Hazar Raporu - Issue 03 - Spring 2013
30.12.2014 • Views
Share Embed Flag

Hazar Raporu - Issue 03 - Spring 2013

ePAPER READ
DOWNLOAD ePAPER
caspianreport

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

START NOW

BAHAR <strong>2013</strong> / SAYI: 3<br />

HAZAR<br />

RAPORU<br />

www.hazarraporu.com<br />

TANAP<br />

GÜNEY AKIM<br />

NABUCCO<br />

TAP<br />

BTC<br />

AGRI<br />

ITGI<br />

MAVİ AKIM<br />

BTE<br />

SAMSUN-CEYHAN<br />

BAKÜ-SUPSA<br />

GÜNEY GAZ KORİDORU<br />

ENERJİDE<br />

YENİ ÇÖZÜM<br />

John Roberts<br />

Azerbaycan ve Avrupa Enerji<br />

Güvenliği: Ulusal Öncelikler ve<br />

Uluslararası Sorumluluklar<br />

Gulmira Rzayeva<br />

AB ve Güney Kafkasya:<br />

Ne Derece Uzak ve Derin<br />

Amanda Paul<br />

<strong>Hazar</strong> Neden Bu Kadar Önemli<br />

Khazar İbrahim

HAZAR RAPORU<br />

Yayıncı:<br />

<strong>Hazar</strong> Strateji Enstitüsü<br />

Yayıncı Adına İmtiyaz Sahibi:<br />

Haldun Yavaş<br />

Genel Yayın Yönetmeni:<br />

Efgan Niftiyev<br />

Sorumlu Yazı İşleri Müdürü:<br />

Hande Yaşar - Ünsal<br />

Yayın Kurulu:<br />

Siddharth Saxena, Gönül Tol, Bekir Günay, Efgan Niftiyev, Saban Kardaş,<br />

Svante E. Cornell, Taleh Ziyadov, Amanda Paul, Mitat Çelikpala, Ayça Ergun,<br />

John Roberts, Dr. Fatih Macit, Şener Aktürk, Cemil Ertem, Kornely Kakachia,<br />

Ercüment Tezcan, Vladimir Kvint, Joshua Walker, Sham L. Bathija<br />

Araştırma Asistanı:<br />

Ferahşan Yaprak - Gençkaya<br />

Görsel Sorumlusu:<br />

Mefail Başgülşen<br />

Basımcı:<br />

<strong>Hazar</strong> Strateji Enstitüsü<br />

Grafik Tasarım:<br />

Basıldığı Yer:<br />

Fatih Matbaası<br />

Yayın Türü:<br />

Süreli<br />

Yazışma Adresi:<br />

Veko Giz Plaza, Maslak Meydan Sok., No:3 Kat:4 Daire:11-12 Maslak,<br />

34298 Şişli-İstanbul-TÜRKİYE<br />

Telefon:<br />

+90 212 999 66 00<br />

Fax:<br />

+90 212 999 66 01<br />

Web:<br />

www.hazarraporu.com<br />

Email:<br />

info@hazarraporu.com<br />

<strong>Hazar</strong> <strong>Raporu</strong>’nda yayınlanan tüm yazı ve<br />

materyallerin sorumluluğu yazarına aittir.<br />

<strong>Hazar</strong> <strong>Raporu</strong>’nda yayınlanan içerik ve<br />

malzeme derginin ve yazarının yazılı onayı<br />

alınmaksızın kopyalanamaz, yayınlanamaz.<br />

The opinions expressed within are those of the<br />

authors and do not necessarily reflect HASEN<br />

policy. No part of this magazine may be<br />

reproduced in whole or in part without written<br />

permission of the publisher and the author.

hazar<br />

strateji<br />

enstitüsü<br />

H A S E N

EDİTÖRDEN…<br />

Değerli Okurlar,<br />

90’lı yıllarda petrol sahalarının işlenmesine başlanılmasının peşi sıra <strong>Hazar</strong> Bölgesi enerji kaynaklarının<br />

geliştirilmesi düşüncesi gündeme gelmiştir. Süre gelen zaman içerisinde konuya ilişkin sayısız çalışma<br />

yapılmış ve birçok proje gündeme gelmiştir. Bu doğrultuda, özellikle geçtiğimiz birkaç yıldan beri <strong>Hazar</strong>’ın<br />

enerji hazinesinin pek mühim bir parçasını teşkil eden doğal gaz, başta bölge uzmanları olmak üzere enerji<br />

piyasasının global temsilcileri tarafından mercek altına alınmıştır.<br />

Öyle ki; Azerbaycan, Türkmenistan, Kazakistan gibi ülkelerde kayda değer doğal gaz rezervleri tespit edilmiş<br />

durumda. Bu kaynaklar başta enerji çeşitliliği hususunda ciddi yatırımları göze alan Avrupa ve büyüyen<br />

ekonomisiyle son 10 yılda doğal gaz tüketimini üç kat arttıran Türkiye için hayati niteliktedir.<br />

Kafkasya ve Anadolu üzerinden Güney Gaz Koridoru olarak tanımlanan güzergahla Türkiye üzerinden<br />

Avrupa’ya ulaşacak <strong>Hazar</strong> gazı, potansiyel Pazar kapılarını bölge ülkelerine açarken, yoğunlukla Rusya’ya<br />

bağımlı olan Türkiye ve Avrupa’nın enerji güvenliği ve kaynak çeşitliliği üzerindeki endişelerini azaltacaktır.<br />

Giderek artan gaz tüketimi ve alternatif kaynakların kapasitesi göz önünde bulundurulduğunda Güney<br />

Gaz Koridoru’nun piyasanın talebini tam anlamıyla karşılayıp tüm sorunlara çözüm olup olmayacağı ve<br />

uygulamaya ilişkin süreçte yaşanması muhtemel problemler hususunda akla gelebilecek kritik soruların<br />

cevaplarını dergimizin bu sayısında sizler için araştırdık. Konuyla ilgili olarak Platts Enerji Güvenliği Uzmanı<br />

John Roberts ve Azerbaycan Stratejik Araştırmalar Merkezi Araştırma Görevlisi Gulmira Rzayeva’nın<br />

yazıları gerçekten ufuk açıcı nitelikte.<br />

Geçtiğimiz yıl Türkiye’nin, Gürcistan’ın en büyük dış ticaret ortağı haline gelmesi ve Avrupa ile yapılan<br />

ticaretin Azerbaycan dış ticaretinin yarısına tekabül eder hale gelmesi bölgedeki ekonomik ve siyasi değişimin<br />

önemli göstergelerindendir.<br />

Bu bağlamda, Avrupa Siyaset Merkezi Uzmanı Amanda Paul özellikle Güney Kafkasya ve AB arasındaki<br />

ilişkileri değerlendirirken, güvenlik uzmanımız Mitat Çelikpala <strong>Hazar</strong> Bölgesi’nin yalnızca enerji kaynakları<br />

ile gündeme getirilmesinin, bölge ehemmiyetinin hakkıyla idrak edilememesine neden olacağı düşüncesi ile,<br />

bölgenin doğu–batı ekseninde hem ticaret hem de ulaştırma koridoru olma potansiyelini analiz etmiştir.<br />

Batı ve doğu arasındaki bu transit koridor gerekli yasal değişikliklerin yapılması ve siyasi adımların atılması<br />

halinde bölge ekonomisine çok önemli katkılar yaparak burada bulunan ülkeleri küresel ligde önemli oyuncular<br />

haline getirecektir. Ekonomi uzmanımız Dr. Fatih Macit’in bu ülkelerden Azerbaycan, Kazakistan, Türkiye ve<br />

Kırgızistan üzerine kaleme aldığı analiz konuya ilişkin ne derece mühim fırsatlara sahip olunduğunu bir kez<br />

daha gözler önüne sermektedir.<br />

Son olarak bölgedeki politik dengeler ve dış politika dinamiklerine özel bir parantez açtığımız bu sayıda, Dış<br />

Politika uzmanlarımızdan Şener Aktürk, bölgenin iki önemli aktörü Rusya ve Türkiye arasındaki ilişkilerin<br />

son on yılına ışık tutarken, Şaban Kardaş Arap Baharı sürecinde izlenen Türk dış politikasını ele aldı.<br />

Azerbaycan NATO büyükelçisi Khazar İbrahim’in <strong>Hazar</strong> Bölgesi güvenliğine ilişkin kaleme aldığı makale ise<br />

sadece akademi dünyasından değil aynı zamanda bizzat siyasa yapıcısı perspektifini de sunmaktadır.<br />

Bir sonraki sayımızda buluşmak üzere…<br />

Efgan Niftiyev<br />

Genel Yayın Yönetmeni<br />

Twitter: @eniftiyev

hazar<br />

strateji<br />

enstitüsü<br />

H A S E N<br />

İçindekiler<br />

MAKALELER<br />

AB ve Güney Kafkasya Ne Derece Uzak ve Derin<br />

Güney Kafkasya ile yakın ilişki kurmak, özellikle ilk zamanlarda AB için tartışmalı bir konuydu.<br />

Kimi üye ülkeler, on yıllardır Rusya Federasyonu’nun etkisi altında kalmış olan ve birçok<br />

problemle birlikte ciddi manada güvenlik problemi yaşayan bir bölgeye girmek hususunda<br />

oldukça ilgisizlerdi.<br />

Amanda Paul, Avrupa Siyaset Merkezi (EPC) Uzmanı<br />

<strong>Hazar</strong> Neden Bu Kadar Önemli<br />

Birçok bölge, küresel ilişkiler çerçevesindeki değerlerini keşfetmeye ve bunu ispat etmeye<br />

çalışmaktadır. Uluslararası haber başlıkları genellikle Orta Doğu, Çin, Rusya, İran ve<br />

Afganistan’dan bahsederken, <strong>Hazar</strong> Bölgesi çoğunlukla kapsam dışında kalmaktadır. Bu<br />

durum, <strong>Hazar</strong>’ın önemsiz olduğu anlamına mı gelmektedir<br />

Khazar İbrahim, Azerbaycan NATO Büyükelçisi<br />

Güney Gaz Koridoru - Enerjide Yeni Çözüm<br />

Kısa bir süre önce, AB Komisyonu’nun enerjiden sorumlu üyesi Günther Oettinger Avrupa Birliği’ne<br />

ulaştırılacak yıllık 10 milyar metreküp Azerbaycan gazı arzını ‘çerez’ seklinde nitelendirerek<br />

görünürde yetersiz bulmuştur. Bu ifade oldukça çarpıcıdır, zira bu yatırımın Avrupa’ya ulaşmasının<br />

tam maliyeti aşağı yukarı 10 milyar doları bulabilir.<br />

John Roberts, Enerji Güvenliği Uzmanı, Platts<br />

Azerbaycan ve Avrupa Enerji Güvenliği:<br />

Ulusal Öncelikler ve Uluslararası Sorumluluklar<br />

AB’nin Güney Gaz Koridoru, öncelikli olarak <strong>Hazar</strong> Bölgesi’nden olmak üzere, dünyanın en<br />

büyük piyasası olan Avrupa piyasası için alternatif kaynak ve güzergahlardan gaz teminini<br />

amaçlamaktadır. Doğu ve Güney Avrupa, önemli ölçüde Rus gazı teminine bağımlı durumdadır.<br />

Bu durum Batı ülkelerinin egemen ve bağımsız politikalar üretebilmesine engel olmaktadır.<br />

Gulmira Rzayeva, Araştırma Görevlisi Ekonomik Analiz ve Küresel İlişkiler Bölümü,<br />

Azerbaycan Stratejik Araştırmalar Merkezi<br />

7<br />

17<br />

22<br />

29<br />

4<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

BAHAR / <strong>2013</strong><br />

<strong>Hazar</strong> Bölgesi Dünyanın Ticaret Koridoru<br />

Olmaya Yeniden Aday: Yeni İpek Yolu Bir Hayal mi<br />

2009 yılında dünya ticaretini etkisi altına alan ekonomik kriz sonrası uluslararası ticaret<br />

yeniden canlanmaya başlayınca, öne çıkan bağlantı noktalarından biri de <strong>Hazar</strong> Bölgesi olarak<br />

belirginleşti. Avrupa’dan başlayarak Hindistan üzerinden Çin’e kadar uzanan bir hatta yeniden<br />

canlanmaya başlayan uluslararası ticaret, çoğunlukla deniz yolu üzerinden yürütülüyor.<br />

Doç. Dr. Mithat Çelikpala, Doç. Dr., Kadir Has Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölüm<br />

Başkanı, <strong>Hazar</strong> Strateji Enstitüsü Bilim ve Uzmanlar Kurulu Üyesi<br />

46<br />

Türk-Rus İlişkilerinin Realist Bir Değerlendirmesi,<br />

2002-2012: Zirveden Dibe mi<br />

Bu makalenin amacı, Soğuk Savaş sonrası Türk-Rus ilişkilerinin ikinci on yılında (2002-<br />

2012) gözlenen nisbi kötüleşmenin sebeplerinin analiz edilmesidir. Bu yapılırken, Türk-Rus<br />

ilişkilerinin bir önceki on yılda (1992-2002) kaydettiği göz kamaştırıcı yükseliş de, yazarın<br />

daha önce bu döneme ilişkin yayınlamış olduğu eserine atıfla kısaca açıklanacaktır.<br />

Yrd. Doç. Dr. Şener Aktürk, Koç Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi<br />

HASEN Bilim ve Uzmanlar Kurulu Üyesi<br />

55<br />

Türkiye ve Arap Baharı:<br />

Türkiye’nin Orta Doğu Politikasındaki Değişiklikler<br />

Orta Doğu geçtiğimiz iki yıl boyunca bir dönüşüm sürecine girmiş ve bölgesel aktörleri<br />

yurt dışı politikalarını yeniden tanımlamaya zorlamıştır. 2010 yılının sonlarındaki<br />

olayların başlangıcından bu yana ise Türk hükümeti Arap Baharı’nı pozitif yönde<br />

kavramsallaştırmıştır.<br />

Doç. Dr. Şaban Kardaş, TOBB Üniversitesi Öğretim Üyesi,<br />

HASEN Bilim ve Uzmanlar Kurulu Üyesi<br />

71<br />

Türk Konseyi Ekonomik İlişkileri Yeterli mi<br />

Türk Konseyi’nin temelleri 3 Ekim 2009’da imzalanan Nahçivan Anlaşması ile<br />

atılmıştır. Örgüt ilk etapta Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan ve Kırgızistan’ın katılımı<br />

ile kurulmuştur. Bununla birlikte şu an üye olmayan Türkmenistan ve Özbekistan da<br />

potansiyel üye olarak görülmektedir.<br />

Dr. Fatih Macit, Şah Üniversitesi Öğretim Üyesi ,<br />

HASEN Bilim ve Uzmanlar Kurulu Üyesi<br />

80<br />

ENGLISH PART<br />

89<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

5

CHOICE FOR<br />

ENERGY OF<br />

TURKEY’S<br />

TOMORROW<br />

Turkey’s largest private natural gas importer.<br />

With its PNG and LNG portfolio, supplies major<br />

industrial customers and cities throughout the country.<br />

www.enercoenerji.com

AB ve Güney Kafkasya:<br />

Ne Derece Uzak ve Derin<br />

Amanda Paul, Avrupa Siyaset Merkezi (EPC) Uzmanı<br />

Güney Kafkasya ile yakın ilişki kurmak,<br />

özellikle ilk zamanlarda AB için tartışmalı<br />

bir konuydu. Kimi üye ülkeler, on yıllardır<br />

Rusya Federasyonu’nun etkisi altında<br />

kalmış olan ve birçok problemle birlikte<br />

ciddi manada güvenlik problemi yaşayan<br />

bir bölgeye girmek hususunda oldukça<br />

ilgisizlerdi.<br />

Buna rağmen, geçtiğimiz on yıl boyunca<br />

AB yavaş adımlarla fakat kararlılıkla<br />

Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan<br />

ile daha yakın ekonomik ve politik<br />

bağlar kurmak suretiyle bölgeyle olan<br />

ilişkisini artırdı. Güvenlik hususundaki<br />

hassas durum ve bunun AB’ye olası tesiri<br />

konusunda kaygılar sürmekteyken, <strong>Hazar</strong><br />

enerji kaynaklarından istifade edilmesi,<br />

AB’nin mevcut ilişkinin geliştirilmesi<br />

“<br />

20 yılı aşkın süredir Güney<br />

Kafkasya ülkelerinin “geçiş sürecinde”<br />

olduğu söylenemez.<br />

Ermenistan, Azerbaycan ve<br />

Gürcistan işlevsel ve bağımsız<br />

devlet yapılanmalarını tamamlamışlardır.<br />

yönünde motivasyon kaynağı olmuştur.<br />

Ancak AB daha istikrarlı, güvenli ve<br />

müreffeh bir komşuluk arzusu içinde<br />

olduğunu dile getirirken, bu hedefe<br />

ulaşmak için ne derece hazırlıklı olduğu<br />

hususu belirsizliğini korumaktadır.<br />

Güney Kafkasya, mükemmel bir kültürel<br />

çeşitlilik, kıtalararası bir köprü ve Doğu-<br />

Batı, Kuzey-Güney Avrasya arasında<br />

yüzlerce yıllık enerji ve nakliye güzergâhı<br />

olan bir bölgedir. Sovyetler Birliği’nin<br />

dağılması sonrasındaki süreçte bölge,<br />

çalkantılı bir dönemden geçmiştir. Diğer<br />

Sovyet Sonrası cumhuriyetleri gibi,<br />

Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan<br />

zor bir politik ve ekonomik geçiş dönemi<br />

yaşamışlardır. Bu durum 90’lı yılların<br />

başında patlak veren korkunç çatışmaların<br />

sonuçları ile artmış ve bu çatışmalar<br />

ciddi anlamda politik ve ekonomik<br />

istikrarsızlığa, bununla birlikte sayısız<br />

sığınmacı ve iç göçe zorlanmış kişilerin<br />

ortaya çıkmasına sebep olmuştur. 20<br />

yılı aşkın süredir Güney Kafkasya<br />

ülkelerinin “geçiş sürecinde” olduğu<br />

söylenemez. Ermenistan, Azerbaycan<br />

ve Gürcistan işlevsel ve bağımsız devlet<br />

yapılanmalarını tamamlamışlardır. Ancak<br />

bugün ayrılıkçılık, siyasi istikrarsızlık ve<br />

demokrasi eksikliği, Güney Kafkasya’yı<br />

AB’nin komşuları içerisinde en tartışmalı<br />

bölge haline getirmiştir.<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

7

Amanda Paul<br />

Uzak ve Egzotik Bir Diyar<br />

1990’larda Güney Kafkasya, AB için<br />

uzak bir bölgeden ibaretti: çoğu AB<br />

bürokratının, hakkında pek az bilgiye<br />

sahip olduğu ve haritada yerini bulmakta<br />

zorlandığı, egzotik, uzak bir diyar.<br />

Balkanlar’daki kanlı savaşlarla ve demir<br />

perdenin dağılmasını takiben doğu<br />

sınırında gelişmekte olan yeni gerçeklikle<br />

meşgulken, bu bölgeye ilgi göstermek<br />

için çok az bir zaman ya da enerji vardı.<br />

Bu yüzden sürpriz bir şekilde, AB’nin o<br />

zamanlardaki tutumu finansal yardım<br />

çerçevesindeydi. Ermenistan, Azerbaycan<br />

ve Gürcistan’a 1 milyar Euro’nun üzerinde<br />

yatırım yapmak suretiyle, gerçekten de AB,<br />

1991 ve 2000 yılları arasında bölgedeki<br />

kalkınma projelerinin en büyük finansörü<br />

olmuştur.<br />

Fakat son 10 yıldan beri AB bölgenin,<br />

özellikle enerji ve ulaşım merkezi olarak<br />

öneminin günden güne artmasına katkı<br />

sağladı. Sonuç olarak AB, adım adım<br />

kendine yol açmış ve bölgeyle olan<br />

ilişkisini geliştirmiştir. Öyle ki geleneksel<br />

bölge güçlerinin aksine (Rusya, İran<br />

ve yakın zamanda Türkiye), AB bu üç<br />

ülkeyle ortak bir tarihî geçmişe sahip<br />

olmadığından, bölgenin demokratikleşmesi<br />

ve değişiminde kilit rol oynayacak konuma<br />

getirilmiştir. Dahası, Washington’ın<br />

Güney Kafkasya’yı AB’nin yakın çevresi ve<br />

dolayısıyla sorumluluğu altında görmesi<br />

ve yine Amerika’nın açıkça bölgeye ilgi<br />

göstermeyişi, AB’nin burada aktif olarak<br />

bulunması için daha büyük bir gereksinim<br />

doğurmuştur.<br />

8<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

Güney Kafkasya’nın AB radarlarında<br />

daha görünür hale getiren birçok sebep<br />

bulunmaktadır. İlk olarak, genişlemeler<br />

sayesinde AB, coğrafi açıdan bölgeye<br />

yakınlaşmış ve yeni üyeliklerle bu bölge<br />

daha önemli hale gelmiştir. İkinci olarak,<br />

Gürcistan’da 20<strong>03</strong>-2004 yıllarında<br />

gerçekleşen Gül Devrimi, demokrasi ve<br />

reformun yayılması için kapı aralamış<br />

ve Gürcistan’ı hızlıca batı doğrultusuna<br />

yönelten bir devlet başkanını iktidara<br />

getirerek ülkeyi AB için daha ihtiyaç<br />

duyulur kılmıştır. Ve son, ancak<br />

muhtemelen en önemlisi, AB enerji<br />

güvenliği meselesidir. Rus gazına büyük<br />

oranda bağımlı olan <strong>Hazar</strong> Bölgesi, çıkış<br />

kapısı hükmünde olan Azerbaycan’la<br />

enerji kaynakları ve tedarikçilerini<br />

çeşitlendirmek adına çok önemli bir<br />

fırsat yakalamıştır. 2009 yılındaki Doğu<br />

Avrupa’daki birçok ev sahibini günlerce<br />

gazsız bırakan Rusya-Ukrayna gaz savaşı,<br />

bu meselenin aciliyetini artırmış ve<br />

Güney Koridoru projesini tetiklemiştir.<br />

Hatta AB’nin bölgedeki yeni enerji<br />

çıkarları, çözülmemiş Güney Osetya ve<br />

Abhazya (Gürcistan) ve Dağlık-Karabağ<br />

(Azerbaycan ve Ermenistan) sorunlarının<br />

neticesi olan hassas güvenlik durumu ile<br />

alakadar olması için ekstra bir neden teşkil<br />

etmiştir.<br />

AB’nin bölgeye olan ilgisi büyük oranda<br />

hoşnutlukla karşılanmaktadır. Masada<br />

duran finansal desteğin üstünde ve<br />

ötesinde AB ile daha derin ekonomik ve<br />

politik işbirliği; temel olarak Rusya’nın<br />

rolünün azaltılmasını amaçlayan daha<br />

dengeli bir ekonomi ve dış politika için<br />

çalışmak adına bir fırsat teşkil etmektedir.<br />

AB ve Güney Kafkasya: Ne Derece Uzak ve Derin<br />

“<br />

Öyle ki geleneksel bölge<br />

güçlerinin aksine (Rusya,<br />

İran ve yakın zamanda<br />

Türkiye), AB bu üç ülkeyle<br />

ortak bir tarihî geçmişe<br />

sahip olmadığından,<br />

bölgenin demokratikleşmesi<br />

ve değişiminde kilit<br />

rol oynayacak konuma<br />

getirilmiştir.<br />

Gelişen İlişki: Adım Adım<br />

Gürcistan’daki Gül Devrimi’nin ortalarına<br />

denk gelen Aralık 20<strong>03</strong>’teki güvenlik<br />

stratejisi, Avrupa’daki yeni bölünme<br />

çizgilerinden kaçınılması gerektiğinin<br />

altını çizmiş, “Güney Kafkasya’daki<br />

problemlere daha güçlü ve aktif bir<br />

yaklaşım sergilemesi” hususunda AB’ye<br />

çağrı yaparak, “Doğu’daki komşularımızla<br />

ilgili politik problemlere takılmak yerine,<br />

onlarla ekonomik ve politik paylaşımın<br />

getirilerini artırmalıyız. Aynı zamanda,<br />

yakın zamanda komşumuz olabilecek<br />

bir bölge olan Güney Kafkasya’nın<br />

problemlerine daha güçlü ve aktif bir<br />

şekilde ilgi göstermeliyiz” 1<br />

demiştir. Bu<br />

konunun akabinde, “Güney Kafkasya<br />

ülkelerine politik ve ekonomik reformların<br />

gerçekleşmesi hususunda yardımda<br />

bulunmak, uyuşmazlıkları önlemek ve<br />

çözüm yollarını desteklemek mülteciler<br />

ve yurtiçi göçe maruz kalmış kişilerin geri<br />

dönüşüne katkıda bulunmak, bölgede kilit<br />

1 www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/78367.pdf<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

