Tüberküloz Tarihi - Türk Toraks Derneği

1
TÜBERKÜLOZ TARİHİ
Prof. Dr. Y. İzzettin Barış
GİRİŞ : Bana Türkiye’de Verem ile ilgili tarihi yazı yazma görevi verildiği zaman,
nereden başlayacağım diye düşündüm.Osmnlı’dan mı yoksa, Türkiye’den mi . Zira, verem
gibi, aısırlar boyu milyonlarca insanın ölmesine sebep olan bu hastalık, 600 yıllık Osmanlı
İmparatorluğunda, en modern görüşlü padişahı olan, İkinci Mahmut’un annesi, analığı,
kendisi ve oğlu Abdülmecit ve onu takip eden Sultanların hemen hemen hepsi bu hastalığa
yakalanmıştır.Verem hastalığını annesinden alması çok muhtemel olan İkinci Mahmlut (
1808-1939 ) 14 Mart l927 yılında Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane adıyla Askeri Tıp Okulunu
açmıştır. Ondan önceki dönemlerde doktorların çoğu, müslüman olmayan Ermeni,Rum,
Musevi idi. Bunlar, İtalya, Avusturya, Fransa ve Almanya’da tıp eğitimi gördükten sonra
İstanbul, İzmir gibi büyük şehirlerde hekimlik yapıyorlardı.. Sarayın doktorluğunu onlar
üstlenmişti. Türk doktorlarının devreye girmesi, tüberkülozlu olan Abdülmeçid’in
hekimliğini yapan saray hekimi, Kostantin ve Zoğrafos isimli hekimler idi. Hekimlik çok
para kazandıran, paşalık ünvanını kazandıran bir meslekti. Abdülmecit’in verem hastalığını
onlar üstelmeşti.. Padişahın gün geçtikçe zayıfladığını gören Türk doktorları onun hristiyan
olan doktorlarını (Konstantin ve Zagrofulos) sıkıştırarak padişahın hastalığını öğrenmek
isteyince, aldıkları cevap “Padişahın ciğerlerni iyi,iç organları sağlam.Kendisi başka
doktorlara görünmek istemiyor” idi. Bu yanıt Türk hekimlerını tatmin etmemişti.. Sonunda
Türk hekimleri konsultasyon yaparak bir rapor sunmuşlardır. Sultanı muayene eden eden
Türk Hekimleri, “Sultanın akciğeri teverrüm ile (verem mikrobunu) kaparak) tüberkül
peydah etmiş ve üst taraf bütün bütün bitmiş” şeklinde rapor vermiştir. (1-3)
Abdülmecid’in hareminde bulunan, l8 kadının yarısı tüberkülozlu olup çocuk yaşta
Kafkasyadan göç etmiş, esir pazarlarında satılmış kızlardı. Göç sırasında karşılaştıkları zor
şartlar, bakımsızlık, beslenme zorluğu, onları tüberküloza yatkın hale getirmişti.Son
padişaholan Vahdettin San Roma’ya sığındıktan sonra orada ölünce, onu takip eden İtanyan
doktor, ölüm sebebinin koroner artar hastalığı olduğunu, ancak sağ akciğerinin tüberkülozdan
tahrip edilmiş olduğunu (Destroyed lung) rapor etmiştir. (4)
Verem hakkında en değerli tarihi kitaplar, Rönesans devrimi yaşamış ülkelerden
gelmiştir. (5-10) Bunların en önemlileri,i)Laennec R TH. A treatise on Diseases of the
chest and Mediate Auscultation, Translted by Jforbes ( London, 1927);ii) Dr. Thomas
Dormandy tarafından yazılmış olan A History of Tüberkülosis. THE WHİTE DEATH
the Hamledon Press, 1999,London..; iii).- Daniel TM. Captain of the death. The story of
tuberculosis. Universitiy ; vi)Dubos R. And J. Press, London,1999.The White Plaque.
Tuberculoss, Man and Socienty,London 1953 Pres.London,1999. ve D)Haggard A. The
Doctor in History. Dorset Pres.New York,1989. Sayfa, 332-335. E)Nikiforuk A.
Mahşerin dört atlısı. İletişim Yayınları, İstanbul 2001. Sayfa l65-186.
Aceves-Avila ve arkadaşlarınn Meksika’da l6. ıncı yüz yılda yaşamış Amerikan
yerlilerine ait ,443 isklette,romatizmal hastalıkları yönünden yaptıkları araştırmada 19 pot
hastalğı (omurga kemikleri veremi) görmelerine karşıın Gut görülmemiştir. (11)
Osmanlı İmparatorluğunun son kırk yılında Türkiye’nin Tüberküloz Tarihi hakkındaki
en önemli yazı Ekrem Kadrit Unat tarafından kaleme alınmış ve Cerrahpaşa Tıp Fakültesi

2
Dergisinde ( 1979 : 10;273-284) çıkmıştır (12,13). Yener de son yüzyılda Dünyada ve
Osmanlı- Türkiye’de verem hakkında gelişmeleri, Cerr.Tıp Fakültesi Dergisinde özetlemiştir.
(13,14)
Benim Tüberklozla ilgim, l956 yılında Kasımpaşa Deniz Hastenesinde İntörn olarak
çalışırken, başlamıştır. Sağlık Kurulunda çürük raporlarında (Kekemelik, Optik Nöritis, Gece
Körlüğü gibi)maraza çıkardığım için, hastanenin en üst katındaki l00 yataklı Tüberküloz
servisine gönderilerek cezalandırılmıştım. Bunun ardından, Türkiye’de ilk kez Deniz
Kuvvetleri birliklerinde Verem Tarafa görevi ile Antalya Mayın Gemisine tayin edlmiştim.
