orhangazi dolayındaki önemli karstik kaynakların incelenmesi ve 1999

ORHANGAZİ DOLAYINDAKİ ÖNEMLİ KARSTİK KAYNAKLARIN İNCELENMESİ VE 1999 GÖLCÜK
DEPREMI’NİN BUNLARA ETKİLERİ
Suzan PASVANOGLU 1 , Özge Can ATAS 1
suzan@kou.edu.tr, ozgecanatas@yahoo.com
Öz: Bu çalışma, Bursa ilinin Orhangazi ilçesi sınırları içerisinde bulunan Nadir, Kaynarca,
Ilıpınar ve Gedelek karstik kaynakları ile İznik Gölü’nün kuzeyindeki Keramet sıcak su
kaynağının 17 Ağustos Marmara depremi ile meydana gelen fiziksel ve kimyasal
değişimlerin ortaya konmasını amaçlamaktadır.
İnceleme alanında Paleozoyik yaşlı metamorfik şistler temeli oluştururlar. Üzerlerine Üst
Paleozoyik – Alt Mesozoyik yaşlı mermerler uyumsuz olarak gelir. Bunların üzerinede
açısal uyumsuzlukla Paleosen-Eosen yaşlı fliş çökelleri ile volkanikler gelmektedir.
İnceleme alanında göl çökelleri geniş alanlarda yüzyler. Bunların yaşı Pliyosen olarak
yorumlanmıştır. Üstte alüvyon, yamaç molozu ve birikinti konisi vb den oluşan güncel
çökeller yer alır. Çalışma alanı genç tektonizmadan çok fazla etkilenmiştir. Kuzey Anadolu
Fay kuşağının kuzey kolu İzmit-Gölcük ve Yalova’dan, güney kolu ise İznik gölünün
güneyinden Gemlik’e kadar uzanır.
Orhangazinin sırasıyla KB, KD ve G’de bulunan Nadır, Kaynarca ve Ilıpınar kaynakları
ilçenin su ihtiyacını karşılayan kaynaklardır. Gedelek kaynağı Orhangazinin GB sında ve
yaklaşık 5 km mesafededir. Orhangazinin 15 km doğu – kuzeydoğu’sunda bulunan
Keramet kaynağı ise Orhangazi yöresindeki tek sıcak ve mineralli su kaynağıdır.
Orhangazi’ de bulunan bu kaynaklardan alınan su numunelerinin 1999 depremden önceki
ve sonraki tarihlere ait değerleri Schoeller ve Piper diyagramlarında karşılaştırılmış, ve
kaynaklara ait izotop değerlerine bağlı suların kökeni araştırılmıştır. Ayrıca depremden çok
kısa süre önce ve sonra kaynaklarda gözlenen fiziksel ve kimyasal değişiklikler incelenerek
yorumlanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Deprem , Keramet, Nadir, Orhangazi, Su Kimyası,
Alp - Himalaya tektonik kuşağı üzerinde yer alan Türkiye’de meydana gelen bir çok büyük depremlerde binlerce kişi
hayatını kaybetmiştir. En son olarak 17 Ağustos ve 12 Kasım 1999 tarihlerinde 7,4 ve 7.2 magnitüt’te depremlerden
etkilenen alanlar ve incelenen kaynaklar 1500 km uzunluğundaki Kuzey Anadolu fayının Güneydoğu Marmara
bölümünde yer aldı.
İncelenen Nadır, Kaynarca, Ilıpınar ve Gedelek kaynakları karstik kaynaklardır. Keramet kaynağı ise karstik sıcak su
kaynağıdır. Bu alanda daha önceki yıllarda yapılan jeoloji, Jeofizik ve hidrojeoloji, çalışmalardan bazıları şunlardır:
DSİ, 1970, YÜZER, 1997, EISENLOHR ve diğ., 1997, POLAT, ve diğ., 1980, PASVANOĞLU ve diğ., 2004.
Orhangazi dolayındaki kaynaklarının jeoloji ve hidrojeolojisine yönelik ayrıntılı çalışma CANIK, 1988’e aittir. Bu
çalışmalara ek olarak alanın jeolojisi, hidrojeolojisi hakkında bilgiler sunulmuştur.
Aynı bölgede 19 Ağustos 1999 den hemen önce yaptığımız hidrojeoloji incelemesinde kaynakların debi ve sıcaklıkları
ölçülerek kimyasal tahlil için örnekler alınmıştır. Deprem sırasında kaynaklarda önemli debi değişikliğin yanında
sıcaklık ve çok az kimyasal bileşiminde değişiklikler olmuştur.
Giriş
1 Kocaeli Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Jeoloji Müh. Böl., Kocaeli
94

