PDF Dosyası - Ankara Üniversitesi Kitaplar Veritabanı

3. İtikadi mezhebler
a. Cebriyye
islam'dan önce muhtelif din sâliklerini fazlas ıyle me şgul eden ve büyük
münaka şalara sebep olan cebr ve kader meselesi, bu konu ile ilgili olarak
Kur'an]. Kerinade gelen ayetler ve Hazreti Peygamberden rivayet edilen hadislerle,
insano ğluna, idrak edebilece ği kadar dar bir çerçeve içinde aç ıklanmış
olmakla beraber, müslümanlar aras ındaki siyasi ihtilaflar ın artt ığı ve akaide
intikal etti ği s ıralarda yeniden su yüzüne ç ıkmış ve yeniden şiddetli münakaşalar
ın kayna ğı olmu ştur.
Cebr ve kader meselesinde meydana gelen münaka şalar, birbirine z ıd
iki gurubun ortaya ç ıkmas ına sebep olmu ştur. Bunlardan birincisi, kaderin
isbat ında ifrata varan ve kuldan fiili nefiyle Allah'a izafe edenlerdir. Bunlara
göre insan "hiç bir şeyi yapmağa kadir de ğildir; istitaatla tavsif olunamaz;
fiillerinde mecburdur; çünkü hiç bir kudreti, iradesi ve ihtiyar ı yoktur. Allah
sair cemadattaki harekat ı yaratt ığı gibi insanın eralini de yarat ır. Ancak bu
fiillerin insana nisbeti mecazidir. Cemadatta oldu ğu gibi, nas ıl a ğaç meyve
verdi, su akt ı, güneş doğdu veya batt ı, hava bulutlandı ve yağdı, yer sars ıldı
veya ye şerdi denirse, insan ın fiilleri de böyledir. Bütün fiiller cebri oldu ğu
gibi sevab ve ıkab da cebridir" 547.
Kaynaklardan ö ğrenildiğine göre, bu görü şleri müslümanlar aras ında
ilk defa yayma ğa ba şlayan şahıs Cacd İbn Dirhem ad ındaki bir köledir 548 .
Bu şahıs Benli Hakim'in mevalisinden olup Şam'da ikamet ediyors 49 ve cebr
akidesini burada yayma ğa çalışıyordu. Ne var ki görü şlerinin halkı ifsad edici
olduğu anla şıhnca Şam'dan tardedilmi ştir 4".
Son Emevi Halifesi Marvan İbn Muhammed'in mürebbii olan ve ona
Mervan lakab ını da kazand ıran Cacel İbn Dirhemss ı , cebr akidesi
yanında, s ıfatlar ın nefyi (tactil) ve halku'l-Kur'an akidelerinin de claili ğini
yapmakla tarımmıştır'52.
İbn Teymiye'nin verdiği bilgiye göre, Cacd İbn Dirhem, I-Jalku'l-Kur'an
akidesini Eban İbn Senışan'dan almıştır; Eban, Lebid İbn Atşam' ın yeğeni
Talat'tan, o da Lebld'ten ö ğrenmi ştir. Lebid ise, Hazreti Peygamber° sihir
547 Es- Şehrist6nt, el-Milel ve'n-nihttl, I. 85. .
548 İbn Teymiye, (Mecnıfıcatu'r-ressil), I. 137; Risttletu'l-ljamaviyye
(aynı mecmua), I. 425.
549 El-R.lisunt, Ttırihu'/-Cehmiyye, s. 27.
550 Aynı yer.
551 Aynı yer ve İbnu'n-Nedtm, el-Fihrist, s. 486; Ibnu'l-Estr, el-KtImil, IV. 332.
552 İbn Teymiye, Risdletu'l-Fur4iin, I. 137.
126