflur. Kazandaki su kayb›n› önlemek 

için su distilasyonunda kohobasyon (cohobation) ifllemi 

uygulan›r. Böylece kazan suyunda azalma olmaz. 

Kazandaki su, suda çözünen maddelerce doygun oldu- 

¤undan k›smen ya¤ verimi de artar. 

Su distilasyonundaki di¤er bir farkl›l›k ise çökme 

e¤ilimindeki materyal ile çal›fl›ld›¤›nda kar›flt›rma yap›- 

larak çökme ve topaklaflma oluflumunun engellenmesi 

gereklili¤idir.

4. Ünite - Üretim Yöntemleri-II: Distilasyon 

Su distilasyonuyla elde edilen uçucu ya¤lar genel olarak di¤er yöntemlerle elde 

edilen ya¤lara göre daha koyu renkli ve daha farkl› kokuya sahip olabilirler. Su 

distilasyonunun baz› dezavantajlar› flunlard›r: 

• Ya¤da bulunan ester yap›daki bileflikler kolayca hidroliz olur 

• Asiklik monoterpenler ve aldehitler polimerize olma e¤ilimindedir 

• Fenoller gibi oksijenli bileflikler k›smen suda çözünerek suya geçerler ve tamamen 

al›nmalar› mümkün olamaz 

• Su distilasyon kazanlar› genelde çok büyük olmaz ve dolay›s›yla ayn› miktar 

materyal için daha fazla iflçilik gerektirir. 

• Her distilasyon çal›flmas›nda büyük miktarda su ›s›l iflleme al›nd›¤› için enerji 

tüketimi di¤er yöntemlere göre daha fazlad›r. Genel enerji verimlili¤i düflüktür. 

Su distilasyonunun yukar›da özetlenen dezavantajlar›n›n yan›nda en temel 

avantaj› ise buhar distilasyonu uygulamalar›nda materyal topaklaflmas›, birbirine 

yap›flmas› sonucu penetrasyon özelli¤inin zay›flamas› veya ortadan kalkmas› ile 

kütle transferinin durmas› olay›n›n gözlenmemesidir. Bu uygulaman›n en güzel örne¤i 

Türkiye’deki gül ya¤› üretimidir (fiekil 4.2). 

69 

Kohobasyon: Distilasyon 

ifllemi boyunca distilattaki 

ya¤ sudan ayr›ld›ktan sonra 

ya¤la doymufl suyun bir boru 

yard›m›yla tekrar distilasyon 

kazan›na geri gönderildi¤i 

teknik. 

fiekil 4.2 

Gül ya¤› üretimi 

(su distilasyonu) 

Buhar Distilasyonu 

Buhar distilasyonunun esas› uçucu organik maddeleri su buhar› kullanarak ay›rmaya 

dayan›r. Is›ya karfl› hassas olan maddelerin saflaflt›r›lmas› ve madde haz›rlanmas›nda 

di¤er distilasyon tekniklerine alternatif bir teknik olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. 

Ço¤u maddeler kaynama noktalar› ne olursa olsun saf suyun kaynama noktas›- 

n›n alt›ndaki s›cakl›kta distile olabilmektedir. Erime noktas› 22.5°C, kaynama noktas› 

235°C olan anetol buhar distilasyonu ile çok kolay bir flekilde distile olur. 

Buhar distilasyonu genellikle kesikli bir ifllemle iyi doldurulmufl bitki materyali 

içinden sürekli flekilde su buhar› geçirilmesiyle gerçeklefltirilir (fiekil 4.3 ve fiekil 

4.4). Gönderilen buhar, materyal içindeki uçucu bileflenleri beraberinde sürükler. 

Buhar faz›ndaki uçucu maddelerin konsantrasyonu, su buhar› kar›fl›m›ndaki 

bas›nçlar› yani k›smi buhar bas›nçlar›yla iliflkilidir. Her maddenin k›smi buhar bas›nçlar›n›n 

toplam› toplam bas›nc› oluflturur. Burada buhar›n oluflturdu¤u bas›nç 

maddenin tek bafl›na toplam bas›nca ulaflmas›nda büyük katk› sa¤lar ve beklenen 

bas›nçtan daha düflük bas›nçta buharlaflma imkân›na kavuflturur.


fiekil 4.3 

Bu teknik distile edilen maddelerin su buhar› s›cakl›¤›n›n üzerindeki s›cakl›¤a 

ç›k›lmamas› sebebiyle uygun bir distilasyon tekni¤i olarak kabul edilir. ‹fllem sonunda 

so¤utucudan geçen su buhar› ve uçucu ya¤ birlikte s›v›lafl›r. Genelde, uçucu 

ya¤›n yo¤unlu¤u sudan hafif oldu¤u için toplama kab›nda suyun üzerinde birikir. 

Sudan a¤›r ya¤lar ise dibe çökerek ayr›l›r. Ancak, faz ayr›m› yoksa distilat›n 

suyla kar›flmayan bir organik çözücü ile ekstre edilmesi gerekir. 

Laboratuvar Ölçekli 


Ünitesi. 

Su 

xxxxxx xxxxxxxx 

Drog 

fiekil 4.4 

Büyük Ölçekli 


Ünitesi. 

So¤utucu 

So¤utma 

suyu girifli 

Buhar 

girifli 

Ya¤ 

ay›r›c› 

(florentin kab›) 

Buhar 

da¤›t›c› 

Su 

Ya¤alt› 

suyu 

Buhar Distilasyonunda Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar 

• Kat› maddelerin buhar distilasyonunda materyalin çok s›k› bir flekilde doldurulmas›na 

dikkat edilir. 

• Distilasyon s›ras›nda buhar›n tüm materyal ile temas› sa¤lanmal›d›r. 

• Buhar/madde oran› iyi tespit edilmelidir. 

• Buhar›n verilifl h›z› iyi ayarlanmal›d›r. 

• Buhar materyale bir buhar da¤›t›c›s› ile verilmeli, tek bir noktadan buhar verilmemelidir. 

• Fazla buhar vererek içeride afl›r› bas›nç oluflturulmamal›d›r.


71 

• Cam malzemelerle çal›fl›rken dikkatli olunmal›, so¤uk cam malzemeye do¤rudan 

afl›r› miktarda buhar verilmemelidir. 

• Buhar ayr› bir kab›n içinde elde ediliyorsa uygun ba¤lant›larla buhar transferi 

gerçeklefltirilmelidir. 

Su-Buhar Distilasyonu 

Su-buhar distilasyonunda, delikli tepsi üzerinde bulunan bitkisel materyal içinden 

alt bölmede kaynayan suyun buharlar›n›n geçirilmesiyle distilasyon ifllemi gerçeklefltirilir 

(fiekil 4.5). Su distilasyonunda oldu¤u gibi kurulum maliyeti düflüktür ve 

iflletimi kolayd›r. Bu yüzden köy-tipi distilasyonlarda bu teknikten yararlan›l›r. 

Su-buhar distilasyonunun su distilasyonuna göre avantajlar› k›saca flunlard›r; 

• Ya¤ verimi daha iyidir. 

• Ya¤da daha az hidroliz ürünleri bulunur. 

• Ya¤daki oksijenli bileflikler daha fazlad›r. 

• Ya¤ kalitesi aç›s›ndan tekrarlanabilir ürün elde edilir. 

• Daha h›zl› bir prosestir ve enerji verimlili¤i daha yüksektir. 

Aç›labilir Kapak 

Materyal 

Buhar 

So¤utucu 

suyu 

girifli 

So¤utma 

suyu 

ç›k›fl› 

So¤utucu 

fiekil 4.5 

Su-Buhar 

Distilasyonu 

Sistemi. 

Buhar 

Su 

Delikli 

tepsi 

Su seviyesi 

kontrolü 

Atefl 

Ya¤alt› 

suyu 

Hidrodifüzyon 

Geleneksel buhar distilasyonu uygulamas›n›n aksine buhar, 

materyalin bulundu¤u kazana alttan de¤il üstten girer. 

Difüzyon olay› ozmotik bas›nç prensibiyle gerçekleflir 

(fiekil 4.6). 

Materyal kazan içindeki delikli bir tepsi üzerinde yüklenir. 

Düflük bas›nçl› buhar kazana tepeden verilir. Delikli 

tepsinin alt›nda so¤utucu bulunur. So¤utucudan ç›- 

kan ya¤ ve su alttaki ay›r›c›da yo¤unluk fark›yla ayr›l›r. 

Hidrodifüzyonun genel özellikleri k›saca flunlard›r. 

• Kullan›m› kolayd›r. 

• ‹yice parçalanm›fl materyallere kolayca uygulan›r. 

• Düflük bas›nçta ›slak buhar kullan›l›r. 

• Geleneksel buhar distilasyonundan daha yüksek 

verim elde edilir. 

fiekil 4.6 

Hidrodifüzyon 

Sistemi.


• Distilasyon süresi k›sad›r. Zaman ve enerji ekonomisi sa¤lar. 

• Elde edilen ya¤ ticari olarak kabul edilir ya¤lardand›r. 

• Kapasitesi düflüktür. ‹flçilik yo¤undur. 

• Buhar distilasyonunun aksine kondanse su ak›m› beraberinde lipit, klorofil, 

ya¤ asitleri, kumarinler vb. baz› uçucu olmayan bileflikleri de beraberinde 

getirdi¤i için ya¤ kompozisyonu farkl›lafl›r. 

Bu teknik elde edilen ya¤›n saf olmamas› yüzünden çok fazla kullan›m sahas› 

bulamam›flt›r. 

fiekil 4.7 

Mikro Distilasyon 

Az miktar bitkisel materyalin k›sa sürede distilasyonu için gelifltirilmifl bir tekniktir. 

Bu teknik kullan›larak 1 gr’dan daha az maddelerin distilasyonu mümkün olabilmektedir 

(fiekil 4.7). 

Mikrodistilasyon 

Sistemi 

(Eppendorf). 

Bu amaçla kullan›lan bafll›ca mikro-distilasyon sistemleri; 

• Mikrodistilasyon sistemi 

• K›sa mesafeli (Short Path) distilasyon 

• Hickman distilasyon bafll›¤› 

• Likens-Nickerson eflzamanl› distilasyon ve ekstraksiyon apareyi 

• Mikro ölçek “Döner kuflakl›” distilasyon sistemi 

Mikrodalga Destekli Distilasyon 

Mikrodalga enerjisi, kontrollü kullan›ld›¤›nda ›s›tma ifllemi için kullan›labilir. Bu tip 

uygulamalarda en önemli konu kullan›lan materyalin ve s›v›n›n mikrodalga enerjisini 

alabilmesidir. Baflta su olmak üzere polar veya iyonik çözeltiler mikrodalga 

enerjisini alabilir. Apolar çözücüler ise mikrodalga enerjisini alamaz ve dolay›s›yla 

enerji transferi gerçekleflmez. 

Mikrodalga destekli distilasyon esas itibariyle su distilasyonu ile benzerdir. Is›tma 

ifllemi mikrodalga enerjisi kullan›larak gerçeklefltirilir. Materyal ve su mikrodalga 

enerji kullan›larak ›s›t›l›r. fiekil 4.8’de mikrodalga destekli distilasyon sistemi görülmektedir.


73 

fiekil 4.8 

Mikrodalga Destekli 

Distilasyon Sistemi. 

Eflzamanl› Distilasyon-Ekstraksiyon 

Az miktar uçucu ya¤ içeren bitkisel materyal distile edildi¤inde ya¤ sudan ayr›lmaz. 

Bu teknikte distilat bir organik çözücü içinden geçirilerek uçucu kimyasallar›n 

organik çözücüde tutunmalar› sa¤lan›r. Likens-Nickerson apareyi bu ifllemin 

mikro ölçekte gerçeklefltirildi¤i bir sistemdir. Ekstraksiyon amac›yla kullan›lan organik 

çözücünün sudan a¤›r veya hafif olmas›na göre iki farkl› dizayna sahiptir. 

fiekil 4.9a ve fiekil 4.9b’de sudan a¤›r ve sudan hafif çözücüler için kullan›lan Likens-Nickerson 

apareyi görülmektedir. 

Mikro ölçekte yap›lan bu çal›flmalarda elde edilen tüm uçucu bileflenlerden 

oluflan ya¤ analiz için do¤rudan GC ya da GC/MS sistemine enjekte edilebilir. 

fiekil 4.9 

Sudan A¤›r (a) ve 

Sudan Hafif (b) 

Çözücüler için 

Likens-Nickerson 

Apareyi. 

(a) 

(b)


fiekil 4.10 

Florentin Kab› 

Örne¤i (Sudan 

hafif ya¤lar için). 

Kuru Distilasyon 

Çok yayg›n olarak kullan›lmayan bir yöntemdir. Oleorezinli odunlardan katran elde 

etmek amac›yla kullan›l›r. Bu amaçla odun parçalar› kapal› bir sistemde üstten 

›s›t›larak bünyesindeki uçucu maddelerin afla¤›ya akmas› sa¤lan›r. I›s›tma ifllemi s›- 

ras›nda birçok madde ›s› etkisiyle bozunur. Son ürün piroliz ürünleri içerir. Bir süre 

bekletilen üründe altta katran, ortada su, üstte ise uçucu ya¤ içeren ya¤l› bir k›- 

s›m oluflur. 

Fraksiyonlu Distilasyon 

Kar›fl›mdaki maddelerin kaynama noktalar› birbirine yak›nlaflt›kça ay›r›mlar› da o 

kadar zorlafl›r. Bu tür maddelerin ay›r›mlar› basit distilasyon sistemleriyle mümkün 

olamaz. Ay›r›m için basit distilasyon iflleminin defalarca tekrarlanmas› gerekir. 

Bu ifllem buhar faz› ile s›v› faz›n birçok defa dengeye getirilmesine imkân veren 

kademelerden oluflmaktad›r. Fraksiyonlu distilasyon buna olanak veren bir 

ay›r›m sistemidir. 

D‹ST‹LASYON SONRASI ‹fiLEMLER 

Distilasyondan sonra baz› ifllemlerin gerçeklefltirilmesi gerekir. Bu ifllemlerin bafl›nda, 

elde edilen uçucu ya¤›n sudan ayr›lmas› gelir. Ayr›lan ya¤›n tafl›d›¤› varsa 

kat› parçac›klar ve sudan ar›nd›r›lmas› ifllemleri de distilasyon sonras› ifllemler aras›ndad›r. 

fiimdi bunlar› s›ras›yla teker teker ele alal›m. 

Ay›rma 

Distilasyon sonunda elde edilen uçucu ya¤›n sudan ayr›lmas› ifllemi büyük önem 

tafl›maktad›r. Bu amaçla kullan›lan ay›rma kaplar›na “florentin kab›” denir. 

Ya¤›n sudan ayr›lmas› ifllemi yo¤unluk fark› esas›na dayan›r. Kullan›lan florentin 

kab› ya¤›n sudan hafif ya da a¤›r olmas›na göre farkl› tasarlanabilir. Uçucu ya¤lar›n 

ço¤unlu¤u sudan hafif olduklar›ndan florentin kaplar› genelde sudan hafif 

ya¤lar için tasarlanm›flt›r. fiekil 4.10’da florentin kab› örne¤i görülmektedir. 

Süzme 

E¤er elde edilen uçucu ya¤ içinde çal›fl›lan materyalden gelen kat› parçac›klar kalm›flsa 

uygun filtre ortam›ndan süzülerek tafl›d›¤› safs›zl›klardan ar›nd›r›l›r. Bu ifllemler 

laboratuvarda süzgeç ka¤›d› kullan›larak gerçeklefltirilirken, endüstride de- 

¤iflik filtreler kullan›larak yap›l›r.


75 

Kurutma 

Ay›rma ve süzme iflleminin tamamlanmas›ndan sonra ya¤ az da olsa bir miktar daha 

su tafl›yabilir. Böyle bir durumda ya¤›n özelli¤ine ba¤l› olarak bulan›kl›k durumu 

da söz konusu olabilir. Bu noktada yap›lacak ifllem ya¤›n kurutulmas› olarak 

adland›r›lan kalan nem ve suyundan ar›nd›rmakt›r. 

Ya¤›n kurutulmas› ifllemi laboratuarda az miktar örnekle çal›fl›ld›¤›ndan susuz 

sodyum sülfat ile muamele ederek gerçeklefltirilebilirken endüstriyel uygulamalarda 

mekanik olarak gerçeklefltirilir. Narenciye esanslar›n›n sudan ayr›lmas›nda bu 

amaçla yüksek devirli santrifüjler kullan›l›r.


Özet 

A MAÇ 

1 

A MAÇ 

2 

A MAÇ 

3 

A MAÇ 

4 

‘Distilasyon kavram›n› tan›mlamak’. 

Distilasyon; s›v› ve buhar aras›ndaki madde da¤›- 

l›m›na dayanan, s›v› kar›fl›m›ndaki maddelerin ayr›lmas› 

için yayg›n olarak uygulanan bir metottur. 

Distilasyonun esas amac› kar›fl›m içindeki uçucu 

bileflenlerin uçucu olmayanlardan veya uçuculuklar›na 

göre birbirlerinden ayr›lmas›n› sa¤lamakt›r. 

S›v› kar›fl›m›ndaki maddelerin her biri farkl› buhar 

bas›nc›na sahiptir. Bu farkl›l›k maddelerin 

ayr›m›n›n gerçekleflmesini sa¤lamaktad›r. 

‘Distilasyon öncesi ifllemleri aç›klamak’. 

Distilasyon ifllemi gerçeklefltirilmeden önce materyalin 

baz› ön ifllemlerden geçmesi gerekir. Bu 

ifllemlerin bafl›nda ise materyalin içinde bulunan 

safs›zl›klar›n uzaklaflt›r›lmas› gelir. Bitkisel materyal 

taze yani yafl halde iken uçucu ya¤› al›nabildi¤i 

gibi kurutulduktan sonra da distile edilebilir. 

Bitkisel materyal gölgede ve hava ak›m›n›n 

oldu¤u yerde kurutma yap›lmal›d›r. Kurutma ifllemleri 

aç›k havada gerçeklefltirilebildi¤i gibi hava 

dolafl›m›n›n veya vakum uygulamalar›n›n yap›ld›¤› 

özel kurutma odalar›nda da yap›labilir. 

‘Distilasyon yöntemlerini s›n›fland›rmak’. 

Distilasyon yöntemlerini flu flekilde s›n›fland›r›l›r: 

• Su distilasyonu 

• Buhar distilasyonu 

• Su-Buhar distilasyonu 

• Hidrodifüzyon 

• Mikro distilasyon 

• Mikrodalga destekli distilasyon 

• Eflzamanl› distilasyon-ekstraksiyon 

• Kuru distilasyon 

• Fraksiyonlu distilasyon 

‘Su distilasyonunu aç›klamak’. 

Su distilasyonunda esas ifllem su içinde bulunan 

materyalin ›s›l ifllem uygulayarak uçucu bileflenlerinin 

buharlaflt›r›lmas› ve daha sonra da so¤utularak 

kondense edilmesidir. Ya¤ suda çözünmedi¤inden 

faz ayr›m› meydana gelir. 

A MAÇ 

5 

A MAÇ 

6 

‘Buhar distilasyonunu aç›klamak’. 

Buhar distilasyonunun esas› uçucu organik maddeleri 

su buhar› kullanarak ay›rmaya dayan›r. Is›- 

ya karfl› hassas olan maddelerin saflaflt›r›lmas› ve 

madde haz›rlanmas›nda di¤er distilasyon tekniklerine 

alternatif bir teknik olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. 

Ay›rmak istedi¤imiz organik maddeler 

suda çözünmemeli veya çok az çözünmelidir. 

Ço¤u maddeler kaynama noktalar› ne olursa olsun 

saf suyun kaynama noktas›n›n alt›ndaki s›- 

cakl›kta distile olabilir. Buhar distilasyonu ›s› 

transferi özellikleri zay›f olan s›v›lar›n afl›r› ›s›nmas›n› 

önlemek amac›yla kullan›labilir olmas› 

aç›s›ndan büyük önem tafl›r. Buhar distilasyonu 

kesikli bir ifllemle bitki kar›fl›m› içinden sürekli 

flekilde su buhar› geçirilmesiyle gerçeklefltirilir. 

Gönderilen buhar, materyal içindeki uçucu bileflenleri 

beraberinde sürükler. 

Buhar faz›ndaki uçucu maddelerin konsantrasyonu, 

su buhar› kar›fl›m›ndaki bas›nçlar› yani k›smi 

buhar bas›nçlar›yla iliflkilidir. Her maddenin 

mevcut olan k›smi buhar bas›nçlar› toplam›yla 

toplam bas›nc› oluflturmaktad›r. Burada buhar›n 

oluflturdu¤u bas›nç maddenin tek bafl›na toplam 

bas›nca ulaflmas›nda büyük katk› sa¤lamakta ve 

beklenen bas›nçtan daha düflük bas›nçta buharlaflma 

imkân›na kavuflmaktad›r. Bu teknik distile 

edilen maddelerin su buhar› s›cakl›¤›n›n üzerindeki 

s›cakl›¤a ç›k›lmamas› sebebiyle uygun bir 

distilasyon tekni¤i olarak kabul edilir 

‘Su-buhar distilasyonunu aç›klamak’. 

Su distilasyonunda materyal tamamen suyun içinde 

bulunur. Oysa materyal kazan içindeki suyun 

üzerinde delikli bir tepsi üzerinde bulundu¤unda 

alttaki kaynayan suyun buharlar›yla distilasyon 

ifllemi gerçeklefltirilir. Bu sayede su içinde 

materyalin hidroliz olma riski ortadan kalkar. Alttaki 

kazan suyunun ifllem boyunca yeterli olabilmesi 

için su distilasyonunda oldu¤u gibi kohobasyon 

ifllemi uygulan›r. Böylece suda çözünen 

oksijenli bilefliklerin daha fazla ya¤da kalmas› 

sa¤lan›r. Su distilasyonunda oldu¤u gibi kurulum 

maliyeti düflüktür ve iflletimi kolayd›r.


77 

A MAÇ 

7 

A MAÇ 

8 

‘Hidrodifüzyonu aç›klamak’. 

Geleneksel buhar distilasyonu uygulamas›n›n aksine 

buhar materyalin bulundu¤u kazana alttan 

de¤il üstten girer. Ya¤ hücrelerinin materyalin 

yüzeyinde yüzey alt›nda ya da ya¤ca zengin boflluklarda 

olmas›na bak›lmaks›z›n difüzyon olay› 

ozmotik bas›nç prensibiyle gerçekleflir. Distilasyonun 

gerçeklefltirildi¤i kazan›n yap›s› di¤er distilasyon 

kazanlar›ndan farkl›d›r ve hidrodifüzer 

olarak adland›r›l›r. 

‘Mikrodistilasyonu aç›klamak’. 

Bu distilasyon yöntemi bilinen di¤er distilasyon 

tekniklerinin mikro düzeyde uygulanmalar› olarak 

karfl›m›za ç›kar. 

Çok iyi kontrol edilebilen ünitelere (›s›tma, so- 

¤utma, s›cakl›k ve bas›nç kontrolü vb.) ihtiyaç 

duyulan bu teknikle uçucu ya¤ miktar› az olan 

materyal distile edilebilir. Bu teknik kullan›larak 

1 gr’dan daha az maddelerin distilasyonu mümkün 


A MAÇ 

9 

A MAÇ 

10 

‘Mikrodalga destekli distilasyonun avantajlar›n› 

aç›klamak’. 

Kullan›lan materyalin ve s›v›n›n mikrodalga enerjisini 

alabilmesi önemlidir. Baflta su olmak üzere 

polar veya iyonik çözeltiler mikrodalga enerjisini 

alabilir. Apolar çözücüler ise mikrodalga enerjisini 

alamaz ve dolay›s›yla enerji transferi gerçekleflmez. 

Mikrodalga destekli distilasyon esas itibariyle su 

distilasyonu ile benzerdir. Is›tma ifllemi mikrodalga 

enerjisi kullan›larak gerçeklefltirilir. Is›tma 

ifllemi kab›n d›fl yüzeyinden kondüksiyonla iletim 

yerine tüm s›v›n›n her molekülünün içinde 

gerçekleflti¤i için mikrodalga enerjinin kontrolüyle 

›s›tma ifllemi de daha hassas olarak kontrol 

edilebilmektedir. 

‘Distilasyon sonras› temel ifllemleri aç›klamak’. 

Distilasyondan sonra ekstraksiyonda oldu¤u gibi 

baz› ifllemlerin gerçeklefltirilmesi gerekmektedir. 

Bu ifllemlerin bafl›nda elde edilen uçucu ya¤›n 

sudan ayr›lmas› (ay›rma) gelmektedir. Ayr›lan ya- 

¤›n tafl›d›¤› varsa kat› parçac›klardan (süzme) ve 

sudan ar›nd›r›lmas› (kurutma) ifllemleri de distilasyon 

sonras› ifllemler aras›ndad›r.



1. Afla¤›dakilerden hangisi distilasyon yöntemlerinden 

de¤ildir 

a. Hidrodifüzyon 

b. Fraksiyonlu distilasyon 

c. Kuru distilasyon 

d. S›kma 

e. Buhar distilasyonu 


a. Tüm maddeleri ideal gaz kanununa göre ifade 

ederiz. 

b. Distilasyon iflleminde itici güçlerden biri de madde 

miktar›d›r. 

c. Maddelerin s›v›-buhar dengeleri k›smi buhar bas›nçlar›yla 

iliflkilidir. 

d. Distilasyonla yar› uçucu maddeleri ay›rmak 

mümkün olmaz. 

e. S›v›-buhar dengesinde mol fraksiyonu etkili de- 

¤ildir. 

3. Distilasyon için afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r 

a. S›v› ve buhar fazlar› aras›ndaki madde da¤›l›mlar› 

söz konusudur. 

b. Maddelerin buhar bas›nçlar› önemlidir. 

c. Kütle transferi söz konusu de¤ildir. 

d. Maddelerin fazlardaki çözünürlükleri önemlidir. 

e. ‹tici güç konsantrasyon fark›d›r. 

4. Hidrodifüzyon için afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r 

a. Yüksek bas›nç ve kuru buhar kullan›l›r. 

b. Kapasite düflüktür, iflçilik yo¤undur. 

c. ‹yice parçanm›fl materyallere kolayca uygulan›r. 

d. Distilayon süresi k›sad›r. Zaman ve enerji ekonomisi 

sa¤lar. 

e. Buhar distilasyonunun aksine baz› uçucu olmayan 

bileflikler ya¤ kompozisyonunda bulunabilir. 

5. Afla¤›dakilerden hangisi su distilasyonu için do¤ru 

de¤ildir 

a. Materyal ve su ayn› kab›n içindedir. 

b. Materyalin tamam› su ile kapl›d›r. 

c. Materyalin içindeki baz› bileflikler hidroliz ola 

bilir. 

d. Materyal su ile birlikte ceketten veya kazan içindeki 

serpantinden ›s›t›l›r. 

e. Su distilasyonunda maddelerin k›smi buhar bas›nçlar› 

etkin de¤ildir. 

6. Distilasyon ifllemi sonunda distilattaki ya¤›n ayr›lmas›ndan 

sonra kalan ya¤alt› suyunun tekrar kazana 

gönderilmesi ifllemine ne denir 

a. Maserasyon 

b. Kohobasyon 

c. ‹nfüzyon 

d. Sirkülasyon 

e. Ekstraksiyon 

7. Afla¤›dakilerden hangisi su-buhar distilasyonunun 

su distilasyonuna göre avantajlar›ndan de¤ildir 

a. Ya¤ verimi daha iyidir. 

b. Ya¤da daha az hidroliz ürünleri bulunur. 

c. Ya¤daki oksijenli bileflikler daha azd›r. 

d. Ya¤ kalitesi aç›s›ndan tekrarlanabilir ürün elde 

edilir. 

e. Daha h›zl› prosestir ve enerji verimlili¤i daha 

yüksektir. 

8. Gül ya¤› üretiminde afla¤›daki distilasyon yöntemlerinden 

hangisi uygulan›r 

a. Buhar distilasyonu 

b. Su-Buhar distilasyonu 

c. Hidrodifüzyon 

d. Su distilasyonu 

e. Fraksiyonlu distilasyon 

9. Uçucu ya¤ üretiminde afla¤›daki distilasyon flekillerinden 

hangisi kullan›lmaz 

a. Su distilastonu 

b. Buhar distilasyonu 

c. Su-buhar distilasyonu 

d. Hidrodifüzyon 

e. ltrasonik distilasyon 

10. Afla¤›dakilerden hangisi bafll›ca distilasyon yöntemi 

de¤ildir 

a. Hidrodifüzyon 

b. Anfloraj 

c. Su distilasyonu 

d. Buhar distilasyonu 

e. Kuru distilasyon


79 


1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Distilasyon Yöntemleri” konusunu 


2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Distilasyon Yöntemleri ve 

S›v›-Buhar Dengesi” konular›n› yeniden gözden 

geçiriniz. 

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Distilasyon Yöntemleri” konusunu 

yeniden gözden geçiriniz 

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hidrodifüzyon” konular›n› 


5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Su Distilasyonu” konular›n› 


6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Su Distilasyonu” konusunu 


7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Su-Buhar Distilasyonu” konusunu 


8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Su Distilasyonu” konusunu 


9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Distilasyon” konusunu yeniden 


10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Distilasyon yöntemleri” konusunu 



Kaynaklar 

Bafler, K.H.C., Buchbauer, G. (Ed.), (2010) Handbook 

of Essential Oils: Science, Technology, and Applications, 

[Uçucu Ya¤lar Elkitab›]. Boca Raton, FL, 

CRC Press. 

Brown, T.L. (1991) Chemistry: The Central Science 


Denny, E.F.K. (2001). Field Distillation for Herbaceous 

Oils (3rd Ed.) [Bitkisel Ya¤lar için Arazi Distilasyonu 

(3. Bs.)]. Lilydale, Tasmania: Denny, 

McKenzie Associates. 

European Pharmacopoeia (5th Ed.). (2005). [Avrupa 

Farmakopesi (5. Bs.)]. Strasbourg: Council of Europe. 

Geankoplis, C.J. (1993) Transport Processes and Unit 

Operations (3rd Ed.) [Tafl›n›m Prosesleri ve Ünit 

Operasyonlar› (3. Bs.)]. New Jersey: Prentice Hall. 

Guo-Fang, Y. (t.y.). Industrial Process and Equipment 

for Extraction of Medicinal Plants: Recent 

Progress [T›bbi Bitkilerin Ekstraksiyonu için Endüstriyel 

Proses ve Ekipman: Son Geliflmeler]. 

Shanghai Institute of Pharmaceutical Industry. 

Güven, K.C. (1972) Farmasi ve Teknolojisi, ‹stanbul: 

Hüsnütabiat Matbaas›. 

Handa, S.S., Khanuja, S.P.S., Longo, G. ve Rakesh, D.D. 

(2008) Extraction Technologies for Medicinal 

and Aromatic Plants [T›bbi ve Aromatik Bitkiler 

için Ekstraksiyon Teknolojileri]. Trieste: ICS-UNIDO. 

Lawrence, B.M. (1996) The Isolation of Aromatic Materials 

from Natural Plant Products [Do¤al Bitkisel 

Ürünlerden Aromatik Maddelerin ‹zoasyonu]. 


Oil Industry [Uçucu Ya¤ Endüstrisi için Bir Klavuz] 

(s.55-154). Vienna: UNIDO. 