Şekil-1 : İnceleme alanın yer belirleme haritası
Kullanılan Yöntem
İnceleme alanın basitleştirilmiş, jeoloji haritası yapılarak, saptanan su noktaları haritaya işaretlenmiş ve belirli tarihlerde
araziden alınan su örneklerinin kimyasal (Ca, Mg, K, Na, Cl, SO 4 , HCO 3 , CO 3 , Fe, As, B, F, pH, Elektrik konduktivite,
Sertlik, TDS ( Toplam çözünmüş madde) ve izotop ( Oksijen-18, Döteryum (H 2 ), Trityum (H 3 ) analizleri Devlet Su
İşleri Genel Müdürlüğü Teknik Araştırma ve Kalite Kontrol Dairesi Başkanlığı, Kimya ve izotop laboratuarında
yaptırılmıştır. Sıcaklık arazide kaynak başında ve pH hem kaynak başında, hem de laboratuarda ölçülmüştür. Su
kimyası analizleri APHA, AWWA ve WPCF (1989) standartlarına uygun şekilde yapılmıştır. Kaynakların debileri
Yanlardan daraltılmış savak ve belirli hacım yöntemleriyle ölçülmüştür. Kaynak başlarında yapılan ölçümlerde sıcaklık
için termometre, pH için pH-metre, laboratuvardaki oksijen -18 ve döteryum izotop analizlerinde kütle spektrometresi
kullanılmış olup, doğal trityum ölçümlerinde ise sıvı sintilasyon tekniği uygulanmıştır.
Elde edilen analizlerin sonuçları ile daha önceki yıllarda bazı araştırıcılar tarafından yapılan analiz sonuçları ile
karşılaştırılmış, bölgenin hidrojeolojisi ve depremin sulara olan etkileri, aydınlatmaya çalışılmıştır.
Sonuç
1- İnceleme alanın 1/ 25.000 lik jeoloji ve hidrojeoloji haritası yapılmış farklı oluşuklar ve istiflenmeleri
aydınlatılmıştır. Bu harita 1/ 100.000 ölçekli olarak bildiride sunulmuştur.
2- Nadir, Kaynarca, Ilıpınar ve Gedelek karstik ve Keramet sıcak su kaynaklarının 17 Ağustos 1999’da, 7.4
büyüklüğündeki (M w ) İzmit - Gölcük depremi nedeniyle debilerinde ve sıcaklıklarında değişiklik olmasına karşın
kimyasal bileşimlerinde önemli bir değişiklik gözlenmemiştir.
3- İnceleme alanında bulunan soğuk ve sıcak su kaynaklarında hakim iyon Ca ve HCO 3 olup, meteorik kökenli
sulardır.
4- Güneydoğu Marmara bölgesinde yer alan sıcak su kaynaklarının özellikle Yalova, Gemlik, ve Keramet sıcak ve
mineralli su kaynaklarının kimyasal ve izotopik bileşimlerinin incelenerek, bu bölgede oluşacak depremleri önceden
öğrenme yolları araştırılmalıdır.
Teşekkür
Calışmalar süresince yakın ilgi ve yardımlarını gördüğümüz Belediye İşletme Müdürü Sayın Fevzi ÇAVUŞ’a teşekkür
ederiz.
KAYNAKLAR
1. BALDERER, W., 1997. Mechanisms and processes of groundwater circulation in tectonicaly active areas. In: C.
Schindler and M. Pfister (Eds), active tectonics of northwestwern Anatolia – the MARMARA Poly Project: a
95

multidisciplinary approch by space-geodesy, geology, hydreology, geothermics and seismology . v/d/f
Hoschschulverlag an der ETH, Zurich, pp. 375-415
2. CANIK, B., 1988. Orhangazi Nadır karstik kaynağının hidrojeoloji incelemesi ve kaynak suyunun bulanmasını
önleme çalışmaları. Müh. Jeo. Türk Milli Komitesi Bülteni sayı 11, s. 51-56, İstanbul.
3. CANIK, B., PASVANOĞLU, S., 2002. Orhangazi ovası (Bursa) dolayındaki su kaynaklarının hidrojeokimyasal
yönden incelenmesi. Hidrojeolojide izotop tekniklerinin kullanılması sempozyumu, DSİ,TAKK Dairesi Başkanlığı , s.
173-188, Adana.
4. CRAIG H., 1961. Isotopic variations in meteoric waters science, 133, 1833-1834
5. EISENLOHR, T., 1997. The thermal springs of the Armutlu Peninsula (NW Turkey) and their relationships to
geology and tectonic. In: C. Schindler and M. Pfister (Eds), active tectonics of Northwestwern Anatolia – the
MARMARA Poly Project: a multidisciplinary approch by space-geodesy, geology, hydrology, geothermics and
seismology . v/d/f Hoschschulverlag an der ETH, Zurich, pp. 197-228.
6. ERCAN, T., ÖLMEZ, E., MATSUDA, J.I., NAGAO, K. ve KITA, I., 1994. Kuzey ve Batı Anadolu’da sıcak ve
mineralize sular ile içerdikleri gazların kimyasal ve izotopik özellikleri. Türkiye Enerji Bülteni, c. I, s.2, 10 – 21,
Ankara.
7. PASVANOĞLU, S., CANİK, B., ROSEN, M.R., 2004. Hydrogeology and possible effects of the Mw 7.4 Marmara
Ertquake (17 August 1999) on the Spring waters in the Orhangazi-Bursa area, Turkey. Journal Geological Society of
İndia Vol.63, pp.313-332.
8. POLAT, Z., ARAS, A., 1980. Keramet ılıcası ( Orhangazi) çevresinin jeolojisi ve jeotermal olanakları. MTA. Rap.
No.0993 Ankara.
9. YÜZER, E., 1997. Hydrogeology of Northwestern of Turkey. In: C. Schindler and M. Pfister (Eds), Active tectonics
of Northwestwern Anatolia – the MARMARA Poly Project: a multidisciplinary approch by space-geodesy, geology,
hydreology, geothermics and seismology . v/d/f Hoschschulverlag an der ETH, Zurich, pp. 229-237
96