9

Amanda Paul<br />

role sahip ulusal aktörlerle yapıcı bağlar<br />

kurmak, bölge içi işbirliğini desteklemek<br />

ve AB’nin Güney Kafkasya’daki<br />

faaliyetlerinin koordineli, tutarlı ve<br />

etkili olmasını sağmakla 2” görevli olan,<br />

AB’nin bölgeye ilişkin ilk Özel Temsilcisi<br />

Heikki Talvitie’nin daveti gerçekleşmiştir.<br />

Maalesef, yeni AB Özel Temsilcisi’nin<br />

bölgeye ilişkin çok az tesirinin oluşu, ya da<br />

hiç olmayışı ve elinde görece boş bir “alet<br />

çantası” ile çok önceden beri sahnede olan<br />

bölgesel güçlerle diğer aktörler arasında<br />

boğulmasıyla, bu iddialı gündem büyük<br />

oranda kağıt üzerinde kalmış, hayata<br />

geçirilememiştir.<br />

AB, 2007 yılında<br />

Romanya ve<br />

Bulgaristan’ın birliğe<br />

“<br />

katılımıyla birlikte<br />

bölgeyi “komşu”<br />

yapmak ve akabinde<br />

Güney Kafkasya’yı<br />

Avrupa Komşuluk<br />

Politikası’na (ENP),<br />

hemen olmasa<br />

da, dahil ederek<br />

vites yükseltmiştir.<br />

Ülkenin nihai katılımı oldukça dinamik<br />

ve başarılı bir lobi kampanyası yürütmüş<br />

olan Gürcistan Devlet Başkanı Mihail<br />

Saakaşvili’nin önemli çabaları sayesinde<br />

olacaktır. ENP, istekli bir şekilde, AB<br />

değerlerine uygun olarak istikrarlı,<br />

güvenli ve müreffeh bir alan oluşturmayı<br />

amaçlamıştır. Ertesinde Avrupa Komisyonu<br />

Başkanı Romano Prodi, temel özgürlük<br />

ve hukuk kurallarına saygı duyulan bir<br />

değerler topluluğu ve iyi yönetilen ülkeler<br />

halkasına dikkat çekmiştir. 2007 yılında<br />

AB, Güney Kafkasya ülkelerini de kapsayan<br />

2 http://www.eu-un.europa.eu/articles/en/article_11895_<br />

en.htm<br />

ENP, istekli bir şekilde, AB<br />

değerlerine uygun olarak<br />

istikrarlı, güvenli ve<br />

müreffeh bir alan oluşturmayı<br />

amaçlamıştır.<br />

Karadeniz Sinerjisi’nin (BSS) doğmasına<br />

da vesile olmuştur.<br />

BSS henüz planlama aşamasındayken,<br />

ENP istenilen hedeflere ulaşamadığı<br />

için hayal kırıklığına sebep olmuştu. Bu<br />

hayal kırıklığına temel olarak iki sebep<br />

gösterilebilir. İlki, taraflarca ENP’nin<br />

hedeflerinin yanlış anlaşılmasıdır. AB,<br />

beklenti ve hedeflerini hesaba katmaksızın<br />

güney ve doğudaki tüm komşularını aynı<br />

kapsamda değerlendirmiştir. İkincisi ise,<br />

ENP ülkelerince ciddi manada masraflı ve<br />

zor bir süreç olan reformların uygulanması<br />

neticesinde tam olarak ne elde edileceğinin<br />

bilinmemesidir.<br />

Kısacası ENP’nin<br />

sağladığı teşvikler,<br />

yeterli ölçüde cezbedici<br />

olamayacak kadar zayıf<br />

kalmıştır.<br />

Bu durum 2009<br />

yılında Doğu Ortaklığı<br />

(EaP) inisiyatifinin<br />

başlamasına neden<br />

olmuştur. Her ne<br />

kadar nihai ürün,<br />

İsveç ve Polonya<br />

tarafından masaya konulan orijinal teklifin<br />

hafifletilmiş hali olsa da; reform ve<br />

demokratikleşme sürecini hızlandırmak<br />

adına “daha ve daha fazla” (more and more)<br />

ya da “az için az” (less for less) ve “yumuşak<br />

güç” (soft power) ilkelerini kullanarak,<br />

daha yakın politik ve ekonomik işbirliğine<br />

kapı aralamıştır.<br />

EaP Güney Kafkasya ve komşularını<br />

derinden sarsan 2008 yılındaki Rusya-<br />

Gürcistan Savaşı’nın ardından beklenmedik<br />

bir destek görmüştür. Paradoksal olarak<br />

bir şekilde bu durum Avrupa’yı Güney<br />

10<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

“<br />

EaP Güney Kafkasya ve komşularını derinden<br />

sarsan 2008 yılındaki Rusya-Gürcistan<br />

Savaşı’nın ardından beklenmedik<br />

bir destek görmüştür. Paradoksal olarak<br />

bir şekilde bu durum Avrupa’yı Güney<br />

Kafkasya’ya karşı hatırı sayılır bir taahhüt<br />

altına girmeye itmiştir.<br />

Kafkasya’ya karşı hatırı sayılır bir taahhüt<br />

altına girmeye itmiştir. 5 gün süren savaş<br />

önemli ölçüde bir gerilemeye sebep olsa<br />

da, başka şekilde gerçekleşmesi çok daha<br />

fazla zaman alacak Dernekler Anlaşması<br />

ile Derin ve Kapsamlı Serbest Ticaret<br />

Anlaşması (Association Agreements<br />

and Deep and Comprehensive Free<br />

Trade Agreements-DCFTA) gibi kimi<br />

girişimlerin oluşmasına fırsat vermiş<br />

ve bölgenin kırılgan yapısına dikkat<br />

çekmiştir.<br />

Her üç ülke halen Dernekler Anlaşması’nı,<br />

Gürcistan ile Ermenistan da ayrıca<br />

DCFTA’yı müzakere etmektedir. Dünya<br />

Ticaret Örgütü (WTO) üyesi olmayan<br />

Azerbaycan, henüz DCFTA’yı müzakere<br />

edecek pozisyonda değildir. Aynı<br />

zamanda bu üç ülke, vize işlemlerinin<br />

kolaylaştırılmasını müzakere ederken,<br />

Azerbaycan’la ise vize serbestiyeti<br />

üzerinde çalışılmaktadır. AB “daha<br />

ve daha fazla” (more and more)<br />

ilkesi doğrultusunda yargı reformu,<br />

basın özgürlüğü ve sivil özgürlükler,<br />

yolsuzlukla mücadele ve ticari ortamın<br />

geliştirilmesinin de dahil olduğu kilit<br />

AB ve Güney Kafkasya: Ne Derece Uzak ve Derin<br />

alanlarda görülebilir ve sürdürülebilir bir<br />

ilerleme talep etmektedir. Bununla birlikte<br />

AB, yapılan seçimlerin -<strong>2013</strong> yılında<br />

her üç ülkede de Başkanlık seçimleri<br />

yapılmıştır- uluslararası normlara<br />

uygun olmasını istemiştir. Gürcistan ve<br />

Ermenistan’da süreç, somut neticeler<br />

vermeye başlamıştır. Her iki ülke de bu<br />

yılın sonunda müzakereleri bitirmeyi<br />

hedeflemektedir ve Kasım ayında<br />

gerçekleşecek Vilnius Doğu Ortaklığı<br />

Zirvesi’nde muhtemelen anlaşmayı<br />

imzalayacaklardır. Azerbaycan ise<br />

müzakereler çerçevesinde daha az avantajlı<br />

konumdadır ve bu yıl müzakereleri<br />

tamamlaması mümkün gözükmemektedir.<br />

Gürcistan Avrupa-Atlantik Konseyi<br />

üyeliğini öncelikli tercih olarak<br />

devam ettirirken, bölgede en çok<br />

reform yapan ülke rekorunu da elinde<br />

bulundurmaktadır. Aynı zamanda Güney<br />

Kafkasya’da gücün barışçıl yollarla<br />

transferini gerçekleştiren yegane ülke<br />

konumundadır. Görevdeki Devlet<br />

Başkanı Serj Sarkisyan yönetimindeki<br />

Ermenistan, Moskova ile sıkı ilişkilerini<br />

sürdürürken son birkaç yıldan beri AB<br />

ile olan bağlarını da kuvvetlendirmeye<br />

çalışmaktadır. Rusya ve beraberinde İran<br />

ile çok sıkı ekonomik, politik ve güvenlik<br />

bağları olan Erivan, kilit role sahip bu<br />

iki muhatapla yoğun ilişkilerini sürdürse<br />

de, daha dengeli bir dış politika hedefi<br />

gütmektedir. Azerbaycan, dengeli bir dış<br />

politika yürütmekle birlikte Bakü, AB ile<br />

çeşitli alanlarda daha derin bir işbirliğine<br />

olan yakın ilgisini açıklarken, halihazırda<br />

bu ilişki enerji boyutunda yoğunlaşmış<br />

durumdadır ve Avrupa’nın gaz ihtiyacını<br />

giderecek Azerbaycan’ın Şah Deniz II gaz<br />

sahası aynı zamanda Trans-<strong>Hazar</strong> boru<br />

hattının gelişmesinde kilit role sahiptir.<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

11

Amanda Paul<br />

AB ve Uyuşmazlık Çözümü:<br />

Statüko Aktörü mü<br />

Ne yazık ki henüz çözüme<br />

kavuşturulmamış uyuşmazlıklar bölgesel<br />

işbirliği projelerini neredeyse tamamen<br />

bitirerek, bölge potansiyeli ve gelişimi<br />

önünde engel olmaya devam etmektedir.<br />

20<strong>03</strong> yılı Güvenlik Stratejisi’ndeki AB<br />

için temel hedeflerden biri de uzun<br />

süredir devam eden uyuşmazlıkların<br />

“çözümünde” önemli roller üstlenmek<br />

olsa da, gerçekte böyle bir rol için yeteri<br />

derecede bir heves bulunmamaktadır.<br />

Daha çok AB kenarda durmayı ve diğer<br />

uluslararası aktörleri desteklemeyi<br />

tercih etmekte ve 2008 yılındaki<br />

Gürcistan-Rusya Savaşı’nda olduğu gibi,<br />

yalnızca mecbur kaldığında sorumluluk<br />

üstlenmektedir.<br />

Gürcistan-Rusya Savaşı’nın ertesinde,<br />

AB kendisini harekete geçmiş ve idareyi<br />

devralmış olarak buldu. Ardından, AB’nin<br />

Fransa Başkanlığı hızlı ve etkili bir şekilde<br />

hareket edip Fransa Devlet Başkanı<br />

Nicolas Sarkozy ile birlikte Moskova<br />

ve Tiflis arasında mekik diplomasisi<br />

yürüterek Sarkozy-Medvedev ateşkes<br />

anlaşmasına aracılık etmiştir. AB, uzun<br />

“<br />

Bölgesel güvenlik açısından büyük bir<br />

tehdit unsuru olan Dağlık-Karabağ sorunu<br />

göz önünde bulundurulduğunda, barış<br />

sürecinde AB’nin neredeyse hiçbir rolü<br />

bulunmamaktadır.<br />

12<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

süredir devam eden uyuşmazlıklara çözüm<br />

bulmayı hedefleyen Cenevre süreci barış<br />

görüşmeleri eş başkanlığı ve Avrupa Birliği<br />

Barış Gözlem Gücü’nün (EUMM) bölgeye<br />

yerleştirilmesi suretiyle, bölgedeki en<br />

önemli güvenlik aktörü haline gelmiştir.<br />

Fakat altı aşamalı barış planı Moskova<br />

tarafından yalnızca kısmen uygulanmış ve<br />

AB’nin Güney Osetya ya da Abhazya’ya<br />

erişimi bulunmamaktadır. Bunun yanında,<br />

Rus askeri güçleri EUMM ile tüm<br />

iletişimi kesmiş ve misyonun başındaki<br />

kişiyi istenmeyen adam ilan etmiştir. Bu<br />

hususlarda Moskova ile uzlaşmak adına<br />

çok az çaba sarf edilmiştir. Bu durum<br />

muhtemelen Rusya’nın uluslararası<br />

arenada daha büyük<br />

öneme sahip İran<br />

ya da Afganistan<br />

gibi konulardaki<br />

“<br />

“aykırı” tutumunu<br />

devam ettireceği<br />

düşüncesinden<br />

kaynaklanmaktadır.<br />

Dahası 4 yılın<br />

sonunda Cenevre<br />

Barış Süreci<br />

“palyatiften”<br />

biraz fazla ve iki<br />

uyuşmazlığın<br />

çözümü adına etkili bir mekanizma<br />

olmadığı izlenimini doğurmuştur. Bununla<br />

birlikte çoğu zaman olduğu gibi ‘statüko’<br />

muhtemel alternatif seçenekler üzerinde<br />

çok az düşünmek suretiyle en rahat tutum<br />

halini almıştır.<br />

Bölgesel güvenlik açısından büyük bir<br />

tehdit unsuru olan Dağlık-Karabağ<br />

sorunu göz önünde bulundurulduğunda,<br />

barış sürecinde AB’nin neredeyse hiçbir<br />

rolü bulunmamaktadır. Bunun yerine<br />

Moskova “etki alanı”<br />

olarak gördüğü bölgedeki<br />

diğer oyuncular için her<br />

zaman şüpheci bir yaklaşım<br />

sergilemiştir.<br />

AB ve Güney Kafkasya: Ne Derece Uzak ve Derin<br />

Medvedev’in başkanlığı döneminde Ruslar<br />

tarafından yönetilen ek arabuluculuk<br />

çalışmalarına ve Fransa’nın eş başkanlığı<br />

olduğu AGİT Minsk Grubu’nun<br />

çalışmalarına destek vermeye devam<br />

etmekle yetinmiştir.<br />

2012 yılında alevlenen “Sınır Tayini”<br />

(Line of Contact) doğrultusunda yükselen<br />

tansiyon, birkaç yıldır süregelen ve “Temel<br />

Prensipler” çerçevesinde yürütülen<br />

müzakereleri bitme noktasına getirmiştir.<br />

Maalesef mevcut Minsk Grubu yapısı<br />

fazlaca rahat ve atıl durumda, öyle ki<br />

ciddi anlamda düzenlenmeye ihtiyaç<br />

duymaktadır. Zira statükoyu değiştirmek<br />

adına önemli adımlar<br />

atılması için başta AB<br />

de dahil olmak üzere,<br />

uluslararası toplum<br />

yeteri ölçüde ilgiye<br />

sahip değildir.<br />

Ateşkese ilişkin hassas<br />

durum ve mevcut<br />

tahribat göz önünde<br />

bulundurulduğunda,<br />

yeni bir savaşın, zaten<br />

zor durumda olan<br />

bölgeyi daha da kötü<br />

bir hale sokacağından<br />

gösterilen bu yaklaşım önemli ölçüde dar<br />

bir bakış açısı örneği teşkil etmektedir.<br />

AB’nin şu ana kadar olan katkısı ‘Dağlık<br />

Karabağ ihtilafının barışçıl yollardan<br />

çözümü için Avrupa Ortaklığı’ (EPNK)<br />

ve güven arttırıcı önlemleri (CBM)<br />

desteklemek aracılığı ile olmuştur.<br />

“EPNK, Dağlık Karabağ sorununun çözüm<br />

sürecine katkı sağlamak gibi geniş kapsamlı<br />

barış sağlayıcı faaliyetler ve Güney<br />

Kafkasya’daki yerel ortaklarla çalışan bir<br />

Avrupa sivil toplum inisiyatifidir.<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

13

Amanda Paul<br />

Gürcistan ve Moldova’daki<br />

(Transdinyester) anlaşmazlıkların<br />

aksine Azerbaycan’ın toprak bütünlüğü<br />

konusunda AB belirsiz bir tutum<br />

sergilemektedir. Ermenistan ve Azerbaycan<br />

arasında “dengeli bir pozisyon” edinmeye<br />

çalışılmaktadır. ENP AB Ermenistan<br />

hareket planı kendi kaderini tayin<br />

etme (self determination) prensibini<br />

öngörürken, ENP AB Azerbaycan hareket<br />

planı ise toprak bütünlüğü ilkesinde<br />

ısrar etmektedir. Her ne kadar AB bu<br />

farklılığı çift taraflı müzakere sürecinin<br />

bir neticesi olarak açıklasa da, yine de<br />

bu durum AB’nin, sorunun çözümü<br />

hususunda problem yaşadığının altını<br />

çizmek suretiyle, Bakü’deki dürüstlük ve<br />

kredibilite algısına zarar vermektedir. Bu<br />

nedenle AB Karabağ sorununda yeni bir<br />

adım atmaktan çekinmektedir.<br />

Rusya Etkisi: Geri Çekilme<br />

Her ne kadar bölgede Türkiye ve İran’ın da<br />

aralarında bulunduğu Güney Kafkasya’da<br />

etkili olmaya çalışan birçok bölgesel aktör<br />

bulunsa da, bunlar arasında en belirgin<br />

pozisyona sahip ülke Rusya’dır. Moskova<br />

“etki alanı” olarak gördüğü bölgedeki<br />

diğer oyuncular için her zaman şüpheci<br />

bir yaklaşım sergilemiştir. Bu nedenle<br />

Moskova ENP ve EaP’yi Moskova etkisini<br />

azaltmayı amaçlayan araçlar olarak<br />

görmüştür. Dahası bölgenin petrol ve<br />

gaz kaynaklarının ve yine ulaşım merkezi<br />

olma potansiyelinin kontrolü adına Rusya<br />

ve Batı arasında artarak devam eden bir<br />

rekabet söz konusudur. Azerbaycan’ın<br />

yakın zamanda netleştirdiği jeostratejik<br />

nedenlerden ziyade ticari kaygılardan<br />

ötürü gazının AB pazarına ulaşması isteği,<br />

Kremlin tarafından güçlükle kabul gördü.<br />

“<br />

Yalnızca Azerbaycan,<br />

2012 yılının sonunda<br />

Gebele Radar istasyonunun<br />

kapatılmasıyla birlikte<br />

Azerbaycan topraklarındaki<br />

Rus ordusuna ait son<br />

izleri de kaldırarak Rus<br />

askeri varlığından tamamen<br />

kurtulabilmiştir.<br />

Rus etkisi azalmış olsa da, Moskova<br />

etkili bir bölgesel aktör olma konumunu<br />

sürdürmektedir. 2008 yılındaki Rusya-<br />

Gürcistan çatışması akabinde bölgedeki<br />

askeri varlığını güçlendirerek Rusya, Güney<br />

Kafkasya’daki baskın aktör konumunu<br />

pekiştirdi. Devlet Başkanı Saakaşvili’nin<br />

önceki hükümeti döneminde ilişkiler<br />

donma noktasına gelmişken, Gürcistan’ın<br />

yeni Başbakanı Bidzina İvanişvili Moskova<br />

ile ilişkileri geliştirmeyi vaat etmektedir.<br />

Şu noktada, bu yakınlaşmanın ne kadar<br />

14<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

AB ve Güney Kafkasya: Ne Derece Uzak ve Derin<br />

ileri gideceği bilinememektedir ancak<br />

eğer Moskova “eski günlere” dönmeyi<br />

umuyorsa, muhtemelen hayal kırıklığına<br />

uğrayacaktır. Zira Gül Devrimi,<br />

Gürcistan’ın Moskova ile olan ilişkilerinin<br />

düzeyini iyi yönde değiştirdi. Ve artık<br />

hiçbir lider Gürcistan’ı eski konumuna<br />

getiremez.<br />

Yalnızca Azerbaycan, 2012 yılının sonunda<br />

Gebele Radar istasyonunun kapatılmasıyla<br />

birlikte Azerbaycan topraklarındaki Rus<br />

ordusuna ait son izleri de kaldırarak<br />

Rus askeri varlığından tamamen<br />

kurtulabilmiştir. Ermenistan ise farklı bir<br />

durum içerisindedir. Chatham House’dan<br />

James Nixey’e göre, “Ermenistan<br />

üzerindeki Rus etkisi o kadar yüksek<br />

ki; Ermenistan’ın bir numaralı sorunu<br />

bağımsız olmayışı olmalıdır.” 3<br />

3 James Nixey, The Long Goodbye: Waning Russian Influence<br />

in the South Caucasus, Chatham House, June 2012<br />

Ancak Vladimir Putin’in Kremlin’e<br />

dönüşüyle birlikte Rusya, giderek<br />

artan Batı müdahalesini bastırmak ve<br />

mevcut gidişatı tersine döndürmek için<br />

var gücüyle çaba sarf etmektedir. Bu<br />

doğrultuda Moskova, ticari ve ekonomik<br />

teşvikler, “milyarderler kulübü”, Rus<br />

kültürünün yayılması (Rus sineması,<br />

dili, basılı medyası, TV yayına) ve Rus<br />

Ortodoks Kilisesi aracılığıyla kendi<br />

yumuşak gücünü (soft power) barındıran<br />

alet çantasını (tool box) geliştirmiştir.<br />

Yeni oluşturulan Avrasya Birliği, AB’nin<br />

Dernekler Anlaşması ve Derin ve Kapsamlı<br />

Serbest Ticaret Anlaşması’na (DCFTA)<br />

alternatif bir entegrasyon projesi olmayı<br />

amaçlamaktadır. Ne yazık ki başta<br />

Moskova için faydalı görülen Avrasya<br />

Birliği, gerçekte Moskova’nın menfaatleri<br />

doğrultusunda çok az işe yaramıştır.<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