McCabe, S. ve Smith, J. (1979) Unit Operations of 

Chemical Engineering. E. Gülbaran (Çev.). Kimya 

Mühendisli¤i Ünit Operasyonlar›, Cilt 2. ‹stanbul: 


McCabe, S. ve Smith, J. (1981) Unit Operations of Chemical 

Engineering. E. Gülbaran (Çev.). Kimya Mühendisli¤i 

Ünit Operasyonlar›, Cilt 3. ‹stanbul: Matbaa 

Teknisyenleri Koll. fiti. (1967). 

Perry, R.H. ve Chilton, C.H. (1982) Chemical Engineers’ 

Handbook (5th Ed.). Tokyo: McGraw-Hill International 

Book Company 

Reid, R.C., Prausnitz, J.M. ve Poling, B.E. (1987) The 

Properties of Gases and Liquids [Gaz ve S›v›lar›n 

Özellikleri]. New York: McGraw-Hill. 

Sarker, S.D., Latif, Z. ve Gray, A.I., (Ed.), (2006) Natural 

Products Isolation, 2nd Ed., Totowa, New Jersey: 

Humana Press. 

Treybal, R.E. (1984) Mass-Transfer Operations, (3rd 

Ed.) [Kütle Transfer Operasyonlar›]. Tokyo: 

McGraw-Hill International Book Company. 

Wijesekera, R.O.B. (t.y.) Practical Manual on The Essential 

Oils Industry [Pratik El kitab›: Uçucu Ya¤lar 

Endüstrisi]. United Nations Industrial Development 

Organization (UNIDO) Vienna. 

Yalç›nda¤, O.N. (1965) Eczac›l›kta Ekstraksiyon Metodlar› 

ve Bunlarla Haz›rlanan Farmasötik Preparatlar. 

‹stanbul: Berksoy Matbaas›. 

http://www.rousselet-robatel.com/products/ liquid-liquid-centrif-separators-bxp.php 

http://www.aromatherapyessentialoil.co.in/images/ 

products%20images/destilation2.jpg 

http://www.brinstrument.com 

http://www.fao.org/inpho/content/ 

documents/vlibrary/ad420e/img/AD420e26.gif 

http://www.chemtechservicesinc.com/ 

images/evaporator.gif




 

 


Mekanik s›kma yöntemlerini tan›mlayabilecek, 

Kat› destek üzerine adsopsiyonu aç›klayabilecek, 

Membran destekli ekstraksiyonu tan›mlayabilecek, 

Pervaporasyon ile poroplast ekstraksiyonunu karfl›laflt›rabilecek, 

Mikrodalga destekli ekstraksiyonu aç›klayabilecek, 

Ultrasonik enerji destekli ekstraksiyonu ve elektrik ak›ml› ekstraksiyonu 

tan›mlayabilecek, 

Turbo uygulamalar› aç›klayabileceksiniz. 


• Ekstraksiyon 

• Kütle Transferi 


• Mekanik Ekstraksiyon 

• S›kma 

• Çizme 

• Kat› Destek 

• Membran 

• Pervaporasyon 

• Poroplast 

• Mikrodalga Enerji 

• Ultrasonik Enerji 

• Turbo Uygulama 





Kontrolü 

Üretim Yöntemleri- 

III: Di¤er Yöntemler 

• MEKAN‹K EKSTRAKS‹YON 

• SIKMA YÖNTEM‹ 

• Ç‹ZME YÖNTEM‹ 

• KATI DESTEK ÜZER‹NE ADSORPS‹YON 

• MEMBRAN DESTEKL‹ EKSTRAKS‹YON 

• PERVAPORASYON 

• POROPLAST EKSTRAKS‹YON 

• M‹KRODALGA DESTEKL‹ 


• ULTRASON‹K ENERJ‹ DESTEKL‹ 


• ELEKTR‹K AKIMLI EKSTRAKS‹YON 

• TURBO UYGULAMALAR

Üretim Yöntemleri-111: 

Di¤er Yöntemler 

MEKAN‹K EKSTRAKS‹YON 

Ekstraksiyon iflleminin uygun bir mekanik ifllem ya da düzenek yard›m›yla yap›ld›¤› 

çal›flmalar genel olarak mekanik ekstraksiyon olarak de¤erlendirilir. Bu yöntemle elde 

edilen ürünler do¤rudan elde edildi¤i flekilde kullan›labildi¤i gibi, baz› durumlarda 

birkaç ifllemden geçirilerek gerekli saflaflt›rma çal›flmalar›n›n yap›lmas› da söz konusu 

olabilir. 

Bafll›ca mekanik ekstraksiyon yöntemleri; 

• S›kma yöntemi: Uygun bir s›k›flt›rma arac› (pres) ile s›karak 

• Çizme yöntemi: Uygun bir b›çakla çizerek 

S›kma Yöntemi 

Bilhassa tohumlardaki sabit ya¤lar›n elde edilmesi için uygulanan bir yöntemdir. 

Narenciye kabuk uçucu ya¤lar›n›n üretilmesi amac›yla da kullan›l›r. Taze bitki materyalinden 

usare elde edilmesi için de s›kma yönteminden yararlan›l›r. 

S›kma ifllemi delikli bir kap ya da tepsilere yerlefltirilen dro¤un uygun ve yeterli 

bir flekilde s›k›lmas›na dayanmaktad›r (fiekil 5.1). 

fiekil 5.1 

Mekanik 

Ekstraksiyon 

Amac›yla 

Kullan›lan Presler.


fiekil 5.2 

Narenciye 

Usarelerinin 

Haz›rlanmas›nda 

Kullan›lan 

Teknolojik 

Basamaklar. 

Meyve Usareleri 

S›kma yöntemi ile elde edilir. G›da sektörü içinde en çok narenciye endüstrisinde 

kullan›l›r. Günümüzde de kullan›lmakta olan s›kma teknolojisi ana hatlar›yla bütün 

ülkelerde hemen hemen ayn›d›r. 

Narenciyelerden ürün olarak yüksek kalite ve verimle narenciye usareleri ve 

uçucu ya¤lar›n›n birlikte eldesi istenir. 

Narenciye usarelerinin haz›rlanmas›nda kullan›lan bafll›ca sistemler: 

• Pellatrice 

• Sfumatrice 

• Brown peel shaver 

• FMC In-line ekstraktör 

Narenciye usarelerinin elde edilmesinde kullan›lan teknoloji fiekil 5.2’de gösterilmifltir.

5. Ünite - Üretim Yöntemleri-III: Di¤er Yöntemler 

83 

Pellatrice 

Pellatrice prosesinde narenciye meyveleri üzerinde sistemin törpüleyici b›çaklar›n 

bulundu¤u bant üzerine gönderilir (fiekil 5.3). Törpüleyici b›çaklara ters yönde hareket 

eden sonsuz vida ile hareket eden meyvelerin kabu¤u törpülenerek uçucu 

ya¤›n kabuktan d›flar› ç›kmas› sa¤lan›r. Suyla y›kanarak emülsiyon fleklinde al›nan 

ya¤ santrifüjden geçirilerek ayr›l›r. 

fiekil 5.3 

Pellatrice Polycitrus 

Ekstraktör 

Sfumatrice 

Bu ifllemde ikiye bölünmüfl meyvelerin kabu¤undan döner separatörde pulpas› ve 

meyve suyu ayr›l›r. Kabuklar kireç suyuyla 24 saat muamele edilir. S›k›larak ya¤ ç›- 

kart›l›r ve Pellatrice yönteminde oldu¤u gibi suyla y›kanarak al›n›r (fiekil 5.4). 

fiekil 5.4 

Sfumatrice 

Ekstraktör. 

Brown Peel Shaver 

Kuzey ve Güney Amerika’da kullan›lmakta olan bu yöntemde meyveler i¤neli bir 

bant üzerinde tafl›n›rken d›fl yüzey delik-deflik edilerek kabuktaki ya¤›n ç›kmas› 

sa¤lan›r. Ya¤ z›t ak›mla akan suyla y›kanarak emülsiyon fleklinde al›narak santrifüjlenip 

suyundan ayr›l›r. 

FMC In-Line Ekstraktör 

FMC ekstraktör ayn› anda hem meyve suyunun hem de kabuktaki ya¤›n al›nmas›- 

n› gerçeklefltirir. Bu ifllemde meyve avuç fleklinde metal parmaklardan oluflan yu-


valardan alttakine yerlefltirilir. Üstteki k›s›m afla¤› do¤ru inerek meyveyi s›k›flt›rmaya 

bafllar. Bu arada meyvenin içine alttan giren bir delikli tüp boru (orifis) yard›- 

m›yla meyve içindeki suyu emilerek al›n›rken metal parmaklar meyvenin d›fl yüzeyini 

parçalayarak kabuktaki ya¤›n d›flar› ç›kmas›n› sa¤lar. Su jetiyle y›kanan d›fl k›- 

s›mdan al›nan emülsiyon fleklindeki kabuk ya¤› di¤er yöntemlerdeki gibi santrifüj 

ile suyundan ayr›l›r. Tüm bu ifllemler bir saniyeden daha k›sa bir sürede tamamlan›r. 

Makine üzerinde seri flekilde bir hat halinde bulunan bu yuvalara meyveler 

e¤imli bir bant üzerinde gelir. Befl yuva tafl›yan bir makine dakikada 200-375 meyveyi 

iflleyebilmektedir. Bu tip bir sistem ile meyvelerin büyüklü¤üne ba¤l› olarak 

2-7 ton meyve bir saat içinde ifllenerek meyve suyu ve kabuk ya¤› elde edilmektedir. 

Dünyada narenciyelerden meyve suyu ve kabuk ya¤› üreten büyük firmalar 

FMC ekstraktör sistemini kullanmaktad›r. fiekil 5.5’te iflleme al›nacak meyvelerin 

y›kanarak tesise al›nmalar›, fiekil 5.6’da FMC ekstraktör sistemi genel olarak ve fiekil 

5.7’de ise FMC ekstraksiyon prosesi görülmektedir. 

fiekil 5.5 

Meyvelerin ‹fllem Öncesi Y›kanmas›. (K. H.C. Baser) 

fiekil 5.6 

FMC Ekstraktörü. (K.H.C.Bafler) 

fiekil 5.7 

FMC In-Line 

Ekstraksiyon Prosesi 

1 2 3 4 

Üst kesici 

b›çaklar 

Üst yuva 

Alt yuva 

Alt kesici 

b›çaklar 

Meyve suyu 

manifoldu 

Orifis tüp


85 

Çizme Yöntemi 

Maddelerin elde edilifl flekli genellikle uygun bir b›çak ya da kesici alet yard›m›yla 

bitkisel materyalin çizilmesi suretiyle oluflturulan yaralama sonucu bitkinin kendini 

iyilefltirme veya tedavi etme amac›yla ortaya ç›kard›¤› salg›n›n toplanmas› esas›na 

dayan›r. 

Çizme yöntemi için kullan›lan aletler özel yap› ve flekillere sahiptir. Uygulama 

çok dikkatli flekilde yap›l›r. Aksi halde yap›lan yanl›fl ve afl›r› yaralamalar bitkinin 

ölümüne veya hasar›na sebep olabilmektedir. 

Çizme ifllemi yerine, baz› durumlarda, sert malzeme ile bitkinin a¤›r darbelere 

maruz kalarak yaralanmas› flekli de uygulanabilmektedir. Çizme yöntemine en güzel 

örnek haflhafl bafllar›n›n henüz olgunlaflmadan özel b›çaklar yard›m›yla çizilmesi 

sonucu “Afyon” eldesi, kauçuk a¤ac›ndan kauçuk eldesi, “Günlük “ a¤ac›ndan 

yaralama ile balzam eldesi ve K›z›l çam gövdelerinden terementi eldesi verilebilir. 

KATI DESTEK ÜZER‹NE ADSORPS‹YON 

Ekstre edilmesi istenen bilefliklerin kat› bir destek üzerine kaplanan adsorban 

madde yüzeyinde fiziksel olarak tutunmalar›n› sa¤lama ifllemini ifade eder. Madde 

ile kimyasal bir etkileflim sözkonusu de¤ildir. Fiziksel flartlar›n de¤ifltirilmesi ile 

bu bileflikler kolayca serbest hale gelebilirler. 

Bu amaçla farkl› uygulama teknikleri gelifltirilmifltir. Bu teknikler afla¤›da teker 

teker aç›klanacakt›r. 

Tepe Bofllu¤u Yakalama Tekni¤i 

Tepe bofllu¤u yakalama tekni¤i aromatik materyallerin yayd›¤› kokular› yani uçucu 

bileflikleri tutmak için kullan›l›r. Koku ya do¤rudan ya da bir adsorban üzerinde 

zaptedilir. Zaptedilen uçucu bileflikler analiz edilmeden önce ya solvent ekstraksiyonuyla 

ya da ›s›l desorbsiyon yoluyla zaptedildikleri adsorbandan al›n›rlar. 

Tepe bofllu¤u yakalama tekni¤i flu flekilde s›n›fland›r›labilir; 

• Statik tepe bofllu¤u yakalama tekni¤i 

• Vakumlu tepe bofllu¤u yakalama tekni¤i 

• Dinamik tepe bofllu¤u yakalama tekni¤i 

Statik Tepe Bofllu¤u Yakalama Tekni¤i 

Bu teknikte materyal kapal› bir kapta tutulur. Kaptaki s›v› veya kat›n›n üzerindeki 

hava bir tepe bofllu¤u oluflturur. Bir gaz enjektör yard›m›yla bu k›s›mdan al›nan örnek 

do¤rudan gaz kromatografi sisteminde analiz edilebilir. Tepe bofllu¤undaki 

uçucu bileflikler gaz enjektör yerine bir adsorban üzerinde zaptedilerek de al›nabilir. 

Bu amaçla yine tepe bofllu¤unun oldu¤u k›s›ma enjektör ucuna yerlefltirilmifl 

bir adsorban belli bir süre burada tutulduktan sonra ya do¤rudan gaz kromatografisine 

enjekte edilip ›s›l desorpsiyonla analiz edilebilir ya da adsorban uygun bir 

çözücü ile y›kanarak al›n›r ve s›v› olarak analiz edilir. fiekil 5. 8’de statik tepe bofllu¤u 

zaptetme tekni¤i görülmektedir. Çok h›zl› bir teknik olmas›na ra¤men adsorbana 

ve ifllem süresine ba¤l› olarak farkl› analiz sonuçlar› gösterebilmektedir. Bazen 

önem tafl›yan uçucu bileflikler zaptedilemeyebiliyor.


fiekil 5.8 

Statik Tepe Bofllu¤u 

Yakalama Tekni¤i. 

Statik tepe bofllu¤u yakalama 

Gaz enjektör 

Örnek 

Tepe bofllu¤u 

fiekil 5.9 

Vakumlu Tepe Bofllu¤u 

Yakalama 

Tekni¤i. 

Vakumlu Tepe Bofllu¤u Yakalama Tekni¤i 

Bu teknikte tepe bofllu¤undaki hava bir vakum pompas› yard›m›yla emilir. Emilen 

hava s›v› azotla so¤utulan bir so¤utucudan geçirilip uçucu bileflikler zaptedilir. Bu 

teknik parfüm firmalar› taraf›ndan kullan›lmaktad›r. Teknik fiekil 5.9’da gösterilmektedir. 

2 

Vakumlu tepe bofllu¤u yakalama 

Vakum pompas› 

Örnek 

S›v› Azotlu so¤utma kab› 

S›v› Azot (-196ºC) 

fiekil 5.10 

Kapal› Devre 

Örnekleme Metodu 

Uygulamas›. 

Dinamik Tepe Bofllu¤u Yakalama Tekni¤i 

Bu teknikte materyalin üzerindeki tepe bofllu¤undan hava ak›m› geçirilerek bir adsorban 

üzerinde zaptedilmesi ifllemi gerçeklefltirilir. Hidrofobik (su sevmez) özellikteki 

adsorbanlar olarak “Tenax, Poropak Q, Chromosorb 101-105 veya aktif karbon” 

yayg›n olarak kullan›l›r. Uçucu bilefliklerin adsorban üzerinden al›nmas› yine 

ya ›s›l ifllemle ya da solvent ekstraksiyonuyla gerçeklefltirilir. Koku analiz çal›flmalar›nda 

genellikle solvent ekstraksiyon yöntemi tercih edilir. 

Dinamik tepe bofllu¤u yakalama tekni¤i iki farkl› flekilde uygulan›r. Bunlar; 

• Kapal› Devre Örnekleme Metodu: Örnek kapal› devre bir sisteminin ortas›nda 

bulunur. Pompa yard›m›yla bu kapal› devreden sürekli hava ak›m› 

sa¤lan›r. Tepe bofllu¤undaki uçucu bileflikler yine bu kapal› devre üzerinde 

bulunan adsorban madde üzerinde biriktirilir. Kapal› devre örnekleme uygulamas› 

fiekil 5.10’da gösterilmifltir. 

Dinamik tepe bofllu¤u yakalama 

a) Kapal› devre örnekleme 

Emme - basma pompa 

Aktif karbon : 

Ön temizleme 

Aktif karbon : 

Koku tutma


87 

Do¤rudan Örnekleme Metodu: Genellikle canl› bir bitki olarak seçilen örnek 

cam bir kab›n içine al›n›r. Kab›n tepe bofllu¤undaki hava ucunda adsorban 

madde bulunan bir boru yard›m›yla pompayla sürekli emilir. Uçucu bileflikler 

adsorban üzerinde zaptedilir. Do¤rudan örnekleme metodunun uygulama 

flekli fiekil 5.11’de aflama aflama gösterilmifltir. 

fiekil 5.11 


b) Do¤rudan örnekleme 


b) Do¤rudan örnekleme (devam›) 

Do¤rudan 

Örnekleme Metodu 

Uygulamas›. 

Adsorban tüp 

fi›r›nga 

Çözücü 

Adsorban tüp 

Ampûl 

Canl› bitki 

Emme pompas› 

a 

b 





Yakalanan kokulu 

madde 

Mini çakmak 

c 

Destek 

fiifle 

Ampûl 

d 

Kat› Faz Mikro Ekstraksiyon (SPME) Yöntemi 

Kat› faz mikro ekstraksiyon (SPME) yöntemi koku ve parfümeri araflt›rmalar›nda 

oldu¤u kadar çevre araflt›rmalar›nda da genifl uygulamalar› olan bir tekniktir. 

Çözücüsüz bir teknik olarak kullan›lmas› nedeniyle çevre dostu olarak kabul 

edilir. Uygulamada zaptedilmesi istenen bileflikler ya sulu bir örnek içinden dald›rmal› 

(Immersion SPME) olarak ya da örnek üzerindeki tepe bofllu¤undan 

(Headspace SPME) al›nabilmektedir. 

SPME tekni¤i maddelerin silika fiber üzerine kaplanm›fl olan yüksek kaynama 

noktal› polimerler üzerinde adsorplanmas›na (yüzeyde tutulmas›na) dayan›r. 

Enjektör fleklinde tasarlanm›fl olan flekli (fiekil 5.12) uygulama aç›s›ndan büyük 

kolayl›k sa¤lamaktad›r. Bu teknik bir denge üzerinden yürüdü¤ü için örnekteki 

tüm maddelerin al›nmas› mümkün olamamaktad›r. Bu sebepten örnek 

s›v›n›n konsantrasyonunda bir de¤ifliklik gözlenmez. S›v›n›n kar›flt›r›lmas› ekstraksiyonu 

h›zland›r›r. Tepe bofllu¤u fleklindeki uygulamas›nda da h›zl› madde 

transferi gerçekleflir ve uçucu bileflikler yar› uçucu olanlardan daha h›zl› çabuk 

ekstre edilir.


fiekil 5.12 

Kat› Faz Mikro 

Ekstraksiyon 

(SPME) ve 

Enjektörü 

Adsorban üzerinde zaptedilen bileflikler gaz kromatografi cihaz›n›n enjeksiyon 

girifline do¤rudan enjekte edilerek ›s›l uygulama ile analiz edilece¤i kolona gönderilir. 

Adsorban madde olarak de¤iflik polaritedeki maddeler kulan›l›r. Yayg›n olarak 

kullan›lan adsorbanlar; “polidimetilsiloksan (PDMS), poliakrilat (PA), polidimetilsiloksan 

/divinilbenzen (PDMS/DVB), karbovaks (CW), karbovaks/divinilbenzen 

(CW/DVB), karboksen/polidimetilsiloksan (C/PDMS)” olarak verilebilir. 

SPME tekni¤i kontaminasyonlar›n ve safs›zl›klar›n olmad›¤› bir uygulama olmas› 

sebebiyle tepe bofllu¤u örneklemesi için çok verimli olarak kullan›lmaktad›r. 

Dolay›s›yla örnek haz›rlama teknikleri içinde önemli yer tutar. 

fiekil 5.13 

Dald›rmal› – Kat› Faz Mikro Ekstraksiyon (Im-SPME) Yöntemi 

Dald›rmal› kat› faz mikro ekstraksiyon (Im-SPME) tekni¤i etken maddelerin 

do¤rudan s›v› maddelerden adsorbanla kapl› fiber madde üzerine adsorbe edilmesini 

sa¤lar (fiekil 5.13). Adsorbe edilen maddeler daha sonra ya uygun baflka bir s›- 

v› ile y›kanarak al›n›r, ya da ›s› etkisiyle desorbe edilir. 

Dald›rmal› Tip 

SPME. 

Örnek 

Fiber kaplama 

Dald›rmal› tip SPME tekni¤i ayn› zamanda koruyucu bir membran içinde gerçeklefltirilebilir. 

Bu tip uygulamalarda daha seçici olarak ekstraksiyon ifllemini gerçeklefltirmek 

mümkün olabilmektedir. Kullan›lan membran yard›m›yla öncelikle


89 

dald›r›lan s›v›daki uygun maddeler membran içine al›n›r, daha sonra da buradan 

fiber yard›m›yla madde ekstraksiyonu gerçeklefltirilir (fiekil 5.14). 

fiekil 5.14 

Membran Korumal› 

SPME. 

Örnek Fiber kaplama Membran 

Tepe Bofllu¤u – Kat› Faz Mikro Ekstraksiyon (HS-SPME) Yöntemi 

Kat› ya da s›v› üzerinde oluflturulan tepe bofllu¤undaki uçucu bileflenlerin emici lif 

yüzeyinde adsorbe edilmesi ile gerçeklefltirilir. Daha sonra bu maddeler ›s› etkisiyle 

emici lif üzerinden desorbe edilirler (fiekil 5.15). 

fiekil 5.15 

Tepe Bofllu¤u SPME. 

Örnek 

Fiber kaplama 

MEMBRAN DESTEKL‹ EKSTRAKS‹YON 

Membran›n arayüzey oluflturdu¤u bir sistemde çözünmüfl durumdaki maddelerin 

konsantrasyon ya da bas›nç farkl›l›¤› ile transferlerinin gerçeklefltirilmesidir. 

Tüm canl› sistemlerde çözünmüfl maddenin transferi membran prosesi ile olur. 

Hücre membranlar oldukça verimli ve yüksek seçicilik özellikleriyle hassas mikro 

tafl›n›mlar› gerçeklefltirir. 

Ay›rma ifllemlerinde kullan›lan membranlar benzer uygulamalar› endüstriyel ölçekte 

gerçeklefltirmek amac›yla gelifltirilmifllerdir. Birkaç de¤iflik membran ekstraksiyon 

ve distilasyon tekni¤i mevcuttur. Bunlardan iki tanesi daha fazla önem tafl›- 

mas› sebebiyle burada ele al›nacakt›r. Bu teknikler; pervaporasyon ve s›v› membran 

ekstraksiyonu’dur.


fiekil 5.16 

Pervaporasyon 

‹flleminin fiematik 

Gösterimi. 

Pervaporasyon 

Pervaporasyon sulu veya susuz çözelti ortamlar›ndaki küçük miktardaki uçucu safs›zl›klar 

için uygulanan bir membran distilasyon tekni¤idir. Ticari boyutta hidrofilik 

(su seven) membran kullanarak teknik etanol (% 95-96)’deki suyun uzaklaflt›- 

r›larak % 99’dan daha saf alkol (absolü alkol) elde edilmesinde kullan›l›r. Sulu çözeltilerden 

organik uçucu maddelerin uzaklaflt›r›lmas› için ise hidrofobik (su sevmez) 

membranlar kullan›l›r. 

Sulu ortamlardaki uçucu organik bilefliklerin uzaklaflt›r›lmas›nda pervaporasyon’un 

esas ifllevi flu flekilde aç›klanabilir: S›cak sulu besleme çözeltisi, teflon üzerine 

ince bir film tabakas› fleklinde kaplanm›fl silikon lastikten oluflan porsuz hidrofobik 

membran boyunca geçirilir. Membran›n di¤er taraf›na uygulanan vakum 

ile hidrofobik membran organik maddelerin difüzlenerek geçifline izin verirken suyun 

geçmesini engeller. Bu sayede vakum pompas› öncesinde yerlefltirilmifl olan 

so¤utucuda uçucu organik bileflikler kondanse edilerek toplan›r. fiekil 5.16’da Pervaporasyon 

prosesinin flematik gösterimi mevcuttur. 

At›k su 

beslemesi 

Nispeten saf su 

Pervaporasyon 

Vakum pompas› 

Suca zengin 

s›v› 

So¤utucu 

Üçlü faz 

ayr›flt›r›c› 

Uçucu organik 

Karbonca zengin s›v› 

fiekil 5.17 

Pervaporasyon ifllemi yayg›n olarak az miktardaki suyun organik s›v›lardan veya 

az miktardaki organik maddelerin sulu çözeltilerden uzaklaflt›r›lmas›nda kullan›l›r. 

Bu tekni¤in endüstriyel bir uygulamas›n› g›da sektöründe görmekteyiz. Elma 

suyundaki tad› bozan organik maddelerin uzaklaflt›r›lmas› bunun en önemli örne- 

¤i olarak verilebilir. 

Membran distilasyonu da pervaporasyon uygulamas›n›n bir baflka fleklidir. S›- 

cak ve so¤uk sulu faz ak›m›n›n aras›nda bulunan hidrofobik membran daha s›cak 

olan sulu faz içinde bulunan organik bilefliklerin s›cakl›k fark› sebebiyle so¤uk sulu 

faza geçifline izin verir (fiekil 5.17). Bu yöntem daha çok nehir sular›n›n temizlenmesinde 

az miktardaki organik safs›zl›klar›n uzaklaflt›r›lmas› amac›yla kullan›l›r. 

Membran 

Distilasyonunun 

fiematik Gösterimi. 

S›cak sulu 

faz 

Hidrofobik 

membran 

So¤uk sulu 

faz


91 

S›v› Membran Ekstraksiyonu 

Membran teknolojisinde sadece kat› membranlar kullan›lmamaktad›r. ‹nce bir s›v› 

film tabakas› da benzer amaçlarla kullan›l›r. Bu tip uygulamalar “S›v› Membran 

Ekstraksiyonu” olarak adland›r›l›r. Bu teknikte üç s›v› tabakas› bulunur (fiekil 5.18). 

S›v› membranlar düflük molekül a¤›rl›kl› 

bilefliklerin seçici olarak organik faza partisyonunu 

sa¤lar. Bu sayede de ayr›m sa¤lanm›fl 

olur. Bu amaçla emülsiyon s›v› membranlar 

baflar›yla kullan›lmaktad›r. 

Sulu besleme 

faz› 

Ürün 

S›v› membran 

(organik) 

Sulu toplay›c› 

faz 

Toplay›c› olan sulu faz s›v›s› organik çözücü 

içine iyice da¤›t›l›r. Bu sayede sulu faz›n 

d›fl› organik fazla ince bir film tabakas› 

ile kaplanm›fl olur. Oluflturulan bu emülsiyon 

s›v›s›yla ekstraksiyon ifllemi gerçeklefltirilir. 

Bileflikler difüzyon ile önce organik faza 

daha sonra da toplay›c› olan di¤er s›v› faza 

geçifl yapar. Böylece iki sulu faz birbiriyle do¤rudan temas etmeden ekstraksiyon 

gerçeklefltirilmifl olur. fiekil 5.19’da Emülsiyon s›v› membranla ekstraksiyonun 

flematik gösterimi görülmektedir. 

fiekil 5.18 

S›v› Membran 

Ekstraksiyonu 

Sistemi. 

fiekil 5.19 

Emülsiyon damlac›klar› 

Emülsiyon S›v› 

Membran 

Ekstraksiyonu. 

Besleme faz› 

Toplama faz› 

Ekstraksiyon ifllemi tamamland›ktan sonra kar›flt›rmal› bir çöktürücü ile emülsiyon 

ayr›l›r. Emülsiyona uygulanan bir alternatif elektrik alanla, maddeyi toplayan 

fazdan ayr›lmas› sa¤lan›r. 

Bu tip s›v› membran ekstraksiyonu uygulamalar›nda yayg›n olarak kullan›lan 

çözücüler parafin, heptan, toluen veya bunlar›n kar›fl›mlar›d›r. 

POROPLAST EKSTRAKS‹YONU 

S›v›-s›v› ekstraksiyonu, maddelerin birbirine kar›flmayan iki s›v› içindeki farkl› çözünürlük 

dereceleri sebebiyle ayr›lmas›n› sa¤layan bir tekniktir. Bu teknik uçucu 

ya¤ üretimi aflamas›nda elde edilen aromatik sular için de uygulanabilir. 

E¤er suda çözünen aromatik bileflikleri de bünyesinde bulunduran bu tip aromatik 

sular suda çözünmeyen hekzan, kloroform, metilen klorür gibi bir çözücü 

ile ekstre edilecek olursa organik çözücünün vakum alt›nda uzaklaflt›r›lmas›yla bir 

miktar ya¤ elde edilir. Ancak laboratuvar ölçekte problemsiz olarak gerçeklefltirilebilecek 

bu tip bir uygulama ne yaz›k ki endüstriyel uygulamalarda baflar›l› olamamaktad›r. 

Büyük çapl› uygulamalarda yeterli temas yüzeyi sa¤lamak için uygulanan 

kar›flt›rma ifllemi emülsiyon oluflumuna sebep oldu¤undan pratik uygulama-


fiekil 5.20 

s› zorlaflmaktad›r. Böyle bir problemi çözmek amac›yla “Poroplast Ekstraksiyon” 

tekni¤i gelifltirilmifltir. 

1972 y›l›nda Rusya’da gelifltirilen bu teknikte teflon (PTFE=Polytetrafluoroethylene) 

tozlar›ndan oluflturulan süngerimsi yap›daki kat› destek içindeki gözeneklere 

(porlara) düflük polariteli hidrofobik özellikteki sabit faz› oluflturacak organik faz doldurulur. 

Daha sonra içinde suda çözünmüfl bileflikleri de tafl›yan s›v› (hareketli faz) 

oluflturulan bu yataktan geçirilir. Bu ifllem s›ras›nda hareketli fazdaki suda çözünmüfl 

bileflikler sabit faz› oluflturan organik çözücüye geçerler. Bu ifllem sabit faz› oluflturan 

çözücünün doygunlu¤a ulaflmas›na kadar devam eder. Çözücü doygunlu¤a ulaflt›- 

¤›nda ise tüm yatak ayn› taze çözücü ile y›kanarak al›n›r. Böylece yatak içindeki porlar 

taze çözücü ile doldurulmufl olur. ‹fllemler ayn› flekilde tekrarlan›r. Çözücü içine 

al›nan maddeler ise çözücünün vakum alt›nda uzaklaflt›r›lmas› ile ayr›lm›fl olur. 