Uzman olarak 1967 yılında aynı hastaneye tayin olduktan sonra da, güya çok değerli birisi
olduğumdan daha hızlı terfih etmek amacıyla için (bendün rütbece büyüklerin önerileriyde),
Deniz Altı Filosuna gönderilmiştim ! Dünyada ilk kez Deniz Altı Filosuna bir Göğüs
Hastalıkları Uzmanı tayini !. Bunların hepsi benden kurtuldukları için sevinenlerdi. Aslında
en kazançlı olan da bendim. Nedeni , Benim gördüğüm tüberkülozlu hastaları, 3 yüzyıl
öncesi doktorlara benziyordu. ! Akciğerinde nal gibi kavite olan, ağzından, kesilmiş hayvan
gibi kan gelen,hemoptezili hastalar vardı.
Önce dış kaynaklı kitaplardan yaralarlanarak Dünya’da tüberkülozu yazmaktı. Daha
uygun geldi. Bundan sonra da Tüberküloz Tarihi hakkında yazım olabilirdi.
DÜNYADA TÜBERKÜLOZUN TARİHİ.
İnsanlık tarihi kadar eski bir tarihi olan tüberküloz ya da verem hakkında ilk bilgiler
Milattan üç bin yıl önce Nil nehri kenarındaki Dra Abu-El Naga isimli kasabada yaşamış
olan ve kanlı balgam çıkararak ölen genç bir kızdan öğrenilmiştir. (6) M.Ö. binyıl önce
yaşamışolan rahip Nesperehan’ın mumyasında Pott apsesi denilen vertebra tüberkülozu
görüldüğü ortaya çıkarılmıştır (6,7)). Günümüzden 2,500 yıl önce Bodrum’un karşısındaki
Kos adasında yaşamış olan Hippocrates’in kitabında veremin daha çok 18-35 yaşlarındaki
kişilerde görüldüğü yazılıdır (7).
Aceves-Avila ve arkadaşlarınn Meksika’da l6. ıncı yüz yılda yaşamış Amerikan
yerlilerine ait ,443 isklette,romatizmal hastalıkları yönünden yaptıkları araştırmada 19 pot
hastalğı (omurga kemikleri veremi) görmelerine karşıın Gut görülmemiştir. (11)
Verem hastalığının kliniğini Roma Imparatorluğu döneminde hekimlik yapmış olan iki
kişiden öğreniyoruz. (6-8) Veremi, Aretaus Cappadocian isimli doktor hastaları, şu şekilde
tarif etmiştir.“ Sesleri kısık, boyunları hafif bükük ve sert ; parmakları silindirik fakat
eklemleri şiş, bedenleri iyice erimiş olduğu için kemikleri belirginleşmiş. Tırnakları eğri,
yassılaşmış ve kırılgan ; burunları keskin ve silindirik, yanakları belirgin derecede
pembeleşmiş, gözleri iyice çukura çekilmiş fakat parlaklığını kaybetmemiş… Yüzü kadavra
gülüşü haline gelmiş. Kol ve bacak kasları erimiş. Kadınların sadece meme başları kalmış.
Kaburgalarının başladığı ve sonlandığı yerler eklemleri net bir şekilde seçiliyor. Skapulalar
kuş kanadı halini almış”. Dr Aretaus, intermittant ateş ve terleme ile birlikte,genel bitkinliğin
de mevcut olduğuna işaret etmektedir.
Roma döneminin hekimi Bergama’lı Galen, vereme az bulaşıcı bir hastalık olarak
niteleyerek, ateş, terleme ve hemoptezi belirtilerini sıralamaktaydı. Tedavisi içinde perhiz v
egzersiz yapmak, seyahat etmek yeterliydi. İlaç önermemekteydi. Hastayı etki altına almak
için, bugün dahi bazı hekimlerin söylediği gibi ; “Ne söylüyorsam onu yap. En iyisini ben
bilirim” demekteydi.(6-8)
Verem hastalığına bir çok isim verilmiştir. İnsanları erite+rek öldürdüğü için “Tüketim
hastalığı “ anlamındaki “Consumption”, hastaları ı soldurarak yok ettiği için “Beyaz Ölüm”
veya “Beyaz Veba” ve çok insanın yaşamını sonlandırdığı için de “Ölümün Kaptanı (Captain

of the Death) diye anılırd.ı Romalılar bu hastalığı, hırıltılı nefes alıp verme ve öksürükle
balgam atma anlamındaki “Phytisis “ adını koydular (6-10) Bizim dilimizde ise “İnce
Hastalık” en çok kullanılan tanımdır.
Üç yüz milyon yıldan beri soyunu sürdüren verem mikrobu, doğada her yerde,
örneğin sularda, otlaklarda, çamurda, toprakta otta bol miktarda bulunur. İnsanlarda hastalık
yapması sığırların ehlileştirilmesiyle başlamıştır. Büyük baş hayvanları ile yaşamaya başlayan
insanlar, hayvanların sütü ve etiyle ilk kez “Sığır tipi verem basili olan Mycobacterium Bovis
ile karşılaşmışlardır. Önceleri bu mikropla lenf bezlerinde kemiklerde yaptığı verem hastalığı
görülüyordu. İnsanlara bulaşan bu tür mikrop sonradan değişerek en çok akciğerlerde verem
hastalığı yapmaya başlamıştır. İnsanlardaki bu tür mikrop sonradan değişerek İnsan tipi
Verem mikrobu (Mycobacterium Humanus) haline gelmiştir. (9,10)
Beyaz Veba isimli kitabın yazarı Thoımas Domandy (6) veremin ortaya çıkmasında
sadece basilin yetmediğini, kötü barınma koşulları,yetersiz beslenme, aşırı nüfus artışı, göç ve
hava kirliğinin de katkısı olduğunu yazmaktadır.
