Su ürünleri yetiştiriciliği

Doç. Dr. Akasya
TOPÇU
Su Ürünleri Mühendisliği Bölümü
2013

• Su ürünleri yetiştiriciliği hayvansal (balık, kabuklu, yumuşakça
ve eklembacaklılar) ve bitkisel (algler) su canlılarının kontrollü
veya yarı kontrollü koşullarda, insan gıdası, stok takviyesi, süs,
sportif ve bilimsel amaçlarla yetiştirilmesi olarak tanımlanır.
Bilinçli ve dengeli beslenmenin önemi artık tamamıyla
anlaşılmıştır. Ancak dünyada yaşayan herkesin yeterince ve
doğru beslendiği söylenemez. Dünyanın esasen en büyük
problemi açlıktır. Dolayısıyla su ürünleri yetiştiriciliği bu
problemin çözümünde kritik bir rol oynayabilir. Artan dünya
nüfusuna paralel olarak hayvansal besinlerin tüketimi de doğal
olarak artmaktadır.

Su ürünleri yetiştiriciliği; üretilen miktar ve yetiştirilen tür sayısı bakımından
önemli artış göstermektedir. Bu artışta çeşitli faktörler rol oynamaktadır.
Bunlara:
• öncelikle su ürünlerinin besin değeri ve artan nüfusun beslenmesinde
oynayacağı rolün toplumlarca benimsenmiş olması;
• su ürünlerine talebin artması ve doğal üretimin azalması sonucu pazar
fiyatlarında ki yükselmenin yetiştiriciliği cazip hale getirmesi ile,
• biyoloji, çeşitli mühendislik ve genetik gibi konulardaki gelişimle
yetiştiricilikteki sorunlara çözüm bulunması gibi etkiler sayılabilir.

SAZAN BALIĞI
Sazan balığı (Cyprinus carpio) ılık su balığı olmakla birlikte, soğuğa
dayanıklı, uygun sıcaklıklarda hızlı büyüyen bir balıktır. 35-40 yıl yaşar
ve boyu 1 m’nin üzerine, ağırlıkları 25-30 kg’a ulaşır.
Sazan balıklarının pulluluk durumuna göre 4 formu vardır. Bunlar;
• Pullu sazan
• Aynalı sazan
• Çizgili sazan
• Çıplak sazandır. Doğal sularımızda bulunan
formu pullu sazandır. Aynalı sazan bir
kültür formudur. Daha hızlı gelişen
hastalıklara dayanıklı bir formdur.
Üreme dönemleri bölgelere, su sıcaklığı
ve beslenme durumuna bağlı olarak
değişmekle birlikte Nisan-Temmuz
ayları arasındadır. Yumurtalarını sığ ve
otlarla kaplı alanlara bırakırlar.
Omnivor olan sazan balıkları su
canlıları, bitkiler ve küçük balıkları
tüketirler.

ALABALIKLAR
Soğuk su balığı olan alabalık, suları soğuk olan
denizler, göller ve nehirlerde yaşamayı tercih eden
ticari öneme sahip balıklardır.
Ülkemizde doğal olarak bulunan alabalıklar
salmo cinsine ait olup Salmo trutta türünün alt
türleri olan Salmo trutta macrostigma (dağ alabalığı),
Salmo trutta abanticus (Abant alası), Salmo trutta
caspius (Aras alabalığı) ve Salmo trutta labrax (deniz
(Karadeniz) alası)’dır. Ülkemizde yetiştiriciliği
yapılan alabalık gökkuşağı olarak isimlendirilen
Oncorhynchus mykiss türüdür. Gökkuşağı alabalığı
yetiştiriciliğinin yaygın olmasının nedenleri;
• Bu balığın yapay yemleri daha iyi
değerlendirmesi,
• Çevresel şartlara daha iyi uyum sağlayabilmesi,
• Hastalık ve olumsuz çevre şartlarına karşı benzer
türlerden daha dayanıklı olmasıdır.
Bu tür ülkemizin yerli balığı olmayıp Kuzey
Amerika menşeilidir. Bu özelliklerinden dolayı
dünyada birçok ülkede yetiştiriciliği yapılan bir
türdür.

TİLAPYA BALIĞI
Sıcak su balıklarından olan tilapya balıkları üç cins
olarak (Tilapia, Saratherodon ve Oreochromis)
sınışandırılmaktadır.
• Tilapia cinsine ait türlere Tilapia zilli, Tilapia rendalli örnek verilebilir.
Havuz dibine yuva yapar, yumurta ve yavruları burada korur.
• Sarotherodon cinsine ait türlere Sarotherodon galilaeus örnek verilebilir.
Yumurta ve larvaları erkek ağzında taşır.
• Oreochromis cinsine ait türlere Oreochromis niloticus, Oreochromis
mossambicus örnek verilebilir. Yetiştiricilik için en uygunu Oreochromis
niloticus türüdür. Yumurta ve larvaları dişiler ağzında taşır.
•
Tilapya balıkları 6 ila 12 ayda cinsi olgunluğa erişir ve 20-23 °C su
sıcaklığındaki bölgelerde her üç ayda bir yumurtlar. Bütün yıl sıcaklık
22 °C’nin üzerinde olursa yumurtlama sürekli olmaktadır. Eğer
sıcaklık 22 °C’nin altında olursa yumurtlama dönemlik olmaktadır.