15

Amanda Paul<br />

Bölgede birlikte çalışmak adına açık bir<br />

şekilde sayısız fırsat olduğu halde Moskova,<br />

Güney Kafkasya’yı kendi çıkarlarına<br />

hizmet eden bir tiyatro sahnesi gibi<br />

görmeye devam etmekte ve şu durumda<br />

AB ve Rusya arasında hiçbir ortak çalışma<br />

bulunmamakta. <strong>2013</strong> çok önemli bir yıl<br />

olacaktır. Başkanlık seçimleri Moskova’ya<br />

yumuşak gücünü uygulaması için büyük<br />

bir fırsat tanıyacaktır. Gürcistan Başbakanı<br />

Bidzina İvanişvili’nin Rusya ile olan<br />

ilişkileri düzeltmesi çok önemli bir etki<br />

gösterebilir ve yine, Azerbaycan gazını<br />

AB pazarına (Nabucco Batı ya da TAP)<br />

sokacak projeye ilişkin son karar, bölgedeki<br />

durumu etkileyebilir.<br />

Gelecekteki AB Angajmanına Yönelik<br />

Beklentiler<br />

AB, Güney Kafkasya ülkelerinin<br />

demokratikleşme ve modernleşme<br />

süreçlerinin desteklenmesinde önemli<br />

bir rol üstlenirken, bölge için kapsamlı<br />

bir stratejisinin olmaması, uzun dönem<br />

politikası açısından ciddi bir sorun teşkil<br />

etmektedir. Hatta AB, bölgeyi kendi<br />

çevresi içerisinde gördüğünü belirten<br />

resmi açıklamalar yaparak, durumu hafife<br />

almaktadır. Avrupa Parlamentosu’nun<br />

2010 yılındaki “AB’nin Güney Kafkasya<br />

Stratejisi” tavsiye kararlarının büyük<br />

oranda görmezden gelinmesi, enerji<br />

konusundaki kilit rolün ötesinde AB’nin<br />

çekimser bir yaklaşım sergilediği izlenimini<br />

doğurmaktadır.<br />

yapmalıdır. AB’nin bir gün EaP ülkelerinin<br />

AB’ye tam üye olup olmayacağı hakkında<br />

karar vermesi gerekecektir. Gürcistan gibi<br />

bir ülke için, AB’nin Gürcistan’ı “Avrupa<br />

seçeneği” hakkında bilgilendirmenin<br />

ötesine geçmesi gerektiği şeklinde bir<br />

beklenti oluşacak ve üyelik seçeneğinin<br />

masaya yatırılması gerekecektir.<br />

Gelişmekte olan Güney Koridoru’na birçok<br />

finansal kaynak ve politik sermaye yatırımı<br />

yapan AB, aynı politik sermayeyi yan<br />

tarafta sessiz bir şekilde oturmaktan ziyade,<br />

etkin bir rol üstlenerek uyuşmazlık çözümü<br />

için de kullanmalıdır. Tüm olanlardan sonra<br />

bölgede savaşın yeniden başlaması, bu<br />

yatırımlar ve genel anlamda AB’nin <strong>Hazar</strong><br />

enerji rezervlerine erişimi adına ciddi bir<br />

tehlike arz edecektir.<br />

Bölge sorunlarına ilişkin daha büyük<br />

mesafeler kat edilmesi ve bölgede<br />

karşılaşılan önemli sorunlarla ilgili daha<br />

çok diyalog kurmak için AB’nin Rusya<br />

ile anlaşması gerekmektedir. Bu durum,<br />

uyuşmazlık çözümü için daha yakın<br />

ve yapıcı bir işbirliğini içerecektir. AB,<br />

Moskova ile herhangi bir çatışmaya girme<br />

ihtimalinden kaçınma politikasından<br />

vazgeçmeli ve daha ziyade bölge ve her<br />

iki taraf için somut faydaları olan işbirliği<br />

fırsatlarını kollamalıdır.<br />

Bölgeye ilişkin beklenilmeyen bir<br />

ihtimalle karşılaşan AB, gözünü Güney<br />

Kafkasya’dan ayırmamalıdır. Şayet AB<br />

güvenli, istikrarlı ve müreffeh bir çevreyi<br />

destekleme hususunda ciddi ise, bölgede<br />

daha büyük bir siyasi etki için yatırım<br />

16<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

<strong>Hazar</strong> 2<br />

Neden<br />

Bu Kadar Önemli<br />

KHAZAR IBRAHIM 1 , Azerbaycan NATO Büyükelçisi<br />

Birçok bölge, küresel ilişkiler<br />

çerçevesindeki değerlerini keşfetmeye<br />

ve bunu ispat etmeye çalışmaktadır.<br />

Uluslararası haber başlıkları genellikle Orta<br />

Doğu, Çin, Rusya, İran ve Afganistan’dan<br />

bahsederken, <strong>Hazar</strong> Bölgesi çoğunlukla<br />

kapsam dışında kalmaktadır. Bu durum,<br />

<strong>Hazar</strong>’ın önemsiz olduğu anlamına mı<br />

gelmektedir Aksine, üç ana sebepten<br />

ötürü <strong>Hazar</strong> son derece önemli bir<br />

bölgedir.<br />

Konum. Coğrafi olarak <strong>Hazar</strong>, ismi haber<br />

başlıklarında sıklıkla geçen ülkeler ya da<br />

bölgelerin arasında kalmaktadır. Küresel<br />

hedefler ve dünyanın ikinci büyük nükleer<br />

mühimmatına sahip önemli bir bölgesel<br />

güç olan Rusya ile nükleer hedeflerinden<br />

dolayı çoğu batı ülkesiyle uyuşmazlık<br />

yaşayan diğer bir bölgesel güç 1 İran, 2<br />

<strong>Hazar</strong>’a kıyısı olan ülkelerdir. Rusya’nın<br />

aklını halen meşgul eden temel hedefi;<br />

ülkeyi nasıl bağımsız bir etki merkezi<br />

haline getireceğidir. 3<br />

Rusya’nın birçok<br />

komşusu tarafından bu durum, açıkça karşı<br />

konulacak bir Rus tahakkümü anlamına<br />

gelmektedir.<br />

1 Tüm görüşler yazara ait olup, Azerbaycan yahut yazarın bağlı<br />

olduğu herhangi bir kurum ile ilişkisi bulunmamaktadır.<br />

2 Burada tarif edilen bölge, Çin sınırlarından Türkiye<br />

Akdeniz’ine kadar olup, <strong>Hazar</strong> Strateji Enstitüsü’nün birçok<br />

sunumunda kullanıldığı gibidir.<br />

3 Fyodor Lukyanov, “Rethinking Russia : Russian Dilemmas<br />

in a Multipolar World”, Vol. 63, No. 2, <strong>Spring</strong>/Summer 2010<br />

page 19-32m http://jia.sipa.columbia.edu/russian-dilemmasmultipolar-world<br />

Uluslararası yaptırımlardan muzdarip<br />

İran ise Astana’da düzenlenecek P5+1 ile<br />

konuşmaların odağı haline gelecektir. Bu<br />

formatta daha önce gerçekleşen birçok<br />

müzakere başarısızlıkla sonuçlanmıştır.<br />

ABD Johns Hopkins Üniversitesi, Paul H.<br />

Nitze İleri Uluslararası Çalışmalar Okulu<br />

Dekanı Vali Nasr da “Karşılaşılabilecek<br />

en kötü şeylerden biri de; masaya<br />

gitmek ve başarısız olmak… Sonrasında<br />

gerçekten bir çıkmazın içinde kalırız”<br />

demiştir. 4<br />

Kontrolden çıkması halinde,<br />

olası bir açmaz <strong>Hazar</strong> için ölümcül<br />

sonuçlar doğurabilir. Azerbaycan SOCAR<br />

Başkan Yardımcısı’nın Euronest’in<br />

meclis üyeleriyle yaptığı bir toplantıda<br />

“Birilerinin İran’a saldırdığını düşünelim,<br />

bu Amerika olmasın, örneğin İsrail<br />

olsun. İran misilleme yapacak ama birçok<br />

sebepten ötürü gönderdiği füzeler hiçbir<br />

zaman Amerikan topraklarına ya da<br />

NATO ülkelerine ulaşmayacak. Ve tabii<br />

ki atılan füzeler iki sebepten ötürü İsrail<br />

topraklarına da varamayacak. İlki; İsrail<br />

yeterince uçaksavar savunma sistemine<br />

sahip. Ve ikincisi; İran’ın füze mesafesi<br />

İsrail’e varamayacak ölçüde, 500 km<br />

ile sınırlı. Bu durumda akla gelen soru<br />

füzelerin kimin için yollanacağıdır. Türkiye<br />

mi Hayır. Gürcistan Hayır. Rusya Hayır.<br />

Ermenistan Allah yardımcınız olsun.<br />

Yegane tepki, İsrail’in müttefikleri Amerika<br />

ve Avrupa’nın enerji güvenliği kaynağına<br />

saldırmak olacaktır. Ve özellikle Avrupa’nın<br />

4 James Blitz and Quentin Peel, “Iran expected to resume<br />

nuclear talks”, Financial Times, February 3<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

17

Khazar İbrahim<br />

“<br />

Bölgeyi öncelikler listesine almak, fırsatları<br />

kazanca dönüştürebilir ve sorunların tehditlere<br />

dönüşmesini engelleyebilir.<br />

enerji güvenliği Şah Deniz platformu ile<br />

garanti altına alınmıştır.” 5<br />

Büyük bir NATO operasyonunun<br />

yürütüldüğü ve askeri güçlerin 2014’te<br />

çekilmesinin planlandığı Afganistan’da<br />

(Orta Asya’da iki <strong>Hazar</strong> ülkesi<br />

Türkmenistan ve Kazakistan’a komşu)<br />

senaryolar, resmi olarak dile getirilen<br />

iyimser havaya rağmen ümit verici<br />

değildir. Orta Asya perspektifinden<br />

yaklaşıldığında, bugün dış güçler bile<br />

Afganistan’daki direnişi kontrol altına<br />

almakta zorlanmaktadırlar. 2014’ten<br />

sonra Afgan güçleri kendi imkanlarıyla<br />

bu durumla nasıl başa çıkacak Bu arada<br />

özellikle güney bölgelerde Taliban’a hala<br />

yüksek oranda destek verilmektedir ve bu<br />

durumun iyileştiğini gösteren pek az belirti<br />

mevcuttur. 6<br />

Çin tam anlamıyla bir Orta Asya ülkesi<br />

değildir ama Orta Asya’nın büyük bir<br />

kısmını çevrelemektedir. Hatta Çin’in Orta<br />

Asya ülkeleri üzerinde etkisi bulunmakta<br />

ve burada ekonomik ve politik açıdan<br />

varlığını genişletmektedir. Kazakistan ve<br />

Türkmenistan’ın petrol ve gaz sektörlerine<br />

giderek daha fazla dahil olması sayesinde,<br />

5 “SOCAR: it’s impossible to exclude Iran from Shah Deniz<br />

contract for security reasons”, Baku, Fineko/abc.az<br />

6 Murod Ismailov, “POST-2014 AFGHANISTAN:<br />

A SECURITY DILEMMA FOR ITS NORTHERN<br />

NEIGHBORS”, 09/05/2012 issue of the CACI Analyst,<br />

http://www.cacianalyst.org/q=node/5832<br />

Çin son 10 yıl içerisinde <strong>Hazar</strong>’daki<br />

ana oyuncular arasına girmiştir.<br />

Çin, Orta Asya’nın genelinde, boru<br />

hatlarından gaz işleme tesislerine ve<br />

demiryolu hatlarından rafinerilere<br />

kadar, enerji altyapısının kurulmasına<br />

sponsorluk ederek bölgenin jeopolitik<br />

oryantasyonunu değiştirmiş ve Çin’in<br />

çok hızlı büyüyen ekonomisinin uzun<br />

vadede Orta Asya’daki gaz kaynaklarına<br />

erişimini sağlamıştır. 7<br />

Parag Khanna’nın “ikinci dünya”<br />

düşüncesi, dünya etrafındaki üç dominant<br />

imparatorluğun -Amerika, Avrupa Birliği ve<br />

Çin- çevresinde ya da arasında yer alan en<br />

stratejik ülkeleri bir listede toplamaktadır.<br />

Khanna’ya göre ikinci dünya ülkeleri yeni<br />

pazarlardır ancak bu ülkeleri yalnızca<br />

ekonomik açıdan ele almamalıyız: zira<br />

bu ülkeler global ekonominin giderek<br />

büyüyen bir parçasını oluşturmakta<br />

ve dünya rezervlerinin çoğunluğunu<br />

ellerinde bulundurmaktadırlar ancak<br />

aynı zamanda bu ülkeler doğal kaynaklar<br />

yönüyle zengindir ve kendi politik<br />

ajandalarını takip etmektedirler. Tüm<br />

ikinci dünya ülkelerinde insanların artık<br />

Amerika’yı dinlemeyeceklerine ve “kendi<br />

çizdikleri” yolda ilerleyecekleri yönünde<br />

konuşmalarına şahit oldum. <strong>Hazar</strong>, Türkiye,<br />

Azerbaycan, Kazakistan, Özbekistan ve<br />

İran, listeye alınan ülkelerin neredeyse<br />

yarısını oluşmaktadır. 8<br />

Eski etiketler: Kaynaklar ve uyuşmazlıklar.<br />

Enerji yönünden bağımlı ülkeler için<br />

<strong>Hazar</strong>’ı ilgi çekici kılan en önemli unsurlar<br />

7 Andrew S. Weiss, F. Stephen Larrabee, James T. Bartis,<br />

Camille A. Sawak, “Promoting International Energy Security”,<br />

Volume 2, Turkey and the Caspian , RAND corporation, 2012,<br />

p.26<br />

8 Parag Khanna interview with Media Global, http://www.<br />

paragkhanna.com/p=77<br />

18<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

<strong>Hazar</strong> Neden Bu Kadar Önemli<br />

petrol ve doğal gazdır. Dünyadaki<br />

kanıtlanmış petrol rezervlerinin yüzde 4’ü<br />

<strong>Hazar</strong> Denizi’nde bulunmaktadır. 2011<br />

yılında Rusya, Suudi Arabistan’ı geride<br />

bırakarak dünyanın lider petrol üreticisi<br />

konumuna gelmiştir; Rusya dünyanın<br />

ikinci büyük doğal gaz üreticisidir; aynı<br />

zamanda dünyanın en büyük doğal<br />

gaz rezervlerine, ikinci büyük kömür<br />

rezervlerine ve sekizinci büyük ham petrol<br />

rezervlerine sahiptir. Rusya dünyanın<br />

üçüncü büyük çelik ve alüminyum cevheri<br />

ihracatçısıdır. 9<br />

İran ise dünyanın en büyük dördüncü<br />

kanıtlanmış petrol rezervleri ve dünyanın<br />

ikinci büyük doğal gaz rezervlerine<br />

9 “Russia Economy Profile 2012”, index mundi<br />

sahiptir. Uluslararası yaptırımlar ve<br />

ticari engellemeler, enerji sektöründeki<br />

ilerlemeyi sekteye uğratmıştır. İran,<br />

OPEC’in ikinci büyük petrol üreticisi<br />

ve dünyanın üçüncü büyük ham petrol<br />

ihracatçısıdır. 2010 yılında İran, dünyanın<br />

dördüncü büyük doğal gaz üreticisi ve yine<br />

üçüncü büyük doğal gaz tüketicisi haline<br />

gelmiştir. 10<br />

Ancak bölgenin en büyük kaynağı,<br />

çoğunlukla görmezden gelinen; insandır.<br />

Kıyı devletlerinin nüfusu 250 milyonu<br />

aşmaktadır. Bölgeyle doğal bağlara sahip<br />

Türkiye ve Özbekistan ile bu rakam 350<br />

milyonu bulmaktadır. Bu rakam dünya<br />

10 “Iran”, US Energy Information Agency, http://www.eia.gov/<br />

countries/country-data.cfmfips=ir<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