Poroplast tekni¤i endüstriyel ölçekte hem uçucu ya¤ sanayiindeki aromatik sulardan 

ya¤ eldesinde hem de terpensiz ya¤ eldesi proseslerinde kullan›lmaktad›r. 

Poroplast ekstraksiyon tekni¤inin flematik gösterimi fiekil 5.20’de verilmifltir. Tekni- 

¤in ekstraksiyon verimlili¤inin çok yüksek olmas› sebebiyle çok seyreltik (100-500 

ppm) sulu çözeltilerin çal›fl›lmas› da mümkün olmaktad›r. Bu amaçla kullan›lan organik 

çözücü miktar› ise yaklafl›k olarak sulu çözeltinin % 0.1 ile %1’i kadard›r. 

Poroplast 

Ekstraksiyon 

Tekni¤i. 

At›lan 

s›v› faz 

Poroplast 

Kolonu 

Ay›r›c› 

Ürün gerikazan›m ünitesi 

Bafllang›ç 

sulu faz› 

Çözücü 

tank› 

Hacim 

kontrol 

3 yönlü 

vana 

Ürün 

Çözücü gerikazan›m hatt› 

Pompa 

M‹KRODALGA DESTEKL‹ EKSTRAKS‹YON 

Mikrodalga destekli ekstraksiyon Ünite 4’te anlat›ld›¤› gibi ekstraksiyon ifllemi için 

ihtiyaç duyulan ›s› enerjisinin mikrodalgaya duyarl› çözücüler kullanarak mikrodalga 

enerjisiyle gerçeklefltirilmesidir. 

Ekstraksiyon iflleminin gerçeklefltirilebilmesi için aranan en temel özellik, kullan›lacak 

olan çözücünün mikrodalga enerjiyi alabilmesi oldu¤undan ekstraksiyon 

ifllemi bu tip polar çözücülerle yap›lmak zorundad›r. Ancak bu durum hiçbir zaman 

mikrodalga enerjiyi absorplamayan apolar çözücülerle yap›lamayaca¤› anla-


93 

m›na gelmemelidir. Bu tip çözücülerle çal›flmak gerekti¤inde çözücünün bulundu- 

¤u kab›n içine mikrodalga enerjiyi absorblayabilme özelli¤i olan özel maddelerle 

kaplanm›fl kar›flt›r›c›lar konarak hem kar›flt›rma ifllemi gerçeklefltirilirken hem de 

çözücüye ›s› transferi sa¤lanm›fl olmaktad›r. 

ULTRASON‹K ENERJ‹ DESTEKL‹ EKSTRAKS‹YON 

Ultrasonik enerji hücre duvarlar› üzerine mekanik olarak gerilim uygulanmas›n› 

sa¤lar. Uygulanan bu enerjinin etkisi ile hücre içinden madde transferi kolaylafl›r. 

Ultrasonik enerji destekli ekstraksiyon çal›flmalar› kat› madde içindeki s›v›n›n ekstre 

edilmesi uygulamalar›nda karfl›m›za ç›kar. Yani kat› s›v› ekstraksiyonu fleklinde 

gerçekleflir. Bu amaçla uygulanan ultrasonik enerji hücre duvarlar›n›n kolayca y›- 

k›lmas›n› sa¤lar ve daha h›zl› cereyan eden madde transferi sayesinde ekstraksiyon 

ifllemi daha k›sa sürede ve daha verimli olarak gerçekleflir. 

Ultrasonik enerjinin ekstraksiyon çal›flmalar›nda yayg›n olarak kullan›lmas›nda 

çok basit ve kolayca uygulanabilir olmas› yan›nda etkin, emniyetli ve güvenilir olmas› 

da büyük önem tafl›maktad›r. 

Ultrasonik enerji etkisiyle mekanik olarak oluflan parçac›k boyutundaki küçülme 

çözücü ile materyal aras›ndaki temas yüzeyini artt›rmas› sebebiyle ekstraksiyon 

veriminde art›fla olumlu katk›lar yaparken di¤er taraftan çözücünün hücre içine difüzyonunu 

da artt›rmakta ve verim art›fl›n› sa¤lamaktad›r. 

Ultrasonik destekli ekstraksiyon uygulamalar› endüstriyel çapta özellikle g›da 

sanayisinde verim artt›rma yan›nda mikrobiyal ve enzim inaktivasyonu amaçlar›yla 

da kullan›m alan› bulmaktad›r. 

ELEKTR‹K AKIMLI EKSTRAKS‹YON 

Elektrik enerjisi kullan›larak oluflturulan elektriksel ve manyetik alan, ekstraksiyonu 

ivmelendirerek verimin art›fl›n› sa¤lamaktad›r. Oluflturulan elektriksel alan ve 

manyetik alan s›v› ortamdaki madde ve iyon etkileflimlerini olumlu yönde etkilemesi 

sebebiyle madde transferinin kolaylaflmas›n› ve artmas›n› sa¤lamaktad›r. 

Literatürde bu tür etkilerin ekstraksiyonda olumlu sonuçlar ortaya koydu¤unu 

gösteren çal›flmalar bulunmaktad›r. Bu çal›flmalardan baz›lar›ndan bahsedecek 

olursak; ekstraksiyon sisteminin taban›na konan çelik plakalar› katot, tepedeki 

karbon elektrotlar› da anot olarak kullanarak yap›lan çal›flmada uygulanan ak›mla 

alkaloit veriminde belirgin bir art›fl sa¤lanm›flt›r. 

Valeriana köklerinden valerianik asit eldesi için ekstraksiyon kolonunun etraf› 

elektrik bobini ile sar›larak oluflturulan manyetik alan sayesinde basit maserasyon 

ifllemine göre daha h›zl› ve daha fazla ürün elde edilmifltir. 

Bu yöntem bitkisel droglardan alkaloit eldesinde kullan›lm›flt›r. 

TURBO UYGULAMALAR 

Basit maserasyon ifllemi oldukça yavafl gerçekleflen bir ekstraksiyondur. Bu sebeple 

ifllemler uzun zaman içinde tamamlanmaktad›r. Oysa çalkalama veya kar›flt›rma 

ifllemleri ile gerçeklefltirilen kinetik ekstraksiyon ifllemleri daha k›sa zamanda yap›labilmektedir.


Önerilen bu yöntemde materyal yüksek h›zda dönen bir kar›flt›r›c› veya homojenizatör 

ile ekstre edildi¤inde ifllem k›sa sürede tamamlanmakta ve zamandan büyük 

oranda tasarruf sa¤lanmaktad›r. Böyle bir uygulamada yüksek h›z sebebiyle 

materyal parçalara ayr›lmakta ve difüzyonla olan ekstraksiyon iflleminin yerini parçalanm›fl 

olan hücrelerdeki etken maddenin do¤rudan çözücü ile y›kanmas› almaktad›r. 

Ancak burada dikkat edilmesi gereken baz› hususlar mevcuttur. Bunlardan biri 

gerek duyulan yüksek h›z için gerekli enerji ve getirdi¤i maliyet, di¤eri ise, belki 

birinciden daha önemli olan, yüksek h›z dolay›s›yla ortaya ç›kan ›s›nma sebebiyle 

maddenin bozunma riskinin olmas›d›r. 

Bu yöntemle yap›lan çal›flmalarda etken madde izolasyonlar›n›n k›sa sürede 

gerçeklefltirildi¤i ve maserasyona göre %30 daha fazla verimin sa¤land›¤› literatürde 

rapor edilmektedir.


95 

Özet 

A MAÇ 

1 

‘Mekanik ekstraksiyon yöntemlerini tan›mlamak.’ 

Bafll›ca mekanik ekstraksiyon yöntemleri; 

• S›kma yöntemi: Uygun bir s›k›flt›rma arac› 

(pres) ile s›karak 

• Çizme yöntemi: Uygun bir mekanik b›çakla 

çizerek 

A MAÇ 

5 

Mikrodalga destekli ekstraksiyonu aç›klamak.’ 

Mikrodalga destekli ekstraksiyon ifllemi ihtiyaç 

duyulan ›s› enerjisinin mikrodalga enerjiye duyarl› 

çözücüler kullanarak gerçeklefltirilmesidir. 

Yani gerekli olan ›s›l uygulama mikrodalga enerji 

ile sa¤lan›r. 

A MAÇ 

2 

A MAÇ 

3 

‘Kat› destek üzerine adsorpsiyonu aç›klamak.’ 

Ekstre edilmesi istenen bilefliklerin kat› bir destek 

üzerinde bulunan adsorban madde üzerinde 

fiziksel olarak tutunmalar›n› sa¤lama ifllemini ifade 

eder. Madde ile kimyasal bir etkileflim sözkonusu 

de¤ildir. Fiziksel flartlar›n de¤ifltirilmesi ile 

bu bileflikler kolayca serbest hale gelebilirler. 

‘Membran destekli ekstraksiyonu tan›mlamak.’ 

Membran›n arayüzey oluflturdu¤u bir sistemde 

çözünmüfl durumdaki maddelerin konsantrasyon 

ya da bas›nç farkl›l›¤› ile transferlerinin gerçeklefltirilmesidir. 

A MAÇ 

6 

‘Ultrasonik enerji destekli ekstraksiyonu ve elektrik 

ak›ml› ekstraksiyonu tan›mlamak.’ 

Ultrasonik enerji hücre duvarlar› üzerine mekanik 

olarak gerilim uygulanmas›n› sa¤lar. Uygulanan 

bu enerji etkisi ile hücre içinden madde transferi 

kolaylafl›r. Ultrasonik enerji destekli ekstraksiyon 

çal›flmalar› kat› madde içindeki s›v›n›n ekstre 

edilmesi uygulamalar›nda karfl›m›za ç›kar. Yani 

kat› s›v› ekstraksiyonu fleklinde gerçekleflir. 

Elektrik enerjisi kullan›larak oluflturulan elektriksel 

ve manyetik alanda s›v› ortamdaki madde ve 

iyon etkileflimleri sayesinde madde transferinin 

kolaylaflmas› ve artmas› sa¤lan›r. 

A MAÇ 

4 

‘Pervaporasyon ile poroplast ekstraksiyonu karfl›- 

laflt›rmak.’ 

Pervaporasyon sulu veya susuz çözelti ortamlar›ndaki 

küçük miktardaki uçucu safs›zl›klar için 

uygulanan bir membran distilasyon tekni¤idir. 

Poroplast ekstraksiyonu ise maddelerin birbirine 

kar›flmayan iki s›v› içindeki farkl› çözünürlük dereceleri 

sebebiyle ayr›lmas›n› sa¤layan bir tekniktir. 

A MAÇ 

7 

‘Turbo uygulamalar› aç›klamak.’ 

Turbo uygulamada normal uygulmaya ek olarak 

çalkalama veya kar›flt›rma ifllemleri ile gerçeklefltirilen 

kinetik ekstraksiyon ifllemleri daha k›sa 

zamanda yap›labilmektedir. 

Turbo yöntemde materyal yüksek h›zda dönen 

bir kar›flt›r›c› (mikser) veya homojenizatör ile ekstre 

edildi¤inde ifllem k›sa sürede tamamlanmakta 

ve zamandan büyük oranda tasarruf sa¤lanmaktad›r. 

Böyle bir uygulamada yüksek h›z sebebiyle 

materyal parçalara ayr›lmakta ve difüzyonla 

olan ektraksiyon iflleminin yerini parçalanm›fl 

olan hücrelerdeki etken maddenin do¤rudan 

çözücü ile y›kanmas›yla elde edilmektedir.



1. Afla¤›dakilerden hangisi mekanik ekstraksiyon yöntemlerindendir 

a. Buhar distilasyon 

b. Hidrodifüzyon 

c. Süperkritik ak›flkan ekstraksiyonu 

d. Maserasyon 

e. Çizme 

2. Afla¤›dakilerden hangisi narenciye usarelerinin haz›rlanmas›nda 

kullan›lan sistemlerden de¤ildir 

a. FMC in-line ekstraktör 

b. Kohobasyon 

c. Brown peel shaver 

d. Sfumatrice 

e. Pellatrice 

3. Afla¤›dakilerden hangisi kat› destek üzerine adsorpsiyon 

mekanizmas›yla maddelerin ekstraksiyonunu sa¤lar 

a. Mikrodalga uygulamas› 

b. Ultrasonik uygulama 

c. Manyetik alan uygulamas› 

d. Statik tepe bofllu¤u uygulamas› 

e. Elektriksel alan uygulamas› 

4. Tüm canl›larda çözünmüfl madde transferi afla¤›dakilerden 

hangisi ile gerçekleflir 

a. Erime 

b. ‹yon de¤iflimi 

c. Membran prosesi 

d. S›cakl›k de¤iflimi 

e. Kaynama 

5. Pervaporasyon için afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur 

a. Bir membran distilasyon tekni¤idir. 

b. Kat› destek üzerine adsorpsiyon tekni¤idir. 

c. S›v›-s›v› ekstraksiyon ekni¤idir. 

d. Meyve usareleri haz›rlama tekni¤idir. 

e. S›v›laflt›r›lm›fl gazlarla ekstraksiyon tekni¤idir. 

6. Afla¤›daki çözücülerden hangisi mikrodalga enerjiye 

duyarl› de¤ildir 

a. Etanol 

b. Metanol 

c. Hekzan 

d. Su 

e. Aseton 

7. Ultrasonik enerji destekli ekstraksiyon için afla¤›dakilerden 

hangisi yanl›flt›r 

a. Ultrasonik enerji hücre duvar› üzerine mekanik 

gerilim uygular. 

b. Kat›-s›v› ekstraksiyon uygulamas›n›n bir benzeridir. 

c. Mikrodalga ekstraksiyon uygulamas›d›r. 

d. Ultrasonik enerji hücre duvar›n›n kolayca y›k›lmas›n› 

sa¤lar 

e. Ultrasonik enerji çözücünün difüzyonunu artt›- 

r›r. 

8. Elektrik ak›ml› ekstraksiyon için afla¤›dakilerden 

hangisi do¤rudur 

a. Çözücünün kaynama noktas›n› düflürür. 

b. Çözücünün buhar bas›nc›n› artt›r›r. 

c. Kat› maddenin elektrik iletkenli¤ini artt›rarak 

ekstraksiyon verimini artt›r›r. 

d. S›vi ortamdaki buhar dengesini düzenleyerek 

ekstraksiyonu kolaylaflt›r›r. 

e. S›v› ortamdaki madde ve iyon de¤iflimini sa¤layarak 

madde transferini kolaylaflt›r›r. 

9. Afla¤›dakilerden hangisi Turbo ekstraksiyon ifllemi 

için dezavantaj say›l›r 

a. Yüksek kar›flt›rma h›z› sebebiyle materyalin küçük 

parçalara ayr›lmas› 

b. Yüksek kar›flt›rma h›z› sebebiyle oluflan ›s›nma 

c. Difüzyon iflleminin yerini do¤rudan çözücü temas›n›n 

almas› 

d. Hücrelerin parçalanmas› 

e. Kinetik ekstraksiyonun ön plana ç›kmas› 

10.Afla¤›dakilerden hangisi poroplast ekstraksiyon için 

do¤rudur 

a. Gaz-gaz ekstraksiyon uygulamas›d›r. 

b. Gaz-s›v› ekstraksiyon uygulamas›d›r. 

c. Kat›-s›v› ekstraksiyon uygulamas›d›r. 

d. S›v›-s›v› ekstraksiyon uygulamas›d›r. 

e. Kat›-gaz ekstraksiyon uygulamas›d›r.


97 


1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mekanik Ekstraksiyon” konusunu 


2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Meyve Usareleri” konusunu 


3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kat› Destek Üzerine Adsorpsiyon” 


4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Membran Destekli Ekstraksiyon” 


5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pervaporasyon” konusunu 


6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mikrodalga Destekli Ekstraksiyon” 


7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ultrasonik Enerji Destekli 

Ekstraksiyon” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Elektrik Ak›ml› Ekstraksiyon” 


9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Torbo Uygulamalar” konusunu 


10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Poroplast Ekstraksiyonu” 



Brown, T.L. (1991). Chemistry: The Central Science 


Demaggio, A. E. (1964). Application of ultrasound 

for increasing alkaloid yield from Datura stramonium, 

Journal of Pharmaceutical Sciences, 

53(8), 945-949. 

Geankoplis, C.J. (1993). Transport Processes and 

Unit Operations (3rd Ed.) [Tafl›n›m Prosesleri ve 

Ünit Operasyonlar› (3. Bs.)]. New Jersey: Prentice 

Hall. 

Handa, S.S., Khanuja, S.P.S., Longo, G. ve Rakesh, D.D. 

(2008). Extraction Technologies for Medicinal 

and Aromatic Plants [T›bbi ve Aromatik Bitkiler 

için Ekstraksiyon Teknolojileri]. Trieste: ICS-UNI- 

DO. 

Kunkar, A., Bafler, K.H.C. ve Tanr›verdi, H. (Ocak 1993). 

Narenciye Ürünleri Teknolojileri-1. TAB Bülteni, 

Say›: 7-8, 19-26. 

Lawrence, B.M. (1996). The Isolation of Aromatic 

Materials from Natural Plant Products [Do¤al 

Bitkisel Ürünlerden Aromatik Maddelerin ‹zoasyonu]. 


Oil Industry [Uçucu Ya¤ Endüstrisi için Bir 

Klavuz] (s.55-154). Vienna: UNIDO. 

Perry, R.H. ve Chilton, C.H. (1982). Chemical Engineers’ 

Handbook (5th Ed.), Tokyo: McGraw-Hill International 

Book Company. 

Sarker, S.D., Latif, Z. ve Gray, A.I., (Ed.) (2006). Natural 

Products Isolation, 2nd Ed., Totowa, New Jersey: 

Humana Press. 

Solid Phase Microextraction Troubleshooting Guide, 

Supelco, Bulletin No: 928. 

http://www.duclostrading.net/meeting_18jdignean.php. 

http://www.sollernet.com/candet/truada.jpg 

http://www.savoiapower.com/tiny.html




 

 


T›bbi ve Aromatik Bitkilerde kalite kontrolün önemini aç›klayabilecek, 

T›bbi ve Aromatik Bitkilerde kalite kontrolü için uygulaman›z gereken haz›rl›k 

ifllemlerini ve örnekleme kurallar›n› belirleyebilecek, 

Farkl› amaçlarla kullan›lmakta olan t›bbi ve aromatik bitkilerin kalite kontrolü 

için kullan›lan yöntemleri de¤erlendirebileceksiniz. 


• Örnekleme 

• Kalite Kontrol Yöntemleri 





Kontrolü 

Kalite Kontrol 


• TOZ ‹NCEL‹⁄‹ VE ELEK BOYUTLARI 

• ÖRNEKLEMEN‹N GENEL 

KURALLARI 

• TANIMA TESTLER‹ 

• GENEL TESTLER 

• ÖZEL TESTLER 

• K‹RL‹L‹K TAY‹NLER‹ 

• KÜLTÜR VASATLARI VE 

M‹KROORGAN‹ZMA SUfiLARI 

• ‹NCE TABAKA 

KROMATOGRAF‹S‹NDE 

KULLANILAN ADSORBANLAR 

• REAKT‹F VE ÇÖZELT‹LER

Kalite Kontrol 

G‹R‹fi 

T›bbi ve aromatik bitkiler do¤rudan insan sa¤l›¤› ile ilgili oldu¤undan kaliteleri büyük 

önem tafl›maktad›r. Ancak önce materyalin do¤ru tan›mlanmas› gerekir. Materyali 

do¤ru tan›mlayabilmek için flora adl› eserlerden ve herbaryumlardan yararlan›l›r. 

Materyalin co¤rafik kayna¤›, toplanma zaman›, kurutma metodu, kullan›lan 

k›s›m, taze veya kurutulmufl oldu¤u kaydedilmelidir. 

Tüketici kalite ölçütlerini temelde ilaç kalitesi olarak beklemektedir. Kaliteyi 

belirleyecek standartlar baflta farmakopeler olmak üzere konuyla ilgili WHO 

(Dünya Sa¤l›k Örgütü), ESCOP (Avrupa Bilimsel Fitoterapi Birli¤i) vb. di¤er baz› 

kurulufllar›n haz›rlad›klar› yay›nlarda belirlenir. 

Türk Farmakopesi 1940, 1944 y›llar›nda Türk Kodeksi ismiyle, 1974’te Türk Farmakopesi 

ismiyle yay›nlanm›fl, 1994 y›l›nda T.C. Sa¤l›k Bakanl›¤› Avrupa Farmakopesi’ni 

ülkemizin resmi farmakopesi olarak kabul etmifltir. 

Farmakope standartlar› Avrupa Farmakopesi’ne üye ülkelerde serbest dolafl›m 

imkan› sa¤lar, üye ülkelerde ihracat kalitelerini belirler. ‹dari yetkililer, kalite kontrol 

sorumlular› ve ilaç bafllang›ç maddesi ve farmasötik ürün üreticileri farmakopeyi 

kullanmak zorundad›r. 

T›bbi ve aromatik bitkilerin veya bunlardan haz›rlanacak ürünlerin farmakope 

kalitesinde olmas› için, monografta belirtilen tüm flartlara uymas› gerekir. 

Farmakope: Ülkelerin resmi 

sa¤l›k kurulufllar›n›n 

denetiminde haz›rlanan bir 

eser olup her bir ilaç ham 

maddesi için uygulanmas› 

zorunlu olan kalite kontrol 

yöntemlerini, uygulanma 

flekillerini ve sonuçlar› 

kapsayan monograflar› 

içerir. 

Tüm Monograflara Uygulanan Genel Koflullar 

Miktarlar: Say›sal s›n›rlar› olan testler ve miktarlar için yaklafl›k de¤erler al›nacakt›r, 

belirtilen miktar›n % 10 alt veya üstündeki de¤erler tam olarak tart›l›r veya ölçülür. 

Tart›mlarda kesinlik belirtilmifl ise son rakamdan art›-eksi 5 birim esas al›nmal›d›r. 

Hacim ölçümleri pipet, balonjoje, mezür gibi malzemeler ile, ancak mikro-litre 

düzeyde ise mikro-pipet ve mikro-enjektör ile yap›l›r. 

Volumetrik amaçla kullan›lacak olan cam aletler Uluslararas› Standardizasyon 

Örgütü (ISO) taraf›ndan yay›nlanan uygun uluslararas› standard›n A s›n›f› flartlar›na 

uygun olmal›d›r. Analitik ifllemler için önerilen s›cakl›k 15- 25 °C aras›d›r. 

Su banyosu ifadesi kaynar su banyosunu anlatmaktad›r. Sabit a¤›rl›¤a kadar yakma 

veya kurutma ifadeleri, ifllem sonunda al›nan tart›mlar›n ikisi aras›nda 0.5 

mg’dan az olan fark› aç›klar. Çözücünün ismi belirtilmedikçe “çözelti” terimi su 

içindeki çözeltiyi tarif eder. ‹çerik tan›m›nda yüzde ile ifadede kütle içinde kütle 

veya hacim içinde hacim miktarlar› esas al›n›r. S›cakl›k tariflerinde, derin don-


durucu -15 °C den düflük, buzdolab› 2 °C - 8 °C aras›, so¤uk veya serin 8 °C - 15 

°C aras›, oda s›cakl›¤› 15 °C - 25 °C aras›n› ifade etmektedir. 

Çözünürlük tan›mlar› 15 °C - 25 °C aras›nda 1 gr maddenin çözündü¤ü çözücünün 

yaklafl›k ml cinsinden hacmi olarak flu flekildedir: 

1’den az ise çok çözünür, 1-10 aras› ise kolay çözünür, 10-30 aras› ise çözünür, 

30-100 aras› ise zor çözünür, 100-1000 aras› ise az çözünür, 1000-10 000 aras› ise 

çok az çözünür, 10 000 den fazla ise hemen hemen hiç çözünmez. 

Farmakopede kullan›lan uluslararas› sistem birimleri (SI) ve di¤er birimler ile 

eflde¤erlilikleri tablolar halinde farmakopede yer almaktad›r. 

Mesh: Elek üzerinde bir inçte 

yer alan aral›k say›s›d›r. 

TOZ ‹NCEL‹⁄‹ VE ELEK BOYUTLARI 

T›bbi ve aromatik bitkiler bütün, parçalanm›fl veya toz edilmifl flekillerde kullan›- 

l›rlar. Parçalanma ve toz edilme durumunda, parçac›k büyüklü¤ü bitkisel materyalin 

morfolojik özelliklerine ba¤l› olarak farkl›l›klar gösterebilece¤i gibi kullan›m 

amaçlar›na, uygulanacak ekstraksiyon yöntemine, çözücüsüne ba¤l› olarak da 

farkl›l›klar gösterebilir. En iyi verimin al›nmas› için uygun parçac›k boyutunun belirlenmesi 

gerekir. 

Parçalanm›fl ifadesi kesilmifl ve ezilmifl örnekleri ifade eder. Toz bitkisel materyalin 

s›n›fland›r›labilmesi için parçac›k büyüklü¤ünün ölçülendirilmesi önemlidir. 

Elek analizleri mesh ölçülerine göre s›n›fland›r›l›rlar. 

Tablo 6.1 

Kaba veya ince toz 

edilmifl materyalin 

ele¤in mesh 

ölçülerine göre µm 

olarak ifadesi. 

Tan›mlar 

Kaba (2000/355) 

Orta kabal›kta (710/250) 

Orta incelikte (355/180) 

‹nce (180) 

Çok ince (125) 

Partikül Büyüklükleri 

Tüm parçalar 2000 nolu elekten geçebilmeli, 355 nolu 

elekten geçebilenler % 40 tan fazla olmamal› 





Tüm parçalar 180 nolu elekten geçebilmeli 

Tüm parçalar 125 nolu elekten geçebilmeli 

Tablo 6.2 

ISO standartlar› 565, 

1990’a göre tel eleklerin 

özelliklerinin 

karfl›laflt›r›lmas›. 

Elek Numaras› (µm) Delik Çap› (mm) Tel Çap› (mm) 

Ortalama Tarama 

Aral›¤› (%) 

2000 2.00 0.90 48 

710 0.710 0.450 37 

355 0.355 0.224 38 

250 0.250 0.160 37 

180 0.180 0.125 35 

125 0.125 0.090 34

6. Ünite - Kalite Kontrol 

101 

ÖRNEKLEMEN‹N GENEL KURALLARI 

Bir numune analizinin gerçek sonuçlar› yans›tabilmesi için örneklemenin iyi yap›lm›fl 

olmas› gerekir. Bitkisel materyalin özellikleri ancak homojen ve ürünün tamam›n› 

temsil eden örnekler üzerinden belirlenebilir. 

Bitkisel materyalin ambalajland›¤› her bir kap veya paket, farmakopelerdeki monograflara 

veya di¤er standartlara uygun haz›rlanm›fl, paketlenmifl ve etiketlenmifl 

olmal›d›r. Öncelikle paketler incelenmeli, paketlerde bir bozulma (fiziksel deformasyon, 

nem gibi) var ise bu durumun kalite ve stabiliteyi etkileyebilece¤i göz önüne 

al›nmal›d›r. Her bir paket farkl› durumda ve dolay›s› ile farkl› özellikte olabilir. 

E¤er ilk muayene bir partideki ambalajlar›n homojen olmad›¤›n› göstermifl ise 

örnekleme flu flekilde yap›lmal›d›r: E¤er parti 5 paketten oluflmufl ise her bir paketten 

örnek al›n›r. 6-50 parçadan oluflmufl ise 5 taneden örnek al›n›r. Burada partinin 

parça say›s›n›n % 10’nundan örnek almak uygundur fleklinde bir genelleme yap›l›r. 

Örne¤in 51 parçal›k bir parti malda 60 gibi düflünülerek 6 paketten örnek almak 

uygun olur. 

Örnekleme için seçilen her bir parça aç›ld›¤›nda: 

• Organoleptik özellikler (renk, görünüfl ve koku) 

• Materyalin genel durumu (ham, kesilmifl, ezilmifl, preslenmifl) 

• Yabanc› madde, katk› maddeleri (kum, cam partikülleri, toprak), küf veya 

çürüme belirtileri 

• Böcek kal›nt›lar› 

• Paket materyalindeki zay›fl›k veya tahripler incelenmeli not edilmelidir. 

Seçilen her kap veya paketten, ambalaj› fazla tahrip etmekten kaç›narak, üç örnek 

al›nmal›d›r. Bu örnekler üst k›s›mdan, ortadan ve dip k›s›mdan olmal›d›r. Üstten 

al›nacak örnek ambalaj›n tepesinden 10 cm’den az olmayan derinlikten al›nmal› 

ve paketin yan k›sm›ndan kesilerek orta ve dipten örnek al›nmal›d›r. Tohum 

gibi taneli örneklerde uygun bir sonda kullan›lmal›d›r. Kutulanm›fl materyaller de 

üstten ilk örnek, ortalardan bir örnek ve kutu boflalt›larak alttan bir örnek al›nmal›d›r. 

Kütle halindeki materyallerde iyice kar›flt›r›ld›ktan sonra farkl› bölgelerinden 

üç örnek al›nmal›d›r. 

Bu örneklerde: 

• Parçalanma derecesi (elek analizi) 

• Kirliliklerin tan›m› ve miktar› 

• Nem ve kül miktar› 

• Mümkün ise aktif bileflik miktar› belirlenmelidir. 

Perakende paketlerinde örnekleme yapabilmek için rastgele seçilmifl 10 tüketici 

paketi örnek olarak kullan›labilir. 

TANIMA TESTLER‹ 

Makroskopik ve Mikroskopik Analizler 

T›bbi ve aromatik bitkisel materyallerin organoleptik, makroskopik ve mikroskopik 

özellikleri karakteristiktir. Bu özelliklerin tespit edilmesi, materyalin safl›¤› ve 

kalitesi konusunda fikir edinebilmek için ilk ad›md›r. Basit ve h›zl› sonuç al›nabilen 

incelemelerdir. E¤er örnek renk, görünüfl, koku ve tat özellikleri ile referanslardaki 

özelliklere uymuyor ise istenen flartlarda de¤il demektir. Tat ve koku özelliklerinin 

kifliden kifliye de¤iflebilece¤i hatta farkl› zamanlarda kiflide bile de¤iflebilece¤i 

unutulmamal›d›r.


SIRA S‹ZDE 


SORU 

D‹KKAT 

Makroskobik SIRA S‹ZDE ‹nceleme 

Bir bitkinin tümünden veya bitkinin herhangi bir parças›ndan elde edilen bitkisel 

ürünün makroskopik incelenmesi görünüfl, ebat, renk, yüzey özellikleri, tekstür, 


k›r›lma özelliklerini kapsar. Bu özellikler materyali de¤erlendirmek için yeterli olmayabilir. 

Mikroskopik ve/veya fizikokimyasal analizlerin yap›lmas› gereklidir. 

Parçalanm›fl 

SORU 

veya toz edilmifl materyaller mikroskopik incelemeye tabi tutulurlar. 

Bu konu ile ilgili D‹KKAT aç›klamalar ve örnekler T›bbi ve Aromatik Bitki Uygulamalar› dersinizin 

3. Ünitesinde yer almaktad›r. 

SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 

Bitkisel ürün bitkide do¤al veya patolojik olarak meydana gelen veya bitkiden 

özel bir ifllem sonucu elde edilen ürün de olabilir. Bunlar niflastalar, maz›lar, zamklar, 

reçineler, reçineli zamklar, oleorezinler, balsamlar, katranlar, uçucu ya¤lar, sa- 

AMAÇLARIMIZ 

AMAÇLARIMIZ 

bit ya¤lar, usareler, lateksler, ekstreler ve süblimasyon ürünleri olabilir. Bu ürünlerde 

öncelikle standartlar ve monograflarda belirtilen özellikleri dikkate al›narak 

K ‹ T A P 

makroskopik K ‹ incelemeye T A P tabi tutulmal›d›r. 