YAYIN BALIĞI
Ilık su balıklarından olan Avrupa yayın
balığı (Silurus glanis) saldırgan yırtıcı ve doymak
bilmeyen karnivor bir balıktır.
Avrupa’da sazan havuzlarında
yetiştiriciliği yapılmaktadır.
Doğal yaşama alanları sazan
balıklarının yaşadığı ortamla aynı olduğu için
sıcaklık ve oksijen gibi çevresel istekleri sazana
benzemektedir.
Ilık su balıkları grubuna dahil edilen
yayın balıkları yem seçmezler, yiyecek seçenekleri
sınırsızdır.
Canlı balıklar, kurbağalar, karasal
böcekler, kurtlar ve ölmüş hayvanları dahi
tüketebilirler. Cinsi olgunluğa gelmiş yayınlar
doğal ortamda erkek ve dişi birlikte bulunur.
Üreme dönemi saldırgandırlar. Yumurtalarını, su
sıcaklığının 20-22 °C’ye ulaştığı Mayıs - Haziran
aylarında bırakırlar. Yayın balıkları yumurtlamak
için bitki bakımından zengin kovuklara
yumurtalarını bırakırlar. Erkek balık yumurtaları
korur. Yumurtaları yapışkan olup, ağırlığı 16 kg
olan bir balıktan yaklaşık 300 bin adet yumurta
alınmıştır.

GÖKKUŞAĞI ALABALIĞI ÜRETİMİ
1.Alabalık Üretiminde Çevresel Şartlar
Alabalıklar soğuksu balıkları olmakla birlikte üremeleri ve büyümeleri için
farklı su sıcaklığına ihtiyaç gösterirler. Üreme için ihtiyaç duydukları sıcaklık
yaklaşık 7-13 °C’dir. Bu sıcaklığın üzerine çıkma durumunda yumurta ve yavru
alınması imkânsız hale gelmektedir. Yavru döneminden itibaren en hızlı
büyüdükleri su sıcaklığı yaklaşık 16-18 °C olup, su sıcaklığının 20 °C’yi aştığı
sıcaklıklarda, sudaki oksijen seviyesinin düşmesine bağlı olarak solunum
problemleri ortaya çıkmaktadır.
Yavru yetiştiriciliği için uygun olan soğuk sularda gelişme hızlarının
yavaşlaması nedeniyle pazarlık boya ulaştırma süresi uzamakta, dolayısıyla
ekonomik bir sofralık balık yetiştiriciliği yapılamamaktadır. Doğal yumurtlama
dönemleri genetik yapılarına veya köken aldıkları türe bağlı olarak değişmektedir.
Genellikle bulundukları ortama bağlı olarak Ekim-Nisan ayları arasında yumurta
verirler. Alabalıklar oksijene daha fazla ihtiyaç duyan, bu nedenle de
metabolizmaları hızlı olan balıklardır. İşletmenin kurulacağı alanda hem yavru,
hem de sofralık balık yetiştiriciliğine uygun su bulunuyorsa, yumurtadan pazarlık
boyutuna kadar yetiştiriciliğin yapıldığı tam bir işletmenin kurulmasına karar
verilir.
Suyun kalitesi yanında suyun miktarı da yetiştiricilik için önemli bir
kriterdir.

2. Damızlık Balıkların Seçimi
Damızlık seçimi, yumurta ve yavru üretimi
yapan işletmelerde üzerinde durulması gereken
en önemli konudur. İşletmenin gereksinim
duyduğu damızlık balık sayı sı, elde edilmesi
düşünülen yumurta ve yavru balık sayısına bağlı
olarak değişiklik gösterir.

Damızlıkların seçimi, fenotipe ve genotipe bağlı
olarak yapılır.
Damızlık balıkların seçiminde aranan nitelikler:
• Hızlı büyümeyle birlikte yemi iyi
• Hastalıklara karşı dayanıklılık,
• Düzgün ve uyumlu vücut formu,
• Yüksek üreme verimi,
• Cinsi olgunluğa geç ulaşma.
değerlendirme,

Alabalıklar 2 yaşından itibaren damızlıkta kullanılmaya
başlanır. Özellikleri uygun olduğu tespit edildikten sonra
6 yaşına kadar damızlıkta tutulurlar.
Cinsi olgunluğa erişmiş ve üreme dönemindeki
damızlıklar cinsiyetlerine göre ayrılır, bol ve kaliteli su
girişi olan ayrı havuzlara yerleştirilirler.
Cinsi olgunluğa erkeklerin alt çeneleri çengel şeklinde
yukarıya doğru kıvrılır. Erkek balık üzerindeki renkler
koyu ve parlak görünümdedir.
Dişilerde ise karın oldukça geniş olup genital açıklık
kırmızı ve genişlemiş durumdadır.
Alabalıklarda yumurta kanalı bulunmamaktadır.
Yumurtalar olgunlaştıktan sonra üzüm salkımı şeklinde
bulunan yumurtalar birbirlerinden ayrılarak balığın vücut
boşluğuna dökülürler.