19

Khazar İbrahim<br />

“<br />

Parag Khanna’nın “ikinci dünya” düşüncesi,<br />

dünya etrafındaki üç dominant imparatorluğun<br />

-Amerika, Avrupa Birliği ve Çinçevresinde<br />

ya da arasında yer alan en<br />

stratejik ülkeleri bir listede toplamaktadır.<br />

nüfusunun yüzde 5’ine tekabül etmekte,<br />

dahası, üzerinde konuştuğumuz nüfus<br />

yoğunlukla gençlerden oluşmaktadır. İran<br />

nüfusunun en büyük bölümü gençlerden<br />

oluşmaktadır. 73 milyon nüfusa sahip<br />

İran’ın yüzde 60’ı 30 yaşın altındadır. 11<br />

Devletlerarası geleneksel uyuşmazlıklar,<br />

bölgenin kendine has özelliğidir. 2008<br />

yılında yaşanan Rus-Gürcü savaşı, bu<br />

uyuşmazlıkların hala devam ettiğini<br />

gösteren ciddi bir ikazdı. Bu sırada<br />

Ermenistan’ın Azerbaycan topraklarını<br />

işgali devam etmekte ve devamlı<br />

söylenilenin aksine bölgede neredeyse<br />

20 yıldır devam eden bir ateşkes hali<br />

bulunmaktadır ve barış görüşmelerinde<br />

hiç mesafe kat edilememiştir. Ateşkes<br />

günlük olarak ihlal ediliyor ve kendi<br />

silah endüstrisini geliştiren, aynı<br />

zamanda yüksek maliyetli silahlar alan<br />

Azerbaycan’la, askeri müttefiki Rusya’dan<br />

ücretsiz silah temin eden Ermenistan<br />

arasındaki silah yarışı giderek hızlanıyor.<br />

Devletlerarası çekişme, denizde de etkisini<br />

göstermektedir. Deniz yarışı başlamıştır.<br />

<strong>Hazar</strong> uzmanı Aleksei Vlasov’un dediği<br />

gibi, Rusya pozisyonunu güçlendirmekte<br />

11 Omid Memarian and Tara NesvaderaniI, “The Youth”, Iran<br />

Primer, US Institute of Peace<br />

zira “gelecek 10-15 yıl içerisinde <strong>Hazar</strong><br />

Denizi; Orta Asya ülkeleri, eski Sovyet<br />

cumhuriyetleri ve Avrupa ülkeleri<br />

arasında bir köprü haline gelecek.<br />

Moskova, <strong>Hazar</strong> Denizi’nin yasal rejimi<br />

hakkındaki tartışmaların uzamasının<br />

bölgedeki dengeleri değiştirebileceğinden<br />

endişe duymaktadır. Bölgedeki Batı<br />

ülkelerini varlığının artışı, Rusya’yı<br />

kaygılandırmaktadır.” 12<br />

Eskiden buna<br />

“Büyük Oyun” denmekte idi.<br />

Yeni güvenlik sorunları. Amerika için,<br />

günümüz dünyasında değişen ve devam<br />

eden güvenlik problemleri, güçlü bir<br />

rakibin sürece dahil olması – potansiyel<br />

rakip ülkeler; bölgesel istikrarsızlık,<br />

kitle imha silahlarının yaygınlaşması,<br />

şiddet, başka bir sorun olarak potansiyel<br />

siber saldırı ve sızmaların başlaması,<br />

milletlerarası suç örgütleri, uyuşturucu<br />

kartelleri ya da uluslararası korsanlar,<br />

felaketler, doğal kaynak yarışı ve<br />

benzerleri. 13<br />

Potansiyel rakipler dışında,<br />

(ABD günümüzdeki yegane küresel<br />

güçtür) uluslararası toplum için<br />

yukarıda sayılanların hepsi geçerliliğini<br />

korumaktadır. <strong>Hazar</strong> Bölgesi bu sorunların<br />

yansıtılması hususunda ciddi paya sahiptir.<br />

<strong>Hazar</strong> uyuşturucu trafiğinde kullanılan<br />

yollardan biridir… Birleşmiş Milletler<br />

Uyuşturucu ve Suç Ofisi (UNODC)<br />

tahminlerine göre, Afganistan’da üretilen<br />

uyuşturucunun yaklaşık % 20’si kuzeyden<br />

geçmektedir. Ancak 2001’den beri<br />

Afganistan’daki üretimin artmasına rağmen<br />

Orta Asya’daki ülke sınırlarına ilişkin<br />

12 Hossein Aryan, Caspian Sea States On Course For Naval<br />

Arms RaceJuly 27, 2011, Radio Free Europe Radio Liberty<br />

13 Admiral James A. Winnefeld, Vice Chairman, Joint Chiefs<br />

of Staff, “Perspectives on National Security Challenges in the<br />

21st Century: 11/27/12”, transcript, http://www.acus.org/<br />

event/perspectives-national-security-challenges-21st-century/<br />

transcript#sthash.L5Xc5Odq.dpuf<br />

20<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

askı önemli ölçüde artmış durumdadır.<br />

UNODC tahminlerine göre 2006 yılında<br />

123 ton Afganistan kaynaklı uyuşturucu,<br />

Orta Asya üzerinden taşınmışken, 2007<br />

yılında bu rakam % 32 oranında artarak<br />

163 tona ulaşmıştır. 14<br />

İran’dan gelen ticari tır trafiği, ağırlaşmış<br />

ve Türkmenistan, Azerbaycan ve Rusya<br />

arasında devam eden <strong>Hazar</strong> Denizi feribot<br />

trafiği alternatif bir kaçakçılık güzergahı<br />

haline gelmiştir. Eroin başta olmak üzere<br />

uyuşturucu maddeler, Afganistan’dan<br />

Rusya, Kafkasya, Türkiye ve Ukrayna’dan<br />

geçerek Batı Avrupa’ya yönelmektedir. 15<br />

Terörizm ve şiddet taraftarı radikallik,<br />

her gün karşılaşılan bir durum olmasa<br />

dahi, büyümekte olan bir sorundur.<br />

Güncel akımlara göre, yeraltı radikalizm,<br />

Kuzey Kafkasya ve Orta Asya’dan güç<br />

kazanmaktadır. Bununla beraber kimi<br />

radikaller saldırıların başlaması için uygun<br />

zaman kollamakta ve muhalif gençleri<br />

etraflarına toplamak için yoğun çaba sarf<br />

etmektedirler. Kuzey Kafkasya ve Orta<br />

Asya otoriteleri radikal grupları kontrol<br />

altına almayı başarsa dahi ki bunun<br />

garantisi yok, radikal grupların şiddeti<br />

tahrik etme ve kimi bölgelerde sivil savaş<br />

başlatmaları potansiyeli artacaktır. 16<br />

Nükleer teknoloji ve buna bağlı bileşen<br />

artışı bölge için büyük bir sorun teşkil<br />

etmekte ve konuya dair iki önemli unsur<br />

aciliyet arz etmektedir. Bunlardan ilki; arz<br />

(Rusya ve Ermenistan) ve talep (İran).<br />

14 “Caspian Sea and Turkmen Border Initiatives”, Report, UN<br />

Office on Drugs and Crime, November 2008<br />

15 “2012 International Narcotics Control Strategy Report”,<br />

B. Drug Control Accomplishments, Policies, and Trends, US<br />

Department of State, March 7, 2012<br />

16 Mark Kramer, “Prospects for Islamic Radicalism and<br />

Violent Extremism in the North Caucasus and Central Asia”,<br />

PONARS Eurasia MEMO number 38, 2008, http://www.<br />

gwu.edu/~ieresgwu/assets/docs/pepm_028.pdf<br />

<strong>Hazar</strong> Neden Bu Kadar Önemli<br />

İkincisi; Ermenistan tarafından işgal edilen<br />

132 km’lik İran- Azerbaycan sınırı olan bir<br />

gri bölge bulunmaktadır. Ayrıca diğer yasa<br />

dışı ticaret unsurlarının yanında, görece<br />

daha zayıf sınır kontrolüne sahip <strong>Hazar</strong><br />

Denizi, kitle imha silahları (WMD) ve<br />

diğer hassas ürün geçişi için elverişli bir<br />

zemin teşkil etmektedir.<br />

Elbette kara ticareti de gözden<br />

kaçırılmamalıdır. Resmi yetkililerin<br />

açıklamalarına göre, 2008 yılında<br />

Azerbaycan, Rusya çıkışlı bir kargoyu<br />

İran Buşehr’deki nükleer santrale<br />

ürün götürdüğü için Birleşmiş<br />

Milletler yaptırımlarını ihlal etmekten<br />

çekindiğinden ötürü bilgi almak amacıyla<br />

durdurmuştur. 17<br />

Siber saldırılar bölge için büyük bir tehdit<br />

unsuru olabilir. Büyük enerji projelerinden<br />

ikisi olan Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) petrol<br />

boru hattı ve Sangaçal Terminali, petrol<br />

akışını durdurmak ya da buna zarar vermek<br />

maksatlı siber saldırıların hedefi olabilir.<br />

Sonuç<br />

<strong>Hazar</strong>’ın uluslararası haber başlıklarında<br />

yeterince yer almamasının sebeplerinden<br />

biri de, önde gelen uluslararası oyuncuların<br />

(Amerika, AB, Çin ve diğerleri) önemli<br />

gördükleri dış politika öncelikleri arasında<br />

bu bölgenin bulunmayışı sayılabilir.<br />

Yukarıda izah edildiği gibi, <strong>Hazar</strong><br />

çok büyük fırsatlar ve bunun yanında<br />

ciddi çekişmeler sunmaktadır. Bölgeyi<br />

öncelikler listesine almak, fırsatları kazanca<br />

dönüştürebilir ve sorunların tehditlere<br />

dönüşmesini engelleyebilir.<br />

17 “Nuclear shipment stopped by Azerbaijan”, AP, 4/21/2008<br />

4:51:33 PM ET,<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

21

John Roberts<br />

GÜNEY GAZ KORİDORU<br />

ENERJİDE YENİ ÇÖZÜM<br />

John Roberts, Enerji Güvenliği Uzmanı, Platts<br />

Kısa bir süre önce, AB Komisyonu’nun<br />

enerjiden sorumlu üyesi Günther Oettinger<br />

Avrupa Birliği’ne ulaştırılacak yıllık 10<br />

milyar metreküp Azerbaycan gazı arzını<br />

‘çerez’ seklinde nitelendirerek görünürde<br />

yetersiz bulmuştur. Bu ifade oldukça<br />

çarpıcıdır, zira bu yatırımın -küçük bir<br />

kısmının Türkiye’de kalmasıyla birlikte-<br />

Avrupa’ya ulaşmasının tam maliyeti aşağı<br />

yukarı 10 milyar doları bulabilir.<br />

Üstelik Komisyon Üyesi büsbütün haksız<br />

da sayılmaz. Güney Gaz Koridoru’nun<br />

tüm gelişiminin arka planını ele<br />

aldığımızda, kocaman açığın ancak<br />

bir parçasını kapatacak şekilde yıllık<br />

10 milyar metreküp gaz 2019 yılında<br />

Avrupa Birliği’ne ulaşacak ve yıllık 6<br />

milyar metreküplük kısım ise biraz daha<br />

erken başlayarak Türkiye’ye varmış<br />

olacak. Devamında gelecek kaynakları<br />

başlatan ilk adım olduğundan, bu kısım<br />

en önemli unsuru teşkil etmektedir. Fakat<br />

Komisyon Üyesi’nin perspektifi ya da<br />

daha doğrusu enerji güvenliği perspektifi<br />

Şah Deniz gaz sahasından sağlanacak 10<br />

milyar metreküplük Azerbaycan gazının<br />

devamında daha büyük miktarlarda<br />

gaz akışını temin edecek olmasıdır. Bu<br />

nedenle AB, Güney Gaz Koridoru’na<br />

baktığında, birçok projeyi aynı düşünce<br />

içinde görmekte, hatta şaşırtıcı bir şekilde<br />

orijinal Nabucco konsepti de buna dahil<br />

edilmektedir.<br />

Komisyonun görmek istediği asıl şey<br />

Türkmenistan, Irak ve hatta politik koşullar<br />

oluşursa İran gazının bu koridor vasıtasıyla<br />

Avrupa piyasasında yerini bulmasıdır. Bu<br />

amaçla 16 milyar metreküplük Şah Deniz<br />

gazının Türkiye’ye ve ertesinde Avrupa<br />

piyasasına ulaşması için gerekli proje ve<br />

boru hatlarını elde tutmanın yanında,<br />

Türkmenistan ve Azerbaycan’la Trans-<br />

22<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

<strong>Hazar</strong> gaz boru<br />

hattı ve Gürcistan<br />

“<br />

ile Romanya’dan<br />

geçip Karadeniz’in<br />

altından ilerleyecek<br />

Beyaz Akım gaz<br />

projesi fikri dahil<br />

“Avrupa çıkarına<br />

uygun projeler”<br />

Avrupa Topluluğu<br />

finansmanı açısından<br />

önceliklidir.<br />

Kesinleştirilmek<br />

istenen şey, şayet<br />

Avrupa’daki talep<br />

bunu karşılarsa, 40 ila 60 milyar metreküp<br />

gazın, koridor vasıtasıyla alınabilmesidir.<br />

Her zaman olduğu gibi, Komisyon<br />

büyük düşünüyor ve geleceğe yatırım<br />

yapıyor. Şu an Avrupa Birliği’nin birçok<br />

bölgesi, gerileme değilse bile ekonomik<br />

durgunluğa saplanmış durumdadır ve gaz<br />

ihtiyacı hala ciddi boyutlardadır. AB’nin<br />

yerel üretimi düşüşe geçmiş olabilir ancak<br />

Rusya, Norveç, Kuzey Afrika veya LNG<br />

halinde birçok yerde hala yüklü miktarda<br />

gaz bulunmaktadır.<br />

Buna rağmen Avrupa halen enerji<br />

dengesinde sorunlar yaşamaktadır ve gazla<br />

olan ilişkisini düzeltememiş durumdadır.<br />

“<br />

Her ne kadar Avrupa’da enerji kullanımı<br />

azalıyor gibi gözükse de, gaz ihtiyacı sabit<br />

kalmadığı gibi, ekonomik düzelme olduğu<br />

takdirde artması söz konusudur.<br />

Yenilenebilir enerji kaynakları<br />

maliyetli bulunmaktadır.<br />

Rüzgar tarlaları hızla<br />

çoğalsa da kesintili olarak<br />

çalışmaktadır ve üretilen<br />

enerji depolanmak zorundadır.<br />

Değişmeyecek tek<br />

şey ise gazdır.<br />

Güney Gaz Koridoru - Enerjide Yeni Çözüm<br />

Almanya nükleer<br />

enerjiyi aşamalı<br />

olarak bitirmekte,<br />

İngiltere aynısını<br />

kömür için<br />

yapmaktadır.<br />

Hollanda üç yeni<br />

kömür santrali inşa<br />

edebilir ancak,<br />

üretilen karbon<br />

durdurulmadıkça,<br />

bu inşaatların yenisi<br />

yapılmayacaktır.<br />

Yenilenebilir enerji<br />

kaynakları maliyetli<br />

bulunmaktadır. Rüzgar tarlaları hızla<br />

çoğalsa da kesintili olarak çalışmaktadır<br />

ve üretilen enerji depolanmak zorundadır.<br />

Değişmeyecek tek şey ise gazdır.<br />

Her ne kadar Avrupa’da enerji kullanımı<br />

azalıyor gibi gözükse de, gaz ihtiyacı<br />

sabit kalmadığı gibi, ekonomik düzelme<br />

olduğu takdirde artması söz konusudur.<br />

Tam da burası, Güney Gaz Koridoru’nun<br />

gerçekten öne çıktığı noktadır. Rusya’nın<br />

rezerv ve üretim anlamında hayli fazla<br />

gazı olabilir, ancak Avrupa Birliği’ne<br />

sağlanan gaz arzının artışı hem teknik<br />

kapasiteye hem de buna ilişkin iradeye<br />

bağlı olduğundan sorgulanabilir bir<br />

husustur. Hazır arzlar Gazprom’un Başkan<br />

Yardımcısı Alexander Medvedev’in<br />

2011 yılında “petrol bağlılığı enerji<br />

üreticileriyle doğal gaz toptan alıcıları<br />

arasındaki en iyi dengeyi sağlamaktadır”<br />

şeklinde ifade ettiği süregelen inancından<br />

etkilenmiş ve bu durum Avrupa’daki gaz<br />

pazarlıklarının daha ön plana çıktığı bir<br />

zamana denk gelmiştir. Bu, Gazprom’un<br />

petrol fiyatlarını, belirli ihraç hacmini<br />

takip etmenin ötesine geçmek için<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

23

John Roberts<br />

alternatiflerince sunulan tekliflerden<br />

daha yüksek olan fiyatlarla sabitlemeyi<br />

düşündüğü anlamına gelmektedir.<br />

Şah Deniz gazının gelmesiyle, Avrupa<br />

piyasasına yeni gaz akışı girmesi<br />

neticesinde Avrupa’daki rekabet düzeyi<br />

artacak, fiyatlandırma politikasını<br />

Avrupa’daki yeni gaz ticaretince<br />

benimsenmiş olan ve başka enerji<br />

enstrümanlarına bakmaksızın yalnızca gaz<br />

üzerinden yapan (gas-to-gas) Gazprom’a<br />

daha fazla baskı yapacaktır.<br />

İşte tam da bu noktada Azerbaycan gazı<br />

önemli bir rol oynamaktadır. Her ne kadar<br />

Trans Adriyatik Boru Hattı (TAP) ya<br />

da Nabucco Batı projesi kapsamında bu<br />

gazın nihai hedefine varıp varmayacağı<br />

kesinleşmemiş olsa da, neticede bu<br />

sistemlerin varacağı son nokta bir merkez<br />

olacaktır. Nabucco Batı, Avusturya<br />

Baumgarten’de bir fiziki ticaret merkezidir;<br />

TAP ise İtalyan iletim sistemi operatörü<br />

Snam Rete Gaz tarafından kontrol edilen<br />

Punto di Scambio Virtuale (PSV) olarak<br />

bilinen sanal bir merkezdir.<br />

Aslında Avrupa’ya gönderilen gaz -ya da<br />

önemli bir kısmı yolda bırakılacağı için<br />

bunun çoğunluğu- Almanya, İtalya, Fransa<br />

ve hatta İngiltere gibi büyük piyasalara<br />

ulaşacak şekilde belirli merkezlerde<br />

son bulacaktır. Ayrıca Şah Deniz<br />

konsorsiyumu, Şah Deniz II gazı için<br />

geçen yıl yapılan ön adaylık seçiminde,<br />

konsorsiyumun halen sahip olduğunun<br />

dört katı büyüklüğünde her iki hattan 20<br />

milyar metreküp satışı garantilemiştir.<br />

<strong>2013</strong> yılında konsorsiyum kaynakları<br />

talebin hala arttığını ifade etmektedir.<br />

Başka bir deyişle, belki de Güney Gaz<br />

Koridoru hakkındaki en önemli ticari<br />

unsur çoktan gerçekleşmiştir: kötü<br />

koşullarda bile yüksek oranlarda gaz talebi.<br />

Peki, bu gaz nereden gelecek<br />

Azerbaycan’ın yığınla kanıtlanmış gaz<br />

sahası bulunmakta, üstelik gaz rezervleri<br />

de hala gelişmektedir. Bunlara, Abşeron,<br />

“<br />

Şah Deniz gazının gelmesiyle,<br />

Avrupa piyasasına<br />

yeni gaz akışı girmesi<br />

neticesinde Avrupa’daki<br />

rekabet düzeyi artacaktır.<br />

24<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

Ümit ve Azeri-Çırak-Güneşli petrol<br />

sahasının derin seviye gazı dahildir. Aynı<br />

zamanda Azerbaycan, Şafak-Asiman,<br />

Babek, Nahcivan ve Zafar-Mashal gibi<br />

henüz kanıtlanmamış olmakla birlikte<br />

ciddi kaynaklara sahiptir. Bu keşifler ve<br />

kaynaklar, Azerbaycan Enerji Bakanı<br />

Natig Aliyev’in geçtiğimiz Temmuz “Şayet<br />

uyguladığımız programlar başarılı olursa,<br />

30 milyar metreküp, hatta 50 milyar<br />

metreküp gaz ihraç edebiliriz” demesine<br />

sebep olmuştur.<br />

Görünen o ki, Azerbaycan otoriteleri, ilk<br />

faz üretim sahasından 9 milyar metreküp<br />

ve ikinci faz üretim sahasından 16 milyar<br />

metreküp elde edileceği 2020 yılına doğru<br />

Şah Deniz üretim sahasına olan beklenti<br />

karşısındaki ve gelecek saha gelişmelerinin<br />

başlangıç eksikliğini azaltmaya<br />

çalışmaktadır. Bu bağlamda, 2022 ya da<br />

2023’te başlamak üzere Abşeron’la ilgili<br />

kimi umutlar söz konusudur.<br />

Aynı zaman dilimi içerisinde ACG derin<br />

seviye gazı akıma dahil edilebilir. Bu<br />

zamanlama ile ilgili çeşitli problemler<br />

bulunmaktadır. Özellikle petrol kuyusu<br />

kazma araçları hususunda sıkıntı<br />

yaşanacaktır zira Şah Deniz II’deki<br />

gelişmeyle gelecek birkaç yıl içinde<br />

“<br />

Azerbaycan Enerji Bakanı Natig Aliyev,<br />

geçtiğimiz Temmuz “Şayet uyguladığımız<br />

programlar başarılı olursa, 30 milyar metreküp,<br />

hatta 50 milyar metreküp gaz ihraç<br />

edebiliriz” demiştir.<br />

Güney Gaz Koridoru - Enerjide Yeni Çözüm<br />

bu araçlar adeta tekelleşecektir. Ancak<br />

Azerbaycan en az bir adet yeni derin deniz<br />

petrol kuyusu kazma aracı üretimi için<br />

sipariş vermiştir ve 2020 yılı itibariyle<br />

problemin çözülmesi gerekmektedir.<br />

Ve Türkmenistan. Prensipte Azerbaycan,<br />

Türkmenistan gazının Avrupa’ya<br />

ulaşmasında transit ülke olma<br />

konumundan mutludur ancak pratikte<br />

Türkmenistan Rusya ile arasında soruna<br />

sebep olan, gelişen Trans <strong>Hazar</strong> Gaz<br />

Boru Hattı’nı kullanarak yıllık 30 milyar<br />

metreküp civarında büyük hacimli<br />

transferler yapmak isterken Azerbaycan ise,<br />

transit hacmi yıllık 10 milyar metreküp ile<br />

sınırlandırmak istemektedir.<br />

Mevcut durumda tartışma yalnızca<br />

akademik boyuttadır. Zira gelişen yeni<br />

ihraç yolları kapsamında Türkmenistan,<br />

Türkmenistan-Afganistan-Pakistan-<br />

Hindistan (TAPI) boru hattına yönelmiş<br />

durumdadır. 2014 yılında NATO<br />

askerlerinin Afganistan’dan çekilmesinden<br />

önce Afganistan’daki güvenlik koşullarının<br />

böyle bir boru hattının inşasına izin verip<br />

vermeyeceğini kestirmek kolay değildir<br />

ki bu tarih Aşkabat’ın <strong>Hazar</strong>’a 300 km’lik<br />

inşaatın temini için bir şeyler yapmasını<br />

gerektirecek 2015 ya da 2016 yılına kadar<br />

uzayabilir.<br />

Bu arada Şah Deniz gelişirken Türkmen<br />

sularındaki gaz açısından oldukça zengin<br />

bölgeler potansiyel olarak kalmaya devam<br />

edecek. 3-4 yıl içerisinde aşağı yukarı<br />

yıllık 10 milyar metreküp gaz üretecek<br />

kapasiteye sahip olmalarına karşın, dış<br />

yatırım olmaksızın Türkmenistan’ın<br />

kendi rafinerisi ve petrokimya ihtiyaçları<br />

çerçevesince belki yıllık 1 ya da 2 milyar<br />

metreküp ile sınırlandırılacak. Bir seviyede<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

25

John Roberts<br />

bu sahalar yeni bir 1200 km’lik Batı-Doğu<br />

boru hattıyla, ülkenin gaz üretim ağına<br />

bağlanmalıdır ancak pratikte bu proje<br />

sadece bir kısmı tamamlanmış bir şekilde,<br />

öngörülene göre yıllarca geridedir ve<br />

hattın ne zaman kullanıma açılacağı ise<br />

bilinmemektedir.<br />

Bunların dışında<br />

tabii ki bir de Irak<br />

var. Kuzey Irak’taki<br />

Kürt otonom bölgesi,<br />

üzerinde çalışılmakta<br />

olan petrol ve<br />

gaz projeleriyle<br />

çoktan dolmuş<br />

durumdadır. Ne<br />

var ki bu ürünlerin<br />

pazara ulaştırılması<br />

hususunda zorluklar<br />

yaşanmaktadır. Bu<br />

durum Türkiye<br />

“<br />

TANAP, temel unsuru<br />

teşkil etmektedir. Bu<br />

proje, orijinal Nabucco<br />

boru hattının amaçladığı<br />

gibi, Azerbaycan gazının<br />

Türkiye’nin ötesindeki<br />

piyasalara ulaştırılmasını<br />

hedeflemektedir.<br />

istikametinde yeni boru hatlarının inşa<br />

edileceği anlamına gelmekte ve hatta<br />

pratikte, içinde bulunduğumuz yılda yeni<br />

boru hatlarının inşasına ilişkin resmi<br />

adımların atılması beklenmektedir. Ancak<br />

bu resmi adımların Bağdat’taki Irak federal<br />

otoritesinin onayı<br />

dahilinde atılıp<br />

atılmayacağı henüz<br />

bilinmemektedir.<br />

Şayet Bağdat bu<br />

hatları kabul ederse,<br />

Kuzey Irak’ta<br />

çalışan şirketler için<br />

inanılmaz bir fırsat<br />

doğacaktır. Bağdat’ın<br />

rızası olmaksızın bu<br />

şekilde yeni hatların<br />

geliştirilmesinin<br />

politik etkileri<br />

son derece büyük<br />

olacaktır. Bu durum<br />

26<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

efektif olarak bölge güvenliği politikasını<br />

yeniden şekillendirecek ve politik durum<br />

netleşene kadar Kürt bölgesindeki petrol<br />

ve gaz ihracının sınırlandırılmasına sebep<br />

olacaktır.<br />

Fakat 2014 yılı sonları ve bir yönüyle<br />

2015 yılında Kuzey Irak gazının Türkiye<br />

sistemine girmesi muhtemel gibi<br />

gözükmektedir. Daha fazla gaz keşfedilip<br />

geliştirildikçe Türkiye piyasasına veya<br />

Anadolu üzerinden Avrupa piyasasına gaz<br />

akışı o kadar artacaktır.<br />

Azerbaycan, Türkmenistan veya Irak’tan<br />

kaynaklansa da neticede bu gazın Avrupa<br />

Birliği’ne ulaşması için Türkiye’den yahut<br />

Karadeniz’den geçmesi gerekmektedir.<br />

Şu durumda Trans Türkiye seçeneği<br />

tamamıyla doyuma ulaşmadan Karadeniz<br />

seçeneğinin ele alınması gerçekçi<br />

görülmemektedir. Yıllık 55 ya da 60<br />

milyar metreküplük bir hacme hitap eden<br />

Şah Deniz II gazının Güney Kafkasya ve<br />

Türkiye üzerinden geçmesi için bir kısım<br />

altyapı değişikliğine ihtiyaç duyulmaktadır.<br />

Güney Gaz Koridoru - Enerjide Yeni Çözüm<br />

“<br />

Ancak Türkiye üzerinden<br />

naklin temel unsuru olan<br />

TANAP olmaksızın Güney<br />

Gaz Koridoru’nun bu ismi<br />

taşımasının da bir anlamı<br />

kalmayacaktır.<br />

Önceki Güney Kafkasya Boru Hattı<br />

ve bunun Erzurum uzantısının (yeni<br />

kompresör istasyonları dahil) kapasitesi<br />

yıllık 25 milyar metreküp olduğundan,<br />

ihraç amaçlı Şah Deniz I ve Şah Deniz II<br />

projelerini ancak taşıyabilecek şekilde<br />

temel kapasite, bu rakamın çok daha<br />

altında olacaktır. Bu yüzden daha fazla<br />

gaz taşınabilmesi için, örneğin, Abşeron,<br />

Ümit ve derin seviye ACG gazı, Bakü’den<br />

Türkiye’ye paralel bir boru hattının<br />

döşenmesi gerekecektir. Yine bunun için<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

