kırkağaç araştırmaları sempozyumu bildirileri - Kırkağaç Kaymakamlığı

Giriş
Bu çalışmada, 281 numaralı Kırkağaç şer’iyye sicilindeki tereke kayıtları ele
alınmıştır. Manisa sicilleri içerisinde yer alan bu defterde terekeler dışında ilam ve hüccet gibi
diğer türden kayıtlar da bulunmaktadır. Çalışmamıza kaynaklık eden bu sicil defteri, 100
sayfa olup 2. sayfasındaki kaydın tarihi 1 Şaban 1262/25 Temmuz 1846, 100. sayfasındakinin
ise 7 Safer 1260/27 Şubat 1844’dır. Ancak defterin ara sayfalarında bu tarih aralığı dışında
kalan bazı kayıtlara rastlanmaktadır. Ele aldığımız tereke kayıtlarının tarihlerine gelince,
bunlara ait en erken tarih 1250/1834-35, en geç tarih ise 1267/1850-51’dir.
Tereke defterleri, Osmanlı iktisadî ve sosyal tarihi için önemli kaynaklardandır.
Tereke kayıtları, vefat eden kişinin menşeine, medenî hallerine ve aile yapılarına ait bilgiler
yanında, hayatta iken sahip olduğu her çeşit giyim ve ev eşyası ile mutfak takımları, kiler
mevcudu, ev, bağ, bahçe, değirmen gibi gayrimenkulleri, hayvan cins ve miktarları,
ambarlarda mevcut ve tarlada ekili olan hububatın miktar ve çeşitleri, atölye ve işyerlerindeki
aletlerin miktar ve çeşitlerini vermekte ve bunların tahminî veya fiili olarak gerçekleşmiş
fiyatlarını ayrı ayrı göstermektedir. 1
Tereke defterlerine, kassâm, metrukât ve muhallefât defterleri de denilmektedir. Bir
tereke kaydı dört kısımdan oluşmaktadır. Terekenin baş kısmında ölen kişinin kimliği, unvanı,
ait olduğu zümre, mesleği, ikamet ettiği ve öldüğü yer, vefat şekli, ölüm tarihi ve
mirasçılarının kimler olduğu gibi hususlara dair bilgiler bulunmaktadır. İkinci kısımda ölenin
geride bıraktığı mallar ve bu mallar için tahminî veya bilirkişiler tarafından tespit edilen
fiyatlar yazılmaktadır. Üçüncü kısımda cenaze masraflarına, borçlarına, ıskata ve tereke
yazımı sebebiyle alınan vergilere, varsa mehir ve nafaka borçlarına ilişkin bilgiler yer
almaktadır. Dördüncü kısımda ise, mirasçıların her birinin hisseleri oranında alacakları malın
nakdî değeri yazılmaktadır. 2 Bir terekenin belirtilen kısımlarında Osmanlı iktisadî, sosyal ve
kültürel hayatına ve şehir tarihine dair kıymetli bilgiler bulunmaktadır. Sahip oldukları bu
önemden dolayı, Kırkağaç’ın sosyal tarihine ışık tutmak amacıyla sadece birkaç sicili bulunan
kazanın tereke kayıtları araştırma konusu olarak seçilmiştir. İncelenen bu tereke kayıtlarından
çıkarılan sonuçlar aşağıda değişik başlıklar altında ele alınmıştır.
1 Ömer Lütfi Barkan, “Edirne Askeri Kasamsına Ait Tereke Defterleri (1545-1659)” Belgeler III, Sayı 5-6, Ankara, 1993, s. 1
2 Tahsin Özcan, “Muhallefât”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt, 30, Türkiye Diyanet Vakfı Yayını, İstanbul,
2005, s. 407
16