Verem tarihi hakkında araştırma yapanlar İsanın doğumundan önceki ve sonraki
asırlarda tüberkülozun belirli dalgalanmalar yaptığını ortaya çıkarmışlardır. MÖ 1,500-500 ;
1500-0 yıllarında Nil Nehri vadisinde,iki büyük verem epidemisi olduğunu göstermişlerdir.Bu
salgınlarda belirli bir süreç içinde hastalık en yüksek seviyeye çıkmış ve sonradan ani olarak
azalmıştır. İsa’nın doğumundan sonraki 5,000-1,500 yılları arasında Kuzey Amerika’da ;
1,000-2,000 senelere arasında da Avrupa’da tüberküloz epidemisi belirtilmiştir. (6-8) Bu tür
dalgaların oluşmasında, bağışıklık sistemi, sosyo-ekonomik olaylar ve hastalığın doğal
seyrinin etkisi vardır. Bunlar arasında nüfus artışı, gçlir, Yoksulluk ve sanayi devremi
önemli etki göstermiştir.
Tıp alanında reformist ve positif bilime ilk adım atan kişi olarak bilinen ve
konuşmalarında Galen’in kitabını yakan Paracelsus, maden işçilerinde veremin daha yaygın
olduğunu göstererek siliko-tüberkülozu tanıtmıştır. (6)
Tüberkülozun kavite ve skar dokusuna sebep olduğunu gösteren ilk hekim olan Padua
Üniversitesinden Giovanni Battista Morgagni ( 1682-1771), veremin bulaşıcı bir hastalık
olduğuna inandığı için onlara otopsi yapmak istememiştir (6).
Veremin en önemli belirtisinin ateş yükselmesi olduğu eski çağlardan beri
biliniyordu. Beden ısısını ölçebilecek aleti bulmak 1710 yılında Alman fizikçisi Gabriel
Daniel Fahrenheit’e nasip olmuştur (6) Bu aletle vücut ısısını ölçmek için yaklaşık 50 cm.
uzunluğunda camdan yapılmış bir cihazın rektumdan sokulmasına gerek vardı Napoleon’ın
tutsak olduğıu adada ona bakmakla yükümlü olan Dr. Crchibald Arnott, ölmeden önce onun
ateşini ölçmüş ve beden ısısının normalin altında olduğunu görünce, onda verem hastalığı
olmadığına karar vermiştir..
XIX. yüzyılın başlarında Avrupa nüfusunun % 70’inin veremli olduğu biliniyordu.
Manchester fabrikalarında çalışan, göçmen İrlandalıların bir çoğu genç yaşta veremden
ölmüşlerdir.. Eşi de Tüberkülozdan ölen, DuBois bu duruma, “Verem epidemisi kapitalist
toplumun insafsız emek sömürüsünü nedeniyle ödemek zorunda olduğu kefarettir”
demektedir.(8)
Kırsal alanda yaşamayı tercih eden Amerikan yerlileri, Buffalo denilen yabani
sığırlardaki hastalık yapması düşük atipik mikobakterilerin sağladığı bağışıklık sebebiyle
vereme tutulmazken ; beyazların Avrupa’dan getirdiği gerçek verem mikrobunu tanımadığı ya
da bunlara bağışıklıkları olmadığı için kısa sürede hastalanmış ve ağır kayıplar vermişlerdir.
Aynı durum, Güney Afrika ve Yeni Zelanda’da yaşayan Maoriler’in de başına gelmiştir ..
Yerli halk üzerine dışarıdan getirilen verem mikrobunun kötü etksi Pasifik Okyanusundaki
Pitcarin adasındaki olay net olarak göstermektedir.Bu gemi olayı Mutinity on the Bounty
isimli kitapta anlatılmıştır. Ayrıca aynı isimde filmi de vardır. Britanya İmparatorluğunun
HMS.Bounty isimli gemisinin 28 Nisan 1789 günü ikinci kaptan Fletcher Christian ve
3

arkadaşları tarafından isyanla ele geçirilerek, İngiliz yasalarının vereceği ağır cezadan
kurtulmak için yanlarına aldıkları Havai’li yerli kadınlarla birlikten gözden ırak Pitcairn
adasında gizlenmişlerdi. Orada Boutny’i ateşe vererek dış dünya ile ilişkilerini tamamen
kesmişlerdi. Önceden kimsenin yaşamadığı bu adada nüfus 1831 yılında 86’yı bulmuştur.
Yıllar sonra adayı ziyaret eden bir balina avlayan geminin Amerikalı kaptanı adadakilerin
çoğunda verem olduğunu gemi kayıtlarına geçirmiştir. Adadaki kayıtlara göre 1864-1934
yılları arasındaki 70 yıllık süreç içinde l14 kişinin l2.sinin veremden öldüğü yazılıdır (12).
Verem hastalığının 18 ve l9. Yüz yıl Avrupalının sanatçı ve yoksul kesimini kırıp
geçirmesi mezarlık edebiyatı ve şairliğinin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Hastalık ile zeka
arasında positif bir ilişki varlığına inanılıyordu. Alexander Duma Fils gibi yazarlar bile
kendilerinde de tüberküloz olduğunu ima etmişlerdir. Gerçekten veremli olanlar arasında
ünlü yazarlar ve müzisyenler vardı. Akciğer veremi kanamasından ölen Moliere, Ünlü
edebiyatçılar, Bronte (Anne, Emily ve Charlotte) ve onların iki küçük kız kardeşleri (Maria
ve Elizabeth), ve ünlü üç edebiyatçı kardeşin ağabeyi üç edebiyatçı kadının yağlı boya
portresini yapan erkek kardeş Branwell de sonradan veremden ölmüşlerdir. (5-10)) Anton
Cekov, Franz Kaka ve Frederick Chopin, Frederich Schiller, Paganini veremden ölen ünlüler
arasında yer alır Nikiforuk, 19 yüz yılda veremden ölen sanatçıların listesinin Toronto
şehrinin telefon rehberinden daha kalabalık olduğunu yazmaktadır.