27

John Roberts<br />

yıllık en az 30-33 milyar metreküp taşıma<br />

kapasitesi öngörülmelidir.<br />

Ama bu ikinci boru hattı ihtimali geleceğe<br />

ilişkin bir mevzudur. Şu an Azerbaycan ve<br />

Gürcistan’ın odaklandığı husus, mevcut<br />

Güney Kafkasya Boru Hattı kapasitesinin<br />

artırımıdır ve Türkiye’nin odaklandığı<br />

nokta ise Trans Anadolu Boru Hattı’nın<br />

(TANAP) geliştirilmesidir. TANAP, temel<br />

unsuru teşkil etmektedir. Bu proje, orijinal<br />

Nabucco boru hattının amaçladığı gibi,<br />

Azerbaycan gazının Türkiye’nin ötesindeki<br />

piyasalara ulaştırılmasını hedeflemektedir.<br />

Böylelikle var olan BOTAŞ sisteminin<br />

kullanılmasından kaynaklanan ikili riskten<br />

kaçınmak için sistemin: (Mavi Akım<br />

aracılığıyla) Rus gazı akını, Azerbaycan<br />

gazının batıya ulaşmasını engelleyebilir<br />

veya kış şartlarında ya da Türklerin<br />

gaz ihtiyacı olduğunda asıl amaç olan<br />

Avrupa’dan ziyade gazın Türkiye’de<br />

kullanılmasını sağlayabilir.<br />

Uygulamada TANAP’ın son yatırım<br />

kararının zamanlaması, Şah Deniz için<br />

alınacak aynı karara bağlıdır. Her ikisi de<br />

kara ve deniz tesisleri ve BP tarafından 40<br />

ila 50 milyar dolar arasında fiyat biçilen<br />

ürünü piyasaya taşıyacak boru hatlarının<br />

gelişimine bağlı olarak kararlar zincirinin<br />

bir parçasıdır. Bütünleşmiş bir karar<br />

verme süreci gerekmektedir ve halihazırda<br />

yapılmakta olan da budur.<br />

Bu yaz TANAP için bir son yatırım kararı<br />

alınmalıdır. Şayet Şah Deniz II son yatırım<br />

kararı Ekim ayında alınacaksa, o halde<br />

TANAP’ınki muhtemelen en geç Eylül<br />

ayında alınmış olmalıdır. Hala TANAP<br />

için yapılması gereken bir yığın hazırlık<br />

söz konusudur ve fakat bunun için çok az<br />

zaman bulunmaktadır.<br />

Avrupa Komisyonu, TANAP’ın önemini<br />

anlamış durumdadır. Avrupa Komisyonu<br />

Enerji Genel Müdürlüğü Uluslararası<br />

İlişkiler ve Genişleme Birimi Başkanı Paula<br />

Abreu Marques gelecek Şah Deniz II son<br />

yatırım kararının Güney Gaz Koridoru’nun<br />

gelişmesi açısından son derece önemli<br />

olduğunu vurgulamıştır. Marques, “Bu<br />

yönüyle, Güney Gaz Koridoru’nun temel<br />

unsuru olan TANAP gaz boru hattı<br />

anlaşmasının Azerbaycan ve Türkiye<br />

hükümetleri arasında imzalanması ve<br />

kabul edilmesini çok olumlu karşılıyoruz”<br />

cümlelerini sözlerine eklemiştir.<br />

Oettinger’in tartışmalı “çerez” yorumu<br />

Kasım ayı sonunda Frankfurt’ta yapılmış,<br />

Marques’in, TANAP’ın merkeziliği yorumu<br />

ise Bakü’de, Şubat ayı sonunda yapılmıştır.<br />

Bu iki yorum, yalnızca üç ay içerisinde<br />

Avrupa Komisyonu’nun Güney Koridor’a<br />

olan yaklaşımının, daha pozitif yorumla<br />

bir öncekini reddedecek şekilde ne derece<br />

değiştiğini göstermektedir. Aslında her<br />

iki ifade birbiriyle çelişmektedir. Yıllık 10<br />

milyar metreküplük Şah Deniz II gazının<br />

Avusturya’ya veya İtalya’ya ulaşması, çok<br />

daha büyük bir hedefin yalnızca temel<br />

bir parçasının yerine getirilmesi anlamını<br />

taşımaktadır: yıllık 40, 50, 60 veya daha<br />

fazla milyar metreküplük <strong>Hazar</strong> ve Orta<br />

Doğu gazının sağlanması klasik Türk<br />

tanımıyla Güney Gaz Koridoru’nun,<br />

Avrupa için yeni bir arter oluşunu<br />

ispatlamaktadır.<br />

Ancak Türkiye üzerinden naklin temel<br />

unsuru olan TANAP olmaksızın Güney<br />

Gaz Koridoru’nun bu ismi taşımasının da<br />

bir anlamı kalmayacaktır.<br />

28<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

AZERBAYCAN VE AVRUPA<br />

ENERJİ GÜVENLİĞİ:<br />

ULUSAL ÖNCELİKLER VE<br />

ULUSLARARASI SORUMLULUKLAR<br />

Gulmira Rzayeva, Araştırma Görevlisi, Ekonomik Analiz ve Küresel İlişkiler Bölümü,<br />

Azerbaycan Stratejik Araştırmalar Merkezi<br />

Giriş<br />

AB’nin Güney Gaz Koridoru, öncelikli<br />

olarak <strong>Hazar</strong> Bölgesi’nden olmak<br />

üzere, dünyanın en büyük piyasası<br />

olan Avrupa piyasası için alternatif<br />

kaynak ve güzergahlardan gaz teminini<br />

amaçlamaktadır. Doğu ve Güney<br />

Avrupa, önemli ölçüde Rus gaz teminine<br />

bağımlı durumdadır. Bu durum Batı<br />

ülkelerinin egemen ve bağımsız politikalar<br />

üretebilmesine engel olmaktadır. Bu<br />

ülkeler için güvenli enerji temini ekonomik<br />

açıdan can damarı konumundadır ve<br />

böyle bir bağımlılık, ulusal güvenlik ve<br />

ekonomik kalkınmayı tehlikeye atmak<br />

anlamına gelmektedir. AB’nin Güney<br />

Koridor’u desteklemesi, özellikle Batı<br />

ülkeleri üzerindeki Rus enerji yükünün<br />

bertaraf edilmesini ve başta Kazakistan<br />

ile Türkmenistan olmak üzere kapalı<br />

havza olan <strong>Hazar</strong> devletlerinin Avrupa<br />

gaz piyasalarına doğrudan erişiminin<br />

sağlanmasını amaçlamaktadır.<br />

2011 yılında AB ile Azerbaycan arasında<br />

Güney Gaz Koridoru Deklarasyonu’nun<br />

imzalanmasının ardından, bu aşamada<br />

Güney Koridor’un yegane gaz tedarikçisi<br />

ve buranın açılması adına bağlantı<br />

noktası olması sebebiyle Azerbaycan’ın<br />

rolü oldukça önemli bir hale gelmiştir.<br />

Bununla birlikte ülke; gaz değer zincirinde<br />

ulaştırma altyapı çalışmalarının öncüsü<br />

olarak değerlendirilmektedir. Planlanan<br />

genişlemesi sonrasında, Güney Kafkasya<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

29

Gulmira Rzayeva<br />

“<br />

2011 yılında AB ile Azerbaycan<br />

arasında Güney<br />

Gaz Koridoru Deklarasyonu’nun<br />

imzalanmasının<br />

ardından, bu aşamada<br />

Güney Koridor’un yegane<br />

gaz tedarikçisi ve buranın<br />

açılması adına bağlantı<br />

noktası olması sebebiyle<br />

Azerbaycan’ın rolü<br />

oldukça önemli bir hale<br />

gelmiştir.<br />

Boru Hattı (SCP), I. ve II. faz Şah Deniz<br />

gazı (SD I ve SD II) ve yine Azerbaycan<br />

kıyılarında yeni nesil gaz sahası olarak<br />

adlandırılan (2025 itibariyle ekstradan<br />

ihraç edilebilecek 35 milyar metreküp<br />

ek gaz) bölgedeki gaz hacmini, ayrıca<br />

muhtemelen uzun vadede Türkmenistan<br />

ve Kazakistan’dan temin edilecek gazı<br />

taşıyacaktır.<br />

Buna ek olarak; Azerbaycan, stratejik<br />

açıdan oldukça önemli Trans Anadolu<br />

Doğal Gaz Boru Hattı (TANAP)<br />

projesini başlatmıştır. Bu boru hattı<br />

Azerbaycan kaynaklı gazın (aynı zamanda<br />

ileriki aşamalarda politik uygunluk<br />

sağlandığında Türkmenistan ve Irak) Türk<br />

topraklarından geçerek AB sınırlarına<br />

ulaşmasını amaçlamaktadır. Azerbaycan,<br />

projede % 51 oranında en büyük hisseye<br />

sahip holding olan Devlet Petrol Şirketi<br />

(SOCAR) tarafından temsil edilecektir<br />

(bu pay Azerbaycan Devlet Petrol Fonu<br />

-SOFAZ- tarafından fonlanacaktır). Sonuç<br />

olarak Azerbaycan, gerekli sermayenin<br />

çoğunu yatıracak, ticari ve teknik risklerin<br />

önemli bir kısmını alacak ve böylece boru<br />

hattının düzenli ilerlemesi ve zamanında<br />

tamamlanmasını kontrol edebilecektir.<br />

Avrupa piyasasında daha alt seviyede,<br />

değer zinciri boyunca iki ayrı<br />

doğrultuda ilerleyen, iki rakip boru<br />

hattı bulunmaktadır: Nabucco Batı<br />

(NB) ve Trans-Adriyatik Boru Hattı<br />

(TAP). <strong>2013</strong>’ün üçüncü çeyreğinden<br />

önce olmamak üzere, Şah Deniz<br />

Konsorsiyumu’nun (SD) tercih edilecek<br />

rotaya ilişkin nihai kararı vermesi<br />

beklenmektedir. Nihai seçimden önce, SD<br />

II Konsorsiyum’nun, devam eden Gaz Alım<br />

Satım Anlaşması (GSPA) ile potansiyel<br />

alıcı Gaz Transit Anlaşması’nı (GTA)<br />

sonlandırması gerekmektedir. Son tercihle<br />

birlikte, SD Konsorsiyumu, SD II’nin Ekim<br />

<strong>2013</strong>’ten önce onaylanmasını ve bundan<br />

kısa bir müddet sonra da (belki bazı ek<br />

şartlarla birlikte) SD II gazının nakliyesi<br />

için yukarıda bahsedilen boru hatlarından<br />

(tercihin olumlu olması durumunda)<br />

birine ilişkin nihai yatırım kararını (FID),<br />

beklemektedir.<br />

18 Ocak <strong>2013</strong> tarihinde, finansman<br />

sağlama ve işbirliği üzerine SD ortakları<br />

ve Nabucco arasında iki anlaşma<br />

imzalanmıştır. Bu anlaşmalar, son<br />

kararın verilmesinden önce Uluslararası<br />

Nabucco Şirketi’nin (NIC) yaptığı işlerin<br />

ortak finansmanı ve ortak yönetimini<br />

sağlayacaktır.<br />

Nabucco Uluslararası Şirketi (NIC),<br />

imzalanan anlaşmaların şu konulara<br />

30<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

Azerbaycan ve Avrupa Enerji Güvenliği:<br />

Ulusal Öncelikler ve Uluslararası Sorumluluklar<br />

ilişkin olduğunu ifade etmiştir: Nabucco<br />

Batı ve Şah Deniz II proje çalışmaları ve<br />

planlamalarının düzenlenmesine ilişkin<br />

yakın işbirliği, Nabucco Batı’nın ileriki<br />

gelişimiyle alakalı harcamalar çerçevesince<br />

ortak fon sağlanması; tercihin olumlu<br />

olması sonrasında NIC’in yeni ortaklık<br />

yapısında % 50’lik özsermaye tamamen<br />

SOCAR’ın olacak şekilde, BP (BP %12’lik<br />

hisseye sahip), Statoil ve Total’in olması.<br />

SD ortakları açısından benzer bir paketin<br />

geçtiğimiz yaz TAP ile imzalanmasının<br />

ardından bu, ikinci imzalana paket<br />

anlaşmadır.<br />

TAP’e Karşı Nabucco Batı<br />

Güney Gaz Koridoru’nun asıl stratejik<br />

değeri, SD Konsorsiyumu’nun SD gazının<br />

nihai varış noktasına karar vermesiyle<br />

belirlenecektir. Pazar istikameti ve<br />

zamanlama kritik önem taşımaktadır.<br />

SOCAR’a göre, Azerbaycan gazının<br />

Türkiye’ye aktarımı 2018 Haziran’ı<br />

ortalarında başlarsa, 2019 yılı Ocak ayı<br />

başlarında da Avrupa Birliği’ne (AB)<br />

varabilecektir. Konvansiyonel olmayan gaz,<br />

örneğin ABD’deki kaya gazı gibi yeni gaz<br />

kaynaklarına ihtiyaç duyulması ve bunların<br />

sıvı halde Avrupa’ya taşınması, gaz fiyatı<br />

rekabetinde daralmaya yol açacaktır.<br />

Coğrafi anlamda, İspanya, İngiltere ve<br />

Fransa’daki şirketler, 2016’dan itibaren<br />

Amerika’dan yıllık 6 milyar metreküplük<br />

LNG ithali için alım-satım anlaşması<br />

imzalamıştır. İtalya,<br />

İtalya, ülkenin kuzeyindeki Trieste,<br />

Molcanfone, Livorno ve Rosignano’daki<br />

85 milyar metreküplük ek gaz kapasitesi ile<br />

LNG altyapılarını ve Brindisi, Rovigo, vs.<br />

gibi yerlerdeki yıllık 30 milyar metreküplük<br />

ek ithalat kapasitesi ile LNG projelerini<br />

geliştirmeye devam etmektedir. Ülkedeki<br />

mevcut gaz talebi yıllık 85 milyar metreküp<br />

olduğu halde, tüm bu projeler ve altyapı<br />

çalışmalar gerçekleştirildiği takdirde,<br />

İtalya’nın potansiyel ithalat kapasitesini<br />

yıllık 200 milyar metreküpe kadar<br />

çıkartacaktır.<br />

Her ne kadar İtalyan piyasası orta vadede<br />

talep fazlası ile karşılaşabilecek olsa da,<br />

şüphesiz TAP’ın avantajı ve güçlü yönleri<br />

bulunmaktadır. Başlangıç kapasitesi<br />

yıllık 10 milyar metreküp ve çapı 42 inç<br />

olan boru hattı, Nabucco Batı’dan daha<br />

masrafsız olacaktır.<br />

Ayrıca, NB ile karşılaştırıldığında TAP,<br />

daha basit ve hantal bir yönetim yapısına<br />

sahiptir. Fakat en önemli unsur boyuttur:<br />

NB ekonomisine katkı sağlayan tek unsur da<br />

olduğu gibi, hacim ve çap (48 inç ya da 56 inç).<br />

Her iki projedeki çap farkı NB projesi<br />

icin 500 milyon dolarlık ek yatırıma mal<br />

olmaktadır. SD II projesi operatörü BP,<br />

42 inçlik bir çapın SD gazının piyasaya<br />

ulaşması için gereğinden fazla olduğu<br />

halde SD Konsorsiyumu’nun neden ekstra<br />

500 milyon dolar harcaması gerektiğini<br />

anlamıyor konumdadır. Irak, Tükmenistan,<br />

(belki Kazakistan), Kıbrıs ve İsrail<br />

gibi alternatif kaynaklardan gaz temin<br />

edilmesi için ölçeklenebilir bir boru hattı<br />

inşası AB’nin çıkarına olacaktır. Ancak<br />

sorulması gereken soru şudur: neden SD<br />

Konsorsiyumu bu kaynaklardan gaz temin<br />

edilememesi riskini almalıdır<br />

Akla gelen diğer bir soru ise; SD<br />

ortaklarının İtalya, Yunanistan ve<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

31

Gulmira Rzayeva<br />

1. Resim: <strong>Hazar</strong> Pokeri (kaynak: “Welt” Journal)<br />

Arnavutluk gibi birkaç ülke piyasasına<br />

bağımlı olmaya razı olup olmadıkları ve<br />

gazlarını, başkaca ülkelere pazarlama<br />

seçeneğinin yanında, kaynaklarını NB’nin<br />

sunduğu dışında yoğun bir şekilde<br />

çeşitlendirme ihtiyacı duyan Balkan<br />

ülkelerini de kapsayacak şekilde ileri bir<br />

potansiyele sahip olup olmadıklarıdır.<br />

Teknik olarak TAP, İyonya Adriyatik<br />

Boru Hattı, Yunanistan-Bulgaristan<br />

ara bağlantısı ve hatta İtalya’dan kuzey<br />

ülkelerine kadar Balkanlara erişim imkanı<br />

kapasitesine sahiptir. Fakat bu ek bölgesel<br />

bağlantılar, mevcut TAP teklifinin parçası<br />

olmamakla birlikte herhangi bir finans<br />

kaynakları bulunmamaktadır. Balkan<br />

piyasası, yüksek gaz ücreti piyasanın<br />

çeşitlilik potansiyeli ile Azerbaycan’ın<br />

stratejik ilgisine dahildir.<br />

SD ortakları için boru hattının kendisi<br />

finansal açıdan ilgi çekicidir. Ancak<br />

hedeflenen piyasa risklidir ve neredeyse<br />

tamamen tek bir tedarikçiye bağlı olan<br />

piyasa çeşitliliğine sahip NB’ye kıyasla<br />

hiçbir stratejik öneme sahip değil.<br />

Yalnızca bu sebeple; NB, Brüksel ve<br />

Washington’dan siyasi destek görmektedir.<br />

Bu yüzden daha da önemlisi, NB hattı<br />

üzerindeki mevcut ve planlanan ara<br />

bağlantı ağlarıyla Orta Avrupa piyasasını<br />

çeşitlendirme, bölgenin uluslararası<br />

rekabete açılması neticesinde “arz<br />

kesilmesi tehlikesini azaltıp NATO<br />

müttefiklerinin iç istikrarını sağlayarak 1 ”<br />

ülkelere Rusya ile pazarlıkta ellerini<br />

güçlendirme imkanı tanıyacaktır.<br />

Geçtiğimiz Aralık ayında, ABD kongresi;<br />

ABD Senatosu Dış İlişkiler Komitesi<br />

için hazırlanan “<strong>Hazar</strong>’dan Avrupa’ya<br />

Enerji ve Güvenlik” başlıklı raporunu<br />

yayınlayarak NB’ye olan desteğinde bir<br />

adım daha ileri gitmiştir. SD ortaklarını<br />

uyaran Senato, ilgili ülkelere ABD’nin<br />

tercihi olan “Avrupa’nın enerji güvenliği<br />

için mutlaka dahil olunması gereken” bir<br />

proje SD konsorsiyumu tarafından tercih<br />

edilmezse, SD II, SD I’e tanınan yaptırım<br />

ayrıcalığından yararlanamaz demiştir.<br />

Bunun sebebi, projedeki % 10’luk<br />

İran’dan NIOC katılımıdır. SD II ve bağlı<br />

projelerin yaptırım ayrıcalığı “ABD ulusal<br />

güvenlik çıkarları için zorlama faydalara<br />

dayanacaktır. 2<br />

Gazetelere göre, “Nabucco Batı iki anahtar<br />

hedef doğrultusunda en belirgin ilerlemeyi<br />

sağlayacaktır: yoğun olarak çeşitlilik<br />

ihtiyacı duyan birçok müttefike hızlı gaz<br />

1 “<strong>Hazar</strong>’dan Avrupa’ya Enerji ve Güvenlik”, http://www.<br />

foreign.senate.gov/publications/download/energy-andsecurity-from-the-caspian-to-europe<br />

2 “<strong>Hazar</strong>’dan Avrupa’ya Enerji ve Güvenlik”, http://www.<br />

foreign.senate.gov/publications/download/energy-andsecurity-from-the-caspian-to-europe<br />