Damızlık balıkların yumurtlama
safhasına yakın dönemlerde en az haftada
bir kere kontrol edilmesi, eğer su sıcaklığı
yükselmişse bu kontrollerin sıklaştırılması
ve sağıma hazır olanların ayrılıp sağılması
gerekir.
Bu aşamaya gelmiş dişilerde karın
kısmı olgunlaşma döneminde çok sert iken,
yumurtlamaya yakın dönemde oldukça
yumuşak olup karın kısmına hafif
bastırıldığı zaman yumurtanın genital
açıklıktan çıktığı görülür.
Sağım esnasında damızlık balıkların
kalp bölgesine basınç uygulamaktan
kaçınılmalıdır. Kalp Balığın göğüs
yüzgecine yakın bölgesine basınç
uygulamak kalbin durmasına ve
damızlığın kaybedilmesine neden olabilir.
Ayrıca balığın iç organlarına zarar verecek
düzeyde bir basınç uygulanmamalıdır.

3. Yumurtanın Gelişmesi ve Spermanın Kalitesini Etkileyen
Faktörler
Yemin kalitesi: Yemin kalitesi yumurta ve spermlerin kalitesini etkileyen en
önemli faktörlerden biridir. Düzenli beslenmeyen damızlıklar sadece yaşama payı
ihtiyacını karşılayacak besin alması durumunda cinsiyet ürünlerini oluşturamayacak
veya kısırlaşacak olsa dahi sağlıklı ürünler elde edilmeyecektir.
Genetik yapı: Balıkların sahip olduğu verim özelliğini çok sayıda gen
belirlemektedir. Fakat genlerin bütününe ilişkin özellikler henüz tam olarak
bilinmemekle birlikte kalıtım derecesi gibi tahmini bilgiler kullanılarak ekonomik
verimi olan canlıların seçimi yapılmaktadır.
Balığın yaşı ve büyüklüğü: Erken yaşta elde edilen daha küçük yumurtaların
çevresel şartlara karşı dayanımı azdır.. Alabalıklarda en iyi yumurta ve sperm
erkeklerde 2, dişilerde 3 yaşındayken elde edilir.
Çevresel faktörler: Balıklarda yumurta verimi kantitatif karakterler olup,
çevresel şartlardan yüksek derecede etkilenen karakterlerdendir. Bu çevresel şartlar;
ışık (fotoperiyod), sıcaklık, suyun kimyasal özellikleri ve diğer faktörler olarak
sınırlandırabiliriz.

4. Üreme Dönemini Etkileyen Faktörler
Genotip: Köken aldıkları türe bağlı olarak farklı genotiplere sahip
balıkların farklı dönemlerde yumurta bırakması veya bu
türlerin kendi aralarında çiftleştirilmesi ve dolayısıyla bu
genotipik özelliklerin soylara geçmesiyle, farklı dönemlerde
yumurtlama özelliği kazanmış balıkların elde edilmesi
mümkündür.
Çevresel faktörler:
• Su sıcaklığı: Çevresel faktörlerden su sıcaklığı yumurtlama
mevsimini çok etkiler. Çünkü alabalıklar genellikle 7-13 °C su
sıcaklığında yumurtlarlar.
• Suyun hareketi: Akarsularda bulunan alabalıklar, havuzlarda
bulunanlara göre daha erken olgunlaşmaktadır.
• Işık: Işığın da yumurtlama mevsimi üzerine önemli bir etkisi
vardır. Gün ışığının az olduğu veya günün kısa olduğu
yerlerde alabalıklar daha erken yumurtlar. Damızlık balıkların
yaşı, yumurtlama periyodunun erken veya geç olması üzerine
etkili değildir.

Dişi balıklardan yumurta ve erkek balıklardan sperma
elde edilmesi alabalıklarda sağarak, karnın yarılarak ya da hava
basıncı ile yapılabilmektedir. Karnın yarılarak yumurta alınması
daha çok damızlıkta tutulmayacak veya yumurtladıktan sonra
ölen bazı salmon cinslerinde uygulanan bir yöntemdir.
Gökkuşağı alabalıklarında genellikle
sağarak yumurta ve sperm alınmaktadır.
Üzerindeki mukus salgısı nedeniyle
vücudu kaygan olan alabalıkların sağım
esnasında zarar görmemesi için sağımı
yapanların kayganlığı önleyen eldiven
giymeleri gerekir. Sağımın yapıldığı yerde
hava sıcaklığının 20 °C den aşağı
olmaması sağımı yapanın rahat çalışması
için gereklidir. Çatlak yumurtalar,
balıkların cinsel olgunluğu, yumurtlama
dönemi, dölleme yöntemi ve çevresel
faktörler (su sıcaklığı vb.) yumurtanın
döllenmesini etkileyen faktörlerdir.
Döllenmiş yumurtanın dönemleri ve bu
dönemlerdeki hassasiyetlerini bilmek
kuluçka verimini yükseltecek bilgilerdir.

Yumurtalar döllenip sertleştikten sonra veya göz lekesi oluştuktan sonra
sayılabilir ve ölçülebilir.
Sayım yöntemlerini şu şekilde ifade edebiliriz;
• Doğrudan sayım yöntemi; üzeri yumurtanın girebileceği büyüklükte
belirli sayıda delikler içeren kaba yumurtalar konularak doğrudan
sayım yapılır.
• Ağırlık yöntemi; belirli miktar yumurta tartılır, sayılır toplam
yumurtaya oranlanır.
• Hacim yöntemi; dereceli bir kaba belirli miktarda su doldurulur.
Sayılan bir miktar yumurta içine konur. Konan yumurtanın taşırdığı
su hacmi kaydedilir. Toplam yumurta hacmine oranlanır.

