PDF Dosyası - Ankara Üniversitesi Kitaplar Veritabanı

ğimiz Ca`d İbn Dirhem'in yeti ştirmesi olduğu için"° mutezile, bu iki halifenin
himayesinde geli şip büyümesine devam etmi ştir.
Abbasiler devrinde, baz ı duraklamalar istisna edilirse, mezheb daha çok
geli şme imkanı bulmuştur. Ebii Cacfer el-Man şür (136-158), mutezile imamlarından
(Anar İbn (Ubeyd'in yakın dostu oldu ğu için mutezile, bu halifeden
büyük yard ım görmü ş, ancak z ındıklara kar şı sert davranan ve onlar ı temizlemek
için büyük gayret sarfeden Ebu Ca (fer'in o ğlu el-Mehdi (158-169) ve
onu takip eden el-Hadi (169-170) devirlerinde sinmek zorunda kalm ışsa da,
Haran er-Re şid (170-193) in hilâfetinde daha rahat nefes alm ıştır. Bu devirde
kaderiyyeden olduklar ı bilinen baz ı kimselere devlet i şlerinde mühim vazifeler
bile verilmi ştir. Mesela D ımaşk kad ılığına getirilen Yahya. İbn Hamza
el-Hazrami (Ö. 183) bunlardan birisidirs 81 .
Harün er-Re şid'ten sonra yerine geçen o ğlu el-Emin (193-198) zaman ında
mutezile bir daha sinmek zorunda kalm ıştır. Çünkü el-Emin, z ındıklara
ve bilhassa cehmiyyeye karg ı çok sert davranan bir halife idi.
Mutezilenin en parlak y ıldızı el-Emin'in öldürülmesinden sonra yerine
geçen karde şi el-Me'man (198-218) devrinde do ğmuştur. Daha önce de i şaret
ettiğimiz gibi el-Me'man, alevilere kar şı da yakınlık duyan, Abbasi alâmeti
siyah rengi terkederek Alevi alâmeti ye şili alan ve Ali er-Rıza'yı veliand ilan
eden bir halife idi. Mutezili fikirlere ve felsefeye karg ı büyük bir dü şkünlüğü
vard ı. Bu dü şkünlük, onu, mutezile mezhebini devletin resmi mezhebi olarak
kabul ve ilan etmesini sa ğlad ı. Halkı da mezheb umdelerini kabule zorlayan
el-Me'mün, bilhassa halkul-Kur'an inanc ında açt ığı kampanya ile şöhret
kazand ı. Bu kampanyada hadisçilerin ve fukahan ın ileri gelenlerini
Kur'am ikrara ve halk ı da bu inanca davet etme ğe zorlad ı. Karde şi el-Mdta
şım (218-227) ve onun o ğlu el-Vasik (227-232) devirlerinde de devam eden
bu zorlama, mutezileye hiç bir fayda sa ğlamad ı. Çünkü hiç bir hadisçi ve
hiç bir fakih, tatbik edilen i şkencelere ra ğmen bu inanc ı itiraf etmemi şti.
Bunun aksine, mutezileye kar şı halk aras ında şiddetli bir tepki ba şgöstermi ş ,
nihayet el-Mutevekkil'in hilafete geçmesiyle mutezilenin sultas ı da sona ermi
ştir. Halife, önce Kur'an üzerinde cidal ve münaka şaları kat'i surette yasaklamış
582, bunu, el-Vasık tarafından muhtelif ülkelerde hapsedilen müslümanlar
ın serbest b ırak ılmalar ı takip etmi ştir. 234 senesinde muhaddisler ve
580 Ibnu'n-Nedim, el-Firhtist, s. 486; İbnu'l-E ştr, el-Kamil, IV. 332. Cdd, Merv ıı İbn
Muhammed'in miirebbii idi ve ona kaderin nefyi ile halku'l-Kur'an inançlar ını telkin etmi şti.
Bu sebeple ona Mervün lakab ı verilmiştir.
581 Bkz. eg-Zehebt, Mizatnu'l-ictidatl, IV. 369.
582 Ilmu'l-E ştr, el-Kamil, V. 291; el-Yackfıbi, III. 209.
134