32<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

Azerbaycan ve Avrupa Enerji Güvenliği:<br />

Ulusal Öncelikler ve Uluslararası Sorumluluklar<br />

temini ve gelecekte bölgeye daha fazla<br />

gaz temini için ölçekleme yapılabilmesi.”<br />

“Rusya’nın Orta ve Güney Doğu<br />

Avrupa’daki müttefiklerine giderek artan<br />

zorlayıcı baskısına” bir son vermek.<br />

ABD ve Rusya arasındaki rekabet, enerji<br />

bakımından zengin ülkeler, nakil hatları ve<br />

kârlı enerji piyasalarını bölmek ve kontrol<br />

etmek Soğuk Savaş döneminde olduğu gibi,<br />

21. yüzyılda da halen devam etmektedir<br />

ancak bu defaki “Büyük Oyun” teorisinde<br />

olduğu gibi farklı şekilde yürümektedir.<br />

Enerji üreten bir ülke olan Rusya için<br />

hidrokarbon kaynaklarının üzerinde<br />

tesir sahibi olduğu ülkelere satılması son<br />

derece önemlidir. Bu ülkelerin enerji<br />

güvenliğini neredeyse tamamen Rusya’ya<br />

bağımlı hale getirmek, pazarlık yardımıyla<br />

müzakeredeki pozisyonunu güçlendirerek<br />

ülkeleri kendi nüfuzu altına alması için<br />

Moskova’ya bir manivela gücü vermektedir.<br />

Bu durum, ABD tarafından bölgedeki<br />

ulusal çıkarları adına bir tehdit unsuru<br />

olarak algılanmaktadır.<br />

Hidrokarbon üreticisi ve tüketicisi olan<br />

ABD, enerji bağımlılığı olan müttefiklerinin<br />

kendi kontrolü altındaki Orta Doğu ve<br />

Kuzey Afrika (MENA), <strong>Hazar</strong>, Avrupa’dan;<br />

(yaptırımlar altındaki) İran ve Rusya’ya<br />

(alternatif arz yollarıyla) fırsat vermemek<br />

için bu ülkelerin güçsüzleşmesi adına<br />

hidrokarbon ihraç etmesini istemektedir.<br />

Azerbaycan; Türkiye, Doğu, Güneydoğu<br />

Avrupa ve Balkanlar’daki ABD<br />

müttefiklerinin enerji güvenliğini<br />

sağlayacak en iyi ülke konumundadır;<br />

bunların hepsi, ya ABD/NATO müttefiki<br />

ya da ABD’nin nüfuz alanına giren daha<br />

geniş bir Avro-Atlantik Enerji Güvenliği<br />

“<br />

Irak, Tükmenistan, (belki<br />

Kazakistan), Kıbrıs ve İsrail<br />

gibi alternatif kaynaklardan<br />

gaz temin edilmesi<br />

için ölçeklenebilir bir boru<br />

hattı inşası AB’nin çıkarına<br />

olacaktır. Ancak<br />

sorulması gereken soru<br />

şudur: neden SD Konsorsiyumu<br />

bu kaynaklardan<br />

gaz temin edilememesi<br />

riskini almalıdır<br />

konseptinin parçasıdır. BTC petrol<br />

projesi ve Güney Gaz Koridoru projeleri<br />

ile Azerbaycan, BTC petrol projesini<br />

gerçekleştirmek ve Güney Gaz Koridoru<br />

projesine devam etmekle<br />

ABD-AB enerji stratejisinin<br />

gerçekleştirilmesi adına kritik bir rol<br />

oynamaktadır.<br />

Bununla birlikte, işgalden kurtularak ülke<br />

bütünlüğünün sağlanması yoluyla bir<br />

numaralı dış politika konusu olan Dağlık-<br />

Karabağ sorununun çözülmesi adına<br />

Bakü’nün, AB/ABD’den daha fazla politik<br />

destek bekleyeceğini düşünmek oldukça<br />

mantıklıdır.<br />

Nabucco Batı ve Hissedarları<br />

Geçen sene Aralık ayında, Nabucco<br />

(Batı) projesinin en önemli unsurlarından<br />

biri olan Alman RWE firması projeden<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

33

Gulmira Rzayeva<br />

“<br />

ABD ve Rusya arasındaki rekabet, enerji<br />

bakımından zengin ülkeler, nakil hatları<br />

ve kârlı enerji piyasalarını bölmek ve<br />

kontrol etmek Soğuk Savaş döneminde<br />

olduğu gibi, 21. yüzyılda da halen devam<br />

etmektedir ancak bu defaki “Büyük<br />

Oyun” teorisinde olduğu gibi farklı şekilde<br />

yürümektedir.<br />

çekildi. Bu durum bir kez daha<br />

Konsorsiyum’un idari yapısının son<br />

derece yetersiz olduğunu ve özellikle<br />

projenin başlatıcısı olan Avusturya OMV<br />

başta olmak üzere ortakların böylesi<br />

hantal bir idarenin projenin geleceğini<br />

büyük riske attığının farkına varması<br />

gerektiğini göstermiştir. Geçtiğimiz<br />

sene Haziran ayından anlaşmaların<br />

imzalandığı 18 Ocak’a kadar NB ve SD<br />

üyeleri arasında İşbirliği Anlaşması (CoA)<br />

ve Hisse Senedi Finansman Anlaşmaları<br />

(EFA) imzalanmamıştır. Aynı zamanda<br />

Nabucco hissedarları arasında NB ve SD<br />

Konsorsiyumu hisse dağılımına ilişkin fikir<br />

ayrılığı ve ciddi problemler bulunmaktaydı.<br />

Kamuya açık bilgilere göre, NB<br />

Konsorsiyumu beklenen süre içerisinde<br />

gerekli ilerlemeyi sağlamakta başarılı<br />

olamaz ise, önemli kararların alınması ve<br />

uygulanmasını sağlamak amacıyla SD, NB<br />

Konsorsiyumu’nda % 51’lik bir paya sahip<br />

olmayı istemekteydi. SD’nin çoğunluk<br />

hisselere sahip olmak istemesi, NB<br />

hissedarlarının projeyi gerçekleştirecekleri<br />

ve gerekli ticari ve stratejik kararları<br />

alarak ihtiyaç duyulan sermayeyi<br />

yatıracağından şüphe etmiş olmasına<br />

bağlanabilir.<br />

Tüm NB Konsorsiyumu ortakları<br />

böyle bir hisse dağılımını desteklemiş<br />

olsalar da, OMV karar almak ve kontrol<br />

imkanını kaybetmekten çekinmiştir.<br />

OMV’nin bu tavrı anlaşılabilirdir. Zira<br />

CoA ve EFA % 51 - % 49 arasında bir<br />

hisseyle devreye girdiğinde, mevcut<br />

NB hissedarlarının görüşleri dikkate<br />

alınmayabilir. Fakat NB projesinde<br />

ilerleme olmaması, Macar ortak<br />

FGSZ’nin geçtiğimiz yazdan itibaren<br />

hisseyi azaltmasına sebep olmuştur.<br />

Benzer şekilde diğer bazı NB ortakları da<br />

hisselerinden bir kısmını SD üyelerine ya<br />

da üçüncü bir tarafa satmaktan memnun<br />

kalacaklardır.<br />

Kamuya açık nedenlerle, RWE’nin<br />

projeden ayrılması, firmanın ticari<br />

hedeflerine varamayacak olmasıdır. 3<br />

Fakat görünüşe göre OMV ile olan görüş<br />

ayrılığı ve uzun süren tartışmalar, projenin<br />

ilerlemesine ilişkin çeşitli sorunlar, aynı<br />

zamanda Baumgartner’den Landzhot’a,<br />

RWE’nin sahibi olduğu Net4Gas nakil<br />

hattına Baumgartner’in bağlanması,<br />

sorunları da bu nedenler arasında<br />

bulunmaktaydı. Almanya’da nükleerden<br />

vazgeçilmesinden kaynaklanan finansal<br />

nedenler de bunlara dahil edilebilir.<br />

Dahası, yukarıda bahsedilen finansal<br />

zorluklardan dolayı RWE, 7 milyar<br />

Avro’luk hissesini satmakta ve çalışan<br />

3 “Nabucco says Check-Austrian Transit Survey Completed”,<br />

Bloomberg, http://www.bloomberg.com/apps/newspid=ne<br />

wsarchive&sid=aZSykMGpEc80<br />

34<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

Azerbaycan ve Avrupa Enerji Güvenliği:<br />

Ulusal Öncelikler ve Uluslararası Sorumluluklar<br />

sayısını azalmaktadır.<br />

Bu da, RWE’nin tamamına sahip<br />

olduğu, Çek Cumhuriyeti’ndeki gaz<br />

nakil sistemi Net4Gas’in <strong>2013</strong> yılında<br />

satılmasının planlanmasını açıklamaktadır.<br />

Önceleri RWE Baumgarten-Landzhot<br />

bağlantısı aracılığıyla Net4Gas nakil<br />

hattını birleştirip, <strong>Hazar</strong>, örneğin<br />

Azerbaycan gazını, Alman hükümetinin<br />

gaz kaynaklarını çeşitlendirme stratejisi<br />

paralelinde, Almanya’ya ulaştırmayı<br />

hedeflemekteydi. 4<br />

Nabucco Batı’ya karşı<br />

Güney Akım: Hacim ikamesi<br />

ya da pazar payı değişimi<br />

Her ne kadar Gazprom’un Avrupa’ya<br />

ihracı 2011 yılında ciddi miktarda<br />

artmışsa da, 2012 yılında finansal kriz<br />

sırasındaki düşüşle şirket aynı başarıyı<br />

tekrarlayamamıştır. Rusya Enerji<br />

Bakanlığı’na göre, 2012 yılında Avrupa’ya<br />

olan gaz ihracı % 8.7 oranla 186 milyar<br />

metreküpe düşmüştür. 5<br />

Daha evvel Gazprom, 2012 yılının ilk<br />

yarısında, Avrupa’ya olan gaz satışlarının<br />

%10, Bağımsız Devletler Topluluğu (CIS)<br />

ülkelerine ise % 29 oranında düştüğünü<br />

açıklamıştır. 6<br />

Bu durum, 2012 yılında üretimin 655<br />

milyar metreküpe düşmesine, (2011<br />

yılında 662 miyar metreküp) Gazprom’un<br />

4 “Nabucco says Check-Austrian Transit Survey Completed”,<br />

Bloomberg, http://www.bloomberg.com/apps/newspid=ne<br />

wsarchive&sid=aZSykMGpEc80<br />

5 “Gazprom reports weakening European gas sales amid<br />

economic slowdown”, http://www.mrcplast.com/news-news_<br />

open-229012.html<br />

6 “Gazprom reports weakening European gas sales amid<br />

economic slowdown”, http://www.mrcplast.com/news-news_<br />

open-229012.html<br />

kendi üretiminin ise % 5.1 ile 483 milyar<br />

metreküpe düşmesine sebep olmuştur.<br />

<strong>2013</strong> yılı ihraç ve üretim tahminleri, yeteri<br />

kadar iyimser değildir ve Bay Miller’a göre,<br />

şirket <strong>2013</strong> yılında 500 milyar metreküplük<br />

gaz üretim seviyesini koruyacak ve bu<br />

yıl yatırım programlarının artışı sekteye<br />

uğrayacaktır. 7 Daha önceleri, Rusya’nın<br />

en önemli gaz üreticisi Gazprom, <strong>2013</strong> ve<br />

2014 yılı gaz üretim hedeflerini, azalan<br />

taleplerden ötürü küçülmüştür. Gazprom<br />

üretim departmanı başkanına göre, şirket<br />

<strong>2013</strong> yılında 541 milyar metreküplük bir<br />

üretim yapacak ve bunu 2014 yılında 584<br />

milyar metreküpe çıkartmayı hedefliyordu 8<br />

ki bu, daha önce planlanan, <strong>2013</strong> yılı için<br />

549 milyar metreküp ve 2014 yılı için 570<br />

milyar metreküplük hedeften daha azdır.<br />

Business Monitor International’ın son<br />

öngörüleri, 2016 yılı itibariyle toplam<br />

gaz üretimi Avrupa’daki talebin artması<br />

ve Asya piyasalarındaki fırsatların<br />

çoğalmasıyla 724 milyar metreküpe<br />

çıkacaktır. 9 AB, ihtiyacı olan gazın % 25’ini<br />

Rusya’dan karşılamaktadır. Rus tekeli<br />

yönetimi (Gazprom) Avrupa gaz tüketicisi<br />

şirketlerinin Rus gazını tercihlerindeki<br />

azalışı ve Avrupa piyasalarına gaz ihracının<br />

düşüşünü rekabete bağlamaktadır. Son<br />

birkaç yıldan beri, sabit fiyatlı gaz endeksi<br />

ve spot piyasasına gaz nakli yapmak isteyen<br />

firma sayısında artış gözlemlenmektedir.<br />

7 “Gazprom reports weakening European gas sales amid<br />

economic slowdown”, http://www.mrcplast.com/news-news_<br />

open-229012.html<br />

8 “Ukrainian equipment producer dashes Gazprom production<br />

plans last winter”, Kyiv Post, http://www.kyivpost.com/<br />

content/business/ukrainian-equipment-producer-dashesgazprom-produc-1-128108.html<br />

9 Russia Oil & Gas Report, Business Monitor, http://store.<br />

businessmonitor.com/em/oilgas/russia.html<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

35

Gulmira Rzayeva<br />

Source: Streams<br />

interpretation of<br />

Waterborne data<br />

Bu düşüş yalnızca Avro bölgesi<br />

ve Avrupa’daki ekonomik krizden<br />

kaynaklanmamakta, aynı zamanda<br />

Avrupalılar LNG gibi daha ucuz<br />

alternatifler ve spot piyasası tedariklerine<br />

başvurmuşlardır. 2009-2011 yılları<br />

arasında; Avrupa’daki sıvılaştırma<br />

santralleri kadar tekrar gazlaştırma (regasification)<br />

santrallerinin sayısı da artış<br />

gösteriyordu; 2014’e kadar, Avrupa’daki<br />

kıyı devletlerinin çoğunluğunun,<br />

birkaç LNG altyapısıyla kaplanması<br />

beklenmektedir. Şu anda bir kısmı<br />

uygulanma, diğer bir kısmı ise planlanma<br />

aşamasındadır: AB’nin 150 milyar<br />

metreküplük mevcut tekrar gazlaştırma<br />

kapasitesinin 2020’ye kadar ikiye<br />

katlanacağı gözükmektedir.<br />

Bu; AB’nin LNG altyapısını geliştirmesi<br />

ve her kıyı devletinde (İtalya, Hollanda,<br />

Fransa, İrlanda, Almanya, Polonya,<br />

İspanya, Hırvatistan, Kıbrıs, Türkiye<br />

ve Litvanya) istasyon inşa etmesi adına<br />

AB’nin en önemli hedeflerinden biridir. 10<br />

Bu, ayrıca; Avrupa’nın artan doğal gaz<br />

talebini karşılayabilmek adına Trans<br />

Avrupa Enerji Ağı Politikası’nın (TEN-E)<br />

da kapsamına girmiştir. Öyle ki; bu<br />

terminallerin bazıları Orta Avrupa’nın<br />

enerji güvenliğinin sağlanması, güvenlik<br />

zaafiyetinin azaltılması ve halihazırdaki<br />

tekrar gazlaştırılmış gazın kıyı kesiminden,<br />

kıyısı olmayan devletlere taşınarak<br />

Gazprom’a olan bağımlılığın azaltılması<br />

amacıyla inşa edilmektedir. Bu amaçla;<br />

10 T E N - ENERGY Priority Corridors for Energy<br />

Transmission, Prepared for the European Commission, http://<br />

ec.europa.eu/energy/infrastructure/studies/doc/2008_<br />

priority_corridors_for_energy_transmission-natural_gas.pdf<br />

36<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

Azerbaycan ve Avrupa Enerji Güvenliği:<br />

Ulusal Öncelikler ve Uluslararası Sorumluluklar<br />

2014’e kadar, tüm Avrupa devletlerini<br />

gaz boru hattı ara bağlantılarına dahil<br />

etmek için kapsamlı şekilde AB Trans<br />

Avrupa Enerji Ağları (TEN-E) politikası<br />

uygulanmaktadır.<br />

Kaya gazı aramalarında bulunan Polonya,<br />

2014 yılı ortalarına kadar yıllık 5 milyar<br />

metreküplük bir LNG ithalat terminali<br />

kurmayı hedeflemektedir. Almanya sınırına<br />

yakın Świnoujście’teki LNG terminali,<br />

tedarik çeşitliliğini artırmalı ve Rus<br />

ithalatına olan bağımlılığı azaltmalıdır.<br />

Hiç şüphe yok ki, Avrupa çapındaki<br />

alıcı terminallerin LNG kapasitelerinin<br />

artırılmasının, başta düşük gaz ücretleri,<br />

Avrupa gaz piyasalarında hazırda bekleyen<br />

gaz miktarının artması ve Avrupa’nın gaz<br />

tedarikine kaynak çeşitliliği sağlaması<br />

gibi, Birlik için birçok tedarik güvenliğini<br />

artırmaktadır.<br />

2009-2010 yılları arasında; Kuzey-<br />

Batı Avrupa’daki alıcı istasyonlardaki<br />

LNG kapasitesinin artırılması, ABD<br />

ve AB gaz merkezleri arasındaki bağ<br />

güçlendirilerek, Avrupalı tüketicilere daha<br />

ucuz olan spot gaz imkanından faydalanma<br />

şansı tanınmıştır. Aynı yıllarda, spot<br />

piyasalarında keskin bir düşüş yaşanmış<br />

ve bu süre içerisinde spot gaz fiyatı,<br />

petrol endeksli gaz fiyatından % 25 az<br />

olmuştur. Ancak bu trend ve AB ile ABD<br />

arasındaki gaz fiyatı korelasyonu belirsiz<br />

yüksek talep nedeniyle 2010 yılı Nisan<br />

ayında sona erdirilmiştir. Ne var ki Rus gaz<br />

ihracı açısından en önemli temel piyasa<br />

olan Avrupa’da 2011 yılından itibaren<br />

fiyat farklılıkları, fiyatlara ilişkin revizyon<br />

yapılması açısından en büyük etken<br />

olmuştur.<br />

Çoğu Avrupalı gaz tüketicisi, tamamen<br />

petrol endeksli fiyatlardan kaçınarak<br />

Gazprom’la % 10-20 civarında spot<br />

fiyatlı sözleşmelerin de dahil olduğu kimi<br />

gaz endeksli uzun dönem sözleşmelere<br />

yönelmiştir. Avrupa piyasası çapında<br />

spot fiyatlar yılda % 30-40 oranında çok<br />

hızlı bir şekilde artmaktadır. Avrupalı<br />

gaz alım firmaları çoğunlukla olumlu<br />

netice almakla birlikte birçok defa benzeri<br />

uyuşmazlıklarla ilgili tahkime başvurmakta<br />

ve Gazprom’un hiç kabullenemeyeceği<br />

bir duruma sebep olmaktadır. Bu durum,<br />

kimi şirketlerin düşük gaz fiyatıyla<br />

ödüllendirilmesine sebep olmuştur.<br />

MorganStanley Press’e göre, İtalyan Eni<br />

ve Edison, Alman E.ON (RWE hala<br />

Gazprom’la tahkim sürecindedir), Fransız<br />

GdF Suez, Avusturyalı Ecogas ve daha<br />

birçokları 2011 yılında sözleşmelerine<br />

% 10 ila % 20 arasında spot piyasa ücreti<br />

uygulatmışlardır. 11<br />

Ancak gazetede “ ‘Görünmez’ Malın<br />

Ücretlendirilmesi” başlıklı son müzakere<br />

dokümanında Gazprom Export’un<br />

Kontrat Yapılandırması ve Fiyatlandırma<br />

Direktörü Sergey Komlev, gaz endeksi<br />

ve ağ ücretine bağlı olarak uzun dönem<br />

kontratlar çerçevesince fiyat üzerinde<br />

oynama yapılması modelini eleştirerek,<br />

kesintisiz sözleşmelerde esnekliğe<br />

gidilmesi isteniyorsa bu durumun alıcılar<br />

açısından güvenli ve sağlayıcılar açısından<br />

ise çalışılabilir olmadığını ifade etmiştir.<br />

Bunun anlamı, başta LNG olmak üzere<br />

1-3 ayı geçmeyen kısa dönem sözleşmeler<br />

üzerinden önemli hacimlerdeki gazın ciddi<br />

11 “Pricing the “Invisible” Commodity” Sergey Komlev,<br />

Gazprom Export, http://www.gazpromexport.ru/files/Gas_<br />

Pricing_Discussion_Paper_Komlev_GPE_Jan_11_<strong>2013</strong>_<br />

FINAL127.pdf<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

37

Gulmira Rzayeva<br />

fiyatlarla pazarlandığı ağlardaki spot gaz<br />

tacirlerinin ihtiyaç halinde orta vadede yeni<br />

hacimler garanti edemeyeceği anlamına<br />

gelmektedir. Bu durum, alıcıları belirsizliğe<br />

sürüklemektedir ve gelecek tedarikçiler için<br />

hassas bir ortam yaratmaktadır. Örneğin,<br />

Avrupa pazarına yıllık % 17.4 (37 milyar<br />

metreküp) oranında LNG ihraç eden Katar;<br />

geçenlerde Avrupa istikametindeki LNG<br />

ihraç hacmini % 40 oranında küçülteceğini<br />

ve bunları, LNG’nin Asya’da yüksek kâr<br />

getirmesi nedeniyle Japon piyasasına<br />

yönlendireceğini bildirmiştir. 12<br />

LNG arzının büyüme dinamiği, küresel<br />

piyasaya girmek gibi yeni fırsatlar<br />

sunmakta, LNG gibi gazların ihracı dünya<br />

piyasalarına giriş avantajı sağlamaktadır.<br />

BP’ye göre, uzun vadede LNG ticareti çok<br />

daha önemli bir rol oynayacaktır. BP Enerji<br />

Görünümü’ne göre “2<strong>03</strong>0 yılı küresel<br />

gaz tüketiminin % 15.5’ine denk gelecek<br />

şekilde aynı yıl LNG üretimi<br />

% 4.3 oranında artacaktır” 13 . Aynı zamanda<br />

ABD bankası JP Morgan analistleri küresel<br />

LNG büyümesinin 2011 yılında ortalama<br />

olarak % 15 oranında gerçekleştiğini ifade<br />

etmişlerdir.<br />

Bazı analistlere göre, iyimser tahminler<br />

doğrultusunda Avrupa’daki LNG talebi<br />

<strong>2013</strong> yılında yıllık 68 milyon tondan 2014<br />

yılında 72 milyon tona çıkacak, 2015’te 78<br />

milyon ton, 2016’da 86 milyon ton, 2017’de<br />

94 milyon ton ve nihayet 2018 yılında ise<br />

12 LNG export Destinations are being diversified, Arab News,<br />

http://www.arabnews.com/lng-export-destinations-are-beingdiversified-says-qnb<br />