Akciğer tüberkülozundan ölenler arasında VIII. Henry’nin oğlu olan Edward VI da
vardır. Babasının ölümü üzerine 9 yaşında kral olan Edward VI, önce kızamık, ardından
çicek hastalığına tutulmuş, bunlardan kurtulmasına rağmen akciğer tüberkülozundan öldüğü
otopsi ile gösterilmiştir.(14)
Verem hastalığının salgın yaptığı yüz yıllarda tedavi yöntemleri korkunç olduğu
kadar da gülünçtür. Hastalığın sebebi bilimsel olarak bilinmediği için piyasaya çıkan şarlatan
hekimler, tedavi için hastalardan kan alma, müshil ilacı verme veya lavmanla forforik asit,
eter, digitalis, karbonik asit, afyon gibi ilaçları kullanılıyorlardı. İngiltere’nin Hippocrates’i
olarak bilinen Thomas Sydenheim vereme at ile gezinmenin yararlı olduğunu söylemekteydi.
(6) Şarlatan hekimlerin en ünlüleri arasında Fransız İhtilalinde değerli kimyacı Lavosier’in
giyotin ile idamına karar veren Dr. Jean-Paul Marat, veremlilere kendi adıyla önerdiği
solüsyonun ( L’eau antipulmonaire du Docteur Marat) terkibinde sadece Calcium
Phosphate bulunuyordu (6)
Veremin tedavisinde taze insan kanı içmenin etkili olduğu da ileri sürülmüştür.
Ispanyanın Andalucuia bölgesinde 8 yaşındaki bir çocuk kaçırılıp, koltuk altını bıçakla
kesilmiş ve buradan akan taze kan zengin bir veremliye içirilmiştir. (9)
Orta Çağ ve sonrasındaki “King’s Evil” olarak bilinen lenf bezi tüberkülozu çok
yaygındı. İngiltere Kralı Edward VI, Fransız Kralı Charles IX, bu hastalıktan ölmüşlerdir.
(4,5). Bu krallar lenf bezi tüberkülozlu hastalara el sürerek tedavi ettiklerini sanıyorlardı.
İngiltere Kralı I Edward bir ay içinde 533 hastaya el sürerek tedavi ettiğini sanıyordu.. Fransız
Kralı Philip Augustos, bir toplantıda 1,500 hastaya el sürmüştür. Bu yöntemle tedavi
İngiltere’de II. Charles ve Queen Anne ve Macar Kralı Franz Joseph tarafından da
kullanılmıştır. (6-8)
XIX yüz yılın sonlarında ve XX. Yüz yılda veremli hastaların izolasyonu düşünülerek
bunun için dağlık yerlerde sanatoryumlar yapılmaya başlamıştır. Çoğu fakir olan hastalar için
hapishane gibi evler kullanılıyordu Zengin olanlar İşviçre’nin Davos ve St.Moritzde
şehirlerinde yapılan sanatoryumları tercih ediyorlardı.(6-9)) Bunların sayesinde bu ülkede
yeni doğmuş olan ilaç sanayi hızla gelişmişti ve onlarla birlikte bankacılık sektörü de
temelini at başı gidiyordu..
Verem hastalığının tanınması,sebebinin öğrenilmesi ve tedavisinde ileri adımların
atılması Paris’teki Necker hastanesinde çalışanlar gibi kendisi de veremli olan Rene
Laennec’in çalışmaları ile ortaya çıkmıştır. Beş yaşında öksüz kalan Laennec ve iki kardeşini
4

5
Nantes şehrinde doktor olan amcası büyütmüştür. Amca, ihtilalin en alevli günlerinde evin
önünde kurulan giyotinin devamlı çalışmasının yeğenlerinin görmemesi için, onları evin
arkasındaki kapıdan çıkarıp okula gönderiyordu. (5)
Laennec,Napoleon’un İmparatorluğun doktoru için “Tıbba inanmam fakat
Corvisartt’a inanırım” dediği hocanın yanında yetişmişti. Üniversite hocası, bilim adamı,
otör,editör, çok iyi bir klinisyen olan Laenenec tüberkülozun bütün klinik formlarını gün
yüzüne çıkarmıştır. Bu bilim adamı,başta akciğer olmlak üzere,karaciğer, dalak ve diğer
organlarda “ denilen kab.arcıkların bulunduğunu tarif etmiştir. Otopsi yaparken 7 kez
parmağı ölüden kaynaklanan mikrop ile enfekte olmuştur. 19. yüz yılın ikinci on yılında
sağlığı bozulmuş ve kendi tabiriyle Paraxysms Asthma diye değerlendirdiği sağlık sorunu
sonradan üzerine ateş yükselmesi de eklenince, Reenfeksiyon Tipi Tüberküloz olduğu
anlaşılmıştır. Britanya’nın havası iyi olur düşüncesiyle İngiltereye gitmesinin hiç yararını
görmeyince tekrar Paris’e dönmüştür, Öksürüknöbetleri üzerine eklenen ateş ve ishal onu
iyice zayflatmıştır. Eskiden tüberklozlu hastaların bazılarında durdurulamayan ishal ile Perde
kapınıyordu. Bu deyim Laennec için de geçerli olmuş 1826 yılında üzerinde çok çalıştığı
tüberkülozdan ölmüştür. Yakınarkadaşı olan Boyle 39 yaşında,Marie Francois-Xavier Bichat
ise aynı hastalıktan henüz 31 yaşındayken ölmüşlerdir. Bu iki klinik araştırıcı içinde 900
otopsi raporu olan tüberkülozlu hastaların bulgularını “Recherchez sur la phythisic
pulmonaire isimli kitabı yayınlamışlardır (5)
Laannec ve Boylu, “l” 113 yılında şişman bir hastayı muayene ederken, solunum
seslerini iyi duyamadığı zaman, çocukluk devrinde yaptığı gibi ,eline geçirdiği kalın bir
kağıdı boru haline getirdikten sonra hastanın göğüs duvarına dayadığı zaman kalb ve
solunum seslerini daha net duyduğunu anladı. Akciğer ve kalb sesleri daha net duyması
üzerine ilk kez stetoskop’u bulan kişidir (6)
Laennec, önceleri paroxyms astma tanısı ile tedavi edilmişse de hastalığının reenfeksiyon
tipi tüberküloz olduğu anlaşılmış ve çalışma arkadaşları olan Boyle ve Marie
Francois-Xavier gibi tüberkülozdan ölmüştür.