SIRA S‹ZDE 

TELEV‹ZYON 


‹NTERNET SORU 

D‹KKAT 

Organoleptik 

SIRA S‹ZDE‹ncelemeler 

K›vr›lm›fl, TELEV‹ZYON büzüflmüfl yaprak, herba veya çiçeklerden ibaret materyaller yumuflat›lmal›, 

gerilmeli ve ölçüm almaya haz›r hale getirilmelidir. Meyve ve tohumlardan 


oluflan materyaller kesit al›nabilecek flekilde ön haz›rl›ktan geçirilmelidir. 

Ebat, renk, yüzey özellikleri, tekstür ve k›r›lma yüzeyi, koku ve tat organoleptik 

özellikleri 

‹NTERNET SORU 

oluflturmaktad›r. 

Bu konu ile ilgili D‹KKAT aç›klamalar ve örnekler T›bbi ve Aromatik Bitki Uygulamalar› dersinizin 


SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 

Mikroskopik ‹ncelemeler 

SIRA S‹ZDE 

Parçalanm›fl SIRA veya S‹ZDE toz edilmifl materyaller mikroskopik incelemeye tabi tutulurlar. 

AMAÇLARIMIZ Mikroskopik incelemenin yeterli görülmedi¤i hallerde di¤er analitik metotlar›n 

AMAÇLARIMIZ 


kullan›m› gerekir. Mikroskopik incelemeler damar adac›klar› say›s›, palisat oran› 


gibi kantitatif mikroskopik yöntemlerle desteklenebilir. Bütün bu incelemeler yap›l›rken 

referans K ‹ T Amateryaller P ile karfl›laflt›rma yapmak karar vermeyi kolaylaflt›ra- 

K ‹ T A P 

SORU 

SORU 

cakt›r. 

TELEV‹ZYON 

D‹KKAT 

Bu konu ile TELEV‹ZYON ilgili D‹KKAT aç›klamalar ve örnekler T›bbi ve Aromatik Bitki Uygulamalar› dersinizin 


SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 

Stoma Tipleri: 

‹NTERNET 

‹NTERNET 

Epidermada mezofil ile d›fl ortam aras›nda gaz al›fl veriflini temin eden stomalar 

AMAÇLARIMIZ bulunur. Epiderma hücrelerinin aksine stoma hücreleri kloroplast tafl›rlar. Stomalar 

etraflar›n› çevreleyen komflu epiderma hücrelerinin say›s›na ve konumuna gö- 

AMAÇLARIMIZ 

re s›n›fland›r›l›rlar. 

K ‹ T A P 

E¤er stoma K ‹ Tkomflu A P hücreleri di¤er epiderma hücrelerinden farks›z görünümde 

ise ANOMOS‹T‹K (Ranunculaceae tipi) ad›yla an›l›rlar. (Uvae-ursi folium’da stoma 

komflu hücreleri say›s› 6-9, Digitalis folium’da ise 5-6) (fiekil 6.1). 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 

‹NTERNET 

‹NTERNET


103 

fiekil 6.1 

Anomositik stoma 

tipi. 

AN‹ZOS‹T‹K (veya Cruciferae tipi) stomada biri di¤erlerinden küçük 3-4 komflu 

hücre bulunur. (Belladonnae folium- Güzelavrat otu yapra¤›, Stramonii 

folium- Tatula yapra¤›, Hyoscyami folium- Ban otu yapra¤›) (fiekil 6.2). 

fiekil 6.2 

Anizositik Stoma 

tipi. 

PARAS‹T‹K (veya Rubiaceae tipi) stomada stoma a¤z›na paralel 2 komflu hücre 

bulunur (örn. Cocae folium- Koka yapra¤›, Boldo folium, Sennae folium- Sinameki 

Yapra¤›) (fiekil 6.3). 

fiekil 6.3 

Parasitik Stoma tipi 

(a) Sennae folium, 

(b) Cocae folium. 

DiAS‹T‹K (veya Caryophyllaceae tipi) stomada ise stoma a¤z›na dik aç› yapan 

2 komflu hücre vard›r (örn. Labiatae bitkileri) (fiekil 6.4). 

fiekil 6.4 

Diasitik Stoma tipi.


AKT‹NOS‹T‹K stomada komflu hücreler stomay› daire fleklinde sarar (örn. Theae 

folium- Çay yapra¤›) (fiekil 6.5). 

fiekil 6.5 

Aktinositik Stoma 

tipi. 

Stoma Say›s›: Epiderma dokusunun 1 mm 2 ‘lik alan› içindeki ortalama stoma 

say›s›n›n tayinidir. Alt ve üst yaprak yüzeylerinde say›mlar yap›ld›ktan sonra alt yüzey 

say›mlar›n›n üst yüzey say›mlar›na oran› fleklinde ifade edilir. 

Örn: Datura stramonium’da 

Alt epiderma: 145-254 ortalama: 200 

Üst epiderma: 59-140 ortalama: 87 

Alt epiderma 200 

Stoma sayısı : = = 23 . 

Üst epiderma 87 

Stoma Say›s›, yaprak yafl›na göre de¤iflmeler gösterebilmesine ra¤men Stoma ‹ndeksi 

belli bir tür için sabit bir de¤erdir ve tam veya toz droglarda tayin edilebilir. 

Stoma ‹ndeksi: Yaprak droglar› için yap›l›r. Yapra¤›n belli bir bölgesinde epiderma 

hücreleri aras›nda bulunan stoma hücrelerinin epiderma + stoma hücrelerinin 

say›s›na yüzde oran› Stoma ‹ndeksini verir 

Stoma ndeksi 

Stoma 

: 

×100 

Epiderma + Stoma 

Örne¤in: 10 epiderma hücresi aras›nda 2 stoma varsa, 

2 

Stoma ndeksi : * 100 = 16 . 6 

10 + 2 

Bu indeks EP 1997’de Hindistan ve ‹skenderiye Sinamekilerinin ay›rt edilmesinde 

kullan›lmaktad›r. 

Damar Adac›klar› Say›s›: Yaprak yüzeyinde kal›n iletim demetleri (damarlar›) 

aras›nda kalan daha ince iletim demetleri taraf›ndan bölünmüfl k›s›mlara “damar 

adac›klar›” denir. Bu yöntem ile yaprak laminas›n›n 1 mm 2 ’lik k›sm›ndaki damar 

adac›klar› say›s› bulunmufl olur (fiekil 6.6). 

Örn: Erytroxylum türlerinde: 

Erytroxylum coca’da 8-12 

E. truxillense’de 15-26 d›r.


105 

fiekil 6.6 

1 

2 

3 

8 

4 

5 

6 

Damar 

Adac›klar›n›n 

Say›lmas›. 

9 

11 

7 

17 

10 

12 

16 

13 

15 

21 18 

29 

22 

19 

23 

28 

27 

25 

26 

Palisat Oran›: Yapraklarda üst epiderma hücreleri alt›nda palisat hücreleri bulunur. 

Bunlar üstten yuvarlak flekilli görünürler. Her bir üst epiderma hücresi alt›nda 

kalan palisat hücrelerinin ortalama say›s›na “palisat oran›” denir. Bunun için çeflitli 

bölgelerde 4 epiderma hücresi alt›nda kalan palisat hücreleri say›l›r ve dörde 

bölünerek palisat oran› hesaplan›r. Bu yöntem toz droglara uygulanamaz. 

fiekil 6.7 

2 

3 

Palisat Oran›n›n 

Hesaplanmas›. 

21 

22 

23 

5 

1 

9 

4 8 

7 

13 

6 

11 12 

10 

14 

17 

20 

18 

19 

15 

16 

29 

24 25 26 

34 

27 

31 

30 

28 

32 33 

Likopod Yöntemi: Pteridophyta Bölümü Lycopodiaceae familyas›na dahil 

Lycopodium clavatum (kibrit otu) bitkisinin sporlar›n›n (Likopod) hepsi ayn› büyüklüktedir 

(25 mm). Likopod çok hafif, ak›flkan bir tozdur. % 5 nem tafl›r. Çok kolay 

tan›mlanabilen karakteristik bir görünüfle sahiptir. Sporlar, sporangium’da küresel 

ana hücreden oluflur, tetrahedral flekilde ve eflit büyüklüktedir. Her mg’da 

eflit say›da spor bulunur, 1 mg likopod tozunda 94.000 spor belirlenmifltir.


fiekil 6.8 

Likopod. 

Say›lmas› mümkün olacak flekil ve büyüklükteki partiküller (polen taneleri, niflasta 

taneleri gibi); tek tabaka teflkil eden dokular veya hücreler; ayn› büyüklükte 

karakteristik maddeler tafl›yan droglarda likopod yöntemiyle safl›k kontrolleri 

yap›labilir. 

Uygulan›fl›: Drog toz edilir, su miktar› belirlenir. Toz dro¤un belli bir miktar›, 

belli a¤›rl›kta likopod sporu ile kar›flt›r›l›p uygun viskoz bir s›v› içinde (2 k gliserin, 

1 k kitre zamk› müsilaj›, 2 k su) süspanse edilir. Bu süspansiyonun bir damlas› 

mikroskopta incelenir. 25 farkl› alan içinde likopod sporlar› ve dro¤un karakteristik 

parçalar› say›l›r. ‹kinci bir preparatta ikinci bir seri say›m yap›l›r. Bu sonuçlar›n 

ortalamas› al›n›r ve kar›fl›mdaki toz drog ve likopod sporlar›n›n a¤›rl›¤› bilindi- 

¤inden toz dro¤un 1 mg’daki karakteristik maddelerin say›s› hesaplanabilir. 

Örnek: 0.1 gr Likopod ve 0.1 gr patates niflastas› tart›larak süspanse edilir ve say›mlar 

yap›l›r. 223 Likopod’a karfl›l›k 142 niflasta tanesi belirlenmifl ise: 

142 x 94000/ 223= 59856, 1 mg patates niflastas›ndaki tanecik say›s›d›r. 

Bu yöntem Karanfilin tafl hücreleri, zencefil, rezene gibi droglar›n niflasta taneleri, 

kargabüken tohumlar›n›n örtü tüyleri, tarç›n’›n sklerenkima lifleri, Pyretrum’un 

polen taneleri gibi parçac›klar› esas al›narak birçok dro¤a uygulanabilir. 

Bu tayinler öncelikle safl›¤›ndan emin olunan droglarda yap›l›r. Elde edilen de- 

¤erler safs›zl›¤›ndan flüphe edilen drogtaki de¤erlerle karfl›laflt›r›l›r. BP 1973’te bu 

yöntem anlat›lm›fl ve toz droglarda yabanc› madde miktar›n›n belirlenmesinde 

kullan›lm›flt›r. 

Mikroflimik Yöntemler 

Droglardaki etken maddelerin çok az miktarda elde edilmesi ve incelenmesi için 

kullan›lan yöntemlerdir. 

Mikroekstraksiyon: Lam üzerine drog yerlefltirilir ve üzerine uygun bir çözücü 

damlat›l›r. fierit fleklinde kesilmifl bir parça kurutma ka¤›d› bir yandan dro¤un 

üzerinin kaplayan çözücüye de¤dirilir, di¤er ucu baflka bir lam›n üzerine koyulur. 

Drog üstüne çözücü damlat›ld›kça, ekstre süzgeç ka¤›d› yard›m›yla di¤er lam üzerine 

tafl›n›r. 

Mikrosüblimasyon: Lam üzerine drog konur, üzerine arada birkaç mm kalacak 

flekilde ve e¤ik durumda baflka bir lam yerlefltirilir (örne¤in araya bir kibrit çöpü 

konarak e¤im sa¤lan›r). Alttan ufak bir alevle ›s›t›l›r. Böylece kristaller veya 

damlac›klar halindeki süblimat üst lam›n alt yüzeyinde toplan›r.


SIRA S‹ZDE 

Mikrodistilasyon: Bir kapsül içine uçucu ya¤ ihtiva eden drog konur, üstüne 

içinde buzlu su olan saat cam› yerlefltirilir. Alttan hafif alevle 


›s›t›l›nca, uçucu ya¤ 

saat cam›n›n alt yüzeyinde kondanse olur. 

107 

SIRA S‹ZDE 


‹nce Tabaka Kromatografisi 

SORU 

SORU 

Daha detayl› bilgi için bkz: Bitki Kimyas› ve Analiz Yöntemleri, ÜN‹TE D‹KKAT 9, Kromatografik 

Yöntemler. 

D‹KKAT 

SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 

En çok kullan›lan kromatografik tekniktir. Destek madde üzerine homojen olarak 

kaplanm›fl bir adsorban tabakas› üzerine, µL düzeyinde uygulanan madde kar›fl›mlar›n›n 

uygun çözücü veya çözücü kar›fl›mlar› yard›m›yla ayr›lmas›d›r. 

AMAÇLARIMIZ 

AMAÇLARIMIZ 

Lekeler adsorban›n yüzeyinde belirdikten sonra, ince fleffaf ka¤›tlar üzerine 

pla¤›n kopyas› ç›kar›larak saklan›r. Ka¤›t Kromatografisinde (KK)’de oldu¤u gibi 

‹nce Tabaka Kromatografisi (‹TK)’nde de R f veya R x de¤erleri K tespit ‹ T A Pedilebilir. R K ‹ T A P 

f 

de¤erlerinin maddelerin kesin teflhisinde kullan›lmas› sak›ncal›d›r. Bu yüzden flahit 

madde kullanmak en çok kullan›lan ve güvenilen yoldur. Birkaç de¤iflik çözücü 

sisteminde flahit madde ile ayn› R f de¤erini veren bilinmeyen TELEV‹ZYON maddenin büyük 

TELEV‹ZYON 

bir olas›l›kla ayn› madde oldu¤u düflünülür. 

‹TK ile miktar tayinleri de yap›l›r. Bunun için kar›fl›m ve flahit maddelerin standart 

çözeltileri haz›rlan›p, bilinen miktarlar pla¤a uygulan›r. Developman sonras› 

‹NTERNET 

‹NTERNET 

maddelerin UV veya görünür bölgedeki absorbsiyon özelliklerine göre densitometre 

adl› cihazlarda miktar tayini yap›l›r. Ayr›ca kolorimetrik ve spekroskopik tayinler 

de yap›labilir. 

GENEL TESTLER 

Yabanc› Madde Miktar Tayini 

Yabanc› madde tan›m› ürün elde edilen bitkiye ait olmayan bitkisel, hayvansal ve 

mineral kaynakl› maddeler ile ürün elde edilen bitkiden gelen ancak kullan›lmayan 

k›s›mlar› da kapsar. Bitkisel materyal kesinlikle küf, böcek, hayvan art›klar› 

ve d›flk›lar› tafl›mamal›d›r. Normal olmayan koku, renk de¤iflimleri, salg› kal›nt›lar› 

ve di¤er bozulma belirtileri olmamal›d›r. Zarars›z da olsa yabanc› maddeye izin 

verilemez. 

Depolama sürecinde ürün temiz ve hijyenik yerlerde kontaminasyondan korunarak 

saklanmal›d›r. Özellikle küflenme aflatoksin benzeri toksinlerin oluflmas›na 

zemin haz›rlayaca¤›ndan dikkat edilmesi gereken bir durumdur. 

Bütün ve kesilmifl üründe makroskopik kontrol yeterli olurken, toz edilmifl 

ürünlerde mikroskopik inceleme flartt›r. 

Tafl, toprak, kum, toz ve benzeri yabanc› inorganik kirlilikler materyal kesilmeden 

veya ö¤ütülmeden önce uzaklaflt›r›lmal›d›r. 

Yabanc› madde miktar tayininde kullan›lacak örnek miktarlar›: 

• Kök, rizom ve kabuklar için 500 g 

• Yaprak, çiçek, tohum ve meyveler için 250 g 

• Kesilmifl örnekler için (0.5 g’dan küçük parçalar halinde ise) 50 g olmal›d›r. 

Avrupa Farmakopesi’ne göre t›bbi bitkisel ürünlerde farkl› bir kay›t yoksa yabanc› 

madde miktar› % 2 k/k’dan fazla olmamal›d›r. 

‹ncelenecek materyalden gerekli miktar tart›l›r. ‹nce bir tabaka halinde yay›l›r.


Yabanc› madde göz ile veya 6x büyütmeli bir mercek ile incelenir. Yabanc› 

maddeler ayr›l›r, tart›l›r ve yüzde miktar› belirlenir. 

Kül Miktar Tayini 

Bitkisel materyaldeki inorganik kirlilikleri belirler. 3 farkl› kül miktar tayini belirleme 

yöntemi vard›r: Bütün kül, Asitte erimeyen kül ve Sülfat külü. 

Bütün Kül: Belli miktar, tam tart›lm›fl, materyalin mümkün olan en az ›s›da 

(450 °C) beyaz kül haline gelinceye kadar yak›ld›ktan sonraki a¤›rl›¤›n›n yüzde 

cinsinden ifadesidir. Yak›lma an›nda organik maddelerdeki karbon, CO 2 haline 

geçer ve geride sadece inorganik maddeler kal›r. Materyal e¤er toprak, kum, tafl 

gibi kirlilikler tafl›yorsa, inorganik madde miktar› yüksek olaca¤›ndan Kül Miktar 

Tayini sonunda yüksek de¤erler bulunur. Farmakopelerde gösterilen limitler içinde 

veya alt›nda kalmayan droglar kalitesiz kabul edilir. 

Asitte Erimeyen Kül: Bu yöntemde, bütün kül miktar tayini sonunda elde edilen 

beyaz kül 5 dakika süreyle 25 ml seyreltik HCl (Hidroklorik asit) ile kaynat›l›r. 

Erimeyen k›s›m, yak›ld›¤›nda kül b›rakmayan süzgeç ka¤›d›ndan süzülür. S›cak 

suyla y›kan›r ve yak›l›r. Sinameki, Karanfil, Meyan kökü, Kediotu Kökü gibi droglarda 

bulunan yüksek Asitte Erimeyen Kül miktarlar› droglar›n inorganik maddelerle 

kirlenmifl oldu¤unu gösterir. Örne¤in, Sinameki Yapra¤›nda Asitte Erimeyen 

Kül Miktar› maksimum % 2 olmal›d›r, Banotu yapra¤›nda ise yap›flkan tüylere tak›lan 

inorganik kirlilikler yüzünden % 12’lik bir de¤er normal kabul edilir. 

Sülfat Külü: Bitkisel materyalin sülfürik asit ile ›slat›lmas›ndan sonra önce havada, 

sonra 800°C de kül f›r›n›nda yak›lmas› sonucu elde edilen küldür. Bu usulde 

materyalde bulunan oksit ve karbonatlar uçucu olmayan sülfatlar haline geçtiklerinden, 

bu tayinde daha sabit de¤erler elde edilmektedir. Sonuçlar di¤er iki yöntemde 

oldu¤u gibi % fleklinde verilir. 

Ekstre Edilebilir Madde Tayini 

Bir bitkisel materyalde bir çözücü ile ekstre edilebilen madde miktar›n› belirlemek 

için uygulan›r. Materyalin kimyasal ve biyolojik aktivitesi ile ilgili yeterli bilgi ve 

yöntemlerin olmad›¤› durumlarda fikir verecek bir yöntemdir. 

S›cakta Ekstraksiyon: Havada kurutulmufl ve toz edilmifl bitkisel materyalden 

4 g civar›nda tam olarak tart›lm›fl miktar cam kapakl› erlene konur. 100 ml su eklenerek 

tam tart›m› al›n›r. ‹yice çalkalanarak 1 saat bekletildikten sonra geri çeviren 

so¤utucu alt›nda 1 saat kaynat›l›r. So¤utulur, tart›l›r. ‹lk a¤›rl›¤›na su ile tamamlan›r. 

‹yice çalkalan›r, süzülür. Süzüntünün 25 ml si su banyosu üzerinde yo¤unlaflt›r›l›r. 

105 °C’de 6 saat kurutulur, 30 dakika desikatörde so¤utulur, tart›l›r. Materyalin 

su ile s›cakta ekstre edilebilir madde miktar› gr cinsinden hesaplan›r. 

So¤ukta Maserasyon: Havada kurutulmufl ve toz edilmifl bitkisel materyalden 

4 g civar›nda tam olarak tart›lm›fl miktar cam kapakl› erlene konur. 10 ml çözücü 

ile 6 saat ara s›ra çalkalanarak masere edilir. 18 saat bekletilir. Çözücü kayb›na sebebiyet 

vermeden dikkatle süzülür. Süzüntünün 25 ml si tart›ml› porselen kapsüle 

al›narak su banyosunda yo¤unlaflt›r›l›r. 105 °C’de 6 saat kurutulur, 30 dakika desikatörde 

so¤utulur, tart›l›r. Materyalin kullan›lan çözücü ile so¤ukta ekstre edilebilir 

madde miktar› g cinsinden hesaplan›r. 

Kullan›lan çözücüye göre suda çözünebilen veya etanolde çözünebilen madde 

miktar› belirlenmifl olur.


109 

Su Miktar Tayini 

Materyalde bulunan su, mikrobiyal üremeye, mantar ve böcek bar›nmalar›na ve 

hidrolize neden olacakt›r. Materyalde bulunabilecek su miktar›n›n limitleri belirlenmifltir. 

Bitkisel Materyalin çok kolay su absorplayaca¤› ve suyun varl›¤›nda hidrolizlerin 

artaca¤› unutulmamal›d›r. 

Azeotropik metot, test edilecek materyalin tafl›d›¤› su miktar›n› do¤rudan ölçmeye 

yarayan bir metottur. Örnek, toluen veya ksilen gibi su ile kar›flmayan bir çözücü 

ile distile edilirse örne¤in tafl›d›¤› su çözücü taraf›ndan absorbe edilir. Su ve 

çözücü birlikte distile olur, so¤uyunca toplama tüpünde ayr›fl›rlar. E¤er çözücü susuz 

ise hatal› sonuçlar al›nacakt›r, bu nedenle iflleme bafllamadan önce çözücü su 

ile doyurulmal›d›r. 

Deneyin Yap›l›fl›: 

Materyalin Haz›rlanmas›: Gerekli miktardaki çeflitli bitki k›s›mlar›ndan oluflan 

veya toz edilmemifl örnek 3 mm’yi aflmayacak flekilde kesilmifl, ö¤ütülmüfl veya 

ufalanm›fl olarak haz›rlan›r. Tohum ve meyveler 3 mm’den küçük olmayacak 

flekilde k›r›lmal›d›r. Bu ifllem s›ras›nda yüksek devirli de¤irmenler kullan›labilir, 

ancak nem kayb›na sebebiyet verecek ifllemler uygulanmamal›d›r. Örnek al›n›rken 

numunenin tamam›n› temsil edecek flekilde al›nmal›d›r. 

Azeotropik Metot (Toluen distilasyonu): Aparey (fiekil 6.9), balon (A) ve 

so¤utucu (C) aras›nda yer alan dereceli parçadan meydana gelir. Bu parça, dereceli 

toplay›c› (E) tüpü, silindrik ba¤lay›c› (B) tüp ve buhar ç›k›fl borusundan (D) 

oluflmufltur. Dereceli k›s›m (E) 0.1 ml’lik aral›klarla derecelendirilmifltir. Is›t›c› olarak 

elektrikli ›s›t›c› veya ya¤ banyosu kullan›l›r. Balonun üst k›sm›na ve ba¤lay›c› 

boru üstüne ›s› yal›t›m› yap›labilir. 

Yöntem: Aletin toplay›c› tüpü ve so¤utucusu su ile tamamen y›kan›p temizlenir 

ve kurutulur. 

200 ml toluen ve yaklafl›k 2 ml su kuru balon içerisine konur. 2 saat distillenir, 

sonra yaklafl›k 30 dakika so¤umaya b›rak›l›r ve su hacmi 0.05 ml hassasiyette okunur. 

Yaklafl›k 2-3 ml su verece¤i tahmin edilen materyal, yüzde 1 duyarl›l›kla tart›- 

larak balon içine konur. E¤er k›vaml› ise, metal varak içinde tart›l›r. Birkaç parça 

kaynama tafl› ilave edilir ve balon 15 dakika hafifçe ›s›t›l›r. Toluen kaynamaya bafllay›nca, 

suyun ço¤u distilleninceye kadar, distilasyon h›z› saniyede yaklafl›k 2 

damla geçecek flekilde ayarlan›r ve sonra saniyede yaklafl›k 4 damlaya ç›kart›l›r. 

Bütün su distillendikten sonra, so¤utucu tüpün içi toluen ile y›kan›r. Distilasyona 

5 dakika daha devam edilir, ›s›t›c› kapat›l›r, toplay›c› tüp oda s›cakl›¤›nda so¤umaya 

b›rak›l›r ve toplay›c› tüpün çeperine yap›flm›fl su damlalar› da al›n›r. Su ve toluen 

tabakalar› tamamen ayr›ld›¤›nda, suyun hacmi okunur ve materyaldeki yüzdesi 

afla¤›daki formülle kg’ de ml olarak hesaplan›r. 

1000 ( n 2 − n 1 ) 

m 

m = incelenecek materyalin gram olarak kütlesi 

n 1 = birinci distilasyonda elde edilen suyun milimetre olarak miktar› 

n 2 = iki distilasyonda elde edilen toplam suyun milimetre olarak miktar› 

.


fiekil 6.9 

EP 5.0 a göre 

Distilasyon ile 

Su Miktar 

Tayini Apareyi. 

D 

C 

B 

≥ 200 

125 

Kurutma Kayb› (Gravimetrik Yöntem) 

Kurutma kayb› testi, su ile birlikte uçucu bileflenlerinde 

miktar›n› verir. Kurutma 100- 105 °C’de ›s›t›larak veya desikatörde 

fosforpentoksit üzerinde atmosfer bas›nc›nda, oda ›s›- 

s›nda belli bir süre tutularak yap›l›r. Bu son metot özellikle 

›s›yla eriyerek yap›flkan bir hal alan materyaller için önerilir. 2- 

5 g havada kurutulmufl materyal veya bitkisel materyali temsil 

eden test örne¤inden uygun miktar, kuru ve daras› al›nm›fl 

cam tart› kab›nda tam olarak tart›l›r. Örnek 100-105 °C’de veya 

fosforpentoksit üzerinde, atmosfer bas›nc›nda veya düflük 

bas›nçta ve oda ›s›s›nda bekletilir. ‹ki tart›m aras›ndaki fark 5 

mg’a düflünceye kadar bekletilir. Kurutma kayb› g cinsinden 

hesaplan›r. 

17 

500 ml A 

fiekil 6.10 

165 

75° 

6ml 

6 

4 

3 E 

2 

1 

0ml 

EP 5.0 e göre Uçucu Ya¤ Miktar 

Tayini Apareyi. 

D 

150 

C 

240 

A 

B 

10 

15 

150 

N 

7 

b 

a 

G 

F 

H 

J 

L 

M 

35° 

E 

0ml 

175 

35 

150 

K ›1 

100-110 

1ml 

17 

Uçucu Ya¤ Miktar Tayini 

Uçucu ya¤lar, özel kokulu, ya¤›ms› görünüfllü ve oda ›s›s›nda 

uçucu özelliktedir. Kimyasal olarak monoterpenler, seskiterpenler 

ve bunlar›n oksijenli bilefliklerinden meydana gelmifllerdir. 

Miktar tayinleri bitkisel materyalin su ile distilasyonu ve 

distilat›n bir dereceli tüpte toplanmas› esas›na dayan›r. Sulu 

faz dereceli k›s›mda kendili¤inden ayr›l›r ve distilasyon balonuna 

geri döner. Uçucu ya¤›n sulu fazla emülsiyon oluflturmas›n› 

engellemek için dereceli tüpün üst k›sm›na düflük yo¤unluklu 

ve kaynama derecesi uygun bir çözücü eklenebilir. 

Yöntem: Su distilayonu esas›na dayanan bir yöntemdir. 

Distilat dereceli bir tüpte toplan›r. Uçucu ya¤›n toplanmas› için 

ksilen veya bitkisel materyale uygun bir çözücü seçilerek dereceli 

k›sma ilave edilir. Suyun fazlas› distilasyon balonuna geri 

döner. Uçucu ya¤ miktar› dereceli tüpten okunur. 

Aparey: Uygun bir aperey ›s›ya dayanakl› ve genleflmesi 

en az olan camdan imal edilmifl olmal›d›r. Her birinin ölçüleri 

ve flilif ölçüleri kaynaklarda belirtilmifl olan flu parçalardan 

oluflur: Yuvarlak dipli, k›sa boyunlu, flilifli balon (A), Toplama 

tüpü (CE), Bullu so¤utucu (FG), Yan kollu tüp (GK), Havaland›rma 

tüpü, ve kapa¤› (K ve K’), Armudi hazne (J), 1 ml hacimli 

toplama tüpü (JL), Yuvarlak hazne (L), 3 yollu musluk 

(M), Emniyet borusu (N), Ba¤lant› tüpü (MB). Aparey iyi kontrol 

edilebilir bir ocak ve baca alt›nda veya elektrikli ›s›t›c› ile 

kullan›lmal›d›r, ›s› kay›plar›n› önlemek için bir izolasyon materyali 

ile izole edilebilir. 

Kullan›lmadan önce su ve sonra aseton veya uygun bir deterjan 

ile iyice temizlenmelidir. 

Örne¤in haz›rlanmas›: Örnek haz›rlan›rken dikkat edilmesi 

gereken konu materyalin dokusu ve uçucu ya¤›n bulundu¤u 

dokudur. Sert ve yo¤un materyaller (örn: kabuk, kök ve 

rizomlar) ile uçucu ya¤lar› hücre içinde veya hücreler aras› 

boflluklarda bulunduran materyaller kaba toz edilmeli; ince yapraklar ince ince kesilmeli 

veya hafifçe dövülmeli; narenciye kabuklar› gibi materyaller su içinde ezi-


111 

lerek genifl flizolizigen salg› ceplerinde bulunan uçucu ya¤da kay›p olmas› önlenmelidir. 

Uçucu ya¤ içeren epidermal salg› tüylerini tafl›yan çiçek dokular›nda ve ince 

yap›l› tabakalarda distilasyon materyal bütün halde iken yap›lmal›d›r. 

Metot: Materyal balona yerlefltirilir, birkaç parça kaynama tafl› ilave edilir. N tüpüne 

B seviyesine kadar su ilave edilir. K’ kapa¤› aç›larak pipet ile belli miktar ksilen 

R veya uygun bir çözücü eklenir. Kapak kapat›l›r. Balon kaynama bafllay›ncaya 

kadar ›s›t›l›r, distilasyona dakikada 2-3 ml distilat al›nacak flekilde devam edilir. 

30 dakika ›s›n›n kapat›lmas› ile distilasyona ara verilir ve tekrar 10 dakika distilasyona 

devam edildi¤inde toplama tüpündeki çözücü (ksilen) miktar›nda art›fl olmuyorsa 

distilasyon tamamlanm›fl demektir. Uçucu ya¤ miktar› okunarak 100 g materyaldeki 

miktar hesaplan›r. 

ÖZEL TESTLER 

Ac›l›k Derecesi Tayini 

Birçok t›bbi bitki tafl›d›klar› ac› maddelerden dolay› ifltah aç›c› olarak tedavide 

kullan›lmaktad›r. Ac› maddeler sindirim sistemi ve özellikle mide salg›s›n› artt›r›r. 