13 BP Energy Outlook 2<strong>03</strong>0, January <strong>2013</strong>, International<br />

Energy Agency, http://www.bp.com/liveassets/bp_internet/<br />

globalbp/globalbp_uk_english/reports_and_publications/<br />

statistical_energy_review_2011/STAGING/local_assets/<br />

pdf/BP_World_Energy_Outlook_booklet_<strong>2013</strong>.pdf<br />

99 milyon ton olacaktır. 14<br />

Tüketicinin artan baskısı, Avrupa gaz<br />

piyasasındaki doygunluğun orta vadede<br />

yok azalmasına, petrol-endeksli gaz<br />

ve spot gaz fiyatları arasındaki makası<br />

kapatacaktır. Ticari açıdan bakıldığında;<br />

bu durum, gazdan kaynaklanan net kâr<br />

marjını azaltarak Gazprom’u oldukça<br />

sıkıntıya sokacaktır. Hatta; yeni gelişen<br />

Bovanenkovskoye, Uzak Doğu F.D., Urallar<br />

F.D., Siberya F.D., vb. alanların üretim<br />

kapasitesinin uzun vadede gelişeceği<br />

ve ucuz olacağı öngörüldüğünden; bu<br />

durum Gazprom için daha da vahim hale<br />

gelmektedir.<br />

Örneğin, 2012 yılı Gazprom İhracat<br />

raporuna göre, Güney Akım boru<br />

hattı aracılığıyla Avrupa piyasalarına<br />

ulaştırılacak Bovanenkovskoye gazı,<br />

Gazprom’a 150$/1000cm 15 ’a mal olacaktır.<br />

Buna; Uzak Doğu’daki gazın 3000 km’den<br />

fazla uzaklıktaki Karadeniz kıyısına<br />

ulaştırılması, inşası ve Güney Akım<br />

aracılığıyla daha öteye Avrupa içlerine<br />

ulaştırılması; bedelleri ve vergi gibi ek<br />

masraflar eklenecektir. Gazprom için en<br />

pahalı gaz, 260$/1000cm maliyetli yeniden<br />

ihraç edilecek Orta Asya gazı olacaktır. 16<br />

Rus Akaryakıt Enerjisi Merkezi Sevkiyat<br />

Departmanı Kompleksi’ne (CDU TEK)<br />

göre, 2009 yılından itibaren Rusya, 3 yıldır<br />

Amerika’daan daha az gaz üretmektedir. Bu<br />

durum Amerika’nın 2000 yılından itibaren<br />

her yıl kaya gazı üretimini artırmasından<br />

kaynaklanmaktadır. Güney Gaz<br />

Koridoru’nun dışında Avrupa Birliği’nin arz<br />

14 OilCapital analytical daily news portal<br />

15 Gazprom Annual report 2011, http://www.gazprom.<br />

com/f/posts/55/477129/annual-report-2011-eng.pdf<br />

16 Skolkovo Moscow School of Management<br />

38<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

Azerbaycan ve Avrupa Enerji Güvenliği:<br />

Ulusal Öncelikler ve Uluslararası Sorumluluklar<br />

çeşitliliğini sağlaması adına diğer bir fırsat<br />

ise ABD’den, görece daha ucuz olan LNG<br />

gazı ihraç edilmesidir. Coğrafi anlamda<br />

daha büyük miktarlarda LNG ithal etme<br />

fırsatına sahip olan bu ülkeler, tedariklerini<br />

ve genel anlamda enerji güvenliğini kontrol<br />

altına alarak, kapalı havza ülkelerine göre<br />

ulusal güvenliklerini daha korunaklı hale<br />

getireceklerdir. Ancak konuya ilişkin<br />

politikadan ziyade ticaret ve ekonomi<br />

kuralları geçerli olacaktır.<br />

Diğer taraftan, 2011 yılında başlayan<br />

“Asya ve Avrupa arasındaki LNG savaşı”,<br />

sonuçları Avrupa için hiç de iyi olmayacak<br />

şekilde devam etmekte ve LNG gazının<br />

büyük bir kısmı mevcut durumda<br />

Asya piyasalarına doğru artmaktadır.<br />

Karşılaştırılacak olursa, dünyanın en büyük<br />

LNG ithalatçısı olan Japonya, yıllık 11.5<br />

milyon tonluk LNG ithalat sözleşmesi<br />

imzalamış, diğer Asya-Pasifik ülkeleri ise<br />

20 milyon tonluk sözleşme imzalamışken,<br />

AB yalnızca 3.1 milyon tonluk sözleşmeye<br />

imza atmıştır. Üreticilere yüksek kâr marjı<br />

sağlayan Asya enerji piyasası, dünyanın<br />

en avantajlı LNG piyasasıdır. Avrupa<br />

ticaret ağındaki ortalama LNG fiyatı, 310-<br />

350$/1000 cm civarındayken, Japonya,<br />

Kore ve Çin’de ise bu rakam 500$/1000<br />

cm’dir 17 . Asya ülkelerindeki hızlı büyüyen<br />

ekonomi ve Japonya’daki nükleer felaket,<br />

LNG ithalatları için yeni kapılar aralamıştır.<br />

Dahası, LNG üreticileri için piyasayı<br />

daha az ilgi çekici kılacak şekilde Avrupa,<br />

iç piyasada enerji fiyatlarını düşürmeye<br />

çalışmaktadır.<br />

ABD LNG’sinin Avrupa’ya nakli ise artık<br />

tatmin edici seviyeden uzaktır. ABD<br />

17 Platts LNG Daily Publication. Available on subscription<br />

LNG’sinin Avrupa ve diğer ülkelere<br />

ihracının 2016’da başlayacağı tahmin<br />

edilmektedir. İspanyol NGFenosa ve<br />

Total, ABD şirketi Chaniere Energy ile<br />

bir alım-satım anlaşması imzalamışlardır<br />

ve 2016’da başlayacak şekilde yıllık 5<br />

milyar metreküp gaz ithal edeceklerdir. 18<br />

Fakat bugüne kadar Enerji Departmanı<br />

düzenleyicisi olan FERC’e LNG terminali<br />

inşası için 20 adet proje sunulmuş olsa da<br />

bunlardan yalnızca Chaniere Energy’nin<br />

Sabine Pass projesi kabul görmüştür.<br />

Üstelik gelecekteki tüm kapasitesiyle ilgili<br />

çoktan sözleşme imzalanmış durumdadır.<br />

Alıcılar ise, Koreli Kogas, Hindistanlı<br />

Gail, İspanyol NGFenosa, Fransız Total ve<br />

İngilizce BG Grubu’dur. Avrupa ve Asya<br />

LNG piyasalarındaki fiyat farkından ötürü<br />

ABD’nin Asya’ya olan ihraç kârı 200$ iken,<br />

AB’ye olan ihraç kârı 150$’dır. Ayrıca ABD<br />

için en kârlı ihraç piyasası, kısa mesafe<br />

ve yüksek gaz fiyatı avantajıyla net LNG<br />

kâr marjı 280$’a varabilen Latin Amerika<br />

olacaktır.<br />

Bu nedenle, değişik bölge piyasalarındaki<br />

fiyat farklılığından ötürü Enerji<br />

Departmanı yıllık 110 milyon ton<br />

kapasiteye varan LNG ihraç tesisi inşaat<br />

tekliflerini kabul etse dahi, bu gaz Avrupa<br />

yerine (küçük bir miktarı Avrupa’ya<br />

ulaştırılmakla birlikte) Asya ya da Güney<br />

Amerika istikametine gidecektir. Buradaki<br />

mantık, ekonomi kurallarının diğer her<br />

şeyden önce geleceğidir.<br />

Yukarıdaki ifadeyi destekleyecek şekilde;<br />

WoodMckenzie’nin 2012 Mayıs ayında<br />

18 “Cheniere and Total Sign 20-Year LNG Sale and Purchase<br />

Agreement for LNG Exports from Sabine Pass”, Press Release:<br />

Cheniere Energy Partners, http://finance.yahoo.com/news/<br />

cheniere-total-sign-20-lng-133000762.html<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

39

Gulmira Rzayeva<br />

yayınladığı öngörülere göre, hızla<br />

büyüyen Asya LNG piyasası yalnızca<br />

sözleşme dışı gazları değil, aynı zamanda<br />

ABD’nin tüm LNG ihraç potansiyelini<br />

ithal edebilir. 19<br />

Avrupa gaz talebi, Asya’daki kadar hızlı<br />

büyümeyecektir. Uluslararası Enerji<br />

Ajansı’nın (IEA) 2012 yılı Dünya Enerji<br />

Görünümü’ne göre, 2010 yılından 2<strong>03</strong>5<br />

yılına kadar AB gaz talebi yıllık büyüme<br />

oranı 569 milyar metreküp ile 669 milyar<br />

metreküp arasında ortalama olarak %<br />

0.7 büyüyecektir. Dahası, Avrupa’da<br />

yıllık doğal gaz talebi büyümesi artışı,<br />

2010-2015 yılları arasında 569 milyar<br />

metreküpten 550 milyar metreküpe,<br />

ortalama 19 milyar metreküp düşmektedir.<br />

Avrupa Birliği’nin 2020 hedefleri ve düşük<br />

kömür fiyatları yüzünden talep görünümü<br />

azaltılmıştır.<br />

Nabucco Batı ve Güney Akım’ın hedefleri<br />

arasında bulunan Güney Doğu Avrupa<br />

gaz piyasası ve Balkanlar yeterince büyük<br />

olmayıp, 2018-2<strong>03</strong>5 yılları arasında yıllık<br />

ortalama gaz talebi büyüme oranının son<br />

derece yavaş olması beklenmektedir.<br />

Uzmanlara göre, Güney Akım, bölgedeki<br />

Rus gazı hacmini artırmayacak, ancak<br />

19 Platts LNG Daily and Monthly Publication. Available on<br />

subscription.<br />

“<br />

Avrupa ticaret ağındaki<br />

ortalama LNG fiyatı, 310-<br />

350$/1000 cm civarındayken,<br />

Japonya, Kore ve Çin’de ise<br />

bu rakam 500$/1000 cm’dir.<br />

yalnızca halihazırda Ukrayna ve kısmen<br />

Belarus üzerinden taşınan gazın rotasını<br />

değiştirecektir. Aralık ayında Brüksel’de<br />

gerçekleştirilen zirvede, Moskova,<br />

Brüksel’in Güney Akım’ı <strong>2013</strong> Mart<br />

ayında yürürlüğe girecek Avrupa Birliği<br />

Üçüncü Enerji Paketi’nden kaynaklanan<br />

kısıtlamaların dışında kalacak şekilde<br />

“Trans Avrupa Ağı” statüsüne çıkartıp,<br />

projeyi “Ortak Çıkar Projesi” (PCI)<br />

ilan etmesini talep etmiştir. 20 AB yasal<br />

çerçevesi, Avrupalı tüketicilere doğal<br />

gaz ithal edilebilmesi için, Rusya’nın<br />

Azerbaycan gibi başkaca üreticilere<br />

boru hattı ağının kullanması adına izin<br />

vermesini gerektirebilir. Aynı zamanda<br />

hukuken Gazprom’un boru hatlarının<br />

çoğunluk hissesini elinde bulundurmaktan<br />

vazgeçmesi gerekebilir. Avrupa Birliği,<br />

kıtayı Rus doğal gazından uzaklaştıracak<br />

Nabucco gibi alternatif boru hattı<br />

altyapılarının gelişmesini teşvik ederek,<br />

Güney Akım’ın hukuki statüsünün<br />

değiştirmesi talebini reddetmiştir.<br />

Fakat hem Kuzey Akım hem de Güney<br />

Akım, Rusya’nın Avrupa’ya olan ihraç<br />

kapasitesini aşağı yukarı yıllık 140 milyar<br />

20 “EU readies ‘pragmatic’ answer to Putin’s energy agenda”,<br />

Euractiv, http://www.euractiv.com/energy/eu-readiespragmatic-answer-puti-news-516727<br />

40<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

Azerbaycan ve Avrupa Enerji Güvenliği:<br />

Ulusal Öncelikler ve Uluslararası Sorumluluklar<br />

Avrupa gaz talebi<br />

Kırmızı çizgi: Küresel Yeniden<br />

Tasarım (en son)<br />

Yeşil çizgi: Küresel Yeniden<br />

Tasarım (2011)<br />

Kaynak: CERA (Tablo: Zayıf<br />

ekonomi, Avrupa Birliği’nin<br />

2020 hedefleri ve düşük<br />

kömür fiyatları yüzünden talep<br />

görünümü azaltılmıştır.)<br />

metreküpten 300 milyar metreküpe<br />

kadar çıkartarak, Rusya’nın ticari açıdan<br />

işletilebilir olmayan yarı kapasitesi boş<br />

boru hatlarını tam kapasite çalıştırmasını<br />

sağlayacaktır. Piyasa yıllık 40-60 milyar<br />

metreküplük gazı tüketemeyecektir.<br />

Sonuç olarak; Rusya, pazar payı ve<br />

kolay gaz satımı imkanını korumak ve<br />

Balkanlardaki potansiyel transit ülkeleri<br />

ile satış anlaşması imzalamak için<br />

Nabucco Batı’yı saf dışı bırakma hedefi<br />

doğrultusunda fiyat indirimleriyle birlikte<br />

kalkınma yardımlarında bulunmuştur.<br />

Bulgaristan 2012 Nisan ayından Aralık<br />

ayına kadar Gazprom’dan % 11.1’lik bir<br />

indirim elde etmiş ve bu oran <strong>2013</strong> yılında<br />

% 22’ye çıkmıştır. Görünen o ki, bunun<br />

karşılığında Rusya, Bulgaristan’da Başlangıç<br />

Seviyesi Mühendislik Dizaynı (FEED) için<br />

onay elde edecektir. Türkiye başlangıçta<br />

Güney Akım’ın, karasularından geçmesine<br />

müsaade etmemiş fakat ertesinde<br />

Rusya’nın, Türkiye’ye sattığı gazda % 15’lik<br />

bir indirim yapmasıyla (400$/1000 cm) 21<br />

“<br />

Uzmanlara göre, Güney Akım,<br />

bölgedeki Rus gazı hacmini<br />

artırmayacak, ancak yalnızca<br />

halihazırda Ukrayna ve kısmen<br />

Belarus üzerinden taşınan<br />

gazın rotasını değiştirecektir.<br />

21 “UPDATE 2-Turkey, Russia reach South Stream gas deal”,<br />

Reuters, http://www.reuters.com/article/2011/12/28/turkeybu<br />

talebe izin vermiştir. Sırbistan, Gazprom<br />

ile 10 yıllığına 5 milyar metreküplük yeni<br />

bir gaz alım-satım anlaşması imzalamıştır<br />

(Gazprom 2011 yılında Sırbistan’a 1.4<br />

milyar metreküplük gaz ihraç etmiştir).<br />

Ancak Sırbistan Enerji Bakanı, Rus<br />

gazı fiyatını oldukça yüksek bularak,<br />

halen geçerli olan 470$/1000cm’den,<br />

<strong>2013</strong> yılında <strong>2013</strong> yılında 420$/1000<br />

cm’ye düşürülmesini talep etmiştir 22 .<br />

russia-southstream-idAFL6E7NS0LU20111228<br />

22 “Srbijagas agrees 10-yr gas import deal with<br />

Gazprom”Reuters, http://www.reuters.com/<br />

article/2011/12/21/serbia-gazprom-gasidUSL6E7NL4H320111221<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

41

Gulmira Rzayeva<br />

“<br />

AB yasal çerçevesi, Avrupalı tüketicilere<br />

doğal gaz ithal edilebilmesi için, Rusya’nın<br />

Azerbaycan gibi başkaca üreticilere boru<br />

hattı ağının kullanması adına izin vermesini<br />

gerektirebilir.<br />

Bu çerçevede Sırbistan <strong>2013</strong> yılında<br />

Gazprom’dan % 12’lik bir indirim elde<br />

etmiştir.<br />

Güney Akım’ın muhtemel transit<br />

ülkelerinden olan ve Rusya’dan en önemli<br />

teşvikleri elde eden Bulgaristan, hala<br />

rakip boru hattının en büyük hissedarları<br />

arasındadır. Ancak Bulgaristan’ın<br />

başkenti Sofya’daki Nabucco Siyasal<br />

Komitesi toplantısı esnasında, Bulgaristan<br />

Enerji Holdingi Yönetim Kurulu Üyesi<br />

Bulgaristan’ın, Nabucco gaz boru hattının<br />

ilk kısmının inşası adına Türkiye’nin<br />

ulusal gaz altyapısını Bulgaristan’ınkine<br />

bağlayacak bir proje şirketi kuracağını ifade<br />

etmiştir. Buna göre, Türkiye’deki Marmara<br />

Denizi ile Bulgaristan’daki Lozenets<br />

arasında 225 km’lik bir boru hattı inşası<br />

planlanmaktadır 23 . 200 milyon Avro’su<br />

AB tarafından ödenmek suretiyle, boru<br />

hattının ortalama maliyetinin 300 milyon<br />

Avro civarında olması beklenmektedir.<br />

Rusya, başta Orta Avrupa olmak üzere,<br />

doğal gaz kozunu bölgedeki politik<br />

çıkarları doğrultusunda kullandığı<br />

23 Nabucco Says Has ‘A Lot to Negotiate’ Over Shah<br />

Deniz Accord, Bloomberg, http://www.bloomberg.com/<br />

news/<strong>2013</strong>-01-10/nabucco-shah-deniz-have-a-lot-tonegotiate-dolezal-says-1-.html<br />

iddialarına tepki göstermiştir. Gazprom,<br />

temel tüketim piyasasındaki çeşitlendirme<br />

çabalarının, kendisine zarar vereceğini<br />

bilmektedir ve bu nedenle gaz değer zinciri<br />

üzerinden tüketici ülkelere indirimlerle<br />

birlikte çeşitli ortaklık teklifleri sunmuştur.<br />

Gazprom yönetimi ve Moskova, piyasadaki<br />

son gelişmeleri ve enerji stratejilerini<br />

nihai olarak Avrupa Birliği doğrultusunda<br />

düzenlemeleri gerektiğini çok iyi<br />

anlamaktadır. Diğer türlü, piyasaya ilişkin<br />

miadı dolmuş tekelci enerji politikası, pazar<br />

payının zamanla yeni tedarikçilere kayması<br />

tehlikesini doğuracaktır. Bu yerinde<br />

stratejinin bir parçası olarak, Gazprom<br />

<strong>2013</strong> yılı içerisinde neredeyse tüm Avrupa<br />

ülkelerine % 5’ten (Romanya) % 27’ye<br />

(Polonya) ciddi indirimler yapmıştır. Bu<br />

durum Avrupa’da uzun dönemli petrol<br />

endeksli gaz fiyatlarında ciddi bir düşüşle<br />

birlikte paradoksal olarak LNG spot ağ<br />

piyasasında da fiyat yükselmesine sebep<br />

olacaktır. Avrupa gaz piyasasındaki payını<br />

korumak isteyen Gazprom aynı zamanda<br />

doğal gaz fiyatlarının petrol fiyatlarına<br />

endekslenmesi uygulamasından da<br />

vazgeçmektedir.<br />

Gazprom, Güney Akım’ın, projenin<br />

stratejik önceliğe sahip olmadığını sıklıkla<br />

dile getiren AB’nin desteğinden mahrum<br />

olmak gibi bir zayıf noktası olduğunu<br />

bilmekte ve AB’nin üçüncü enerji<br />

paketindeki tekel karşıtı politikasının<br />

baskısına maruz kalmaktadır. Dahası, uzun<br />

dönem sözleşmelerin petrol endeksini<br />

sabitlemesinden ötürü Gazprom fiyatları<br />

neredeyse tüm piyasalar için en yüksek gaz<br />

bedeli haline gelmiştir. Özellikle, neredeyse<br />

tüm Avrupa ekonomileri, ekonomik<br />

krizden etkilenmiş haldeyken böylesi<br />

42<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

Azerbaycan ve Avrupa Enerji Güvenliği:<br />

Ulusal Öncelikler ve Uluslararası Sorumluluklar<br />

bir durum daha da kabullenilemez hale<br />

gelmiştir.<br />

Diğer taraftan, Gazprom, uzun dönemlik<br />

sözleşmelerle petrol endeksli gaz satışına<br />

devam ettiği takdirde <strong>Hazar</strong> ve Şah Deniz<br />

gazları gibi gaz rekabetine katılacak<br />

alternatif kaynaklar nedeniyle, Güney Doğu<br />

ve Orta Avrupa piyasalarındaki hakim<br />

konumunu kaybedeceğinin farkındadır.<br />

Şah Deniz II gaz üretimi ve nakliyesinin<br />

net maliyeti Güney Akım gazınınkinden,<br />

sahanın bulunduğu konum ve nakliye<br />

sebebiyle, (boru çapı, hacim ve nakil<br />

ücretlerinin değişmesine bağlı olarak) çok<br />

daha düşüktür.<br />

Gazprom’un gücü, SD Konsorsiyumu’nun<br />

aksine, çoktandır piyasada olması ve halen<br />

elinde büyük kullanıcılarla imzalanmış gaz<br />

alım-satım anlaşmalarının bulunmasından<br />

kaynaklanmaktadır. Hatta bunlardan<br />

bazıları mevcut anlaşmalarını uzatmış ya da<br />

uzatmak istemektedirler. Şayet kimi Avrupa<br />

ülkeleri Güney Akım ile tedarik sözleşmesi<br />

imzalamakta isteksizlerse ya da anlaşmaya<br />

sahip olup fizibilite çalışmaları ve Güney<br />

Akım’ın FEED’i ile birlikte mevcut<br />

anlaşmanın başlamasını erteliyorlarsa, bu<br />

durumda Rusya, anlaşmaların yürürlüğe<br />

konması adına ciddi miktarda teşvik<br />

imkanları sunmaktadır. Rusya gaz<br />

fiyatı manivelasını kullanarak problem<br />

çözmek adına geleneksel yöntemlere<br />

başvurmaktadır.<br />

Sonuç olarak; Azerbaycan ve SD<br />

Konsorsiyumu’nun gücü, Güney<br />

Koridor’u ‘stratejik önceliği’ olarak<br />

gören AB’nin siyasi desteğinden<br />

kaynaklanmaktadır ve Koridor’u hayata<br />

geçirmek adına elinden geleni yapan<br />

‘ortak çıkar projesi’ Nabucco Batı, gaz<br />

kaynaklarını çeşitlendirerek Avrupa’nın<br />

enerji güvenliğine gerçek anlamda bir<br />

katkı sağlayacaktır. Bunun yanı sıra, ülke;<br />

kaynaktan tüketiciye tüm değer zincirinin<br />

tamamlanabilmesinin 40-45 milyar dolarlık<br />

bir faturaya (CAPEX için 30 milyar dolara<br />

kadar ve devamında ulaştırma altyapısı<br />

için 10-15 milyar dolara) mal olacağının<br />

farkındadır.<br />

Ancak SD Konsorsiyumu’nun potansiyel<br />

alıcılarla imzalanmış gaz alım-satım<br />

anlaşmaları bulunmakta ve piyasalarda<br />

sunacağı gaza ilişkin güven temin<br />

edememiş durumdadır. Bununla birlikte,<br />

SD Konsorsiyumu’nun piyasaya sunacağı<br />

gaz hacmi, Gazprom gazı (yıllık 130 milyar<br />

metreküp) ile karşılaştırıldığında, sembolik<br />

kalmaktadır (Avrupa için yıllık 10 milyar<br />

metreküp ve bunun dışında Türk piyasasına<br />

ayrılmış yıllık 6 milyar metreküp).<br />

SOCAR, Azerbaycan’daki yeni nesil gaz<br />

sahalarından gelecek hacmi de hesaba katsa<br />

dahi Gazprom’un güçlü varlığı karşısında<br />

Doğu ve Güney Avrupa piyasalarına<br />

nüfuz etmenin son derece zor olacağının<br />

farkındadır.<br />

Hacim ikamesi mi yoksa pazar payı<br />

“<br />

Türkiye başlangıçta Güney Akım’ın, karasularından<br />

geçmesine müsaade etmemiş<br />

fakat ertesinde Rusya’nın, Türkiye’ye sattığı<br />

gazda % 15’lik bir indirim yapmasıyla<br />

(400$/1000 cm) bu talebe izin vermiştir.<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