VEREM BASİLİNİN BULUNMASI
Tüberküloz hastalığının sebebinin, ne olduğu hakkında fikir uyuşmazlığı vardı.
Bazılarına göre hastalık genetik idi, bazıları göre kötü beslenmeden kaynaklandığına
inanılıyordu...Tüberküloz hastalığının özelliklerini ilk kez Fransız askeri hekimi Jean
Villemin saptamıştır. Hastalığın oluşmasında bir mikroorganizmanın varlığından uzun süredir
kuşkulanıyordu. Jean, tüberkülozun bir mikroorganizma ile oluşan, bulaştırılabilen, bir
hastalık olabileceğini göstermiştir. 1765 yılında “ Tüberkülozun Nedeni ve Özellikleri ile
İnsandan tavşana bulaştırılması” adındaki eserinde deneylerinin sonuçlarını yayınladı.
Tüberkülozlu balgam şırınga ederek tavşanlara ve maymunlara hastalığı bulaştırdığını
bildirdi. Villemin 1768 yılında yayınladığı “Tüberküloz üzerinde İncelemeler” adındaki
yazısında bu fikrini ortaya atmıştır. (6)
Koch, 1940 yılında Göttingen’deki hocası Jacop Henle’nin infeksiyon hastalıklarında
mikrobun tam izolasyonu için gerekli olduğunu ileri sürdüğü üç önemli koşul şunlardı İlki
yerine getirilmişti diğer koşullar hastalığa yakalanan organda mikrobun gösterilmesi, ikincisi
mikrobun organdan izole edilmesi ve saf kültürde üretilmesi ve böylece onun morfolojik ve
fonksiyonel özelliklerinin anlaşılması , ve saf kültürlerinin deney hayvanlarında üretilmesi ve
bunlardan mikrobun elde edilmesiydi. Koch bu ilkelere uyarak yaptığı çalışmalarla 1876 da
bacillus anthracis, Kolera vibrionu bulmuştu. (6-9).
Tüberküloz basilini ilk kez 1882 yılında Robert Koch isimli bir kasaba doktoru, eşi
Emmy’nin , kendisine yaş günü hediyesi olarak verdiği mikroskopla gösterdi. Ayrı
mikroorganizmayı vereme yakalanmış herkeste verem mikrobunu gösterdi ve sonunda “

6
Tüberküloz bulaşıcı, korunabilir ve iyileştirilebilir bir hastalıktır “ tezini yayınladı. Bu
buluşunu, Almanya, Fransa ve İngiltere’deki tıbbi toplantılarda bilim heyetlerine sundu.(6)
Tüberkülozun sebebini bulan Koch, onun aşısını da bulmak istedi. Bunun için, hayvan
ve insanlardan elde ettiği tüberküloz kültürlerinin virülansını deney hayvanlarında gösterdi. ve
sonrada bu kültürleri yüksek ısı ile sterilize ederek, basillerin virülansını ortadan kaldırdı..
Ortaya çıkan yeni solüsyona “Koch’un Lymph’ı veya Old Tuberculin’ ismi verilerek aşı
olarak kullanılmaya başlamıştır. Koch ile birlikte çalışanlar, bu solüsyonla hayvanlarda ve
insanlarda aşı şeklinde kullanarak eklem ve kemik tüberkülozlu 38 olguda tedavi
ettiklerini bildirdiler. Ancak sonraki deneylerde Old tuberkülinin akciğer vereminin
tedavisinde aynı başarıyı göstermediği de ortaya çıktı. Koch, bulduğu tüberkülini veremin
tedavisinde kullanmayı planlıyordu. (6-10)
Koch’un bilimsel şöhreti eşini boşayarak kendisinden 32 yaş genç ve güzel, öğrencisi
Hedvig Freuberg ile aşk hayatı yaşaması yüünden sonra onunla evlenmesi çevresinde hoş
karşılanmamıştı.. Sonra kendi adı ile anılan Enfeksiyöz hastalıkları Enstitüsünün başına
getirildi. Burada iken Afrika ve Asya’ya giderek Kolera, Tifo ve Uyku hastalığının etkenleri
üzerinde çalıştı. 1905 tarihinde verem mikrobunu bulması yüzünden Nobel ödülünü aldı. 27
Mayıs l910 tarihinde Baden-Baden’de 67 yaşında kalb krizinden öldü. (6)
CALMETTE VE GUERİN’in BCG AŞISI
Fransız Albert Calmette Nice şehrinde lise öğrencisi iken l0 arkadaşını tifo’dan
kaybetmişti. Lise’den ayrıldıktan sonra l881 yılında Brest’teki Deniz Tıp Kolejine girmiş,
tabip yardımcısı olarak Honkong ve Amoyve Formoza adasında tropikal hastalıklar üzerinde
çalışmak üzere görevlendirilmiştir. Buradaki hocası Flariasis hastalığının amilini bulan Patric
Manson idi. Calmette, buradan Fransız Kongo’sundaki Gabon’a, giderek uyku hastalığı ve
karasu ateşi üzerinde çalışmalar yapmıştı.. Daha sonra, Fransız’ların Newfoundland adası
yakınındaki iki küçük adada, kırmızı leke humması denilen hastalık üzerinde çalışmış ve bunu
yapan mikrobu bulmuştu. Ardından Paristeki Pastör enstitüsündeki mikrobiyoloji
laboratuarının başında olan Emile Roux’un yanına gönderilmişti. Enstitüde başarısı üzerine
Fransız hükümeti ona Saygonda üç tane Pastör enstitüsünü kurma görevini verdi Burada su
çiceği ve yılan zehnirlenmesine karşı aşı yapılmasını yönetti Yakalandığı dizanteri sebebiyle
Fransa’ya dönmek zorunda kaldı Pastör enstitüsünde yılan zehirlenmesine karşı polivalent
serum üzerinde çalıştı. Laboratuarda çalışırken işaret parmağını ısıran yılan zehirlenmesini,
kendi bulduğu serum ile tedavi etti. Fakat parmağının uçunu da kaybetmiş oldu. Calmette
Uzak Doğudaki Veba salgını üzerinde de çalışmıştı (15).