6. Larva Yetiştiriciliği
Yumurtalar açıldıktan sonra besin keseli
larvalar çıkar .
Henüz bu larvaların ağız ve sindirim
organları gelişmemiştir.
Besinlerini keseden sağlarlar. Solungaçları
şekillenmediği için oksijen difüzyon yolu ile
alınır. Bu nedenle bu dönemde kuluçka suyunun
yumurta döneminde olduğu gibi temiz olması
gerekir.
Larvaların üzerini örtecek mil vb. maddeler
larvaların ölümüne sebep olur. Besin kesesinin
tamamen çekilmesi su sıcaklığına bağlı olmakla
birlikte yaklaşık 15 günde tamamlanır.
Besin kesesinin üçte biri çekildiğinde larvalar
yüzmeye ve daha sonra yem almaya başlarlar.
Larvaların ağız açıklığına uygun yemlerin
verilmesi oldukça önemlidir. Uygun büyüklükte
yem verilmediği takdirde yavrular bu yemi
değerlendiremedikleri gibi havuzun da
kirlenmesine sebep olunacaktır.

7. Yavru Alabalık Yetiştiriciliği
Yavru dönemine gelen alabalıklar daha büyük ve derin
havuzlara nakledilirler. Havuzlar nakilden önce dezenfektan
maddeler ile temizlenir ve kireçlenir. Yavruların kaçmasını
önlemek için savak kısımlarına ızgaralar konur. Son yıllarda yem
teknolojisinin gelişmesiyle yavruların beslenmesine uygun farklı
büyüklüklerde granül yemler üretilmektedir. Yavru balıklar
arasında büyüklük farkları çok fazla ise yavruların boylanması
gerekir. Boylanmadığı takdirde kanibalizm nedeniyle küçük
balıklar büyük balıklar tarafından tüketilecektir. Ayrıca boylama
üniform bir ürün elde edilmesini sağlayacaktır.

8. Havuzlarda ve Kafeslerde Sofralık Alabalık
Yetiştiriciliği
Yavrular 3-5 g ağırlığa ulaştıklarında havuzlara veya
kafeslere nakledilirler.
Kafes yetiştiriciliği tatlı sularda ve denizde
yapılabilmektedir.
Bu tür yetiştiricilikte yavruların stoklama büyüklüğü,
pazarlık büyüklüğe getirme süresi dikkate alınarak
belirlenir
Kafes yetiştiriciliği suyun bütün yüzeyinin en iyi
değerlendirilmesini sağlayan, az sermaye gerektirmesi,
basit oluşu, sabit yatırım tutarının düşük olması
nedeniyle son yıllarda giderek yaygınlaşan bir üretim
şeklidir.

Kullanım Amaçlarına Göre Sazan Havuzları
• Yumurtlatma havuzları: Sazanların yumurtlatılmasında kullanılır. Genellikle 2 tip
yumurtlatma havuzu kullanılmaktadır. Bunlar;
1. Dubisch havuzları: Dubisch tipi, en yaygın yumurtlatma havuzudur. Doğadaki
yumurtlama ortamları dikkate alınarak dizay edilmiştir
2. Hofer havuzları: Hofer havuzları sistemi Dubisch havuzlarına benzemektedir.
Soğuk bölgelerde kullanılan yumurtlatma havuzlarıdır.
• Ön yavru büyütme havuzları: Larva havuzları, larvaların yaklaşık 1 ay
tutuldukları küçük ve sığ havuzlardır.
• Yavru büyütme havuzları: Yavruların fingerling diğer bir değişle parmak
büyüklüğüne kadar büyütüldüğü daha büyük ve derin havuzlardır. Yavruları
kışlatmak için de kullanılmaktadır.
• Büyütme havuzları: Bir yaşına gelene kadar sazanların konulduğu havuzlardır.
Derin ve büyük havuzlardır.
• Bakım ve besleme havuzları: Sazan balıklarının pazarlık büyüklüğe getirilmesi için
kullanılan havuzlardır.
• Kışlatma havuzları: Soğuk bölgelerde kullanılır. Bu havuzlar derin ve geniş
yapılır.
• Stok ve pazarlama havuzları: Balıkların hasat edilip pazara sevk edilmeden önce
stoklandığı havuzlardır. Bu havuzlara temiz su girişi yapılarak, balıkların
üzerindeki kötü kokular uzaklaştırılabilir.
• Damızlık havuzları: Yumurtlamaya hazır veya yumurtlama işlemini tamamlamış
damızlıkların stoklandığı havuzlardır. Bu havuzlarda temiz ve kaliteli su
kullanılır.