Ac› bileflikler kimyasal olarak tayin edilebilir, ancak birkaç farkl› bileflik ac›l›k 

özelli¤ini veriyor ise toplam ac›l›k testinin uygulanmas› daha do¤ru olacakt›r. Bu 

amaçla farkl› konsantrasyonlarda haz›rlanan çözeltilerde 2000 ml de 1 g kinin hidroklörür 

içeren çözeltilerle karfl›laflt›rma yap›l›r. Çözeltilerin haz›rlanmas›nda iyi bir 

içme suyu kullan›lmal› ve çözeltilerin tad›lmas› esnas›nda her seferinde a¤›z saf su 

ile çalkalanmal›d›r. Sert bir suyun kullan›m› test sonuçlar›n› etkileyecektir. 

Ac›l›k kavram› kifliden kifliye de¤iflen bir duyudur, ayn› kiflinin farkl› zamanlarda 

testi tekrarlamas› daha do¤ru sonuçlar verecektir. Ac›l›k duyusu dilin tüm bölümleriyle 

de¤il orta k›s›mda küçük bir bölgeden alg›lanmaktad›r. Testin iyi sonuç 

verebilmesi için kiflinin küçük farkl›l›klar› alg›lamas› önemlidir. 10 ml suda 0.058 

mg kinin hidroklörür ac›l›¤›n› alg›layamayan bir kifli bu test için uygun de¤ildir. 

Bitkisel materyalin her birinden bir stok çözelti haz›rlan›r, gerekli seyreltmeler 

yap›l›r ve test düflük konsantrasyondan bafllanarak uygulan›r. 

Hemolitik Aktivite Tayini 

Caryophyllaceae, Araliaceae, Sapindaceae, Primulaceae ve Dioscoriaceae gibi familyalar 

saponin tafl›yan bitkilerce zengindir. Saponinlerin en önemli özelli¤i kan› 

hemoliz etmeleridir. Saponinler eritrosit membran›n›n yap›s›n› de¤ifltirir ve hemoglobinin 

ortama difüze olmas›na neden olur. 

Bir bitkisel materyalin veya saponin içeren bir preparat›n içeri¤i bir gram›n›n 

hemolitik aktivitesi 1000 ünite olan referans saponin çözeltisi ile karfl›laflt›r›larak 

belirlenir. Eritrosit süsüpansiyonu, bitkisel materyalin ekstresinin bir seri seyreltmesi 

ile eflit hacimde kar›flt›r›l›r. Belirlenen zaman diliminde hemoliz yapan en düflük 

konsantrasyon belirlenir. Bu test standart saponin çözeltisi ile tekrarlan›r. 

Önemli olan her iki testin uygulanmas›n›n standardize edilmesidir. 

Kalitesi belirlenmek üzere test edilen materyalin standart saponin çözeltisine 

göre daha az veya daha fazla saponin tafl›d›¤› belirlenir ise daha konsantre veya 

daha seyreltik bir ekstre ile deney tekrarlanarak saponin miktar› hakk›nda karar 

verilmelidir.


fiiflme ‹ndisi 

Bitkilerdeki müsilaj, pektin ve hemiselüloz miktar›n› belirlemek için uygulan›r. Bir 

bitkisel materyal için en az üç kez tekrarlanmal›d›r. 

Daha önce tan›mlanan tanecik boyutuna getirilmifl 1 g civar›nda tam tart›lm›fl 

bitkisel materyal, 25 ml’lik cam kapakl› bir mezüre aktar›l›r. Kullan›lacak mezürün 

uzunlu¤u 125 mm, çap› 16 mm ve taksimat› 0.2 ml hassasiyette olmal›d›r. Bitkisel 

materyalin üzerine 25 ml su ilave edilir ve ilk ölçüm gerçeklefltirilir. Kar›fl›m 1 saat 

boyunca her 10 dakikada bir iyice çalkalan›r. Aksi belirtilmedikçe 3 saat oda s›cakl›¤›nda 

bekletilir, ml olarak bitkisel materyalin kaplad›¤› hacim ölçülür, iki ölçüm 

aras›ndaki fark al›narak 1 g materyal için fliflme indisi hesaplan›r. Efl zamanl› olarak 

üç numuneden daha az ölçüm yap›lmamal›d›r. 

‹ndis: Standart bir 

materyaldeki madde miktar› 

ile kalitesi bilinmeyen bir 

materyaldeki madde 

miktar›n› karfl›laflt›rma 

amaçl› uygulanan 

yöntemdir. 

Köpürme ‹ndisi 

Saponin tafl›yan bitkisel materyalin sulu çözeltileri çalkaland›¤› zaman kal›c› köpük 

oluflturur. Bu özelliklerinden yararlan›larak köpürme indisi hesaplan›r. 

‹yi toz edilmifl (parçac›k büyüklü¤ü no 1250) bitkisel materyal tam olarak tart›- 

l›r ve içinde 100 ml kaynar su bulunan 500 ml’lik erlene aktar›l›r. 30 dakika dikkatle 

kaynatmaya devam edilir. So¤utulur, 100 ml’lik mezüre süzülür, süzüntü 100 ml 

ye tamamlan›r. 

Elde edilen dekoksiyon 16 cm uzunlu¤undaki ve 16 mm çap›ndaki 10 deney 

tüpüne s›ras›yla 1 ml, 2 ml, 3 ml ve 10 uncu tüpe 10 ml fleklinde da¤›t›l›r. Tüplerin 

her biri 10 ml ye su ile tamamlan›r. Her bir tüp yatay olarak saniyede iki defa 

olmak üzere 15 saniye çalkalan›r.15 dakika sonunda tüplerdeki köpük yüksekli¤i 

ölçülür. 

• E¤er tüm tüplerdeki köpük yüksekli¤i 1 cm den az ise köpürme indeksi 100 

den küçüktür. 

• E¤er herhangi bir tüpte köpük yüksekli¤i 1 cm ise bu tüpteki materyal miktar›na 

göre köpürme indisi hesaplan›r. Köpük yüksekli¤i ilk veya son tüpte 

1 cm ise bu miktar› ortalayacak yeni bir konsantrasyon belirlenerek deney 

tekrarlanmal›d›r. 

• E¤er köpük yüksekli¤i tüm tüplerde 1 cm’den fazla ise köpürme indisi 100 

den büyüktür. Bu durumda yeni bir seyreltme ile deneyin tekrarlanmas› 

gerekir. 

Köpürme indisi afla¤›daki formüle göre hesaplan›r. 

1000 

a 

α = 1 cm köpük oluflturan tüpteki dekoksiyonun konsantrasyonu 

Tanen Miktar Tayini 

Miktar› bilinen bitkisel materyalden haz›rlanan ekstre, iyice toz edilerek ve tam 

olarak tart›larak bir erlene al›n›r. Üzerine 150 ml su eklenerek 30 dakika su banyosunda 

›s›t›l›r. So¤utulur ve 250 ml’lik bir mezürde su ile seyreltilir. Kat› parçac›klar›n 

uzaklaflt›r›lmas› için 12 cm çapl› bir filtre ka¤›d›ndan süzülür ve süzüntünün ilk 

50 ml’si at›l›r. Suda ekstre edilebilir madde miktar›n› belirlemek üzere 50 ml süzüntü 

yo¤unlaflt›r›l›r, tortu 105 °C de 4 saat bekletilir ve tart›l›r (T 1 ). 

Süzüntünün 80 ml sine 6.0 g deri tozu ilave edilir ve 60 dakika iyice çalkalan›r. 

Süzülür, 50.0 ml süzüntü kurulu¤a kadar yo¤unlaflt›r›l›r. Tortu 105 °C’de 4 saat 

bekletilir ve tart›l›r (T 2 ).


113 

Deri tozunun çözünürlü¤ünü belirlemek amac›yla, 6.0 gr deri tozuna 80 ml su 

ilave edilir, 60 dakika iyice çalkalan›r. Süzülür, 50.0 ml süzüntü kurulu¤a kadar yo- 

¤unlaflt›r›l›r. Tortu 105 °C de 4 saat bekletilir ve tart›l›r (T 0 ). 

Tanen miktar› afla¤›daki formüle göre hesaplan›r. 

[ T −( T − T )] × 

w 

1 2 0 500 

w= bitkisel materyal miktar› (g) 

K‹RL‹L‹K TAY‹NLER‹ 

Pestisit Kal›nt›lar› Tayini 

Bitkisel materyalde ziraatte kullan›lan pestisitler, kültür alanlar›nda topra¤a yap›- 

lan uygulamalar ve saklama esnas›nda kullan›lan fumiganlar istenmeyen kirliliklere 

neden olmaktad›r. Pestisitler kimyasal yap›lar›na göre flöyle s›n›fland›r›labilir: 

• Klorlu hidrokarbonlar ve türevleri: aldrin, HCH (hekzaklorosiklohekzan veya 

benzenhekzaklorür, BHC), hekzaklorobenzen (HCB), klordan, DDT (klofenotan), 

dieldrin, endrin, heptaklor, lindan, metoksiklor, kamfeklor (toksafen); 

• Klorlu fenoksialkanoik asit herbisitler: 2,4-D; 2,4,5-T; 

• Organofosforlu pestisitler: karbofenotion, kumafos, demeton, diklorvos, dimetoat, 

etion, fenklofos, malation, metil paration, paration; 

• Karbamat insektisitler: karbaril 

• Ditiokarbamat fungisitler: ferbam, maneb, nabam, tiram, zineb, ziram; 

• ‹norganik pestisitler: alüminyum fofit, kalsiyum arsenat, kurflun arsenat; 

• Di¤erleri: bromopropilat, kloropikrin, etilen dibromür, etilenoksit, metil 

bromür; 

• Bitkisel kökenli pestisitler: tütün yapra¤› ve nikotin, Pyretrum çiçekleri, 

Pyretrum ekstresi ve piretrinler, Derris kökü ve rotenoitler; 

• Sadece klorlu hidrokarbonlar ve türevleri ile az say›da organofosforlu pestisitler 

uzun süre kal›c›d›rlar, di¤erlerinin kal›fl süresi k›sad›r. 

Pestisitlerin belirlenmesinde temel metotlar kolon ve gaz kromatografisidir. 

Kromatografik bulgular› kontrol etmek için amac›yla afla¤›da s›ralanan de¤ifliklikler 

yap›larak sonuçlar karfl›laflt›r›l›r. 

• Ayr›m bir baflka kolonla tekrarlan›r. 

• Farkl› bir ay›rma sistemi kullan›l›r. 

• Farkl› bir dedektör sistemi kullan›l›r 

• Ba¤lama tekni¤i uygulan›r 

• Türevlendirme yap›l›r 

• Kullan›lan kromatografik teknik referans maddeyle test edilir. 

• Örnek preparat de¤ifltirilir. 

• Kolon kromatografisi ile fraksiyonlama yap›larak her bir fraksiyon kromatografik 

analize tabi tutulur. 

• Referans madde ile materyaldeki da¤›l›m katsay›s› karfl›laflt›r›l›r.


Arsenik ve A¤›r Metal Analizleri 

Arsenik limit testi için önce asit parçalama ile preparat haz›rlan›r. Özel tasarlanm›fl 

bir alet yard›m›yla kimyasal reaksiyonlarla elde edilen renk, standartlar›n renkleri 

ile karfl›laflt›r›larak daha aç›k renklerin limitlerin alt›nda oldu¤u fleklinde yorumlan›r. 

Kurflun ve kadmiyum için yine benzer yöntem uygulan›r. Sonuçlar renk fliddetlerine 

göre de¤erlendirilir. 

Radyoaktif Kirlilikler 

Radyasyonun çeflitli kaynaklar› vard›r, radyoaktif elementler yeryüzünde ve atmosferde 

do¤al olarak bulunmaktad›r. Ancak tehlikeli boyutlardaki radyoaktif kirlilikler 

nükleer kazalar sonucu oluflur. Radyoaktif kirlilik tayinleri ancak bu konuda uzman 

laboratuarlarda yap›labilir. Radyoaktif elementin miktar› kadar yar›lanma ömrü, 

metabolik kineti¤i ve özgün a¤›rl›¤› (doz dönüflüm faktörü olarak da bilinir) 

önemlidir. Radyoaktif kontaminasyon için belirlenmifl limitler yoktur. 

Mikroorganizma Kirlilikleri 

T›bbi ve aromatik bitkiler do¤al olarak toprak kaynakl› pek çok bakteri ve küf 

mantar› tafl›rlar. Genellikle bitki mikrofloras›n› oluflturan aerobik spor formundaki 

bakterilerdir. Tar›m, toplama ve üretim aflamas›nda kontaminasyon olmaktad›r. 

Escherichia coli ve küf tan›mlanmas› tar›m ve üretimin kalitesi aç›s›ndan önemlidir. 

Aflatoksin varl›¤› mutlak belirlenmeli ve uygun yöntemlerle temizlenmelidir. 

Enterobakteriler, gram-negatif bakteriler, Escherischia coli, Salmonella ssp., Pseudomonas 

aeruginosa, Staphylococcus aureus, toplam aerobik bakteri say›mlar› 

uygun besi yerlerinde yap›lan deneylerle say›lmal›d›r. 

T›bbi Bitkilerde mikrobiyal kirlilik limitleri: 

Materyalin özelli¤ine göre farkl› limitler vard›r. 

Ham bitkisel materyal için: 

• Escherichia coli maksimum 10 4 /gr 

• Di¤er koloniler maksimum 10 5 /gr 

Kullan›lmadan önce bir ifllemden geçirilecek (kaynar su ile çay veya infüzyon 

fleklinde) haz›rlanacak veya lokal kullan›lacak dozaj formlar› için: 

• Aerobik bakteri maksimum 10 7 /gr 

• Fungus ve küfler maksimum 10 4 /gr 


• Di¤er enterobakteriler maksimum 10 4 /gr 

• Salmonella hiç bulunmamal› 

Dahilen kullan›lacak bitkisel materyal için: 

• Aerobik bakteri maksimum 10 7 /gr 

• Fungus ve küfler maksimum 10 4 /gr 


• Di¤er enterobakteriler maksimum 10 3 /gr 

• Salmonella hiç bulunmamal› 

Aflatoxin aranmas›: Aflatoksin B 1 , B 2 , G 1 ve G 2 bitkisel materyalde bulunabilecek 

en tehlikeli kontaminantlard›r. ‹nce tabaka kromatografisi ile kontrolleri 

yap›lmaktad›r.


115 

KÜLTÜR VASATLARI VE M‹KROORGAN‹ZMA SUfiLARI 

Mikroorganizma kirliliklerini tan›mlanmas›nda kullan›lmas› önerilen kültür vasatlar›: 

Baird-Parker agar, Brilliant green agar gibi agar çeflitleri, laktoz, soya gibi vasatlard›r. 

Ayr›ca kullan›lacak mikroorganizma sufllar›: ATCC (American Type Culture 

Collection), CIP (Collection de I’Institut Pasteur), NCIMB (National Collection of 

Industrial and Marine Bacteria), NCPF (National Collection of Pathogenic Fungi), 

NCTC (National Collection of Type Cultures) gibi teflhisine güvenilir koleksiyonlardan 

sa¤lanmal›d›r. 

‹NCE TABAKA KROMATOGRAF‹S‹NDE KULLANILAN 

ADSORBANLAR 

Selüloz, Mikrokristalize selüloz, Silikajel, Alumina kullan›lmaktad›r. Floresan indikatör 

kat›lm›fl ise F 254 eki ile belirtilir. 

REAKT‹F VE ÇÖZELT‹LER 

Reaktifler R, test çözeltileri TS ve volumetrik çözeltiler VS ile gösterilmifltir. Konsantrasyonlar 

g/L dir. Çözücü belirtilmemiflse deiyonize su kullan›lmal›d›r. Yo¤unluklar 

20 °C’de ölçülmelidir. Renkli reaktiflerde Renk ‹ndeksleri (CI) verilmelidir.


Özet 

A MAÇ 

1 

A MAÇ 

2 

T›bbi ve Aromatik Bitkilerde kalite kontrolünün 

önemini aç›klayabilmek. 

T›bbi ve aromatik bitkiler genellikle do¤adan 

topland›klar› ve toplama, kurutma, nakliye, depolama 

ve ambalajlama safhalar›nda çeflitli d›fl 

etkenlere maruz kald›klar› için etkili bilefliklerinin 

miktarlar›nda de¤iflmeler olabilir. Bu materyaller 

t›bbi amaçlarla veya aromatik özelliklerinden 

dolay› kullan›lacaklar› için, bu tür de¤iflimler 

beklenen sonuçlar› engelleyecektir. Çeflitli standartlar 

ve farmakopelerde kalite kontrol yöntemleri 

ile kabul edilebilir limitleri belirlenmifltir. 

T›bbi ve Aromatik Bitkilerde kalite kontrolü için 

uygulaman›z gereken haz›rl›k ifllemlerini ve örnekleme 

kurallar›n› belirleyebilmek. 

Kalite kontrol yöntemlerinden önce yap›lmas› 

gereken ifllemler ve örneklemenin nas›l yap›laca¤› 

bu konuda aç›klanm›flt›r. Kalite kontrolü için 

gerekli haz›rl›klar yap›l›rken kullan›lacak olan 

bitkinin bütün, parçalanm›fl veya toz edilmifl olmas› 

gibi de¤iflik flekillerine göre yöntem belirlemek 

gerekebilir. Örne¤in toz halde pazara sunulan 

bir materyalde mikroskopik incelemeler büyük 

önem kazan›r. Kaliteyi do¤ru belirleyebilmek 

için örneklemenin uygun bir biçimde yap›lmas› 

istenir. Çünkü bitkisel materyalin özellikleri 

ancak homojen ve ürünün tamam›n› temsil 

eden örnekler üzerinden belirlenebilir. 

A MAÇ 

3 

Farkl› amaçlarla kullan›lmakta olan t›bbi ve aromatik 

bitkilerin kalite kontrolü için kullan›lan 

yöntemleri de¤erlendirebilmek. 

Kalite kontrolde uygulanacak yöntemler tan›ma 

testleri, genel testler, özel testler ve kirlilik tayinleri 

ana bafll›klar› alt›nda toplanm›flt›r. Materyalin 

tüm, parçalanm›fl veya toz edilmifl durumda 

olmas›na göre uygulanabilecek tan›ma testleri 

bafll›¤›nda Makroskopik, Organoleptik, Kalitatif 

ve Kantitatif Mikroskopik testler, Mikroflimik 

Yöntemler aç›klanm›flt›r. Yabanc› madde miktar›, 

Kül Miktar Tayini, Ekstre Edilebilir Madde Miktar›, 

Su Miktar Tayini ve Uçucu Ya¤ Miktar Tayini 

yöntemleri genel testler bafll›¤›nda toplanm›flt›r. 

Bu grupta yer alan testlerin tüm t›bbi ve aromatik 

bitkilere uygulanmas› gereklidir. Ac› materyallerin 

kalite kontrolünde kullan›lan Ac›l›k 

derecesi Tayini, saponin tafl›yan t›bbi bitkilerde 

Hemolitik Aktivite Tayini ve Köpürme ‹ndisi Tayini, 

müsilajl› materyaller için fiiflme indisi ve tanence 

zengin materyallerde Tanen Miktar Tayini 

uygulamalar› özel testler bafll›¤› alt›nda aç›klanm›flt›r. 

Tüm materyallerde araflt›r›lmas› gereken 

di¤er bir önemli bafll›k ise pestisit, arsenik ve 

a¤›r metal, radyoaktif ve mikrobiyal kirlilik alt 

bafll›klar›nda toplanan kirlilik tayinleridir ki bu 

yöntemler k›saca aç›klanm›fl ve limit de¤erleri 

belirtilmifltir.


117 


1. Afla¤›dakilerden hangisi müsilajl› bir materyalin kalite 

kontrolünde kullan›labilir 

a. Hemolitik Aktivite tayini 

b. Ac›l›k Derecesi tayini 

c. Köpürme ‹ndisi 

d. fiiflme ‹ndisi 

e. Ekstre edilebilir madde miktar› 

2. T›bbi ve aromatik bitkisel ürünlerin morfolojik tan›- 

ma testlerinde afla¤›dakilerden hangisi yer almaz 

a. Yüzey özelliklerin belirlenmesi 

b. Renk analizinin yap›lmas› 

c. Koku analizinin yap›lmas› 

d. K›r›lma özelliklerinin belirlenmesi 

e. Kül miktar tayininin yap›lmas› 

3. Monograflarda belirtilen miktarlara iliflkin ifadelerden 

hangisi do¤rudur 

a. Analitik çal›flmalar için belirtilen s›cakl›k 30 °C 

olmal›d›r. 

b. Sabit a¤›rl›¤a getirme ifllemlerinde, ifllem sonunda 

al›nan tart›mlar›n ikisi aras›nda fark 1 mg olmal›d›r. 

c. Çözücünün ismi belirtilmedikçe “çözelti” terimi 

su içindeki çözeltiyi tarif eder. 

d. Volumetrik amaçl› kullan›lacak cam malzemeler 

her kalitede kullan›labilir. 

e. Çözünürlük tan›mlamalar›nda her s›cakl›k kullan›labilir. 

4. Aromatik bir bitkide yap›lmas› zorunlu olan test 

hangisidir 

a. ‹nce Tabaka kromatografisi 

b. Köpürme indisi 

c. fiiflme indisi 

d. Uçucu Ya¤ Miktar Tayini 

e. Alkaloit Miktar Tayini 

5. Ayn› büyüklükte karakteristik maddeler tafl›yan toz 

haldeki materyallere uygulanabilecek kalite kontrol 

yöntemi hangisidir 

a. Stoma indeksi 

b. Likopod yöntemi 

c. Damar adac›klar› say›s› 

d. Palisat oran› 

e. Stoma say›s› 

6. Afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r 

a. Palisat oran› toz droglara uygulanmaz. 

b. Mikroflimik yöntemler, az miktardaki numunede 

h›zla sonuç almaya yarar. 

c. ‹nce Tabaka Kromatografisi en çok kullan›lan 

spektroskopik yöntemlerden birisidir. 

d. Bitkisel materyallerde normal olmayan koku, 

renk de¤iflimleri istenen bir durum de¤ildir. 

e. Materyalde bulunan su, mikrobiyal üremeye, 

mantar ve böcek bar›nmalar›na ve hidrolize neden 

oldu¤undan, materyalde belirtilen limitlerde 

suyun olmas› istenir. 

7. Bitkisel materyallere uygulanan genel testler ile ilgili 

afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur 

a. Kül miktar tayini bitkisel materyaldeki organik 

kirliliklerin belirlenmesi amac›yla uygulan›r. 

b. Uçucu ya¤ miktar› buhar distilasyonuna dayanan 

bir yöntemle tayin edilir. 

c. Azeotropik metot, test edilecek materyalin tafl›- 

d›¤› su miktar›n› do¤rudan ölçmeye yarayan bir 

metottur. 

d. Kül miktar tayininde, sadece bütün kül miktar›- 

n› belirlemek her zaman için yeterlidir. 

e. Kurutma kayb› her türlü materyalde do¤ru sonuç 

verir. 

8. Afla¤›dakilerden hangisi bitkisel kökenli pestisitlerden 

de¤ildir 

a. Tütün yapra¤› ve nikotin 

b. Pyretrum çiçekleri 

c. Adaçay› 

d. Derris kökü ve rotenoitler 

e. Pyretrum ekstresi ve piretrinler 

9. Ham, lokal ve dahilen kullanmak üzere haz›rlanm›fl 

bitkisel materyallerde mutlaka limitlerin alt›nda kalmas› 

gereken mikroorganizma hangisidir 

a. Pseudomonas 

b. Salmonella 

c. Küf 

d. Aerobik bakteriler 

e. Escherichia 

10. Afla¤›dakilerden hangisi mikroskopik incelemeleri 

destekleyen kantitatif mikroskopik yöntemlerden biri 

de¤ildir 

a. Stoma Say›s› 

b. Stoma ‹ndeksi 

c. Palisat Oran› 

d. Damar Adac›klar› Say›s› 

e. Stoma Tipleri



1. d Cevab›n›z yanl›fl ise “Özel Testler” bafll›¤› alt›nda 

‘fiiflme ‹ndisi’ bölümünü tekrar gözden geçiriniz. 

2. e Cevab›n›z yanl›fl ise “Tan›ma Testleri” bafll›¤› 

alt›nda yaz›lm›fl olan ‘Makroskopik ve 

Mikroskopik ‹nceleme’ bölümünü tekrar ediniz 

3. c Cevab›n›z yanl›fl ise “Tüm Monograflara 

Uygulanan Genel Koflullar” bölümünü tekrar 

okuyunuz. 

4. d Cevab›n›z yanl›fl ise “Uçucu Ya¤ Miktar Tayini” 

bölümünü tekrar gözden geçiriniz. 

5. b Cevab›n›z yanl›fl ise “Likopod Yöntemi” bafll›kl› 

bölümünü yeniden gözden geçiriniz. 

6. c Cevab›n›z yanl›fl ise “Tan›ma Testleri” bafll›¤› 

alt›nda haz›rlanm›fl olan ‘‹nce Tabaka 

Kromatografisi’ bölümünü yeniden gözden 

geçiriniz. 

7. c Cevab›n›z yanl›fl ise “Su Miktar Tayini” bafll›¤› 

alt›nda haz›rlanan “Azeotropik Metot” 


8. c Cevab›n›z yanl›fl ise “Kirlilik Tayinleri” 

bölümünden “Pestisit Kal›nt›lar› Tayini” 


9. e Cevab›n›z yanl›fl ise “Kirlilik Tayinleri” 

bölümünden “Mikroorganizma Kirlilikleri” 


10. e Cevab›n›z yanl›fl ise “Mikroskopik ‹nceleme” 

bafll›¤› alt›nda Stoma tipleri bölümünü tekrar 



Anon, (1998). Quality Control Methods for Medicinal 

Plant Materials, World Health Organization, 

Geneva. 

Baytop, A., (1991). Bitkisel Droglar›n Anatomik Yap›s›, 

Üniversite Yay›n No: 3678, Fakülte Yay›n No: 

60, ‹stanbul, 1991. 

Evans, W. C., (2009). Trease and Evans’ Pharmacognosy, 

16th Edition, Sounders Ltd., Edinburgh. 

Türk Farmakopesi I, (2004). Avrupa Farmakopesi 

Adaptasyonu, T.C. Sa¤l›k Bakanl›¤›, Ankara.




 

 


T›bbi ve Aromatik Bitkilerde farmakope analizlerinin önemini kavrayabilecek, 

Farmakope sistemati¤ini tart›flabilecek, 

T›bbi ve aromatik bitkilerin kalite kontrolü için farmakope yöntemlerini de- 

¤erlendirebileceksiniz. 


• Farmakognozik Yöntemler 

• Fiziksel ve Fizikokimyasal 

Yöntemler 

• Tan›ma Yöntemleri 

• S›n›r Testleri 

• Tan›ma Yöntemleri 


T›bbi ve 

Aromatik Bitkisel 

Ürünlerin 


Kontrolü 

Farmakope Analizleri 


• TÜRK FARMAKOPELER‹ TAR‹HÇES‹ 

• TÜRK FARMAKOPES‹N‹N 

S‹STEMAT‹⁄‹ 

• AVRUPA FARMAKOPES‹NDE 

KAYITLI B‹TK‹SEL DROGLARIN 

L‹STES‹

Farmakope Analizleri 

G‹R‹fi 

Farmakopenin önemini araflt›r›n›z. 

SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 

1 

Bilimsel çal›flmalar, araflt›rmalar ve endüstri uygulamalar› s›ras›nda ilaç flekillerine 



dönüfltürülecek etkin maddelerin belirli özelliklerde ve standartlarda olmas› 

gerekmektedir. Araflt›rma gelifltirme ve di¤er ilaç çal›flmalar› için, güncel bir 

baflvuru kayna¤› oluflturulmas› gereklili¤inden hareketle Türk SORUFarmakopesi 

SORU 

haz›rlanm›flt›r. 

‹laç etken maddelerinin ve ilaçlar›n canl›larda koruma, teflhis D‹KKAT ve tedavi amaçl› 

D‹KKAT 

olarak uygulanabilmeleri için gerekli ve geçerli özellikler resmi nitelik tafl›yan ve 

Farmakope veya kodeks ad› ile yay›nlanan belgelerde yer almaktad›r. Pharmakon 

SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 

(ilaç) ve Poiein (haz›rlama) kelimelerinden türetilen Farmakope, her ülkenin bilimsel 

gruplar›nca yaz›l›p, sürekli olarak güncellenen kanun niteli¤inde kurallar kitab›d›r. 

Avrupa Farmakope standartlar› bitkisel materyallere Avrupa Farmakopesi’ne 

AMAÇLARIMIZ 

üye ülkelerde serbest dolafl›m imkan› sa¤lar, üye ülkelerde ihracat kalitelerini AMAÇLARIMIZ 

belirler. ‹dari yetkililer, kalite kontrol sorumlular› ve ilaç bafllang›ç maddesi ve 

farmasötik ürün üreticileri farmakopeyi kullanmak zorundad›r. K ‹ T A P 

K ‹ T A P 

T›bbi ve aromatik bitkilerin veya bunlardan haz›rlanacak ürünlerin farmakope 

kalitesinde olmas› için, farmakopedeki monograf›nda belirtilen tüm flartlara uymas› 

gerekir. Bugün ülkemizde t›bbi ve aromatik bitkilerin kalite kontrolünde esas 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 

al›nan Türk Farmakopesi Avrupa Farmakopesi Adaptasyonu oldu¤u için bu ünitede 

bu farmakopenin yöntemleri özetlenecek ve bu farmakopede kay›tl› droglar›n 

listesi verilecektir. 

‹NTERNET 

‹NTERNET 

TÜRK FARMAKOPELER‹ TAR‹HÇES‹ 

‹lk Türk Farmakopesi, Sultan II. Mahmut döneminde, 1839 y›l›nda kurulmufl olan 

Askeri T›p ve Eczac›l›k Okulu Müdürü Dr. Bernard taraf›ndan “Pharmacopeia 

Castrensisi Ottomana” ad› ile yay›nlanm›flt›r. 

Türk Kodeksi hakk›ndaki ilk kanun 767 numara ile 3 Mart 1926’da 324 say›l› 

Resmi Gazetede haz›rlanm›flt›r. Bu kanun gere¤i bir komisyon kurulmufl ve 

çal›flmalar sonucu 1 Haziran 1930 da yürürlü¤e giren “Türk Kodeksi 1930” 

yay›nlanm›flt›r. 767 say›l› kanunun 6. Maddesi gere¤i her befl y›lda bir 

güncellenmesi gerekiyordu. Bu madde gere¤i 20 Mart 1936 tarih ve 12065 say›l› 

kararname ile oluflturulan komisyonca haz›rlanarak 1 Mart 1940 tarihine yürürlü¤e

122 T›bbi ve Aromatik Bitkilesel Ürünlerin Üretimi ve Kalite Kontrolü 

giren “Türk Kodeksi 1940” yay›nlanm›flt›r. Devam eden güncelleme çal›flmalar› 

sonucu ikinci bask› 1948 y›l›nda bas›lm›flt›r. 5 A¤ustos 1955 tarih ve 6099 say›l› 

yaz› ile oluflturulan komisyon “Türk Farmakopesi 1974” ü haz›rlam›flt›r. 1985 te 

kurulan yeni bir komisyon yeni bir farmakope yay›nlamam›fl ama çal›flmalar›n› 

sürdürmüfltür. Komisyonun 15’i aflmayan üyesi yasa gere¤i üçlü kararnameyle 

atanmaktad›r. Bu arada, Avrupa ülkelerine “Bir Avrupa Farmakopesi 

haz›rlanmas›na dair sözleflme” 10 Ekim 1993 te imzalanm›flt›r. 1994 y›l›ndan beri 

Türkiye Avrupa Farmakope Komisyonunun daimi üyesidir ve Avrupa Farmakopesi 

ülkemizin de resmi farmakopesi niteli¤indedir. Avrupa Farmakopesinin 

haz›rlanmas› ve güncellenmesi çal›flmalar›na Sa¤l›k Bakan›nca görevlendirilen 

Türk uzmanlar da katk› sa¤lamaktad›r. 