Calmette başarıları yüzünden Lille’de yeni açılan Pastör enstitüsünün başına tayin
edildi. Burada şehir kanalının temizlenmesi üzerine ağırlık verdi. Sonra da maden işçilerinin
ankylostomiasis tedavisini yönettikten sonra ,Portekiz ,Cezayir ve Yunanistandaki veba
epidemisini durdurma görevini aldı..
Birinci dünya savaşının l914 yılında başlamasından sonra Almanlar Kuzey Fransayı
işgal ettiler. Calmett’in Lille kalması emredildi fakat eşi Almanyaya sürgüne gönderildi.
Calmette, Alman askerlerinde başlayan tifo salgınını durdurma görevi verildi. Savaş bittikten
sonra , Lille’deki görevini veteriner olan arkadaşı Guerin’e devrettikten sonra Paristeki Pastör
enstitüsüne döndü. Yeni görevi verem hastalığına karşı aşı hazırlanması idi
Calmette ve Guerin, birlikte verem aşısını bulmaya yönelik araştırmalar yapmaya
başladılar Amaçları, vereme karşı bağışıklık kazandıracak ama virülansı düşük ı bir
mikobakterium üretmekti. Bir inekten elde ettikleri virülan bir tüberküloz mikrobunu patates,
sığır safrası ve gliserinden oluşan yapay bir ortama –kültüre- ektiler. Yirmi yıl süren 230

7
paşajdan sonra istedikleri sonuca vardılar..Sonunda yaşamını sürdüren, ancak hastalık yapma
gücünü yitiren bir bakteri elde ettiler.Bilim çevreleri,bağışıklık yapma özelliği lan bu
bakteriye Bacile Calmette-Guerin ( BCG) adını verdiler. (16)
Başarılı ilk çalışma l temmuz 1921 de Paris’te başlandı.Paris Belediye Hastanesinde
anneleri tüberkülozlu olan 600 çocuk aşılandı. Hiçbiri hastalanmayınca, aşı uygulanması hızla
yayıldı Ancak Alman’yanın Lubeck kentinden aşılanan 249 çocuktan 73.ü tüberkülozdan
ölmüştü. Herkes yeniden laboratuara kapandı..Uygulamalar ve tüm kayıtlar sabırla didid didik
incelendi. Sonunda, Almanya’nın Lubeck kentindeki çocuk hastanesine gönderilen BCG
aşısı şuşunun içine virülan verem basili karıştırıldığı anlaşıldı. Böylece Calmette ve
Guerin’in suçsuzluğu kabul edildi.. BCG aşısı dünyanın bir çok yerinde, Avrupa ülkelerinde
ABD.de yaygın olarak kullanılmış ve başarılı sonuçlar alınmıştı. Türkiye’de , zamanın Verem
Savaş Genel Müdürü olan Hamdi Açan ve ekibi dağda bayırda yaptığı tarama ve aşılama
yapılan 60 milyonun üstünde PPD. testi negatif kişiye BCG aşısı yapılmış ve önemli hiçbir
komplikasyona rastlanmamıştır. WHO. Türkiye’de verem savaşı için çök önemli başarılı adım
atıldığını kabul etmişti.
OSMANLI’DA TÜBERKÜLOZ
Osmanlıda veremin etkisini, Topkapı ve Dolmabahçe Sarayında veremli hastanlarında
görüyoruz.. III Selimin gözdesi olan Safinaz isimli kadının, Kafkasyadan göç eden bir ailenin
kızı olduğunu biliyoruz. Genç kızın giderek zayıflaması, öksürük nöbetlerine tutulmsı ve
ateşlenmesi sebebiyle saray doktorları tarafından tedavi edilmek istenmiştir. Kendisine ince
hastalık teşhisi ve Gallopan ftizi teşhisi konmuştur. III. Selim’in Safinaz’ın iyileştirilmesi için
gösterdiği gayretler işe yaramamıştır.(2)
II. Mahmut’un babası I. Abdülhamit’in Fransız uyruklu, Nakşidil kadın’nın veremden
öldüğünü sanıyoruz. II. Mahmut ise akciğer tüberkülozundan öldüğü kesindir. Ona Annelik
eden, korsanlar tarafından Akdeniz’den kaçırılan Aimee’ye de sarayda Nakşidil ismi
verilmişti. Nakşidilin akciğer tüberkülozundan öldüğü kesindir. II.Mahmut’un alkolik,
karaciğer yetmezliği ve epilepsi nöbetleri geçiriyordu. Ancak onun da aslında tüberkülozlu
olduğu biliniyor. Annesinde ve analığında tüberküloz olması bu görüşü destekler.(2)
Kronik alkolizm ve verem’den ölen II. Mahmut’un yerini henuz l7 yaşıdayn
Abdülmecid almıştır. Abdülmecit’in haremende bulunan 18 kadının yarısından fazlasında
tüberküloz vardır. (2,3) Bunlar, II. Abdülhamit’in annesi, Trimüjgan, Düzdidil,
Mahitap,Nüketseza,Nesrin,Navermisal ; Sultan 5. Mehmet’in annesi Gülcemal, Vahdetinin
annesi Gülüstü ve V.Murat’ın annesi Şefkefza isimli kadınlardır.(Tablo 1, Şekil l ve Resim 5)
II.Abdrülhamit’in kalfası Nakşidil’de de Gallopan ftizi vardı. (2,3) Tirimüjganın oğlu olan II.