Sazanlarda Yumurta Üretimi
Sazanlardan yumurta eldesi; kontrolsüz, yarı kontrollü ve tam kontrollü olmak üzere üç şekilde
yapılabilmektedir.
1.
•Kontrolsüz Yumurta Üretimi
•Yumurta, iki şekilde elde edilmektedir. Birincisi üreme dönemlerinde doğal ortamdaki sazanların yumurta
bıraktıkları sığ ve otlu alanlar kontrol edilir. İkincisi yetiştirme havuzlarında cinsi olgunluğa gelmiş balıklar
havuzların otlu bölgelerine veya benzer materyal üzerine yumurtalarını bırakırlar. Yumurtalar yapışkan olduğu
için onlara zarar vermeden yapıştığı ortamdan almak mümkün değildir. Ayrıca sazan balıkları oldukça fazla
yumurta veren balıklardır. Yumurta ve yavrularını koruma içgüdüsü bulunmamaktadır. Bu tür ortamlarda
damızlık balıklar aç olduklarında kendi yumurtalarını dahi tüketeceklerdir. Bu şekilde yumurta eldesinde oldukça
fazla kayıp olmaktadır.
2.
•Yarı Kontrollü Yumurta Üretimi
•Çam dalları, ot ve sentetik materyallerden yapılmış yuvalar, yapay havuzlara yerleştirilerek balıkların
yumurtlatılmasıdır. Materyaller belirli dönemlerde kontrol edilerek üzerlerinde yumurta olup olmadığı
kontrol edilir. Genellikle böyle ortamlarda su sıcaklığı uygun olduğu zaman, balıklar sabaha karşı alaca
karanlıkta yumurta bırakırlar. Havuz yüzeyinde köpüklerin görülmesi yumurtlama faaliyetinin
gerçekleştiğinin bir göstergesidir. Yapay yumurtlatma materyalleri toplanarak açılma için başka
havuzlara taşınırlar. Havuzlar yumurtlama öncesi kireçle dezenfekte edilir.
3.
•Tam Kontrollü Yumurta Üretimi
•Yapay üretim için seçilen kaliteli damızlıklar en az %25 hayvansal protein içeren kaliteli rasyonlarla
beslenir. Yumurta alımından önce damızlıkların taze veya canlı yemlerle beslenmesi yumurtlamayı
teşvik etmektedir. Olgun erkeklerin süt vermeye başlaması veya anaç balıklardan alınan yumurta
örneklerinde, yumurta büyüklüğü olgun yumurta boyutunun %60’ı geçmişse damızlık balıklara hipofiz
enjeksiyonu yapılabilir.

Hipofizin Çıkarılması, Muhafazası ve Sağım
Hipofiz bezi, uygun balıklardan çıkarıldıktan sonra
çıkarılan hipofiz bezi saf aseton içerisinde 4-5 saat
aralıklarla birkaç sefer suyu alınarak, oda sıcaklığında
kurutulur ve buzdolabında muhafaza edilir.
Damızlıklar hipofiz uygulamasına uygun hale
geldiklerinde hipofizler dişiler için her kg vücut
ağırlığına 4-4,5 mg olacak şekilde tartılarak bir havan
içersinde toz haline gelene kadar ezilir.
Dişilere hormon uygulaması, yumurtaların gelişme
durumuna bağlı olarak iki veya üç aşamada yapılır.
Yumurtaların balıklar tarafından dökülmesini önlemek
amacıyla yumurta kanalı dikilerek kapatılır.
Erkeklerde dişilere verilen dozun yarısı uygulanır.
Damızlıklar havuzlara yerleştirilir, balığın
davranışlarından ve karın kısmının yumuşamasından
yumurtanın sağım aşamasında olduğu anlaşılır.

Yumurtaların Kuluçkası ve Larva Çıkışı
Kuluçkada kullanılan suyun sıcaklığı, 20-22 °C olmalıdır.
fiişip sertleşmiş ve yapışkanlığı giderilmiş yumurtalar
zuger şişelerine yerleştirilir.
Zuger şişelerindeki su akışı yumurtaların suda yüzmesini
sağlayacak şekilde ayarlanır.
Su sıcaklığına bağlı olarak değişmekle birlikte 60-70 günderece’de
yumurtalar açılır.
Yumurtadan çıkan larvalar suyla birlikte larva yetiştirme
kaplarına aktarılır. Yapay sağım ve dölleme, doğal
ortamda %10-20 kadar olan larva çıkış oranını %75
civarına çıkarır.

Larva ve Yavruların Bakım ve Beslenmeleri
Larvaların bakımında; değişik materyallerden
yapılmış tank ve havuzlar kullanılır.
Larvalar ilk besinlerini besin keselerinin üçte ikisi
çekildiği 3-4. gün almaya başlarlar.
Besin kesesinin tamamının çekilmesi ve larvanın
aynı ebeveynine benzediği döneme yavru dönemi adı
verilir.
Bu dönemde yavrular hava keselerini hava ile
doldurarak aktif şekilde serbest yüzmeye ve yem
almaya başlarlar. Yavrulara ağız açıklığına uygun
rotifer ve artemia veya haşlanmış yumurta sarısı
verilir.

Sofralık Sazan Balığı Yetiştiriciliği
Sofralık sazan balığı yetiştiriciliğinde değişik teknikler
uygulanmaktadır. Beton ve toprak havuzlarda, kafeslerde, sıcak
sularda, akarsular ve göllerde, atık şehir suyunda veya polikültür
olarak yapılabilmektedir. Havuzlarda sazan yetiştiriciliğinde
kısmi ve tam olmak üzere başlıca iki işletme tipi görülür.
• Kısmi işletmeler; yavru işletmeleri veya bir ya da iki yıllık
yetiştirme ile yemeklik balık üreten besi işletmeleridir.
• Tam işletmeler; Ağ kafeslerde yetiştiricilik, bir yazlık veya iki
yazlık sazanların ağ kafeslerde yapay yemlerle büyütülmesidir.
Sazan yetiştiriciliğinde polikültür; sazanın yemine ortak
olmayan diğer balık türleri, kanatlılar ile birlikte yetiştirilmesidir.
Polikültür yetiştiriciliğin amacı, birim alandan daha fazla ürün
alınmasıdır. Benzer şekilde kapalı dolaşımlı sistemlerde ve
nükleer santrallerin soğutma sularında yoğun yetiştiricilik
yapılabilmektedir. Bu tür yetiştiriciliğin avantajı, tesislerde yıl
boyunca sıcak suyun bulunması, nedeniyle balıkların kısa sürede
pazarlık boya ulaştırılmalarıdır.

