Dosya 14.1: tarihi çevrede koruma - Mimarlar Odası Ankara Şubesi

in kaldırılması, büyük camilerin etrafına belli bir
mesafe dahilinde yapı yapılmamasına ilişkin sultan
hükümleri de bu kapsamda değerlendirilebilir.
Genel olarak cami ve mescitler civarında en az 5
zira (3.80 m.) uzaklık içinde inşaat yapılamazdı.
Örneğin Ayasofya Camisi için bu mesafe 35 zira
(26.5 m.)idi. Bu yöreler içinde yaptırılan yapılar
hemen yıktırılırdı.
Yapının kullanılma değerini olumsuz yönde etkileyen,
yangın dışı fiziksel müdahalelere karşı da
kaygılar duyulmuş ve önlemler düşünülmüştür.
İstanbul’da Zeyrek Camisine bitişik evlerin üst
örtü sularının camiye zarar vermesi, Ayasofya Camisine
çeşitli şekillerde yapılan tecavüzler ,Yozgat,
Mustafa Paşa Camisi çevresindeki evlerin atık
sularının yapı için tehlikeli olması ,kaygı uyandıran
ve önlem alınmasını gerektiren örnekler olarak
sayılabilir.
İstanbul Surlarının korunmasını prestij olarak gören
Divan hükmü bu konuda iyi bir örnektir. 1134H.
/1722M. tarihli hükümde, sur üzerine ev yapılmaması
ve ağaç dikilmemesine gerekçe olarak Hıristiyan
milletlerin elçilerinin ve diğer yabancıların
bu hareketleri kınayıp eleştirmeleri halinde Devletin
utanmaması gösterilmiştir. Halkın sağlığı ya
da kent görünümü gibi öğeler yerine yabancı beğenisi
kazanmayı amaçlayan bu kaygı, Batı’ya iyi
görünme politikasından kaynaklanmaktadır.
Afet niteliğindeki yangın ve depremler sonrasında,
çok iyi bir örgütlenme ve para akışı sağlanarak
kentlerin zarar gören bölümlerinin ivedilikle
yenilendiği bilinmektedir. 1509M. tarihli İstanbul
depreminde kentte bulunan her evden 20 akçe
toplanması, 1130H./1718M. tarihli İstanbul yangınında
yanan yapıtların bir dökümünün yapılarak
cami ve mescitlerden yenilenircesine yapılması,
olağan dışı durumlarda olağan dışı önlemler
alındığını gösterir. Doğal afetlerden sonra onarım
malzemelerinin değer artışlarını önlemek için önlem
alınmakta, malzemenin yeterli olması için
olağan inşaatların yapımına izin verilmemektedir.
1142H. /1729M. Balat büyük yangınında yangın
öncesi fiyatların geçerli olduğu, yangından zarar
gören evler yenilenmeden yeni evler yapılamayacağı
Divan tarafından hükme bağlanmıştır.
19. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren başlayan
“Batılılaşma”nın iki önemli göstergesi vardır.
Bunlardan ilki “ yazılı kural oluşturma” diğer ise
“kurumsallaşma”dır. Tarihi çevreyle ilgili tutum
ve düzenlemelerde de bu göstergeler kendilerini
hissetirmişlerdir. Örneğin, ilki 1848 yılında yayınlanan
“Ebniye Nizamnameleri”, büyük kentlerdeki
ulaşım, yeni yapılaşma vb. konularda çağdaş tanım
ve uygulamalar getirmeyi amaçlamakla beraber,
yapılaşmış alanlardaki eski yapılara ilişkin bazı hükümler
de içermektedir. Örneğin, Nizamname’nin
4. maddesi, yangın yerlerinde onarılabilecek nitelikteki
yapıların yolları genişletmek amacıyla geriye
çekilmesini, bir başka deyişle tümüyle yıkılarak
yeniden yapılmasını öngörmektedir. Aksine davranışlarda,
onarım ruhsatı verilmeyecek, gerekiyorsa
kamulaştırmaya gidilecektir. Bu önlemin, özellikle
İstanbul’da yeni ve yeterli genişlikte yol açabilmek
için alındığı bilinmektedir. Böylece, “koruma”nın,
“imar” karşısında aldığı ilk yasal yenilgilerden bir
tanesiyle karşı karşıya kalınmaktadır. 16. madde’de
ise, hanlarda, avluya veya kitleye bitişik ahşap yapı
yapılamayacağı öngörülmüştür. 1849 yılında çıkarılan
2. Ebniye Nizamnamesi’nde de korumaya
değinen hükümler yer almaktadır. Cami avlularında
yapılaşma yasağı koyulması (m.32) bunların en
önemlisidir. 1864 yılında yayınlanan ve ana amaçları
arasında yangınların önlenmesi bulunan “Turuk
ve Ebniye Nizamnamesi” de mevcut yapılarla ilgili
çeşitli hükümler içermektedir. 36. madde mevcut
yapıların dış onarımlarında (cephe kaplaması, saçak,
kepenk vb.) ahşap kullanılmasını yasaklamıştır. Aynı
maddede, yola çıkıntı yapan merdivenlerin ve 5 arşına
kadar uzayan şahnişinlerin, diğer bazı maddelerde
de yerden 4 arşın yükseklikteki dükkan saçak
ve kepenkler ile yapı ileride geri çekilmek durumundaysa
herhangi bir katının onarımı yasaklanmıştır.
Bu önlemler, yangından korunmayı sağlamakla beraber,
yapıların özgünlüğünü bozmakta ya da onarılamadıkları
için harap olmalarına neden olmaktadır.
48. madde ise, harap ve tehlikeli durumda bulunan
yapıların mal sahibi ya da Belediye tarafından ivedilikle
yıktırılmasını öngörmektedir.
Görüldüğü gibi, 1848, 1849 ve1864 tarihli Ebniye
Nizamnameleri, yeni bir kentsel düzen öngörmekte,
ancak çevrenin korunmasıyla ilgili bir hüküm içermemektedirler.
Aksine, bazı maddelerin mevcut geleneksel
dokunun yenilenmesini amaçladığı görülmektedir.
Örneğin, yangın sonrası düzenlemelerde
arsa sahipleri tarafından bir karakol ve bir okul yaptırmak
zorunluluğu, cami etrafında gelişen geleneksel
mahalle biriminin okul ve karakol merkezli yeni
birimlere dönüşmesi olarak yorumlanmaktadır. Bu
husus, geleneksel dokunun sadece fiziksel niteliklerini
değil, korunacak ögeler arasında yer alan sosyal
ve kültürel ilişkileri de bozabilecektir. Buna karşın,
Sultanahmet Meydanının düzenlenmesi, İstanbul
basınında eski eser ve müzeler konusunda yazılar
yayınlanması, 1850’lerin olumlu göstergeleri olarak
değerlendirilmelidir.
dosya tarihi çevrede koruma: yaklaşımlar, uygulamalar-1
7