Abdülhamit’in uzun süre sebebi bilinmeyen ateş’ten hasta olduğu biliniyor. Abdülmecit’in en
sevdiği kadın olan Gülcemal’in hastalığı için Dolmabahçe’deki hareme getirilen Viyanalı
Dr. Spitzer isimli yabancı doktor tarafından verem teşhisi konmuştur.(2,3) Osmanlı’da uzun
zaman Tazminat devrinde sadrazamlık yapan Ali Paşa’da tüberkülozdan ölmüştür.
Osmanlıda yapılan nüfus sayımlarına göre XX.Yüz yılda İstanbullun nüfusu 1.2
milyon imiş. Yılda 2.800 kişinin akciğer vereminden öldü bildiriliyor (Bu genel ölümlerin %
15.8.ü) İzmir’in nüfusu 200,000 iken, 1892-1914 yılları arasında ölen 92.942 kişinin 14.700
ü veremden ölmüştür. Genel ölümlerin % 15.8’i tüberkülozdanmış (13,14)
Verem ve kuduz hastalığı ile savaşı II. Abdülhamit başlatmıştır. 1882 yılında Robert
Koch verem basilini bulmuştu. 1885 yılında İstanbul da balgamda boyama ile verem basili
gösterilmiştir. Alman’ yada 1890 yılında Tüberkülin ile veremin tedavisi Alman Hastanesinde
denenmişti denenmişti. Tüberkülin aynı yılda İstanbul’da da veremli hastaların tedavisinde
kullanıldı..

II Abdülhamid’in arzusu üzerine Cemiyet-i Tıbbiye-i Şahane tekrar tüberküloz
konusunu eğilmiştir. Önemli bildiriler arasında Dr. Nazım Şerafettin’in veremden korunma
tedbirlerini sıralayan çalışması ile Dr. Avlonitis’in tüberküloza karşı bir savaş derneği
kurulması önerisi büyük ilgi görmüştür. Öneriler arasında hastane ve cezaevlerinde veremli
hastalara tükürük hokkası verilmesi şart koşulmuştur.
Türkiye’de ilk çocuk verem hastanesi 1906 yılında Şişli’de baş tabib İbrahim beyin
emrinde Etfal hastanesinde faaliyete geçmiştir. Paşa, hernekadar Kütahyada da bir
sanatoryum yapılmasını istemişsse de bu gündemden çıkarılmıştır
Wilhelm Conrad Röntgen 1895. de x ışınlarını rontgen de kullanmaya başlamıştır.İki
sene sonra İstanbulda Dr.Esat Fevzi bey kendi yaptığı rontgen cıhazı ile Yıldız, Gülhane ve
Hamidiye hastaneleride radyoloji ünütelerini kurmuştur.
Pavia üniversetisinden Carlo Forlanini’nin uyguladığı pnomotoraks tedavisi, Akil
Muhtar ve Muzaffer Şevki tarafından Istanbulda kullanılmaya başlamıştır. (13)
1923 tarihinde İzmir’de Verem Savaş Derneği kurulmuş.1925 yılında Tevfik
Sağlam’ın organize ettiği Milli Türk Tıp Kongresinde esas konu olarak Veremle savaş
gündeme girmiştir. İstanbul’da verem savaş dispanserlerinin sayısı hızla artmıştır. 1948 de
Çapa’da Naile Sağlam Verem Araştırma Enstitüsü kurulmuştur.
1949 yılında İstanbuldaki Verem Savaş dernekleri İstanbulda Ulusal Verem Savaş
derneği ismiyle birleştirildi.
İstanbul da yayınlanan Cemiyet-i Tıbbiye-i Şahane dergisinde, veremin bulaşıcı
olduğu yazılmış ve korunma yollarını Gazete Medicale D’Orient’te yayınlanmıştır. Veremli
hastalara tükürük hokkası verilerek, sokak ve kışlada yere tükürmesi yasaklandı
Unat’ın yazısında , verem hastalığının Osmanlıda önemli bir sağlık sorunu olduğu,
II.Mahlmut’un analığı Nakşidil Sultan, oğlu Abdülmeçid’in veremden
öldüğü,bildirilmektedir.(13) Veremin Osmanlıda yaygınlık derecesi hakkında araştırmalar
sadece İstanbul ve İzimir’de yapılmıştır.Bu şehirlerde verem kayıtlarının tutulması, II
Abdülhamid zamanında başlamıştır. Yirminci Yüzyılın başında nufusu 1.2 milyon olan
İstanbul’da ortalama 2,800 kişinin veremden öldüğü ve şehirde gnel ölüm sayısının
kaymakamlık kayıtlarına geçirildiğini, verem ölümlerinin % 15.8’i bulduğu tahmin
edilmiştir. Tahmini nüfusu 200.000 olan İzmirde 1892-1914 yılları arasında ölen 92.900
kişinin 14,700 ünün ( % 15.8) akciğer tüberkülozundan kaybedildiği kayıtlara geçmiştir.
(13,14).
1876 yılanda tahta çıkan II. Abdülhamid, halk sağlığana çok önem vermiiş ve
Avrupa’daki yenilikleri en kısa zamanda ülkesine getirtmiştir. Örneğin Robert Koch verem
basilini 1885 yılında bulmuş, üç yıl sonra da Istanbulda, balgam
ların boyanması ile verem mikrobu gösterilmeye başlamıştır. Keza Robert Koch’in
öldürülmüş verem mikrobu atıklarından elde ettiği Tüberkülin’i aşı olarak denemesi, 1890
yılında Berlin’den getirilen Tüberkülin aşı olarakIstanbulda da kullanılmaya başlamışsa da
başarılı sonuç alınamamıştır. Bu gerçeği Berlin’den dönen Türk doktorları İstanbulda aşı
olarak tüberkülünü kullanar ve olumlu sonuç vermediğini Gazette Medicale d’orient’te
yayınlamışlrdır.