Doğal Üretim
Yayın balıklarının doğal yumurtlama ortamı koşullarının benzeri
yapay yumurtlama havuzlarında uygulanarak, yayın balıklarının üretimi
başarıyla gerçekleştirilir. Yayın balığı damızlıkları ya doğal ortamdam
yakalanarak, ya da kültüre alındığı ortamda damızlık büyüklüğe gelen
balıklardan seçilebilir. Cinsiyet karakterleri belirli değildir. Bu nedenle
cinsiyet ayrımı oldukça zordur. Balıklar cinsiyetlerine göre ayrılıp, her
yuvaya bir çift damızlık yerleştirilir. Sıcak havalarda anaç balıkların
olgunluk durumlarına ve çevre şartlarına bağlı olarak 3-4 günde
yumurtlama gerçekleşir. Yumurtlama yalnız gece olur. Bundan dolayı
yuvaların kontrolü öğle saatlerinde bir kanca yardımıyla yuvalar su
yüzeyine çekilerek yapılır. Yuvada yumurtalar gözle hemen fark edilir. Bu
işlem yapılırken henüz yumurtlamamış damızlıklar rahatsız edilmemelidir.
Yumurtlama gerçekleşmişse yuvalar temiz ve bol oksijen içeren kuluçka
için gerekli su sıcaklığında (20-22 °C) bulunan havuz veya tanklara
yerleştirilir. 45-69 gün-derecede yumurtadan larvalar çıkar.

Yapay Üretim
Yapay üretimde 4 kg altında olmayan genellikle 6-10
kg ve üzerindeki ağırlığa sahip balıklar kullanılabilir.
Üretimden önce balıklar bakteriyel enfeksiyonlara ve
parazitlere karşı tedavi edilir.
• Anaç balıkların bakımı: Su sıcaklığı 20 °C’de olduğunda
hipofiz enjeksiyonuna başlanabilir. Özellikle erkek yayın
balığı damızlıkları üreme döneminde oldukça saldırgan
olabilirler ve dişilere zarar verip onların ölümüne neden
olabilirler. Bunu önlemek amacıyla balıklar bayıltıldıktan
sonra ağızlarını açamayacak şekilde çeneleri birbirine
dikilir. Bu işlem uygulanırken hormon olarak sazan hipofizi
kullanılır. Olgunluk durumuna göre bir defada ya da
aşamalı olarak hipofiz enjekte edilir. Yumurtlama için
optimum su sıcaklığı 20-22 °C’dir. Enjeksiyondan 18-20 saat
sonra yayınlardan yumurta elde edilmektedir.

• Sağım ve yumurtalarının döllenmesi:
Büyük balık olduklarından bir kişinin balığı zapt etmesi
çok zordur. Bu nedenle havuzlardan kepçeler ile
yakalanan yayın balıkları bayıltıldıktan sonra
rahatlıkla sağılabilir. Yumurtanın sağımı kolaydır.
Diğer balıklarda olduğu gibi kalp bölgesine fazla basınç
uygulanmamalıdır. Ancak erkeklerden sperm almada
problemler yaşanabilir.
Spermin az alınması döllenme oranını düşürebilir. Bunun
için olgun bir erkek gözden çıkarılarak testisleri karnı
yarılarak alınır, süzgeçten geçirilip kullanılabilir.
Yumurtalar şişip sertlik kazandıktan sonra % 0,5’lik
formalin eriyiği içinde 30 dakika tutularak dezenfekte
edilir. Kuluçka süresi sıcaklığa bağlı olarak 3-4 gün
sürer.

• Keseli larvaların bakımı:
Kuluçka sisiteminde 3-4. günün sonunda keseli larvaların çıktığı
görülür.
Bu dönemde zuger şişelerine gelen su akıntı hızının azaltılması
gerekir
Besin keseleri çekildikten sonra renk koyulaşması ve aktif hareket
etme başlar.
Bu dönemde kullanılacak akvaryum, tank ve kasetlerde balıkların
hava keselerini havayla doldurmalarını engelleyecek şekilde, su
derinliğinin fazla olmaması ve yüzeyinde yağ tabakası
oluşmaması gerekir.
Hava keselerini dolduramayan balıkların yaşama şansı yoktur. Bu
dönemde yaşama oranının yüksek olması için ortamda
muhakkak onların tüketebilecekleri boyutta yem bulunmalıdır.

Larva ve Yavruların Büyütülmesi
Hava keselerini doldurup serbest yüzmeye başlayan
yavruların çene, ağız ve sindirim organları artık gelişmiştir.
Yavrular, larva döneminde kullanılan küçük boyutlu
akvaryum ve tanklardan, 100-200 m2 veya daha büyük
havuzlara veya büyük tanklara aktarılırlar.
Yem olarak ağız büyüklüğüne uygun canlı yemlerin
verilmesi yavruların yaşama oranını artıracaktır. Sazan
balıklarına nazaran daha büyük yavrular elde edileceği için
başlangıçta daha büyük boyutlu canlı yemler verilebilir.
Canlı yem olarak, bir tuzlu su yengeci veya karidesi
olan Artemia larvası ve daha sonra Dafnia gibi zooplankton
verilebilir. Plankton bakımından zengin olan havuzlara her
metrekare için 10-15 yavru stoklanabilir.