Avrupa Farmakope Komisyonu Üye Ülkeleri: Avusturya, Belçika, Bosna- 

Hersek, H›rvatistan, K›br›s, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, 

Yunanistan, Macaristan, ‹zlanda, ‹rlanda, ‹talya, Lüksemburg, Norveç, Hollanda, 

Portekiz, Slovakya, Slovenya, ‹spanya, ‹sveç, ‹sviçre, Eski Makedonya Yugoslav 

Cumhuriyeti, Türkiye, Büyük Britanya Birleflik Krall›¤›, Kuzey ‹rlanda ve Avrupa Birli¤i. 

2001 de kurulan komisyon 1993 te imzalanan sözleflmenin 5 ve 6. Maddelerine 

uygun olarak halen geçerli olan Türk Farmakopesi-I’ (Avrupa Farmakopesi 

Adaptasyonu) nin 2004 y›l›nda bas›m›n› gerçeklefltirmifltir. 

SIRA S‹ZDE 


SORU 

D‹KKAT 

SIRA S‹ZDE 

2 

Avrupa Farmakopesine SIRA S‹ZDE Türkiye’nin katk›s› ne flekildedir 

TÜRK FARMAKOPES‹N‹N S‹STEMAT‹⁄‹ 


Türk Farmakopesi yöntemleri s›n›fland›r›rken t›bbi ve aromatik bitkilerle ilgili olan 

yöntemleri Farmakognozik Yöntemler bafll›¤› alt›nda toplam›flt›r. Di¤er pek çok 

ilaç hammaddesi SORUiçin kullan›lmakta olan yöntemleri ise Türk Farmakopesinde 

Fiziksel ve Fizikokimyasal Yöntemler, Türk Farmakopesinde Tan›ma Yöntemleri, 

Türk Farmakopesinde 

D‹KKAT 

S›n›r Testleri, Türk Farmakopesinde Miktar Tayinleri 

bafll›klar› alt›nda toplanm›flt›r. Bu bafll›klar alt›nda yer alan yöntemler afla¤›da 

özetlenmifl, bir baflka kitab›n›zda anlat›lm›fl olanlar tekrar edilmemifl, sadece 

SIRA S‹ZDE 

yönlendirme yap›lm›flt›r. 

Türk Farmakopesinde Farmakognozik Yöntemler 

AMAÇLARIMIZ 

Bu bafll›k alt›nda AMAÇLARIMIZ 

yer alan Hidroklorik asitte erimeyen kül, Yabanc› madde, Stoma 

ve stoma indisi, fiiflme indisi, Bitkisel droglardaki uçucu ya¤lar›n tayini, Pestisit 

K ‹ T A P 

art›klar›, Ac›l›k K ‹ Tde¤eri, A P Ekstrelerin kurutmada kayb› yöntemleri bir önceki ünitede 

verilmifltir. Uçucu ya¤lar›n kalitesinin belirlenmesinde kullan›lan Uçucu ya¤larda 

su aranmas›, Uçucu ya¤larda yabanc› ester aranmas›, Uçucu ya¤ içinde sabit ya¤ 

ve reçineleflmifl uçucu ya¤ aranmas›, Uçucu ya¤lar›n koku ve tad›, Uçucu ya¤larda 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON 

uçurma art›¤›, uçucu ya¤lar›n alkoldeki çözünürlükleri ve Uçucu ya¤lardaki 1,8- 

sineol miktar tayini yöntemleri “Bitki Kimyas› ve Analiz Yöntemleri” kitab›n›z›n 6. 

Ünitesinde yer alm›flt›r. 

‹NTERNET 

‹NTERNET 

Bitkisel Droglarda Tanen Miktar Tayini 

Ifl›ktan korunarak çal›fl›lmal›d›r. Bir bitkisel drog ve bir kuru ekstre incelenirken, 

toz drog veya ekstrenin belirtilen miktar› dibi yuvarlak balona koyulup, su ilave 

edilir. Su banyosunda 30 dakika ›s›t›l›r. Toplam polifenollerin belirlenmesi için 

fosfomolibdotungustik asit reaktifi ve sodyum karbonat ilave edildikten sonra suya 

karfl› 760 nm de absorbans› ölçülerek spektrofotometrik tayin uygulan›r.

7. Ünite - Farmakope Analizleri 

Deri tozuna adsorbe olmam›fl polifenollerin belirlenmesi için süzüntüye deri 

tozu ilave edilir ve kuvvetlice çalkalan›r, fosfomolibdotungustik asit reaktifi ve 

sodyum karbonat çözeltisi eklenerek suya karfl› 760 nm’de absorbans› ölçülür. 

Pirogallol, fosfomolibdotungustik asit reaktifi ve sodyum karbonat çözeltisi ile 

haz›rlanan standart çözeltinin de ayn› dalga boyunda absorbans› ölçülür. 

SIRA S‹ZDE 

Absorbanslar aras›ndaki farklardan miktar hesaplan›r. 

123 

SIRA S‹ZDE 

Ekstrelerde Kuru Art›k 



Porselen kapsüle ekstre konur. Su banyosunda kurulu¤a kadar uçurulur ve 100- 

105 °C lik etüvde 3 saat kurutulur. Bir desikatörde difosforpentoksit veya susuz 

silika jel üzerinden so¤utulur ve tart›l›r. Sonuç a¤›rl›k yüzdesi SIRA SORU 

veya S‹ZDE litrede gram 

SIRA SORU S‹ZDE 

cinsinden verilir. 

D‹KKAT 

D‹KKAT 



Bitkisel esktrelerde kuru art›k nas›l hesaplan›r 

SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 

3 SIRA S‹ZDE 

SORU 

SORU 

Türk Farmakopesinde Fiziksel ve Fizikokimyasal Yöntemler 



Bu bölümde yer alan distilasyonla su tayini önceki ünitede aç›klanm›fl, Türk 

farmakopesine uygun cam apareyin ölçüleri verilmifltir. Bu bafll›k AMAÇLARIMIZ D‹KKAT alt›nda yer alan 

AMAÇLARIMIZ 

D‹KKAT 

Kromatografik Yöntemler yine birçok ünitede ele al›nm›flt›r. SORU 

SORU 

SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 

“Bitki Kimyas› ve Analiz Yöntemleri” kitab›n›z›n 8. Ünitesi fizikokimyasal K ‹ T A P yöntemleri 

K ‹ T A P 

D‹KKAT 

D‹KKAT 

aç›klanmaktad›r. 

AMAÇLARIMIZ 

TELEV‹ZYON 

SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 

TELEV‹ZYON 

SIRA S‹ZDE 

Türk Farmakopesinde Tan›ma Yöntemleri 

“Bitki Kimyas› ve Analiz Yöntemleri” kitab›n›z›n 6. Ünitesinde yer alm›flt›r. K ‹ T A P 

K ‹ T A P 

AMAÇLARIMIZ 

AMAÇLARIMIZ 

‹NTERNET 

‹NTERNET 

Türk Farmakopesinde S›n›r Testleri 

Bu bafll›k alt›nda yer alan sülfat külü ve bütün kül yöntemleri TELEV‹ZYON 

K bir ‹ Tönceki A P ünitede, 

sabit ya¤lardaki yabanc› ya¤lar›n aranmas› ise “Bitki Kimyas› ve Analiz Yöntemleri” 

kitab›n›z›n 7. Ünitesinde aç›klanmaktad›r. 

Türk Farmakopesinde Miktar Tayinleri 

Su Tayini (Yar› mikro yöntem ile su tayini) 

TELEV‹ZYON 

‹NTERNET 

Nem çekici madde ile korunan tüp, büretin ucsunu kapatan t›pa, azotun geçifline 

izin veren tüp ve içine 2 tane platin elektrot yerlefltirilmifl olan ‹NTERNET bir titrasyon aleti 

kullan›larak tayin yap›l›r. ‹ncelenecek madde alt t›pa ile kapat›labilecek yan 

haznenin içine konur. Kar›flt›rma manyetik olarak yap›l›r ve titrasyon s›ras›nda 

kuru azotun çözelti içerisinden geçirilmesinden etkilenir. Bitifl noktas› 

amperometre ile belirlenir. De¤iflken potansiyel elde etmek için potansiyometre, 

uygun bir devreye çapraz ba¤lanm›fl bir batarya içerir. Bu potansiyel, varolan 

düflük ak›m›n mikroampermetreye seri flekilde ba¤lanm›fl platinyum elektrotlardan 

geçebilece¤i flekilde ayarlan›r. Reaktifin eklenmesiyle mikroampermetrenin 

göstergesi bir sapma gösterir fakat hemen tekrar bafllang›ç konumuna döner. 

Reaksiyon sonunda 30 sn den az olmayacak bir sapma elde edilir. ‹yodosülfüröz 

reaktifi suyun eflde¤erlili¤ini tespit ettikten sonra kullan›l›r. Kullan›lan reaktifler ve 

çözeltiler susuz durumda tutulmal› ve atmosfer neminden meydana gelebilecek 

TELEV‹ZYON 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON 

‹NTERNET 

Elektrot: Birden fazla 

evrenin yanyana ‹NTERNET 

getirilmesiyle oluflan ve bu 

evreler aras›ndaki potansiyel 

fark›n› ölçmeye yarayan 

düzeneklerdir. 

Amperometre: S›v› veya gaz 

formundaki elektro aktif 

maddelerin sabit gerilim 

alt›nda geçirdikleri ak›m› 

ölçmeye dayal› voltametrik 

bir sistemdir.


patlamay› önlemek için gerekli önlemler al›nmal›d›r. ‹yodosülfüröz reaktifi ›fl›ktan 

korunarak saklanmal›d›r. Kullan›lan reaktifler ile maddeler aras›nda bir 

geçimsizli¤in olmad›¤› kontrol edilmelidir. 

Aksi belirtilmedi¤i takdirde yöntem A kullan›l›r. 

Yöntem A: Susuz metanol veya monografta belirtilen çözeltiden titrasyon 

aletine konulur ve iyodosülfüroz reaktifi ile amperometrik bitifl noktas›na kadar 

SIRA S‹ZDE 

titre edilir. ‹ncelenecek SIRA S‹ZDE maddenin belirtilen miktar› titrasyon aletine hemen aktar›l›r. 

Bir dakika kar›flt›r›l›r ve iyodosülfüroz reaktifi ile kullan›larak amperometrik bitifl 

noktas›na kadar titre edilir. 



Yöntem B: Susuz metanol veya monografta tan›mlanm›fl çözeltiden titrasyon 

aletine konulur ve iyodosülfüroz reaktifi ile amperometrik bitifl noktas›na kadar 

SORU 

SORU 

titre edilir. Analiz için tan›mlanm›fl miktardaki madde çabuk flekilde uygun bölmeye 

aktar›l›r ve dikkatlice ölçülmüfl iyodosülfüroz hacimden 1 ml fazla olacak flekilde 

D‹KKAT 

(veya monografta D‹KKATtan›mlanan hacimden fazla olacak flekilde) eklenir. Bu çözelti, 

erlenin a¤z›n› s›k›ca kapatarak, bir dakika veya monografta tan›mlanm›fl zaman 

SIRA S‹ZDE 

süresince, ›fl›ktan SIRA S‹ZDE korunarak bekletilir. Ara ara kar›flt›r›l›r. ‹yodosülfüroz reaktifinin 

fazlas› bafllang›çtaki düflük ak›m sa¤lanan kadar titre edilir ve titrasyon için bilinen 

miktarda 2.5 g/L ye eflde¤er olan su kat›lm›fl susuz metanol veya monografta 

AMAÇLARIMIZ 

tan›mlanm›fl AMAÇLARIMIZ çözücü kullan›l›r. 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON 

‹NTERNET 

Bu bölümde K yer ‹ alan T A di¤er P miktar tayinleri “Bitki Kimyas› ve Analiz Yöntemleri” kitab›n›z›n 

7. Ünitesinde aç›klanmaktad›r. 

AVRUPA TELEV‹ZYON FARMAKOPES‹NDE YER ALAN B‹TK‹SEL 

MONOGRAFLAR 

Avrupa Farmakopesi’nin 6. bask›s›nda yer alan bitkisel monograflar›n listesi afla¤›da 

verilmifltir. 

‹NTERNET 

Liste 6. Bask›n›n 8 ekini de kapsamaktad›r. 27.01.2010 tarihinde Prof. 

Dr. K. Hüsnü Can Bafler taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Listede, farmakopede monograf› 

bulunan 282 dro¤un ‹ngilizce, Latince ve Türkçe isimleri, elde edildikleri bitkilerin 

isimleri yer almaktad›r. 2. Cilt henüz tercüme edilmedi¤i için Türkçe isimlere 

ulafl›labilecek tek kaynak olmas› bak›m›ndan önemlidir.


125 

Tablo 7.1 

Avrupa Farmakopesi’nin 6. Bask›s›nda yer alan bitkisel monograflar. 

‹ngilizce ismi Latince ismi Türkçe ismi Bitki ismi 

Acacia Acaciae gummi Arap zamk› Acacia senegal L. Willd., A. seyal Del., di¤er Afrika 

Acacia’lar› 

Acacia, spray-dried 

Acaciae gummi 

dispersione 

desiccatum 

Arap zamk›, liyofilize 

Acacia senegal L. Willd., A. seyal Del., di¤er Afrika 

Acacia’lar› 

Agar Agar Agar Bafll›ca Gelidium türleri (Rhodophyceae) 

Agnus castus fruit Agni casti fructus Hay›t meyvesi Vitex agnus castus L. 

Agrimony Agrimoniae herba Koyunotu Agrimonia eupatoria L. 

Alchemilla Alchemillae herba Arslan pençesi Alchemilla vulgaris L. s.l. 

Aloes dry extract, Aloes extractum Sar›sab›r standart kuru Aloe türleri 

standardised siccum normatum ekstresi 

Aloes, Barbados Aloe barbadensis Barbados aloesi Aloe barbadensis Miller 

Aloes, Cape Aloe capensis Kap aloesi Aloe ferox Miller, hibritleri ve baflka Aloe türleri 

Angelica root Angelicae radix Melekotu kökü Angelica archangelica L. (A. officinalis Hoffm.) 

Aniseed Anisi fructus Anason Pimpinella anisum L. 

Anise oil Anisi aetheroleum Anason esans› Pimpinella anisum L. meyveleri 

Arnica flower Arnicae flos Öküzgözü çiçe¤i Arnica montana L. 

Arnica tincture Arnicae tincture Öküzgözü tentürü Arnica montana L. 

Artichoke leaf Cynarae folium Enginar yapra¤› Cynara scolymus L. 

Artichoke leaf dry 

extract 

Cynarae folii 

extractum siccum 

Enginar yapra¤› kuru 

ekstresi 

Cynara scolymus L. (leaf) 

Ash leaf Fraxini folium Diflbudak yapra¤› Fraxinus excelsior L., F. oxyphylla M. Bieb. 

Bearberry leaf Uvae-ursi folium Ay›üzümü yapra¤› Arctostaphylos uva-ursi (L.) Spreng. 

Belladonna leaf Belladonnae folium Güzelavratotu yapra¤› Atropa belladonna L 

Belladonna leaf dry Belladonnae folii Güzelavratotu yapra¤› Atropa belladonna L 

extract, standardised extractum siccum 

normatum 

standart kuru ekstresi, 

Belladonna leaf 

tincture, standardised 

Belladonna, prepared 

Belladonnae folii 

tincture normata 

Belladonnae 

pulvis normatus 

Güzelavratotu yapra¤› 

standart tentürü 

Güzelavratotu tozu 

Atropa belladonna L 

Atropa belladonna L 

Benzoin, Siam Benzoe tonkiensis Siyam asilbenti Styrax tonkiensis (Pierre) Craib ex Hartwich. 

Benzoin, Sumatra Benzoe sumatranus Sumatra asilbenti Styrax benzoin Dryander 

Benzoin tincture, Siam Benzois tonkiensis Siyam asilbenti tentürü Siam benzoin 

tinctura 

Benzoin tincture, Benzois sumatrani Sumatra asilbenti Sumatra benzoin 

Sumatra 

tinctura 

tentürü 

Bilberry fruit, dried Myrtilli fructus siccum Çobanüzümü meyvesi, Vaccinium myrtillus L 

kuru 

Bilberry fruit, fresh Myrtilli fructus recens Çobanüzümü meyvesi, Vaccinium myrtillus L 

taze


Cascara dry extract, 

standardised 

Cassia oil 

Rhamni purshianae 


normatum 

Cinnamomi cassiae 

aetheroleum 

Kaskara kabu¤u 

standart kuru ekstresi 

Çin tarç›n› esans› 

Centaury Centaurii herba K›rm›z› kantaron 

Centella 

Chamomile flower, 

Roman 

Centellae asiaticae 

herba 

Chamomillae 

romanae flos 

Yaraotu 

Alman papatyas› çiçe¤i 

Cinchona bark Cinchonae cortex K›nak›na kabu¤u 

Cinchona liquid 

extract, standardized 

Cinchonae extractum 

fluidum normatum 

K›nak›na kabu¤u 

standart s›v› ekstresi 

Cascara 

Cinnamomum cassia Blume ( C. aromaticum 

Nees) 

Centaurium erythraea Rafn. (C. minus Moench, C. 

umbellatum Gilib., Erythraea centaurium (L.) Pers.) 

Centella asiatica (L.) Urban 

Chamaemelum nobile (L.) All. (Anthemis nobilis L.) 

Cinchona pubescens Vahl. (C. succirubra Paron), C. 

calisaya Weddell, C. ledgeriana Moens ex Trimen, 

varyete ve hibritleri 

K›nak›na kabu¤u 

Cinnamon Cinnamomi cortex Tarç›n kabu¤u Cinnamomum zeylanicum Nees 

Cinnamon bark oil, 

Ceylon 

Cinnamon leaf oil, 

Ceylon 

Cinnamon tincture 

Citronella oil 

Clarysage oil 

Cinnamomi zeylanici 

corticis aetheroleum 

Cinnamomi zeylanici 

folium aetheroleum 

Cinnamomi corticis 

tincture 

Citronellae 

aetheroleum 

Salviae sclareae 

aetheroleum 

Seylan tarç›n› kabuk 

esans› 

Seylan tarç›n› yaprak 

esans› 

Seylan tarç›n› kabu¤u 

tentürü 

Sitronella esans› 

Clove Caryophylli flos Çöp karanfil 

Clove oil 

Caryophylli 

aetheroleum 

Cinnamomum zeylanicum Nees 

Cinnamomum verum J.S. Presl. 

Misk adaçay› esans› Salvia sclarea L. 

Karanfil esans› 

Cola Colae semen Kola tohumu 

Colophony Colophonium Kolofan Pinus türleri 

Coneflower herb, 

purple 

Coneflower root, 

narrow-leaved 

Coneflower root, pale 

Coneflower root, 

purple 

Echinaceae purpureae 

herba 

Echinaceae 

angustifoliae radix 

Echinaceae pallidae 

radix 

Echinaceae purpureae 

radix 

Mor ekinasya otu 

Dar yaprakl› ekinasya 

kökü 

Soluk ekinasya kökü 

Mor ekinasya kökü 

Cinnamomum zeylanicum Nees 

Cymbopogon winterianus Jowitt 

Syzigium aromaticum (L.) Merill et L.M. Perry 

(Eugenia caryophyllus C.S. Spreng. Bull. et Harr 

Syzigium aromaticum (L.) Merill et L.M. Perry 

(Eugenia caryophyllus C.S. Spreng. Bull. et Harr 

Cola nitida (Vent.) Schott et Endl. (C. vera K. Schum.), 

C. acuminata (P. Beauv.) Schott et Endl. (Sterculia 

acuminata P. Beauv.) 

Echinacea purpurea (L.) Moench. 

Echinacea angustifolia 

Echinacea pallida Nutt. 

Echinacea purpurea (L.) Moench. 

Coriander Coriandri fructus Kiflnifl Coriandrum sativum L. 

Coriander oil Coriandri aetheroleum Kiflnifl esans› Coriandrum sativum L.


127 

Couch grass rhizome Graminis rhizoma Ayr›k rizomu 

Dandelion herb with 

root 

Dandelion root 

Devil’s claw dry 

extract 

Taraxaci officinalis 

herba cum radice 

Taraxaci officinalis 

radix 

Harpagophyti 


Karahindiba, köklü 

Karahindiba kökü 

fieytant›rna¤› kökü 

kuru ekstresi 

Agropyron repens (L.) Beauv. 

[Elymus repens (L.) Gould] 

Taraxacum officinale F.H. Wiggers 

Taraxacum officinale F.H. Wigg. 

Harpagophyti radix 

Devil’s claw root Harpagophyti radix fieytant›rna¤› kökü 

Harpagophytum procumbens D.C., 

H. zeyheri L. Decne 

Digitalis leaf Digitalis folium Yüksükotu yapra¤› Digitalis purpurea L. 

Dog rose 

Rosae pseudo-fructus Kuflburnu 

Rosa canina L., R. pendulina L. ve 

di¤er Rosa türleri 

Dwarf pine oil 

Pini pumilionis 

aetheroleum 

Bodur çam esans› Pinus mugo Turra. 

Elder flower Sambuci flos Mürver çiçe¤i Sambucus nigra L. 

Eleutherococcus Eleutherococci radix Elöterokokus kökü 

Eleutherococcus senticosus 

(Rupr. et Maxim) Maxim 

Ephedra herb Ephedrae herba Denizüzümü otu 

Ephedra sinica Stapf., 

Ephedra intermedia Schrenk et 

C.A. Mey or Ephedra equisetina Bunge. 

Equisetum stem Equiseti herba K›rkkilit otu Equisetum arvense L. 

Eucalyptus leaf Eucalypti folium Ökaliptus yapra¤› Eucalyptus globulus Labill. 

Eucalyptus oil Eucalypti aetheroleum Ökaliptus esans› Eucalyptus globulus Labill. 

Fennel, bitter 

Fennel, sweet 

Fenugreek 

Feverfew 

Foeniculi amari 

fructus 

Foeniculi dulcis 

fructus 

Trigonellae 

foenigraeci semen 

Tanaceti parthenii 

herba 

Rezene, ac› 

Rezene, tatl› 

Çemen tohumu 

Gümüfldü¤me 

Foeniculum vulgare Miller subsp. 

vulgare var. vulgare 

Foeniculum vulgare Miller subsp. 

vulgare var. dulce Miller 

Trigonella foenum-graecum L.. 

Tanacetum parthenium (L.) Schulz Bip. 

Frangula bark Frangulae cortex Baruta¤ac› kabu¤u Rhamnus frangula L. (Frangula alnus Miller) 

Frangula bark dry 

extract, standardised 

Frangulae corticis 


normatum 

Baruta¤ac› kabu¤u 


Rhamnus frangula L. (Frangula alnus Miller) 

Frankincense, Indian Olibanum indicum Hint günlü¤ü Boswellia serrata Roxb. Ex Colebr. 

Fumitory Fumariae herba fiahtere otu Fumaria officinalis L. 

Garlic powder Allii sativi bulbi pulvis Sar›msak tozu Allium sativum L. 

Gentian root Gentianae radix Jansiyan kökü Gentiana lutea L. 

Gentian tincture Gentianae tinctura Jansiyan tentürü Gentiana lutea L. 

Ginger Zingiberis rhizoma Zencefil rizomu Zingiber officinale Roscoe 

Ginkgo dry extract, 

refined and quantified 

Ginkgonis extractum 

siccum raffinatum et 

quantificatum 

Mabeta¤ac› kuru 

ekstresi, rafine ve 

ayarl› 

Ginkgo leaf


Ginkgo leaf Ginkgo folium Mabeta¤ac› yapra¤› Ginkgo biloba L. 

Ginseng Ginseng radix Ginseng kökü Panax ginseng C.A. Meyer 

Goldenrod Solidaginis herba Alt›nasa Solidago gigantea Ait., S. canadensis L. ve hibritleri 

Goldenrod, European 

Solidaginis virgaureae 

herba 

Alt›nbaflak otu Solidago virgaurea L. 

Goldenseal rhizome Hydrastis rhizoma Hidrastis rizomu Hydrastis canadensis L. 

Greater celandine Chelidonii herba K›rlang›çotu Chelidonium majus L. 

Guar 

Cyamopsidis seminis 

pulvis 

Guar tohumu tozu 

Cyamopsis tetragonolobus (L.) Taub. 

Guar galactomannan Guar galactomannanum Guar zamk› Cyamopsis tetragonolobus (L.) Taub 

Hamamelis leaf Hamamelidis folium Hamamelis yapra¤› Hamamelis virginiana L. 

Hawthorn berries Crataegi fructus Al›ç meyves› 

Crataegus monogyna Jacq. Emend Lindm. (C. 

oxyacantha L.), C. laevigata (Poir.) D.C. ve hibritleri 

Hawthorn leaf and 

flower 


flower dry extract 


flower liquid extract, 

quantified 

Crataegi folium cum 

flore 

Crataegi folii cum flore 


Crataegi folii cum flore 

extractum fluidum 

quantificatum 

Al›ç yapra¤› ve çiçe¤i 

Al›ç yapra¤› ve çiçe¤i 

kuru ekstresi 

Al›ç yapra¤› ve çiçe¤i s›v› 

ekstresi, ayarl› 


oxyacantha L.), C. laevigata (Poir.) D.C., C. 

pentagyna Walds. et Kit, C. azarolus L. 

Hawthorn leaf and flower 


oxyacantha L.), C. laevigata (Poir.) D.C., C. 

pentagyna Walds. et Kit, C. azarolus L.’den elde 

edilen al›ç yapra¤› ve çiçe¤i 

Hop strobile Lupuli flos fierbetçiotu Humulus lupulus L. 

Iceland moss Lichen islandicus ‹zlanda likeni Cetraria islandica (L.) Acharius s.l. 

Ipecacuanha liquid 

extract, standardised 

Ipecacuanhae 

extractum fluidum 

normatum 

‹peka standart s›v› 

ekstresi 

Cephaelis ipecacuanha (Brot.) A. Rich, C. acuminata 

Karsten 

Ipecacuanha, prepared 

Ipecacuanhae pulvis 

normatus 

Ipeka standart tozu 

Cephaelis ipecacuanha (Brot.) A. Rich C. acuminata 

Karsten 

Ipecacuanha root Ipecacuanhae radix ‹peka kökü 


Karsten 

Ipecacuanha tincture, 

standardised 

Ipecacuanhae tinctura 

normata 

‹peka standart tentürü 


Karsten 

Ispaghula husk 

Ispaghula seed 

Plantaginis ovatae 

seminis tegumentum 

Plantaginis ovatae 

semen 

Sar› karn›yar›k tohum 

k›l›f› 

Plantago ovata Forssk. (P. isphagula Roxb.) 

Sar› karn›yar›k tohumu Plantago ovata Forssk. (P. isphagula Roxb.) 

Ivy leaf Hederae folium Duvar sarmafl›¤› yapra¤› Hedera helix L. 

Java tea Orthosiphonis folium Java çay› yapra¤› 

Orthosiphon stamineus Benth. (O. aristatus Miq., O. 

spicatus Bak.) 

Juniper Juniperi pseudo-fructus Ard›ç meyvesi Juniperus communis L. 

Juniper oil Juniperi aetheroleum Ard›ç esans› Juniperus communis L. meyvesi 

Kelp 

Fucus vel Ascophyllum Kelp (Bir deniz yosunu) 

Fucus vesiculosus L., F. serratus L., Ascophyllum 

nodosum Lejolis


129 

Knotgrass 

Polygoni avicularis 

herba 

Kuflekme¤i otu 

Lavender flower Lavandulae flos Lavanta çiçe¤i 

Lavender oil 

Lavandulae 

aetheroleum 

Lavanta esans› 

Polygonum aviculare L. s.l. 

Lavandula angustifolia P. Mill. 

(L. officinalis Chaix.) 

Lavandula angustifolia P. Mill. 

(L. officinalis Chaix.) 

Lemon oil Limonis aetheroleum Limon esans› Citrus limon (L.) Burman fil. 

Lemon verbena leaf 

Verbenae citriodoratae 

folium 

Limon verbena yapra¤› 

Aloysia triphylla (L’Her.) Kuntze 

Mallow flower Malvae sylvestris flos Ebegümeci çiçe¤i Malva sylvestris L. 

Mallow leaf Malvae folium Ebegümeci yapra¤› Malva sylvestris L., M. neglecta Wallr. 

Mandarin oil 

Citri reticulatae 

aetheroleum 

Mandalin esans› 

Citrus reticulata Blanco 

Marshmallow leaf Althaeae folium Hatmi yapra¤› Althaea officinalis L. 

Marshmallow root Althaeae radix Hatmi kökü Althaea officinalis L. 

Mastic Mastix Sak›z, Damla sak›z› Pistacia lentiscus L. var. latifolius Coss. 

Matricaria flower Matricariae flos Papatya çiçe¤i 

Matricaria liquid extract 

Matricaria oil 

Meadowsweet 

Matricariae extractum 

fluidum 

Matricariae 

aetheroleum 

Filipendulae ulmariae 

herba 

Papatya s›v› ekstresi 

Papatya esans› 

Tekesakal› otu 

Matricaria recutita L. 

(Chamomilla recutita (L.) Ranschert) 


(Chamomilla recutita (L.) Ranschert 


(Chamomilla recutita (L.) Ranschert 

Filipendula ulmaria (L.) Maxim. 

(Spiraea ulmaria L.) 

Melilot Meliloti herba T›bbi kokulu yonca Melilotus officinalis (L.) Lam. 

Melissa leaf Melissae flos O¤ulotu yapra¤› Melissa officinalis L. 

Melissa leaf dry extract 

Milk thistle dry extract, 

refined and 

standardised 

Melissae folii extractum 

siccum 

Silybi mariani 


raffinatum et normatum 

O¤ulotu yapra¤› kuru 

ekstresi 

Devedikeni kuru 

ekstresi, rafine ve 

standart 

O¤ulotu yapra¤› 

Devedikeni meyvesi 

Milk thistle fruit Silybi mariani fructus Devedikeni meyvesi Silybum marianum L. Gaertner 

Mint oil, partly 

dementholised 

Menthae arvensis 

aetheroleum partim 

mentholi privum 

Nane ya¤›, mentolü 

k›smen al›nm›fl 

Mentha canadensis L. (M. arvensis L. var. glabrata 

(Benth.) Fern, M. arvensis L. var. piperascens 

Malinv. ex Holmes) Japon nanesi 

Motherwort Leonuri cardiaci herba Aslankuyru¤u otu Leonurus cardiaca L. 

Mullein flower Verbasci flos S›¤›rkuyru¤u çiçe¤i 

Verbascum thapsus L., V. densiflorum Bertol. 