II.Mahmut, Maslak’ta sonradan Prevantoryumu olarak kullanılan verem hastanesini
yapmıştırmıştır..
Abdülhamit II.nin baş hekimi Dr Dr.Marvoyeni Paşa ve Cemiyeti tıbbiyei Şahane’nin
üyeleri bir araya gelerek veremin bulaşıcı bir hastalık olduğunu ve korunma yollarını aynı
dergide yayınlamışlardır. Öte yandan Avlonidis. ilk kez tüberküloza karşı bir savaş derneğinin
kurulmasını önermiştir. Rus hastanesi hekimlerinden, Stchepatiew, Marmara’daki Prens
adalarını veremliler için sanatoryum yapılmasını önermişlerdir.
8

9
KAYNAKLAR
1.-Uluçay MÇ. Padişahlarınkadınları ve kızları.3. Bask.Ankara.Türk Tarih
Kurumu Basımevi,1992 : 149, 184—l87.
2.- Barış YI. Osmanlı Padişahlarının Yaşamlarından Kesitler,hastalıkları ve
Ölüm sebepleri. Bilimsel Tıp Yayınları, Ankara 2002.
3.- Barış YI., Hillerdal G.Tuberculosis in the Ottoman harem in the 19th
Century Journal Medical biography 2009; 17:170-173..
4.- Bardakçı M. Şahbaba.7 Baskı. Istanbul Fan Yayımcılık,1999 :388-95.
5.- Laennec R.Treate de L7auscultaton mediate ve laannec et Boyle :
Recherches sur la phytisic pulmonaire. 1810.
6.- Thomas Dormandy. A History of Tuberculosis. The White DeathThe
Hambledon Press 1999 London.
7.-Daniel ım. TM Captain of the Death.The story of tuberculosis.Univesity of
Rochester.Press Rochester,New York 1997.
8.- Dubos R, and J. The White plaque. Tuberculosis, man and Society. Londan 1.
1953.
9.- Hagard A. The doctor in History.Dorset Press.New York 1989. Sayfa332-35.
10.- Nikiforuk A. Mahşerin Dördüncü Atlısı. İletişim Yayınları. İstanbul 2001
11.-Aceves-Avila FJ, Baez-Molgado S,Medina F, Fraga A. Paleopathology in
osseous remains from 6 th century. A Survey of rhematoloic diseases. J.Rheumatol 1998
; 4, 776
12.-Nordhoff C,Hall JN.Mutinity on the Bounty,Bak Bay Books,Little Brown
and Company.Bostdn New York Toronto,London 1960
13.- Onat EK. Osmanlı İmaratorluğunun son 40 yılında Türkiuyenin Tüberkloz
Tarihçesi. Cerr Tıp Fak.Derg 1879 :10: 273-284.
14. -Yenel F. Türkiye’de son yüzyılda akciğer tüberkülozu tedavisinde aşamalar.
Cerr Tıp Fak.Derg. 1981: 12: 266-270..
15.- Holmes G,Holmes F, McMorrough J. The Death of young King Edward VI.
New Eng J.Med 2001: 345: 60.
16.-Sokulo A. BCG: Who were Calmette and Guerin. Thorax 1982 :38: 806-812.
----------------------------------------------------------------------
Tablo, şekil ve resim altlıkları.
Tabl01.19.yüzyılda ve 20.inci yüzyılın ilk senelerinde görev yapmış, Osmanlı Sultanları
Şekil 1. 1757 ve 1922 yılları arasındaki Osmanlı Sultanlarının aile ağaçları. Koyu renkli
işaretler verem’i belirtiyor..
Resim 1. Sultan Abdülmeçid’in haremindeki kadınlar.Koyu yazıile gösterilen
tüberkülozlu kişiler. Ortada Sultan Abdülmecid.

10
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Önder,
Bana verdiğin tb. Tarihi hakkındakigörevi çok zorlukla tamamladım. Benden bu konu
hakkında o kadar kaynak var ki, b.unları ayıklamak kolay olmadı. Eskiden daha
kolaydı. Şimdi 80. yaşı geçtik. Unutknlık başladı. Gönerdiğim yazı ve CD.yi tekrar
gözden geçirmen gerekir. Referanslarda, kaynaklarda hata olmasın. Sen gençolduğun
için bunları kolayca düzeltirsin. İstersen, Düzelttikten sonra bana gönder, ben de tekrar
bakayım.
Yazıyı bğenmezsen, basılmasını istemiyebilirsin. Ben alınmam. Amabana kalırsa fena
olmadı. Kaynaklar arasında 3 no.lu referansta, Avrupada çıkmış (J.Medical Biograhy)
benim için çokönemli. Bu yazının çıkması için bumutlakayanıma bir Avrupalı almam
lazımdı. İyi oldu. Herifler bu yazının basılmaması için ellerinden geleni yaptılar. Bir bu
yazıya bak, bir de Holmes’in N ENGJMED. Yazdığı yazıya hangisi daha iyi. Bize
inanmadılar Eninde sonunda bastılar.
Bu yazıdan üç resim alınması uygun olur. Alınan resimlerin fotokopisini gönderiyorum.
Bunları istersen yazıya, koyarsın, istemezsen çek sifonu gitsin.
Gözlerinden öperim. En kısa zamanda görüşmek ümidiyle. Bana en kolay ve iyi olarak
çep telefonum veya e-mail ( .538348 41 14 ( izzettinbaris@TTMAİL. Com
Dr. İzzet Barış