Sofralık Yayın Balığı Üretimi
Yavru dönemini tamamlamış olan yayın
balıkları monokültür veya polikültür yetiştiricilik
için birkaç hektar büyüklüğündeki havuzlara
konularak bir yazlığa kadar bu havuzlarda
yetiştirilebilir.
Besin olarak ekonomik değeri olmayan
küçük balıklar ve kurbağa larvası (kocabaş)
verilir. Bunun yanında cansız yem olarak
mezbaha artıkları, yem balıkları ve sucukluk
bağırsaklara karma yem doldurularak verilebilir.

Tilapya (Oreochromis cinsi) 1950’li ve 1960’lı yıllarda
birçok ülkede “mucize balık” olarak tanımlanmaktadır.
Kalitesi düşük suda yetişmesi, hastalığa dayanımının
yüksek olması, çok geniş çevresel koşullara toleransı
olması ve tarımsal artıkları etkili bir şekilde proteine
dönüştürmesi, iyi büyüme oranına sahip olması ve yoğun
yetiştiricilikte büyüme kolaylığının olması nedeniyle
tilapya balıkları 21. yüzyılın en önemli su ürünlerinden
biri olarak belirtilmektedir. Tek sorunu sıcak su balığı
olması, su sıcaklığının 10 °C’nin altına düştüğü
durumlarda ölümlerin başlamasıdır. Bununla birlikte
havuzlarda fazla yumurtlamanın küçük ve düşük değerli
üretime yol açtığı kötü deneyimler, tilapya yetiştiriciliğini
olumsuz etkilemiştir.

Stoklama Uygulamaları
Çoğunlukla performansı iyileştirmenin en kolay yolu daha iyi tilapya türlerinin seçimidir. O. mossambicus
dünya çapında yaygınlaşan ilk tilapya’dır.
Çok küçük boyda yumurtlar, istenen pazarlama boyutuna getirilmesi zordur. Büyümede erkekle dişi arasında
büyük farklılıklar vardır. Hemen hemen dişilerden iki kat daha hızlı büyürler. O. Niloticus türü ise daha hızlı
büyür, daha büyük boyutta yavrulama eğilimindedir.
Yavruların Cinsiyetinin Gözle Belirlenmesi
Tilapya türlerinde cinsiyetler arasında, üregenital papila açıklığı, morfolojisi ve erişkinlerde renklenme gibi
belirgin farklılıklar vardır. Balıklarda % 95 erkek populasyonu gözle muayene ederek tespit edebilirler. Bu
uygulamada büyüteç ve renkle boyamadan yararlanılarak (mürekkep, malaşit yeşili) genital papiladan (cinsiyet
açıklığından) cinsiyet tespiti yapılmaktadır.
Melezleme
Türler arasında melezleme bazen erkekten daha fazla dişi ya da dişiden daha fazla erkek oranına yol açacak bir
üretime neden olabilir. 25’in üzerinde farklı tilapya melez kombinasyonunda % 80 erkek gözlenmiştir. Erkekler
dişilerden daha hızlı büyümektedir. Melezlerin ticari kullanımı yaygın değildir. Çünkü cinsiyet oranlarından
başka, bu melezlerin özellikleri hakkında az şey bilinmektedir. Melezler olumlu veya olumsuz özellikler
gösterebilir. Başlıca sorun saf özelliklerin korunmamasıdır.
Hormonla Cinsiyet Dönüşümü
% 100 erkek üretmenin pahalı fakat etkin bir yoludur. Yavrular dişiden ayrıldıktan, besin keselerini tükettikten
sonra dışarıdan yem almaya başladıkları dönemde hormon içeren yemle beslenirler. Bu dönemde yavrular doğal
besin almamalıdır. En büyük dezavantajı bazı toplumlarda hormon uygulaması nedeniyle tüketiminin
yapılmamasıdır.

Larva ve Yavru Üretimi
Tilapya balıkları yavrularını koruma içgüdüsüne sahip balıklar
olup, yumurtalarını ağızlarında kuluçka ederler.
Hatta yavrularını bir süre ağızlarının içinde korurlar. Sorun larva
ve yavru üretememek değil, aşırı üremelerinin nasıl önleneceğidir.
Bu nedenle larva ve yavru üretimi damızlık balıklar tarafından
gerçekleştirilir.
Eğer damızlık sayısı çok az ise damızlıkların ağzında taşıdıkları
yumurtaların yenmesi önlenmek isteniyorsa, yumurtaların
ağızlarından alınarak, zuger şişelerine benzer kuluçka sistemlerinde
açılması sağlanabilir.
Tilapya yavruları en yaygın olarak havuzlarda üretilmektedir.
Yavru yetiştirme tesislerinde kullanılacak suların zararlı kimyasal
maddeler içermemesi ve yeterli miktarda sağlanması gerekir. Bütün
ekipmanlar rutin olarak temizlenmeli ve bakımı yapılmalıdır. Doğal
besin olarak yeterli plankton üretebilecek kadar güneş ışığına maruz
kalmalıdır.