(V. thapsiforme Schrad), V. phlomoides L. 

Myrrh Myrrha Mürrüsafi 

Commiphora molmol Engler ve di¤er 

Commiphora türleri 

Myrrh tincture Myrrhae tinctura Mürrüsafi tentürü Myrrha 

Neroli oil (Eskiden 

Bitter-orange flower 

oil) 

Neroli aetheroleum 

Neroli esans› (Eskiden 

(Eskiden Aurantii amari 

Turunç çiçe¤i esans›) 

floris aetheroleum) 

Citrus aurantium L. subsp. aurantium 

(C. aurantium L. subsp. amara Engl.)


Nettle leaf Urticae folium Is›rgan yapra¤› 

Nutmeg oil 

Myristicae fragrantis 

aetheroleum 

Küçük hindistancevizi 

esans› 

Oak bark Querci cortex Mefle kabu¤u 

Urtica dioica L., Urtica urens L. veya ikisinin 

kar›fl›m› 

Myristica fragrans Houtt. 

Olive leaf Oleae folium Zeytin yapra¤› Olea europaea L. 

Olive leaf dry extract 

Opium dry extract, 

standardised 

Oleae folii extractum 

siccum 

Opii extractum siccum 

normatum 

Zeytin yapra¤› kuru 

ekstresi 

Afyon kuru ekstresi, 

standart 

Quercus robur L., Q. petraea (Matt.) Liebl. ve Q. 

pubescens Willd. 

Oleae europaea L. (Leaf) 

Opium crudum 

Opium, prepared Opium pulvis normatus Afyon standart tozu Opium crudum 

Opium, raw Opium crudum Afyon, ham Papaver somniferum L. 

Opium tincture, 

Opii tincture normata Afyon tentürü, standart Opium crudum 

standardised 

Oregano Origani herba Kekik 

Origanum onites L., O. vulgare L. subsp. hirtum (Link) 

Ietsw. 

Passion flower Passiflorae herba Çark›felek Passiflora incarnata L. 

Passion flower dry 

extract 

Passiflorae herbae 


Çark›felek kuru 

ekstresi 

Passiflora incarnata L.’n›n kurutulmufl çiçekleri 

Pelargonium root Pelargonii radix It›r kökü Pelargonium sidoides DC and/or P. reniforme Curt 

Peppermint leaf 

Peppermint leaf dry 

extract 

Peppermint oil 

Menthae piperitae 

folium 

Menthae piperitae folii 


Menthae piperitae 

aetheroleum 

Karanane yapra¤› Mentha x piperita L. 

Karanane yapra¤› kuru 

ekstresi 

Peppermint leaf 

Karanane esans› Mentha x piperita L. 

Peru balsam Peruvianum balsamum Peru balzam› 

Myroxylon balsamum (L.) Harms var. pereirae 

(Royle) Harms 

Pine silvestris oil 

Pini silvestris 

aetheroleum 

Sar›çam esans› Pinus silvestris L. 

Primula root Primulae radix Çuhaçiçe¤i kökü Primula veris L., P.elatior (L.) Hill 

Psyllium seed Psyllii semen Karn›yar›k tohumu 

Plantago afra L. (P. psyllium L.), P. indica L. (P. 

arenaria Waldstein et Kitaibel) 

Pygeum africanum bark Pruni africanae cortex Afrika eri¤i kabu¤u 

Prunus africana (Hook f.) Kalkm.(Pygeum africanum 

Hook f.) 

Red poppy petals Papaveris rhoeados flos Gelincik çiçe¤i Papaver rhoeas L. 

Restharrow root Ononidis radix Kay›flk›ran kökü Ononis spinosa L. 

Rhatany root Ratanhiae radix Ratanya kökü Krameria triandra Ruiz et Pavon 

Rhatany tincture Ratanhiae tinctura Ratanya tentürü Ratanhiae radix 

Rhubarb Rhei rhizoma Ravent rizomu 

Rheum palmatum L., R. officinale Baillon veya 

hibritleri


131 

Ribwort plantain 

Plantaginis lanceolatae 

folium 

Y›landili yapra¤› 

Plantago lanceolata L. s.l. 

Roselle Hibisci sabdariffae flos Karkade kaliksi Hibiscus sabdariffa L.. 

Rosemary leaf Rosmarini folium Biberiye yapra¤› Rosmarinus officinalis L.. 

Rosemary oil 

Rosmarini 

aetheroleum 

Biberiye esans› Rosmarinus officinalis L. 

Safflower flower Carthami flos Aspir çiçe¤i Carthamus tinctorius L. 

Sage leaf 

Salviae officinalis 

herba 

T›bbi adaçay› yapra¤› Salvia officinalis L. 

Sage leaf, three-lobed Salviae trilobae herba Türk adaçay› yapra¤› Salvia fruticosa Mill. (S. triloba L. fil.) 

Sage tincture Salviae tincture T›bbi adaçay› tentürü Salvia officinalis L. 

Sanguisorba root Sanguisorbae radix 

T›bbi çay›rdü¤mesi 

kökü 

Sanguisorba officinalis L. 

Saw palmetto fruit 

Schisandra fruit 

Sabalis serrulatae 

fructus 

Schisandrae chinensis 

fruit 

Sabal meyvesi 

Hayatüzümü meyvesi 

Serenoa repens (Bartram) Small [Sabal 

serrulata (Michaux) Nichols] 

Schisandra chinensis (Turcz.) Baill. 

Senega root Senegae radix Senega kökü Polygala senega L. 

Senna leaf Sennae folium Sinameki yapra¤› 

Cassia senna L. (C.acutifolia Delile), C. 

angustifolia Vahl. 

Senna leaf dry extract, 

standardised 

Senna pods, 

Alexandrian 

Senna 

Tinnevelly 

Spanish sage oil 

pods, 

Sennae folii extractum 

siccum normatum 

Sennae fructus 

acutifoliae 

Sennae fructus 

angustifoliae 

Salviae lavandulifoliae 

aetheroleum 

Sinameki yapra¤› 

Sennae folium 


‹skenderiye sinamekisi 

meyvas› 

Hindistan sinamekisi 

meyvas› 

Cassia senna L. (C.acutifolia Delile) 

C. angustifolia Vahl. 

‹spanyol adaçay› esans› Salvia lavandulifolia Vahl. 

Spike lavender oil Spicae aetheroleum Sivri lavanta esans› Lavandula latifolia Medik 

St. John’s wort Hyperici herba Sar› kantaron Hypericum perforatum L. 

St. John’s wort dry 

extract, quantified 

Hyperici herbae 


quantificatum 

Sar› kantaron kuru 

ekstresi, ayarl› 

Hypericum perforatum L. 

Star anise Anisi stellati fructus Y›ld›zanasonu meyvas› Illicium verum Hooker fil. 

Star anise oil 

Anisi stellati 

aetheroleum 

Y›ld›zanasonu esans› Illicium verum Hooker fil. 

Stramonium leaf Stramonii folium fieytanelmas› yapra¤› Datura stramonium L. ve varyeteleri 

Stramonium prepared 

Sweet orange oil 

Teatree oil 

Stramonii pulvis 

normatus 

Aurantii dulcis 

aetheroleum 

Melaleucae 

aetheroleum 

fieytanelmas› standart 

Datura stramonium L. ve varyeteleri 

tozu 

Citrus sinensis (L.) Osbeck (C. aurantium L. var. 

Portakal esans› 

dulcis L.) 

Melaleuca alternifolia (Maiden et Betch) Cheel, 

Çay a¤ac› esans› M. linariifolia Smith, M. dissitiflora F. Mueller ve 

di¤er türler 

Thyme Thymi herba Kayakeki¤i Thymus vulgaris L.., T. zygis L..


Thyme oil Thymi aetheroleum Kayakeki¤i esans› Thymus vulgaris L., T. zygis L.. 

Tolu balsam Tolutanum balsamum Tolu balzam› Myroxylon balsamum (L.) Harms. var. balsamum 

Tormentil Tormentillae rhizoma ‹ncibar kökü 

Tormentil tincture Tormentillae tinctura ‹ncibar tentürü Tormentillae rhizoma 

Tragacanth Tragacantha Kitre zamk› 

Turmeric, Javanese 

Turpentine oil, Pinus 

pinaster type 

Valerian dry aqueous 

extract 

Valerian dry 

hydroalcoholic extract 

Potentilla erecta (L.) Raeusch. (P. tormentilla 

Stokes) 

Astragalus gummifer Labill. ve di¤er güney bat› 

Asya gevenleri 

Curcumae 

xanthorrhizae rhizoma Java zerdeçal› Curcuma xanthorrhiza Roxb. (C. xanthorrhiza D. 

Dietrich) 

Terebinthini 

aetheroleum ab pinum 

pinastrum 

Valerianae extractum 

aquosum siccum 

Valerianae extractum 

hydroalcoholicum 

siccum 

Terementi esans›, Pinus 

pinaster tipi 

Kediotu kuru sulu 

ekstresi 

Kediotu kuru 

sulualkollü ekstresi 

Pinus pinaster Aiton. (Sahil çam›) 

Valerianae radix 


Valerian root Valerianae radix Kediotu kökü Valeriana officinalis L. s.l. 

Valerian root, cut 


minutata 

Kediotu kökü, kesilmifl Valeriana officinalis L. s.l. 

Valerian tincture Valerianae tinctura Kediotu tentürü Valerianae radix 

Verbena herb Verbenae herba Mineçiçe¤i otu Verbena officinalis L.. 

White horehound Marrubii herba Bozotu Marrubium vulgare L. 

Wild pansy (Flowering 

Violae herba cum flore Menekfle 

aerial parts) 

Viola arvensis Murray, V. tricolor L. 

Wild thyme Serpylli herba Yabani kaya keki¤i Thymus serpyllum L. s.l. 

Willow bark Salicis cortex Sö¤üt kabu¤u Salix purpurea L., S. daphnoides Vill., S. fragilis L. 

Willow bark dry 

extract 

Salicis corticis 


Sö¤üt kabu¤u kuru 

ekstresi 

Willow bark 

Wormwood Absinthii herba Pelinotu Artemisia absinthium L. 

Yarrow Millefolii herba Civanperçemi Achillea millefolium L.. 

SIRA S‹ZDE 


4 

Avrupa Farmakopesin SIRA S‹ZDE‘nde Atropa belladona türüne ait hangi monograflar yer almaktad›r. 


SORU 

SORU 

D‹KKAT 

D‹KKAT 

SIRA S‹ZDE 

SIRA S‹ZDE 

AMAÇLARIMIZ 

AMAÇLARIMIZ 

K ‹ T A P 

K ‹ T A P 

TELEV‹ZYON 

TELEV‹ZYON


133 

Özet 

A MAÇ 

1 

‘T›bbi ve aromatik bitkilerde farmakope analizlerinin 

önemini kavramak.’ 

T›bbi amaçla kullan›lan bitkiler do¤rudan insan 

sa¤l›¤›na etki etmektedir. Aromatik bitkilerin de 

çeflitli tamamlay›c› tedavilerde veya g›da katk›s› 

olarak a¤›zdan al›narak kullan›m› söz konusu oldu¤undan 

t›bbi bitkiler kadar önemli oldu¤u bilinmektedir. 

Bu kullan›m flekilleri göz önüne al›nd›¤›nda 

di¤er ilaç hammaddeleri kadar kaliteli 

olmalar› gereklili¤i ortaya ç›kar. ‹laç hammaddelerinin 

tümünün kalitesini belirleyen kitaplar farmakopelerdir. 

Bu ünite de ülkemizin resmi farmakopesi 

olarak kabul edilen ancak sadece 1. 

cildi tercüme edilerek “Türk Farmakopesi” ad›yla 

bas›lan Avrupa Farmakopesi esas al›narak ilgili 

yöntemler aç›klanm›flt›r. 

A MAÇ 

3 

‘T›bbi ve aromatik bitkilerin kalite kontrolü için 

farmakope yöntemlerini de¤erlendirmek.’ 

T›bbi ve aromatik bitkinin kullan›lan k›sm›na, 

pazarda bütün ya da toz halde bulunmas›na veya 

bitkilerden çeflitli yöntemlerle elde edilen 

ürünlerin kullan›mda olmas›na ba¤l› olarak hangi 

kalite kontrol yöntemlerinin uygulanmas› gerekti¤ini 

ve limitlere uygunluklar›n›n de¤erlendirilmesi 

konusunda karar verebilecek düzeyde gerekli 

aç›klamalar verilmifltir. 

A MAÇ 

2 

‘Farmakope sistemati¤ini tart›flmak.’ 

Avrupa Farmakopesi’nin genel bilgi ve yöntemlerden 

oluflan ilk cildi dilimize tercüme edilerek 

“Türk Farmakopesi” ad›yla bas›lm›flt›r. Türk Farmakopesinde 

t›bbi ve aromatik bitkilerin standardizasyonu 

ile ilgili yöntemler Farmakognozik 

Yöntemler, Fiziksel ve Fizikokimyasal Yöntemler, 

Tan›ma Yöntemleri, S›n›r Testleri, Miktar Tayinleri 

bafll›klar› alt›nda toplanm›flt›r. 

Ancak monograflardan oluflan ikinci cilt henüz 

dilimize çevrilmemifltir. Bu nedenle “Avrupa Farmakopesinde 

Kay›tl› Bitkisel Droglar›n Listesi”nin 

Türkçe isimleri ile birlikte ünitenin içinde yer almas› 

önemli bir kaynak oluflturmaktad›r.



1. Farmakope haz›rlama görevi hangi bakanl›¤›m›zca 

yürütülür 

a. Tar›m 

b. G›da 

c. Köy ‹flleri 

d. Sa¤l›k 

e. Devlet 

2. Farmakopeyi kullanmak zorunda olmayan ifl kolu 

hangisidir 

a. Eczac› 

b. ‹laç Üreticisi 

c. ‹laç Sanayinde Görevli Kalite Kontrol Sorumlusu 

d. G›da Mühendisi 

e. ‹laç Hammaddesi Üreticisi 

3. ‹lk Türk Farmakopesi hangi y›l yay›nlanm›flt›r 

a. 1839 

b. 1905 

c. 1940 

d. 1948 

e. 1974 

4. Bitkisel droglarda su miktar tayini hangi temel 

yönteme göre yap›l›r 

a. Kromatografi 

b. Spektrofotometrik 

c. Yar› mikro Yöntem 

d. Titrimetrik 

e. Kondüktometrik 

5. Hangisi Avrupa Farmakope Komisyonu Üye Ülkelerinden 

de¤ildir 

a. Rusya 

b. Avusturya 

c. Bosna-Hersek 

d. H›rvatistan 

e. Türkiye 

7. Bitkisel droglara özgü yöntemler Türk Farmakopesinin 

hangi bölümünde bulunur 

a. Miktar Tayinleri 

b. Farmakognozik Yöntemler 

c. Tan›ma Yöntemleri 

d. S›n›r Testleri 

e. Fiziksel Testler 

8. Sülfat külü ve bütün kül gibi testler hangi bafll›klar 

alt›nda yer almaktad›r 

a. Miktar tayinleri 

b. Farmakognozik Yöntemler 

c. Tan›ma Yöntemleri 

d. S›n›r testleri 

e. Fiziksel testler 

9. Fiziksel ve fizikokimyasal testler daha çok hangi tip 

droglar›n kontrolünde kullan›l›r 

a. Kök 

b. Yaprak 

c. Uçucu Ya¤ 

d. Meyve 

e. Çiçek 

10.Arap zamk›n›n elde edildi¤i Acacia türleri hangi k›- 

tan›n bitkileridir 

a. Asya 

b. Amerika 

c. Avustralya 

d. Afrika 

e. Avrupa 

6. Bitkisel droglarda tanen miktar tayini hangi temel 

yönteme göre yap›l›r 

a. Spektrofotometrik 

b. Kromatografik 

c. Konduktometrik 

d. Titrimetrik 

e. Gravimetrik


135 


1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türk Farmakopeleri Tarihçesi” 


2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” bölümünü tekrar gözden 

geçiriniz. 

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türk Farmakopeleri Tarihçesi” 


4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türk Farmakopesinde Miktar 

Tayinleri” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. 

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türk Farmakopeleri Tarihçesi” 


6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Droglarda Tanen 

Miktar Tayini” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. 

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türk Farmakopesinin Sistemati¤i” 


8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türk Farmakopesinde Farmakognazik 

Yöntemler” bölümünü tekrar gözden 

geçiriniz. 

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türk Farmakopesinde Farmakognazik 

Yöntemler” bölümünü tekrar gözden 

geçiriniz. 

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrupa Farmakopesinde 

Yer Alan Bitkisel Monofraglar” bölümünü tekrar 


S›ra Sizde 3 

Su banyosunda porselen kapsül içinde kurulu¤a kadar 

uçur. 100-105°C ye ayarl› etüvde 3 saat kurutulur. Bir 

desikatörde difodforpentoksit veya susuz silika jel üzerinden 

so¤utulur ve tart›l›r. Sonuç a¤›rl›kl› yüzdesi ve 

litrede gram cinsinden verilir. 


Belladonae folium (yaprak), Belladonae folii extractum 

siccum normatum (Standardize yaprak kuru ekstresi), 

Belladonae folii tincture normata (Standardize, tentür), 

Belladonae pulvis normatus (standardize, tozu) bafll›klar› 

alt›nda 4 monograf› bulunmaktad›r. 

Kaynaklar 

Türk Farmakopesi I, (2004) Avrupa Farmakopesi 

Adaptasyonu, T.C. Sa¤l›k Bakanl›¤›, Ankara. 

European Pharmacopoeia 6.0, (2008) European 

Directorate for the Quality of Medicines & HealthCare 

(EDQM) Publication 

K. Hüsnü Can Bafler, (2009) Avrupa Farmakopesinin 

Bitkisel Droglar›, Modern Fitofarmakoterapi 

ve do¤al farmasötikler, 1(1): 14-24. 

http://tr.wikipedia.org/wiki/Elektrot 

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 


Farmakope standartlar› t›bbi ve aromatik bitkisel materyallerle 

Avrupa Farmakopesi’ne üye ülkelerde serbest 

dolafl›m imkan› sa¤ar, üye ülkelerde ihracat kalitelerini 

belirler. ‹dari yetkililer, kalite kontrol sorumlular› ve 

ilaç bafllang›ç maddesi ve farmasötik ürün üreticileri 

farmakopeyi kullanmak zorundad›r. T›bbi ve aromatik 

bitkilerin veya bunlardan haz›rlanacak t›bbi ürünlerin 

farmakope kalitesinde olmas› için, farmakopedeki monograf›nda 

belirtilen tüm flartlara uymas› gerekir. 


Avrupa Farmakopesinin haz›rlanmas› ve güncellenmesi 

aflamalar›nda Sa¤l›k Bakan›nca görevlendirilen Türk uzmanlar, 

periyodik olarak düzenlenen Farmakope komisyon 

toplant›lar›na kat›larak katk› sa¤lamaktad›r.




 

 

 


T›bbi ve aromatik bitkilerin kalitelerinin farkl› kültürlerde nas›l belirlendi¤ini 

kavrayabilecek, 

T›bbi ve aromatik bitkilerin standartlar›n› belirlemek için yaz›lan eserleri tart›flabilecek, 

T›bbi ve aromatik bitkilerin standartlara uygunlu¤unun önemini de¤erlendirebileceksiniz. 


• Farmakope 

• Monograf 

• Formüler 





Kontrolü 

Kalite Kontrolde 

Kullan›lan Türk 

Farmakopesi D›fl› 

Standartlar 

• WHO MONOGRAFLARI 

• ESCOP MONOGRAFLARI 

• KOM‹SYON E MONOGRAFLARI 

• ‹NG‹L‹Z B‹TK‹SEL FARMAKOPES‹ 

• H‹ND‹STAN AYURVED‹K 

FORMÜLLER‹ 

• H‹NT AYURVED‹K FARMAKOPESI 

• JAPON B‹TK‹SEL ‹LAÇLAR 

STANDARTLARI 

• Ç‹N HALK CUMHUR‹YET‹ 

FARMAKOPES‹ 

• AMER‹KA B‹RLEfi‹K DEVLETLER‹ 

FARMAKOPES‹ VE ULUSAL 

FORMÜLLER 

• YA⁄LARIN VE D‹⁄ER L‹P‹TLER‹N 

ANAL‹Z‹NDE ALMAN STANDART 

METOTLARI 

• TOPLAM KAL‹TE YÖNET‹M‹

T›bbi ve Aromatik Bitkilerle 

‹lgili Di¤er Standartlar 

G‹R‹fi 

‹ngiltere, Avrupa, Hindistan, Japonya, Çin Halk Cumhuriyeti, Amerika gibi çeflitli 

ülke ve kültüre ait birçok bitki ve bitkisel ürün için kalite parametrelerini, standartlar› 

ve kullan›l›fllar›n› belirleyen pek çok resmi farmakope vard›r. Çin, Hindistan gibi 

tamamlay›c› tedavilerin yayg›n oldu¤u ve bitkisel materyallerin çokça kullan›ld›- 

¤› ülkeler bu konuyla ilgili özel farmakopeler oluflturmufltur. Di¤er ülkeler halk›n 

bu konuya olan büyük ilgisine paralel olarak standartlar› belirlemek amac›yla çeflitli 

komisyonlar kurarak yay›nlar yapmaktad›r. 

DÜNYA SA⁄LIK ÖRGÜTÜ (WORLD HEALTH 

ORGANIZATION- WHO) MONOGRAFLARI 

WHO monograflar›, yayg›n olarak kullan›lan bitkisel droglar›n güvenli, etkili ve kaliteli 

kullan›mlar›n› sa¤lamak üzere oluflturulmufltur. Bu monograflar farmakope 

monograf› de¤ildir, ancak kendi farmakopelerini oluflturmam›fl üye ülkelere model 

olarak sunulmufltur. Dört cilt halinde yay›nlanm›flt›r. 1999'da yay›nlanan ilk ciltte 28 

bitkiye ait 31 monograf bulunmaktad›r. Aloe, ekinasya ve sinameki'ye ait ikifler monograf 

yer almaktad›r. ‹kinci ciltte 30, üçüncü ciltte 31, dördüncü ciltte 28 monograf 

vard›r. Dördüncü cilt ayr›ca t›bbi ve aromatik bitkilerde rastlanan ana bilefliklerin 

isim, CAS RN ( The number of the compound in the Chemical Abstracts Service), 

molekül formülleri ve ilgili monograf›n ad› ve sayfa numaras›n›n yer ald›¤› bir 

listeyi de içermektedir. Bir monografta, dro¤un elde edildi¤i bitkinin tan›m› ve sinonimleri, 

seçilmifl yöresel isimleri, co¤rafik da¤›l›m›, tan›m›, genel görünüflü, organoleptik 

özellikleri, mikroskopik özellikleri, toz materyalde gözlenen mikroskopik 

özellikleri, genel tan›ma testleri, safl›k kontrolleri (mikrobiyolojik kontrol, yabanc› 

madde miktar›, bütün kül, asitte çözünmeyen kül, su ile ekstre edilebilir madde 

miktar›, kurutma kayb›, pestisit kirlilikleri, a¤›r metal ve radyoaktif kirlilikler)kimyasal 

kontroller, ana bileflikler (aç›k kimyasal yap›lar› ile birlikte), t›bbi kullan›m› (klinik 

veriler, di¤er farmakopelerdeki kullan›m flekilleri, geleneksel kullan›m flekilleri, 

farmakolojisi, toksisitesi, klinik farmakolojik araflt›rmalar, yan etkileri, kullan›lmamas› 

gereken durumlar), kullan›m flekilleri (karsinojenik, mutajenik ve k›s›rl›k nedeni 

olup olmad›¤›, hamilelikte ve emzirme döneminde kullan›l›p kullan›lamayaca- 

¤›, çocuklarda kullan›m›), dozu ve ilgili kaynaklar bulunmaktad›r. Bu kadar kapsaml› 

monograflar klasik farmakopelerde yer almamaktad›r.


WHO Kalite Kontrol Metotlar› 

1998 de bas›lan bu eser t›bbi bitkisel materyalin tan›m, safl›k ve bileflimleri ile ilgili 

testlerden oluflmaktad›r. Bitkisel materyallerde de¤erlendirme yap›lmas› için genel 

protokolleri tan›mlar. 

T›bbi Bitkilerin De¤erlendirilmesinde WHO K›lavuzu 

1991 de, yay›nlanan T›bbi Bitkilerin De¤erlendirme K›lavuzu bitkisel ilaçlar›n kalite, 

güvenirlilik ve etki de¤erlendirmeleri için temel özellikleri tarif ederken resmi 

otoritelere, bilimsel organizasyonlara ve üreticilere dokümantasyon/sunufl/dosyalaman›n 

de¤erlendirilmesinde yard›mc› olmay› üstlenmifltir. Bu eser t›bbi bitkilerin 

de¤erlendirilmesindeki verilerin ve dokümanlar›n haz›rlanmas›nda ki detaylar› tarif 

eder ve afla¤›daki özellikleri dikkate al›r: 

Kalite de¤erlendirilmesi farmasötik de¤eri, ham bitkisel materyal, haz›rlama 

usulleri, son ürün ve stabiliteyi kapsar. 

Güvenlik de¤erlendirilmesi toksikolojik çal›flmalar›, güvenlik araflt›rmalar›n›n 

dokümanlar›n› kapsar. 

Etkinlik de¤erlendirmeleri aktiviteyi, endikasyonlar› ve kombine preparatlar›n› 

kapsar. 

Tüketici ve reklamc› için ürün bilgilerinin kullan›m›n› planlar. 

Bitkisel ürünleri iki grupta de¤erlendirir. ‹yi bilinen geleneksel kullan›m ve yeni 

gelifltirilen ürünler. Bu iki grubun de¤erlendirilmesinde istenen flartlar farkl›d›r. 

Genel kaide, geleneksel kullan›mda uzun süreli kullan›m›n anlam› ürünün t›bbi, 

tarihi ve etnobotanik özelliklerinin bilinmesidir. Uzun süreli kullan›m ifadesi ülkelerin 

tarihleri ile de¤iflecek bir ifadedir. 

Tablo 8.1 

WHO 

Monograflar› Listesi. 

WHO MONOGRAFLARI L‹STES‹ 

Agni casti fructus Eleutherococci radix Passiflorae herba 

Allii cepae bulbus Ephedrae herba Phellodendron cortex 

Allii sativi bulbus Eucalypti aetheroleum Plantaginis semen 

Aloe Eucaypti folium Plantaginis testa 

Aloe vera Gel Foeniculi fructus Platycodi radix 

Althae radix Frangulae cortex Pruni africanae cortex 

Ammi visnagae fructus Gentianae scabrae radix Rehmanniae radix 

Andrographidis herba Ginkgo folium Rhamni purshianae cortex 

Anethi fructus Ginseng radix Rhei rhizoma 

Angelica sinensis radix Glycyrrhizae radix Ricini oleum 

Anisi aetheroleum Granati cortex Rosmarini aetheroleum 

Anisi fructus Granati pericarpium Rosmarini folium 

Armeniaceae semen Guavae folium Salicis cortex 

Arnicae flos Gugguli gummi Sambuci flos 

Astragali radix Hamamelidis folium cortex Schisandrae fructus 

Azadirachti folium Harpagophyti radix Scutellariae radix 

Azadirachti oleum Hippocastani semen Senegae radix 

Berberidis cortex Hydrastis rhizoma Sennae folium

8. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerle ‹lgili Di¤er Standartlar 

139 

Boswellii gummi Hyperici herba Sennae fructus 

Bruceae fructu Ipecacuanhae radix Serenoae repentis fructus 

Bupleuri radix Islandicus lichen Silybi mariae fructus 

Calendulae flos Lavandulae aetherolu Tanaceti parthenii herba 

Cardomomi semen Lavandulae flos Taraxaci radix cum herba 

Carthami flos Lupuli strobilus Thymi herba 

Caryophylli flos Macrocarponi fructus Tribui fructus 

Centellae herba Magnoliae cortex Trifolii flos 

Chamomillae flos 

Melaleucae alternifoliae aethum Trigonellae foenugraeci seme 

Chebulae fructus Melissae folium Uncariae cortex 

Cimicifugae racemosae rhizoma Menthae piperitae aetheroleum Uncariae ramulus cum uncis 

Cinnamomi cortex Menthae piperitae folium Urticae radix 

Coptidis rhizoma Millefolii herba Uvae ursi folium 

Craetegi folium cum flore Momordicae fructus Valerianae herba 

Croci stigma Myrrha gummi Viburni prunifolii cortex 

Cucurbitae semen Myrtilli fructus Withaniae radix 

Curcumae longae rhizoma Ocimi sancti folium Zingiberis rhizoma 

Cynarae folium Oenotherae biennis oleum Zizyphi fructus 

Echinaceae radix 

Paeoniae radix 

Echinaceae purpurae herba 

Panacis quinquefolii radix 

ESCOP (EUROPEAN SCIENTIFIC COOPERATIVE ON 

PHYTOTHERAPHY) MONOGRAFLARI 

Avrupa Fitoterapi Bilimsel Kooperatifi 1989 da Avrupa'n›n farkl› ülkelerinden alt› 

üye taraf›ndan kurulmufltur. 70 monograf içerir. Tüm monograflar tan›m, içerik ve 

klinik-farmakolojik araflt›rmalar bafll›klar› alt›nda bilimsel verilere dayanarak haz›rlanm›flt›r. 

Avrupa farmakopesinde tan›m› olan materyaller için farmakope referans 

olarak verilmektedir. Avrupa ülkelerinde bir bitkisel ürünün güvenirli¤i ve etkinli- 

¤inin ESCOP monograflar›na göre kan›tlanmas› tavsiye edilmektedir. 

Latince Ad› ‹ngilizce Ad› Elde edildi¤i bitki 

Absinthii herba Wormwood Artemisia absinthium 

Agni casti fructus Agnus castus Vitex agnus-castus 

Allii sativi bulbus Garlic Allium sativum 

Aloe capensis Cape Aloes Aloe ferox 

Althaeae radix Marshmallow root Althaea officinalis 

Anisi fructus Aniseed Pimpinella anisum 

Arnica flos Arnica flower Arnica montana 

Betulae folium Birch leaf Betula pendula 

Boldi folium Boldo leaf Peumus boldus 

Calendulae flos Calendula flower Calendula officinalis 

Carvi fructus Caraway fruit Carum carvi 

Tablo 8.2 

ESCOP 

Monograflar› Listesi.