Havuzlarda Üretim
En yaygın kullanılan tilapya kuluçkalık sistemidir. Düzenlenmiş ve
düzenlenmemiş havuzlar bu amaç için kullanılabilir. Su kalitesinin idaresi,
gübreleme, tamamlayıcı yemleme ile etkin yavrulatma yapılabilir.
Hapalarda Üretim
Genellikle ince naylon, plastik cibinlik kumaş ya da pamuklu ağdan yapılan küçük
sabit kafeslerdir. Hapalar, yavru yetiştirmeden, sofralık balığı pazar boyutuna
getirmeye kadar tilapya yetiştiriciliğinin her aşamasında kullanılabilir. Hapalar
hareket ettirilebilir ve göllere ve havuzlara vb. ortamlara kurulabilirler. Sürekli
üretim mümkündür. Hapanın yönetimi ve hasatı çok kolaydır. Çünkü yavrular
hasat yapılırken kolayca kaçamazlar. Verimliliği artırmanın başlıca yolları, ağları
temizlemek ve düzenli olarak yavruların kısmi olarak hasat edilmesidir.
Kuluçka Tanklarında Üretim
Pahalı ancak yönetimi ve yavru hasatı kolaydır. Bir kuluçkalık genellikle
yumurtlanan bölümler ve yavru büyüyen bölümlere ayrılır. İdeal yumurtlama ve
yetiştirme sıcaklığı 25-29 °C arasında değişmektedir. Yavru üretimini artırmak için
kepçeler ile yavruların hasat edilmesi ve dişilerin kontrol edilmesi gerekir.
Yavrular her 5-14 günde bir toplanırsa yavru üretimi 400-3.000 yavru/m2/ay ya da
200-1.500 yavru/dişi/ay’a ulaşabilir.

Sofralık Tilapya Balığı Üretimi
Dünyada üretimi yaygın olarak yapılan tilapya balıkları, birçok
üretim sisteminde (havuzlar, kafesler, değirmen arkları, yuvarlak
tanklar, kapalı su dolaşımlı sistemlerde, göllerde, tatlı su, acısu, haliç
ve denizde, karides, yayın ve sazan ile polikültürü, herbivor ya da
omnivorlarla birlikte, gübrelenmiş toprak havuzlarda, hapalarda)
yetiştirilebilmektedir. Pazar talebi bulunmaktadır. Birçok işlenmiş
ürün formu vardır.
Ayrıca kuluçka teknolojisi basittir.
Hastalıklara dayanıklıdır. Yüksek yoğunlukta iyi büyürler. Birçok yan
ürün ve hazır yemler kullanılabilir.
Tilapya balığı üretiminin avantajları:
• Üretimi zorlaştıran engellerin daha az olması ve maliyetlerde düşüş
• Pazarın genişlemeye devam etmesi
• Pazar fiyatlarının değişmemesi
• Eğitimli, tecrübeli yetiştiriciler, işleyiciler ve pazarda faaliyette
bulunanların artması
• Düşük sıcaklık dışında çevresel etkenlere karşı dayanıklı olması
• Dinsel adetlerle tüketiminin kısıtlanmaması

Havuzlarda Tilapya Balığı Yetiştiriciliği
Tilapya yetiştiriciliğinde çok farklı tiplerde havuzlar
kullanılmaktadır. En yaygını fakat etkin olmayanı düzensiz hasat
edilen ve üremenin kontrol edilmediği düşük girdili havuzlardır.
Kafeslerde Tilapya Balığı Yetiştiriciliği
Tilapya balıklarının kafeslerde yetiştiriciliğinin
avantajlarından en önemlisi tilapyaların üreme döngüsünün
kafeslerde bozulmasıdır.
Havuz yetiştiriciliğinin güçlüklerinden olan aşırı çoğalma
ile planlanan stok yoğunluğunun bozulması ve populasyona yeni
katılan genç bireylerin yeme ortak olmaları sonucu büyümenin
yavaşlaması gibi sorunlar olmadığından kafeslerde karışık
cinsiyetdeki populasyonların (dişi-erkek) yetiştiriciliği
yapılabilmektedir.
Denizlerde tilapya yetiştiriciliğinde, yavrular tatlı sudan
deniz suyuna birkaç gün süresince alıştırılmalı daha sonra
kafeslere stoklanmalıdır.

Yoğun Tank Yetiştiriciliği
Yoğun tank yetiştiriciliğinde aşırı üremeye ilişkin
problemler yoktur.
Çünkü erkeklere bölge/alan oluşturmak için yer yoktur.
Sürekli su sağlanması gereklidir.
Suyun her 1-2 saatte değiştiği tanklarda en fazla stoklama
oranı 25-50 kg/m3dür. Havalandırma ile bu oran 70 kg/m3 ve
oksijen takviyesi ile 150 kg/m3’e yükseltilebilir.
Ortalama 50 g ağırlığın üzerindeki balıklar % 30-35 kuru
protein içeren yem ile beslenir.
Polikültür Yetiştiricilik
Polikültür yetiştiricilik bir yetiştirme ünitesinde iki veya
daha fazla türün birlikte yetiştirilmesidir. Polikültür
yetiştiricilikte monokültüre göre daha fazla verim sağlanır.
Kanal yayını, tilapya, sazan vb. balıklarla polikültür yetiştiricilik
yapılabilir.