Centaurii herba Centaury Centraurium erythraea 

Chelidonii herba Greater Celandine Chelidonium majus 

Cimicifugae rhizoma Black Cohosh Cimicifuga racemosa 

Cinnamomi cortex Cinnamon Cinnamomum zeylanicum 

Crataegi folium cum flore Hawthorn leaf and flower Crataegus monogyna, C. laevigata, 

Curcumae longae rhizoma Turmeric Curcuma longa 

Cynarae folium Artichoke leaf Cynara scolymus 

Echinaceae pallidae radix Pale coneflower root Echinacea pallida 

Echinaceae purpureae herba Purple coneflower herb 

Echinacea purpurea 

Echinacea purpureae radix Purple coneflower root Echinacea purpurea 

Eleutherococci radix Eleutherococcus Eleutherococcus senticosus 

Eucalypti aetheroleum Eucalyptus oil Eucalyptus fruticetorum, E. globulus 

Filipendulae ulmariae herba Meadowsweet Flipendula ulmaria 

Foeniculi fructus Fennel Foeniculum vulgare 

Frangulae cortex Frangula bark Rhamnus frangula 

Gentanae radix Gentian root Gentiana lutea 

Ginkgo folium Ginkgo leaf Ginkgo biloba 

Ginseng radix Ginseng Panax ginseng 

Hamamelidis aqua Hamamelis water Hamamelis virginiana 

Hamamelidis cortex Hamamelis bark Hamamelis virginiana 

Hamamelidis folium Hamamelis leaf Hamamelis virginiana 

Harpagophyti radix Devil's Claw root Harpagophytum procumbens 

Hederae helicis folium Ivy leaf Hedera helix 

Hippocastani semen Horse-chestnut seed Aesculus hippocastanum 

Hyperici herba St. John's Wort Hypericum perforatum 

Juniperi pseudo-fructus Juniper Juniperus communis 

Lichen Islandicus Iceland Moss Cetraria islandica 

Lini semen Linseed Linum usitatissimum 

Liquiritiae radix Liquiritiae radix Glycyrrhiza glabra 

Lupuli flos Hop Strobile Humulus lupulus 

Matricaria flos Matricaria flower Matricaria recutita 

Meliloti herba Melilot Melilotus officinalis 

Melissae folium Melissa leaf Melissa officinalis 

Menthae piperitae Peppermint oil 

Mentha x piperita 

aetheroleum 

Menthae piperitae folium Peppermint leaf Mentha x piperita 

Myrrha Myrrh Commiphora molmol 

Myrtilli fructus Bilberry fruit Vaccinium myrtillus 

Ononidis radix Restharrow root Ononis spinosa 

Orthosiphonis folium Java Tea Orthosiphon stamineus 

Passiflorae herba Passion flower Passiflora incarnata


141 

Piperis methystici rhizoma Kava-kava Piper methysticum 

Plantaginis lanceolatae foli Ribwort Plantain leaf/herb Plantago lanceolata 

um/herba 

Plantaginis ovatae semen Ispaghula seed Plantago ovata 

Plantaginis ovatae testa Ispaghula Husk Plantago ovata 

Polygalae radix Senega root Polygala senega 

Psyllii semen Psyllium seed Plantago afra 

P. indica 

Primula radix Primula root Primula veris, P. elatior 

Rhei radix Rhubarb Rheum palmatum 

Rhamni pursiani cortex Cascana Rhamnus pursianus 

Rosmarini folium Rosemary leaf Rosmarinus officinalis 

Rusci rhizoma Butcher's Broom Ruscus aculeatus 

Salicis cortex Willow bark Salix purpurea, S. daphnoides, 

S. fragilis 

Salviae officinalis folium Sage leaf Salvia officinalis 

Sennae folium Senna leaf Cassia senna, C. angustifolia 

Sennae fructus acutifoliae Alexandrian Senna Pods Cassia acutifolia (0.C. senna) 

Sennae fructus angustifoliae Tinnevelly Senna Pods Cassia angustifolia 

Serenoae repentis fructus Saw Palmetto fruit 

Serenoa repens 

(Sabal fructus) 

Solidaginis virgaureae herba European Golden Rod Solidago virgaurea 

Tanaceti parthenii herba Feverfew Tanacetum parthenium 

Taraxaci folium Dandelion leaf Taraxacum officinale 

Taraxaci radix Dandelion root Taraxacum officinale 

Thymi herba Thyme Thymus vulgaris, T. zygis 

Trigonellae foenugraeci semen Fenugreek 

Trigonella foenum-graceum 

Urticae folium/herba Nettle leaf/herb Urtica urens, U. dioica 

Urticae radix Nettle root Urtica urens, U. dioica 

Uvae ursi folium Bearberry leaf Arctostaphylos uvae-ursi 

Valerianae radix Valerian root Valeriana officinalis 

Zingiberis rhizoma Ginger Zingiber officinale 

KOM‹SYON E MONOGRAFLARI (COMPLETE GERMAN 

COMMISSION E MONOGRAPHS - THERAPEUTIC 

GUIDE TO HERBAL MEDICINES) 

Alman Bitkisel Droglar›n›n Komisyon E taraf›ndan yap›lan de¤erlendirmesinin 

1998 y›l›nda ‹ngilizce tercümesi yay›nlanm›flt›r. Bu yay›n 191'i onayl›, 108'i onays›z 

299 dro¤u kapsamaktad›r. Ayr›ca 8 bileflik (2 si onayl›, 6 s› onays›z), 73 formül (67 

onayl›, 6 onays›z) yan›nda terapötik indeks, kimyasal indeks, taksonomik indeks 

ve kaynaklar yer almaktad›r. 107 monograf klinik araflt›rmalar› da içermektedir.


‹NG‹L‹Z B‹TK‹SEL FARMAKOPES‹ (BRITISH HERBAL 

PHARMACOPOEIA) (BHP) 

British Herbal Medicinal Association (BHMA) n›n 1971 de bast›¤› bu eser ‹ngiltere'de 

yayg›n olarak kullan›lan bitkilerin ve bitkisel preparatlar›n monograflar›n› ve 

kalite kontrol testlerini içerir. Son geniflletilmifl bask›s› 1996 da yap›lm›flt›r, 169 t›bbi 

bitki ve bitkisel materyali kapsar. Her bir monograf makroskopik ve mikroskopik 

tan›mlar yan›nda basit ince tabaka kromatografik testleri de kapsar. 

BHMA, ESCOP ile iflbirli¤i içinde, Avrupa'da bitkisel t›bbi ürünler mevzuat›n›n 

düzenlenmesini teflvik etmektedir. 

H‹ND‹STAN AYURVED‹K FORMÜLLER‹ VE 

AYURVED‹K FORMÜLASYONLARIN FARMAKOPE 

STANDARTLARI (AYURVEDIC FORMULARY OF INDIA 

AND PHARMACOPOEIAL STANDARDS 

FOR AYURVEDIC FORMULATIONS) 

Hindistan'da kullan›lan 1 000 drog ve 8 000 formül kay›tl›d›r. Ayurvedik Farmakope 

Komisyonu (APC) önce 444 Ayurvedik preparat› seçmifl, 458 dro¤u listelemifltir. 

Hindistan hükümeti taraf›ndan yay›nlanan Hindistan Ayurvedik Formülleri 2 

cilt halinde 444 ve 192 formül içermektedir. 

H‹NT AYURVED‹K FARMAKOPES‹ (AYURVEDIC 

PHARMACOPOEIA OF INDIA) (API) 

Hindistan Ayurvedik Farmakope Komitesi taraf›ndan 600 drogtan oluflan bir farmakope 

haz›rlanmas› hedeflenmifltir. Bas›lan üç ciltte s›ras›yla 80, 78 ve 100 monograf 

yer alm›flt›r. Bitkisel droglar›n standardizasyonu için ilk resmi yay›nd›r. 

H‹NT B‹TK‹SEL FARMAKOPES‹ 

Hint Drog Üreticileri Birli¤i ile Bilimsel ve Endüstriyel Araflt›rmalar Bölgesel Araflt›rma 

Laboratuar› iflbirli¤i ile 1998 ve 1999 y›llar›nda iki cilt halinde yay›nlanm›flt›r. 

Her cilt 20 bitkisel drog ile ilgili makroskopik ve mikroskopik özellikleri, ‹nce Tabaka 

Kromatografi, Yüksek Bas›nçl› S›v› Kromatografi ve Gaz Kromatografisi gibi 

analitik metotlar› ve kül miktar› ve ekstre edilebilir madde miktar› gibi basit parametreleri 

kapsar. 

JAPON B‹TK‹SEL ‹LAÇLAR STANDARTLARI 

Japon Bitkisel ‹laçlar Standartlar› Ekim 1993'te bas›lm›flt›r. Bitkisel, hayvansal ilaçlar 

ve mineraller olmak üzere do¤al maddelerden oluflan eserde 248 bitkisel ilaca ait 

standartlar yer almaktad›r. Japon Farmakopesi'nde 165'i, Japon Bitkisel ‹laç Kodeks'inde 

(JHMC) 83'ü yer almaktad›r. Burada verilen ham droglara ait tan›mlar 

bilgilendirme niteli¤inde olup resmi standartlara dayanmamaktad›r. 

Ç‹N HALK CUMHUR‹YET‹ FARMAKOPES‹ 

Çin Farmakopesi 2000 y›l›nda iki cilt olarak bas›lm›flt›r. Birinci cilt Çin t›bbi ürünleri 

ve geleneksel Çin t›bb›ndaki patentli ürünlerden 992 monograf› kapsar. 76's› 

yeni kay›t, 248'i revize edilmifl monograft›r. Ürünlerin botanik kaynaklar›, t›bbi 

amaçla kullan›lan k›s›mlar›, toplanmalar›, toplama sonras› yap›lan ifllemler, makroskopik 

ve mikroskopik tan›mlar›, etkileri, kullan›m yerleri ve kullan›lmamalar› 

gereken durumlar aç›klanmaktad›r. En son bask›s› 2010 y›l›nda yap›lm›flt›r.

8. Ünite -T›bbi veAromatik Bitkilerle ‹lgili Di¤er Standartlar 

143 

AMER‹KA B‹RLEfi‹K DEVLETLER‹ FARMAKOPES‹ VE 

ULUSAL FORMÜLER (USP-NF) 

Amerika Birleflik Devletleri Farmakopesi ve Ulusal Formüler, ABD'nin milli farmakopesidir. 

Ülkede en çok kullan›lan bitkisel dro¤a ait standartlar›n bulundu¤u 28 

resmi monograf bulunmaktad›r. Bu monograflarla ilgili geliflmeler ve ilavelere ba¤l› 

olarak yeni bask›lar› yap›lmaktad›r. 

YA⁄LARIN VE D‹⁄ER L‹P‹TLER‹N ANAL‹Z‹NDE 

ALMAN STANDART METOTLARI 

Almanya Ya¤ Bilimleri Toplulu¤u (German Society for Fat Science - DGF) taraf›ndan 

yay›nlanan eserde sabit ya¤ ve lipitlerle ilgili tüm analizler ilgili apareyler, hesaplama 

yöntemleri ile birlikte yer almaktad›r. 

TOPLAM KAL‹TE YÖNET‹M‹ 

Uluslararas› Standardizasyon Örgütü (ISO - International 

Organization for Standardization) 

ISO 'International Organization for Standardization'un k›sa yaz›l›fl›d›r, yani uluslararas› 

standardizasyon örgütünün oluflturdu¤u bir kalite yönetim sistemi standart›- 

d›r. 1947 y›l›nda kurulan ve yapt›¤› standardizasyon çal›flmalar› sonucu sanayiye, 

ticarete ve tüketicilere katk›lar sa¤layan ISO (International Organization for Standardization) 

Uluslararas› Standardizasyon Örgütüdür. Standart merkezi ‹sviçre'nin 

Cenevre kentinde yer alan ve 90'dan fazla ülkenin üye oldu¤u Uluslararas› Standardizasyon 

Örgütü taraf›ndan gelifltirilmifltir. 

ISO 9000 Organizasyonlar›n müflteri memnuniyetinin art›r›lmas›na yönelik olarak 

kalite yönetim sisteminin kurulmas› ve gelifltirilmesi konusunda rehberlik eden 

ve ISO taraf›ndan yay›nlanm›fl olan bir standartlar bütünüdür. Farkl› ülkelerde veya 

bölgelerde benzer teknolojiler için gelifltirilen farkl› standartlar zaman zaman 

"ticaret için teknik engel" olarak kullan›lmaktad›r. ISO'nun günümüzdeki en önemli 

ifllevi ISO 9000 kalite yönetim standartlar› ve di¤er ürün standartlar› gibi uluslararas› 

kabul görmüfl standartlar haz›rlayarak ticaretin önündeki bu tip teknik engelleri 

ortadan kald›rmakt›r. 

ISO 9000 Standartlar›n›n Tarihsel Geliflimi: 

1963'de MIL/Q/9858 (ABD'de savunma teknolojisinde) 

1968'de AQAP standartlar› (NATO üyesi ülkelerde) 

1979'da BS 5750 (‹ngiltere'de) 

1987'de ISO 9000 serisi (ISO taraf›ndan) 

1988'de EN 29000 standartlar› (CEN taraf›ndan) 

1988'de TS 6000 Kalite Güvence Sistem standard› olarak yay›nland› 

1991'de TS-EN-ISO 9000 

1994'de ISO taraf›ndan revize edildi (9001:1994 / 9002:1994 /9003:1994). 

1996'da EN 29000 serisi EN-ISO 9000 olarak yay›nland›. 

2000'de ISO taraf›ndan revize edildi ve 9001:2000 olarak yay›nland›. 

TSE, ISO'nun üyesi ve Türkiye'deki tek temsilcisidir. 

ISO 9001 Belgesi ilgili kuruluflun ürün veya hizmetlerinin, uluslararas› kabul 

görmüfl bir yönetim sistemine uygun olarak sevk ve idare edilen bir yönetim anlay›fl›n›n 

sonucunda ortaya kondu¤u ve dolay›s› ile kuruluflun ürün ve hizmet kalitesinin 

süreklili¤inin sa¤lanabilece¤inin güvencesini belirler. ISO 9001 etkin bir kalite 

yönetim sistemini tan›mlayan, Kalite Yönetim Sistemlerinin kurulmas› esnas›nda 

uygulanmas› gereken flartlar›n tan›mland›¤› ve belgelendirme denetimine tabi 

olan standartt›r. Kurulufl bu standard›n flartlar›n› sa¤lad›¤›nda ISO 9001 belgesini


alabilir. Belge kuruluflun ürün ve hizmetlerinin uluslararas› kabul görmüfl bir standarda 

uygun olarak üretildi¤ini gösterir. Belgelendirme flirketlerini yetkilendirme 

yetkisi, üye ülkelerin akreditasyon kurullar›na verilmifltir. Türkiye'deki akreditasyon 

yetkisi TÜRKAK'a verilmifltir. ISO 9001 standard›, her 5 y›lda bir ISO taraf›ndan 

gözden geçirilmekte ve uygulay›c›lar›n görüflleri ve ihtiyaçlar do¤rultusunda 

gerekli revizyonlar yap›larak yeniden yay›nlanmaktad›r. Bu revizyonun 2008 y›l›nda 

yap›lm›flt›r, belgelerde ISO 9001:2008 versiyonu fleklinde ifade edilir. 

ISO 9001:2008'in Yararlar› 

• Çal›flanlar›n kalite bilincinde art›fl sa¤lanmas›, 

• ‹flletmenin piyasa itibar›nda art›fl sa¤lanmas› (prestij), 

• Pazarlama faaliyetlerinde rakiplerden farl›l›k sa¤lanmas›, 

• ‹flletmenin uluslararas› geçerlili¤e sahip bir kalite belgesi edinmesinin getirdi¤i 

ticari avantajlardan yararlanabilme (ihracat için kalitenin belge ile ispatlanabilmesi), 

• Müflteri memnuniyetinde ve müflteri sadakatinde art›fl sa¤lanmas›, 

• Hata oranlar›nda, firelerde, yeniden ifllemelerde azalma sa¤lanmas›, 

• Girdi, üretim ve son kontrollerin etkin olarak yap›lmas›n›n sa¤lanmas›, 

• Tedarikçilerin seçiminde, de¤erlendirilmesinde ve takibinde kolayl›k sa¤lanmas›, 

• ‹flletme içi yetki ve sorumluluklar›n tespitinde ve da¤›t›lmas›nda kolayl›k 

sa¤lanmas›, 

• ‹flletme faaliyetlerinin standartlaflt›r›lmas›n› sa¤layacak dökümantasyonun 

(altyap›n›n) oluflturulmas›, 

• Geçmifle yönelik kay›tlar›n düzenli bir flekilde tutulmas›n› sa¤layacak altyap›n›n 

oluflturulmas›, 

• Veriler ve istatistiksel ölçümler do¤rultusunda durum analizlerinin yap›labilmesi 

ve gelece¤e yönelik kararlarda bu analiz sonuçlar›n›n kullan›labilmesi, 

• Kurumsallaflma yolunda önemli bir ad›m at›lm›fl olmas›. 

Örnekler: 

ISO/R 210 

Uçucu Ya¤-Paketleme 

ISO 279 

Uçucu Ya¤lar - 20° C de Relatif Yo¤unluk Tayini (Referans Metot) 

ISO 280 

Uçucu Ya¤lar - K›r›lma ‹ndisi Tayini 

ISO 592 

Uçucu Ya¤lar - Optik Çevirme Tayini 

ISO 1272 

Uçucu Ya¤lar - Toplam Fenol Tayini 

ISO 3142 

Karanfil Uçucu Ya¤› 

Türk Standartlar› 

Türk Standartlar› Enstitüsü taraf›ndan kabul edilen standartlar Türk Standard› ad›- 

n› al›r. Türk Standartlar› Enstitüsü; her türlü madde ve mamuller ile usul ve hizmet 

standartlar›n› yapmak amac›yla 18.11.1960 tarih ve 132 say›l› kanunla kurulmufltur. 

Enstitünün ilgili oldu¤u bakanl›k Sanayi ve Ticaret Bakanl›¤›d›r. Enstitü, tüzel kiflili¤i 

haiz, özel hukuk hükümlerine göre yönetilen bir kamu kurumu olup, k›sa ad› 

ve markas› TSE'dir. Türk Standartlar› Enstitüsü'nün izni olmadan bu marka hiçbir


145 

flekil ve flart alt›nda kullan›lamaz. Bu standartlar geçici olup, standard›n ilgili oldu- 

¤u bakanl›¤›n onay› ile zorunlu hale gelir. Bir standard›n zorunlu olabilmesi için 

Türk Standard› olmas› flartt›r. Zorunlu olan standartlar Resmi Gazete'de yay›mlan›r. 

Bu standartlar bir sektöre özgü de¤ildir, t›bbi ve aromatik bitkilerin kalite kontrol 

yöntemleri ve ürünler TSE kapsam›ndad›r. 

Örnekler: 

TS 768 Eteri Ya¤lar›n Yo¤unluk ve Nispi Yo¤unluklar›n›n Tayini: Konu, Tarifler, 

Prensip, Cihaz, Numune Alma, Sonuçlar›n Gösterilmesi ve Hesaplama alt bafll›klar›ndan 

oluflmaktad›r. Bas›m tarihi 1969, ISO/R 279 dur. 

TS 920 Eteri Ya¤larda K›r›lma ‹ndisi Tayini: Konu ve Kapsam, Tarif, Metodun 

Prensibi, Cihaz, ‹fllem ve Sonuçlar›n gösterilmesi alt bafll›klar›ndan oluflmaktad›r. 

Bas›m tarihi 1971'dir. 

TS 1040 Gülya¤›, 9 sayfadan oluflur, 1971 de bas›lm›flt›r. 

TS 5555 Gül Suyu, 7 sayfadan oluflur, 1988 de bas›lm›flt›r.

146 

T›bbi ve Aromatik Bitkisel Ürünlerin Üretimi ve Kalite Kontrolü 

Özet 

A MAÇ 

1 

T›bbi ve aromatik bitkilerin kalitelerinin farkl› 

kültürlerde nas›l belirlendi¤ini kavrayabilmek' 

Tamamlay›c› veya bazen alternatif tedaviler diye 

bilinen insanl›k tarihi kadar eski tedavi yöntemleri 

günümüzde de baz› toplumlarda yo¤un olarak 

kullan›lmaktad›r. Geliflmifl toplumlarda ise 

bitkisel ilaçlara e¤ilim her geçen gün artmaktad›r. 

Bu paralelde bitkisel materyallerin standartlar›n›n 

oluflturulmas› önem kazanmaktad›r. Çin, 

Hindistan, Japonya gibi ülkeler kendi kulland›klar› 

materyalleri tan›mlayan farmakopeler oluflturulmufltur. 

Dünya Sa¤l›k Örgütü ve Avrupa Fitoterapi 

Bilimsel Kooperatifi monograflar haz›rlayarak 

tüm ülkelerin kullan›m›na sunmaktad›r. 

A MAÇ 

3 

T›bbi ve aromatik bitkilerin standartlara uygunlu¤unun 

önemini de¤erlendirebilmek' 

Standartlara uygun olmayan bir t›bbi veya aromatik 

bitkinin kullan›m›yla beklenen etki sa¤lanamayaca¤› 

gibi ekonomik kay›plar da büyük 

olacakt›r. Hem sa¤l›k aç›s›ndan hem de ekonomik 

aç›dan göze al›namayacak riskler oluflacakt›r. 

Yetifltirme veya toplama aflamas›ndan bafllayarak 

her aflamada kaliteyi koruyacak önlemlerin 

al›nmas› elzemdir. 

A MAÇ 

2 

T›bbi ve aromatik bitkilerin standartlar›n› belirlemek 

için yaz›lan eserleri tart›flabilmek' 

Dünya Sa¤l›k Örgütü Monograflar›, Avrupa Fitoterapi 

Bilimsel Kooperatifi Monograflar›, Almanya 

Komisyon E Monograflar› tüm ülkelerin kullan›m›na 

sunulmufl standartlard›r. Özellikle DSÖ 

sürekli yeni monograflar yay›nlamaktad›r. ‹ngiltere 

bu konuyu özel bir bitkisel farmakope yay›nlayarak 

çözme yoluna gitmifltir. Tamamlay›c› 

t›bb›n yo¤un olarak kullan›ld›¤› ülkeler, Hindistan, 

Çin ve Japonya özel farmakope, formüler ve 

standartlar yay›nlam›fllard›r. 

Amerika Birleflik Devletleri Farmakopesi ve Ulusal 

Formüller'i bitkisel monograflar› içermektedir. 

Ya¤lar›n ve Di¤er Lipitlerin Analizinde Alman 

Standart Metotlar› örne¤inde oldu¤u gibi 

bazen de sadece belli konulara özel standartlar›n 

yay›nland›¤› görülmektedir. 

ISO ve TSE hammaddeleri, ürünleri, üretim ve 

kontrol yöntemlerini standardize etmek için kurulmufl 

kurumlard›r.


147 


1. Toplam Kalite Yönetimi'ni oluflturan uluslararas› kuruluflun 

simgesi hangisidir 

a. ESCOP 

b. CITES 

c. ISO 

d. TSE 

e. DGF 

2. WHO monograflar› ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi 

yanl›flt›r 

a. Bu monograflar farmakope monograf› de¤ildir. 

b. ‹lk cildi 1999 y›l›nda yay›nlanm›flt›r. 

c. Kendi farmakopelerini oluflturmam›fl üye ülkelere 

model olarak sunulmufltur. 

d. Klasik farmakopelere k›yasla WHO monograflar› 

daha kapsaml› haz›rlanm›flt›r. 

e. Aloe, ekinasya ve sinamekiye ait yaln›zca birer 

monograf haz›rlanm›flt›r. 

3. Afla¤›dakilerden hangisi t›bbi bitkilerin de¤erlendirilmesinde 

WHO k›lavuzunda belirtilen özellikler aras›nda 

yer almaz 

a. Kalite de¤erlendirilmesi 

b. Etkinlik 

c. Kesinlikle ilaç olarak kullan›laca¤› 

d. Güvenlik 

e. Tüketici ve reklamc› için ürün bilgileri 

4. Uluslararas› Standardizasyon Örgütü (ISO) ile ilgili 

afla¤›daki verilen ifadelerden hangisi yanl›flt›r 

a. 90'dan fazla ülkenin üye oldu¤u Uluslararas› Standardizasyon 

Örgütü taraf›ndan gelifltirilmifltir. 

b. Her kurulufl herhangi bir flart› sa¤lamadan ISO 

9001 belgesini kolayl›kla almaktad›r. 

c. Türk Standartlar› Enstitüsü, ISO'nun üyesidir. 

d. ISO, kalite yönetim standart›d›r. 

e. ISO 9001 etkin bir kalite yönetim sistemini tan›mlar. 

5. Afla¤›dakilerden hangisi kalite kontrol de kullan›lan 

Türk Farmakopesi d›fl› standartlar aras›nda yer almaz 

a. Girne Farmakopesi 

b. Çin Halk Cumhuriyeti Farmakopesi 

c. Komisyon E Monograflar› 

d. ‹ngiliz Bitkisel Farmakopesi 

e. Hindistan Ayurvedik Formülleri 

6. Afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r 

a. TSE, ISO'nun üyesi ve Türkiye'deki tek temsilcisidir. 

b. Amerika Birleflik Devletleri Farmakopesi ve Ulusal 

Formüller, ABD'nin milli farmakopesidir. 

c. Türk Standartlar› Enstitüsü'nün ilgili oldu¤u bakanl›k 

Sanayi ve Ticaret Bakanl›¤›'d›r. 

d. Komisyon E Monograflar›, BHMA taraf›ndan oluflturulmufltur. 

e. Türk Standartlar› Enstitüsü taraf›ndan kabul edilen 

standartlar Türk Standard› ad›n› al›r. 

7. Türk Standartlar› Enstitüsü ile ilgili afla¤›daki ifadelerden 

hangisi yanl›flt›r 

a. TSE, 18.11.1960 tarih ve 132 say›l› kanunla kurulmufltur. 

b. Enstitü, tüzel kiflili¤i haiz, özel hukuk hükümlerine 

göre yönetilen bir kamu kurumudur. 

c. T›bbi ve aromatik bitkilerin kalite kontrol yöntemleri 

ve ürünler TSE kapsam›nda de¤erlendirilmez. 

d. Türk Standartlar› Enstitüsü'nün izni olmadan TSE 

markas› hiçbir flekil ve flart alt›nda kullan›lamaz. 

e. TSE taraf›ndan kabul edilen standartlar Türk Standard› 

ad›n› al›r. 

8. Afla¤›dakilerden hangisi ISO 9001:2008 belgesinin sa¤lad›¤› 

yararlar aras›nda yer almaz 

a. ‹flletmenin piyasa itibar›nda art›fl sa¤lar. 

b. ISO 9001 standartlar›na uyulmas› kurum için bir 

fayda sa¤lasa da müflteri aç›s›ndan bir önem teflkil 

etmez. 

c. Çal›flanlar›n kalite bilincinde art›fl sa¤lar. 

d. ‹flletme faaliyetlerinin standartlaflt›r›lmas› için altyap› 

oluflturulur. 

e. Hata oranlar›nda, firelerde, yeniden ifllemelerde 

azalma sa¤lar. 

9. Uluslararas› Standardizasyon Örgütü'ne üye olup Türkiye'yi 

temsil eden kurum afla¤›dakilerden hangisidir 

a. TSE 

b. TEB 

c. TES 

d. TBA 

e. TEF 

10. Bir bitkinin güvenle t›bbi amaçla kullan›labilmesi için 

afla¤›daki özelliklerden hangisi yeterlidirr 

a. Geleneksel kullan›m 

b. Topland›¤› bölge 

c. Kültüre al›nm›fl olmas› 

d. Teflhifl eden kifli 

e. Topland›¤› mevsim

148 

T›bbi ve Aromatik Bitkisel Ürünlerin Üretimi ve Kalite Kontrolü 


1. c Cevab›n›z yanl›fl ise 'Uluslararas› Organizasyon 

Örgütü' bölümünü tekrar gözden geçiriniz. 

2. e Cevab›n›z yanl›fl ise 'Dünya Sa¤l›k Örgütü Monograflar›' 


3. c Cevab›n›z yanl›fl ise 'T›bbi Bitkilerin De¤erlendirilmesinde 

WHO K›lavuzu' bölümünü tekrar 


4. b Cevab›n›z yanl›fl ise 'Uluslararas› Organizasyon 

Örgütü' bölümünü tekrar gözden geçiriniz. 

5. a Cevab›n›z yanl›fl ise 'Kalite Kontrolde Kullan›- 

lan Türk Farmakopesi d›fl› Standartlar' ilgili bölümleri 


6. d Cevab›n›z yanl›fl ise 'Komisyon E Monograflar›' 

bölümünü gözden geçiriniz. 

7. c Cevab›n›z yanl›fl ise 'Türk Standartlar› Enstitüsü' 

bölümünü gözden geçiriniz. 

8. b Cevab›n›z yanl›fl ise 'Uluslararas› Standardizasyon 

Örgütü' bölümünü gözden geçiriniz. 

9. a Cevab›n›z yanl›fl ise 'Uluslararas› Standardizasyon 

Örgütü' bölümünü gözden geçiriniz. 

10. a Cevab›n›z yanl›fl ise 'T›bbi Bitkilerin De¤erlendirilmesinde 

WHO K›lavuzu' bölümünü tekrar 


Kaynaklar 

Anon (1991) German Standart Methods for the 

Analysis of Fats and Other Lipids, German Society 

for Fat Science (DGF), Hofmann, Germany. 

Blumenthal, M., Busse, W. R., Goldberg, A., Gruenwald, 

J., Hall, T., Riggins, C. W., Rister, R. S., (1998) The 

Complete German Commission E Monographs 

- Therapeutic Guide to Herbal Medicines, American 

Botanical Council, Austin, Texas and Interactive 

Medicine Communications, Boston, Massachusetts, 

USA, p. 685. 

European Scientific Cooperative on Phytotheraphy (ES- 

COP), (2003) ESCOP Monographs on the Medicinal 

Uses of Plant Drugs, Second ed., ESCOP 

Secretariat, UK. 

Government of India, (1999) The Ayurvedic Formulary 

of India, Vol. II: Part I, The Controller of 

Publications, Govt. of India, New Delhi, India, p. 

368 


of India, Part II, The Controller of Publications, 

Govt. of India, New Delhi, India, p. 425 

Government of India, (2001), The Ayurvedic Formulary 

of India, Vol. 1: Part 1, (reprint) The Controller of 

Publications, Govt. of India, New Delhi, India, p. 260 


of India, Vol III, Part I, The Controller of Publications, 

Govt. of India, New Delhi, India, p. 460 

IDMA, (1999) Indian Herbal Pharmacopoeia, 

Vol. II, IDMA, p.182 

Indian Drug Manufactures' Association (IDMA), 

(1998) Indian herbal Pharmacopoeia, Vol. 1, IDMA, 

p. 198 

Karan Vasisht, Vishavjit Kumar, (2003) Medicinal 

Plants and their Utilization, International Centre for 

Science and High Technology- United Nations Industrial 

Development Organization, Trieste, Italy. 

Pharmacopoeia of the Peoples' Republic of China 

(2001) Vol. 1, Herbal Medicine, ISBN: 7-5025-2981-0 

The British Herbal Medicine Association, (1996) British 

Herbal Pharmacopoeia (BHP), Bournemouth, 

Dorset, UK. 

The Japanese Standarts for Herbal Medicines 

(JSHM) , (1993) p. 361 

United States Pharmacopoeia, (2002) USP-NF-25, 

U.S. Pharmacopoeia, Rockville, USA 

World Health Organization (WHO), (1997) Guidelines 

for the assessment of herbal medicines, in


149 

Quality Assurance of Pharmaceuticals: A Compendium 

of Guidelines and Related Materials, Vol. I, 

WHO, Geneva, Switzerland, p. 289 

World Health Organization (WHO), (1998) Quality 

Control Methods for Medicinal Materials, WHO, 

Geneva, Switzerland, p. 115 

World Health Organization (WHO), (1999) WHO 

Monographs on Selected Medicinal Plants, Vol. I, 



Monographs on Selected Medicinal Plants, Vol. II, 



Monographs on Selected Medicinal Plants, Vol. III, 



Monographs on Selected Medicinal Plants, Vol. IV, 


www.kascert.com 

www.tse.org.tr

â¹Ã§indekiler - Anadolu Ãniversitesi

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?

â¹Ã§indekiler - Anadolu Ãniversitesi