43

Gulmira Rzayeva<br />

değişimi mi Felsefe alanında uzman<br />

olmaya gerek kalmadan, yakında SD<br />

II projesi gaz alım-satım anlaşmaları<br />

imzalanmaya başlanır başlanmaz bu<br />

soruya cevap vermek mümkün hale<br />

gelecektir.<br />

Sonuç<br />

Güney Koridoru’ndaki her bir<br />

hissedar, projedeki stratejik çıkarları<br />

ve görebilecekleri fayda doğrultusunda<br />

hareket etmektedir. Brüksel ve<br />

Washington için projedeki en önemli<br />

husus “ittifakı, müttefiklerin huzurunu<br />

tehdit eden ve uyuşmazlıkları<br />

körükleyebilecek olan enerji güvenliğine<br />

yoğunlaştırmaktır.” Bu mega ve multi<br />

milyarlık proje, her iki tarafa da jeopolitik<br />

haritayı değiştirmek adına tarihi bir fırsat<br />

sunmaktadır.<br />

Hissedarların iki temel piyasa ve<br />

bunlara gaz nakledecek aracı projeler<br />

istikametindeki pozisyonları bolünmüş<br />

durumdadır. Ticari cazibe ile piyasanın<br />

stratejik değeri ise en önemli kriterlerdir.<br />

Finansman sağlanabilmesi için her iki<br />

projenin de SD Konsorsiyumu’na ticari<br />

açıdan cazip gelmesi gerekmektedir<br />

ve bu projeler kesinlikle bu kriterleri<br />

sağlamaktadır.<br />

Bazı SD ortakları, projenin ticari<br />

değerinden ötürü, daha çok TAP’a ilgi<br />

göstermektedir. Diğer SD ortakları ise<br />

piyasanın stratejik öneminden ötürü NB’yi<br />

desteklemektedir.<br />

Gaz talebinin, yeni gazın kullanılabileceği<br />

Baumgartner’ın da (örneğin Almanya ve<br />

Fransa, aynı zamanda Benelüks ülkeleri<br />

“<br />

Sonuç olarak; Azerbaycan ve<br />

SD Konsorsiyumu’nun gücü,<br />

Güney Koridor’u ‘stratejik<br />

önceliği’ olarak gören AB’nin<br />

siyasi desteğinden kaynaklanmaktadır<br />

ve Koridor’u hayata<br />

geçirmek adına elinden geleni<br />

yapan ‘ortak çıkar projesi’<br />

Nabucco Batı, gaz kaynaklarını<br />

çeşitlendirerek Avrupa’nın<br />

enerji güvenliğine gerçek anlamda<br />

bir katkı sağlayacaktır.<br />

için takas imkanı -swap- ve hatta tam<br />

anlamıyla liberalleşmiş İngiltere piyasası)<br />

ötesine geçerek iyileşme sağlayacağı<br />

düşünülmektedir. Ancak, RWE’nin<br />

ayrılmasıyla Azerbaycan, fiziksel olarak<br />

gazını Alman piyasasına doğrudan iletme<br />

fırsatı ve basta Almanya’nın politik<br />

sorunlara müdahil olması ve politik<br />

desteği olmak üzere elde edilecek tüm<br />

avantajları kaçırmıştır. Tam da bu noktada<br />

Azerbaycan ve <strong>Hazar</strong> gazi için mevcut<br />

potansiyel gaz alıcılarının hiçbiri (RWE<br />

dışında), yeni gazı, Baumgarten ötesine<br />

geçirmekle ilgilenmemektedir. Üstelik<br />

yakın zamanda Alman Bayerngaz şirketi<br />

Gazprom’la olan pazarlıklardaki ilerleme<br />

nedeniyle Konsorsiyum’a katılmak üzere<br />

NB ile yapılan müzakerelere son verildiğini<br />

açıklamıştır.<br />

Yukarda bahsedilen tüm hususlar göz<br />

44<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

Azerbaycan ve Avrupa Enerji Güvenliği:<br />

Ulusal Öncelikler ve Uluslararası Sorumluluklar<br />

önünde bulundurulduğunda, NB’nin<br />

hedeflediği piyasanın (Nabucco<br />

güzergahındaki ülkeler), bu ülkelerin gaz<br />

kaynaklarının çeşitlendirilmesini istiyor<br />

olmalarından ötürü, mevcut durumda<br />

en güvenilir alan olduğu düşünülebilir.<br />

Ancak diğer benzeri bir proje olan Rus<br />

Güney Akim projesi de ayni piyasayı<br />

hedeflediğinden, şu durumda hacim<br />

ikamesinin mi gerçekleşeceği yoksa<br />

pazar payının mı değişeceği hususunu<br />

bekleyip görmek gerekiyor. Gaz talebinin<br />

hızla yükseleceği ülke piyasalarında SD<br />

gazinin pazar payı bu talebi karşılamak<br />

adına kısmen büyüyebilir. Gaz hacim<br />

ikamesinin mümkün olduğu İtalya gibi,<br />

gaz talebinin daha yavaş büyüyeceği<br />

ülke piyasalarında bu ülkeler, Rusya’dan<br />

yaptıkları ithalatı kısarak bunu SD gazına<br />

yönlendireceklerdir.<br />

çeşitlendirme şeması oluşturmuş değildir.<br />

Güney Gaz Koridoru ve sıvılaştırılmış<br />

doğal gaz ithalatı için çoklu projelerin<br />

gelişimi; Avrupa Birliği’nin Moskova ile<br />

yapılan müzakerelerde hala pozisyonunu<br />

güçlendirme fırsatına sahip olduğu<br />

anlamına gelmektedir.<br />

Avrupa Birliği henüz, Rusya’nın enerji<br />

sektöründeki hakimiyetine dair endişelere<br />

rağmen, <strong>Hazar</strong> Denizi’nden Güney ve<br />

orta Avrupa’ya boru hattı aracılığı ile<br />

doğal gaz tedarik edilmesi amaçlı bir<br />

“<br />

Avrupa Birliği henüz, Rusya’nın<br />

enerji sektöründeki hakimiyetine<br />

dair endişelere rağmen,<br />

<strong>Hazar</strong> Denizi’nden Güney ve<br />

orta Avrupa’ya boru hattı aracılığı<br />

ile doğal gaz tedarik edilmesi<br />

amaçlı bir çeşitlendirme<br />

şeması oluşturmuş değildir.<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

45

HAZAR BÖLGESİ DÜNYANIN TİCARET<br />

KORİDORU OLMAYA YENİDEN ADAY:<br />

YENİ İPEK YOLU BİR HAYAL Mİ<br />

Doç. Dr. Mitat Çelikpala, Kadir Has Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı,<br />

<strong>Hazar</strong> Strateji Enstitüsü Bilim ve Uzmanlar Kurulu Üyesi<br />

Özet<br />

2009 yılında dünya ticaretini etkisi altına<br />

alan ekonomik kriz sonrası uluslararası<br />

ticaret yeniden canlanmaya başlayınca, öne<br />

çıkan bağlantı noktalarından biri de <strong>Hazar</strong><br />

Bölgesi olarak belirginleşti. Avrupa’dan<br />

başlayarak Hindistan üzerinden Çin’e<br />

kadar uzanan bir hatta yeniden canlanmaya<br />

başlayan uluslararası ticaret, çoğunlukla<br />

deniz yolu üzerinden yürütülüyor. Bu<br />

maliyet açısından daha hesaplı olsa da<br />

süre olarak daha uzun. Kafkasya’nın<br />

merkezinde yer aldığı <strong>Hazar</strong> Bölgesi’nin<br />

konumu bu noktada dikkatleri çekiyor.<br />

Türkiye’nin de Batılı ve Doğulu pazarlar<br />

arasındaki bağlantıda belirleyici bir rol<br />

yüklendiği <strong>Hazar</strong> Bölgesi, Batı ile Doğu<br />

arasındaki kara bağlantısını sağlayan<br />

ana ticari eksene dönüşüyor. Bu çalışma<br />

<strong>Hazar</strong> Bölgesi’nin tarihi İpek Yolu’nun<br />

yeniden canlandırılması bağlamında<br />

oynadığı/oynayabileceği rolü ele almayı<br />

hedefliyor.<br />

Giriş<br />

2001 yılından itibaren hızlı bir büyüme<br />

sürecine giren dünya ekonomisi,<br />

küresel finansal krizin yaşanmaya<br />

başladığı 2008 yılına kadar tahmin<br />

edilemeyen bir ölçüde genişledi.<br />

Bu dönemde, uluslararası ticaret<br />

hızla artarken sermaye hareketleri de<br />

önceki dönemlerle kıyaslanamayacak<br />

bir düzeyde hızlandı. Bu süreçte, küresel<br />

sermaye fazlası özellikle gelişmekte<br />

olan ekonomilere alışık olmadıkları bir<br />

uluslararası ticari ve ekonomik ortam<br />

sunarken, içinde Türkiye’nin de yer<br />

aldığı yarı-çevre konumundaki aktörler,<br />

hızlı ekonomik büyümenin yanı sıra<br />

artan yabancı sermaye yatırımlarına da<br />

ev sahipliği yapmaya başladı. Bu durum<br />

farklı aktörleri ekonomik ve ticari çekim<br />

merkezleri haline dönüştürdü. 2008-<br />

2010 arası dönemin yarattığı şaşkınlık ve<br />

belirsizlik bir süreliğine de olsa durağanlığa<br />

neden olsa bile son dönemde yeniden<br />

bir canlanmanın sinyalleri alınıyor.<br />

Krizin etkileri atlatılıp yeniden bir ticari<br />

canlanmaya doğru gidilirken, yeni pazarlara<br />

ve yeni hatlara ihtiyaç duyulduğu bir<br />

döneme giriyoruz. Özellikle Türkiye<br />

gibi ekonomik büyümenin yaşandığı,<br />

“<br />

Türkiye’nin de Batılı ve Doğulu pazarlar<br />

arasındaki bağlantıda belirleyici bir rol<br />

yüklendiği <strong>Hazar</strong> Bölgesi, Batı ile Doğu<br />

arasındaki kara bağlantısını sağlayan ana<br />

ticari eksene dönüşüyor.<br />

46<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

<strong>Hazar</strong> Bölgesi Dünyanın Ticaret Koridoru Olmaya<br />

Yeniden Aday: Yeni İpek Yolu Bir Hayal mi<br />

Azerbaycan gibi doğal kaynaklarını<br />

uluslararası piyasalara sunan aktörlerin<br />

görünürlüğünün arttığı unsurların<br />

liderliğinde <strong>Hazar</strong> Bölgesi, bu yeniden<br />

canlanmada merkezi bir konum edinmeye<br />

çalışıyor. Avrupa’dan başlayarak Orta Asya<br />

ve Hindistan üzerinden Çin’e kadar uzanan<br />

geniş bir alanda hızla canlanan uluslararası<br />

ticaret, çoğunlukla deniz yolu üzerinden<br />

yürütülüyor. Bu maliyet açısından daha<br />

hesaplı olsa da daha uzun süre anlamına<br />

geliyor. Bu sürenin kısaltılması, daha az<br />

maliyetli ve güvenli yolların sürece dâhil<br />

olması; siyasi istikrar ve küreselleşmenin<br />

yaygınlaşması bağlamında önem arz ediyor.<br />

Son dönemde, var olan siyasi ve etnik<br />

sorunlara rağmen giderek daha istikrarlı bir<br />

siyasi yapıya kavuşan, küresel ekonomik<br />

ve ticari ağın ayrılmaz bir parçasına<br />

dönüşen <strong>Hazar</strong> Bölgesi’nin konumu bu<br />

noktada dikkatleri çekiyor. Kafkasya’dan<br />

başlayarak <strong>Hazar</strong> Bölgesi, gündeme gelen<br />

yeni hatlar arasında alternatif olarak<br />

öne çıkan bağlantı noktalarından biri<br />

konumunu ediniyor. Bu ana alternatif<br />

hat, Türkiye-Gürcistan ve Azerbaycan<br />

üzerinden <strong>Hazar</strong> Denizi vasıtasıyla Orta<br />

Asya cumhuriyetlerini önemli unsurlara<br />

dönüştürüyor. Bağımsızlıklarını elde<br />

etmelerinin üzerinden geçen 20 yıllık<br />

sürede, bu unsurların tamamının uluslaşma<br />

ve devletleşme süreçlerini tamamlayarak<br />

uluslararası toplumun tam ve değişmez<br />

birer üyesi haline dönüştükleri görülüyor.<br />

Uluslararası siyasi, ekonomik ve ticari<br />

örgütlerin üyesi olan, liberal ekonomik<br />

düzeni benimseyen bu ülkeler, halklarının<br />

refahını sağlamak ve sorunlarını çözmek<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

47

Mitat Çelikpala<br />

yönünde büyük adımlar atmış durumdalar.<br />

Bunun devamlılığının sağlanması;<br />

ekonomik büyüme, halkın refahı ve<br />

devlet yapılanmalarının pekiştirilmesi<br />

adına büyük önem arz etmekte. Bunun<br />

başarılabilmesi ise bu ülkelerin tamamının<br />

konumlarının farkında olarak işbirliği<br />

içerisinde hareket etmelerinden geçiyor.<br />

Bu çalışma, yukarıda ortaya konulmaya<br />

çalışılan temel anlayışın ışığında,<br />

Türkiye’nin de Batılı ve Doğulu pazarlar<br />

arasındaki bağlantısı nedeniyle belirleyici<br />

bir rol oynadığı <strong>Hazar</strong> Bölgesi’nin, Batı ile<br />

Doğu arasındaki kara bağlantısını sağlayan<br />

ana ticari eksene dönüşmesinin<br />

yaratacağı etkiyi ele almayı hedefliyor.<br />

Çalışmada <strong>Hazar</strong> Bölgesi’nin tarihi<br />

İpek Yolu’nun yeniden canlandırılması<br />

bağlamında oynadığı/oynayabileceği<br />

role değinilerek bu potansiyelin<br />

gerçekleştirilmesi yönünde bir takım<br />

önerilerde bulunulmaya çalışılacaktır.<br />

<strong>Hazar</strong> Bölgesi’nin Batı ile<br />

Bağlantısı Türkiye<br />

2001 krizinin yarattığı fırsat penceresini<br />

iyi değerlendiren Türkiye, son döneme<br />

hâkim olan siyasi istikrarın da etkisiyle<br />

finansal sistemini ve kamu maliyesini<br />

düzene koyarak kapsamlı bir ekonomik<br />

dönüşümü gerçekleştirdi. Türkiye, bu<br />

dönüşümün sonucu olan genişleme<br />

döneminde, ekonomik büyüklüğünü üç<br />

kat arttırırken ihracat hacmini 36 milyar<br />

dolardan 135 milyar dolara çıkarttı ve<br />

ticaret hacmini dörde katladı. 1<br />

Sonuçta “bir ticaret devletine” dönüşen<br />

1 Mustafa Kutlay, “’Yeni Türk Dış Politikası’nın Ekonomi<br />

Politiği: Eleştirel Bir Yaklaşım”, Uluslararası İlişkiler, Cilt 9,<br />

No.35, Güz 2012, s.101-127.<br />

Türkiye’nin, varlığını bir ekonomik güç<br />

olmanın ötesine taşıyarak dış politika<br />

ve güvenlik politikaları üzerinden farklı<br />

bir aktivizme dönüştürmeye çalıştığına<br />

şahit oluyoruz. Bu durum karşımıza<br />

yakın çevresiyle ekonomik, siyasi ve<br />

güvenlik alanlarını kapsayan karmaşık<br />

karşılıklı bağımlılık ilişkileri kuran bir<br />

Türkiye’yi çıkartıyor. Türkiye, iç ve<br />

bölgesel dinamiklerin etkileşimi sayesinde<br />

küresel alanla bütünleşmiş alt bölgeler<br />

yaratıyor. Bu bütünleşme, Türkiye’nin<br />

siyasi ve ekonomik istikrarının devamlılığı<br />

açısından büyük bir önem arz ediyor.<br />

“<br />

Gelinen noktada, alanın genişletilerek<br />

<strong>Hazar</strong> merkezli bir bölgeselleşmenin<br />

yaratılması ihtimali<br />

gündemi işgal eden tartışmalardan<br />

birine dönüşmüştür.<br />

Hem bu bölgelerin sahip oldukları başta<br />

enerji kaynakları olmak üzere doğal<br />

kaynakların Türkiye’ye ve Batılı pazarlara<br />

ulaştırılması hem de üretilen malların yeni<br />

ve dinamik pazarlara ulaştırılması derinden<br />

bir dönüşümü yaratıyor. Bu dönüşüm<br />

siyasi etkileri de bünyesinde barındırıyor<br />

ve alt bölgeler yeni kimlikler edinirken<br />

Türkiye de bu çerçevede belirgin bir aktöre<br />

dönüşüyor. Bunun devamlılığı, Türkiye’nin<br />

yakın çevresinin, Türkiye merkezli bir<br />

biçimde uluslararası ticari ve ekonomik<br />

sistemle bütünleşmesiyle mümkün<br />

olabilecek.<br />

48<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

<strong>Hazar</strong> Bölgesi Dünyanın Ticaret Koridoru Olmaya<br />

Yeniden Aday: Yeni İpek Yolu Bir Hayal mi<br />

<strong>Hazar</strong> Bölgesi, Türkiye’nin bu kapsamlı<br />

etkinliğinin ve bahsedilen dönüşümün<br />

en açık biçimde izlenebileceği başarılı bir<br />

örnek bölge olarak belirginleşiyor. Özellikle<br />

huzur, güven ve istikrarın hâkim olduğu<br />

bir Kafkasya, Türkiye’yi ve dolayısıyla<br />

Batılı aktörleri <strong>Hazar</strong> Denizi bağlantısıyla<br />

öncelikle Orta Asya’ya, oradan da<br />

Hindistan üzerinden Çin’e kadar uzanan<br />

geniş bir coğrafyaya taşıyacak ana eksen<br />

olarak değerlendirilebilir. Karşılıklı mal<br />

ve insan akışının söz konusu olabilmesi<br />

ve <strong>Hazar</strong> Bölgesi’nin de bu sürecin<br />

ana eksenine dönüşmesiyse kapsamlı,<br />

planlı ve dinamik bir altyapı çalışmasını<br />

gerektirmekte. Bu bakış açısı, gerek bölgesel<br />

sorunların çözümlenebilmesi, gerekse<br />

diplomatik ve siyasi ilişkilerin geliştirilerek<br />

bölgesel işbirliğinin kurulabilmesinin ana<br />

şartı olarak da kabul edilmelidir. Sonuçta<br />

Türkiye’nin başta Azerbaycan ve Gürcistan<br />

olmak üzere <strong>Hazar</strong> Bölgesi ülkeleriyle<br />

son yıllarda kurduğu ekonomik ve ticari<br />

ilişkiler köklenerek, hem siyasi ilişkilere<br />

etki etmiş ve bu ilişkileri şekillendirmiş,<br />

hem de bölgenin bir bölge kimliği<br />

kazanabilmesinin altyapısını kurmuştur.<br />

Bu durum, ilk olarak Kafkasya’nın 1990’lı<br />

yılların başlarından bugüne Batılı pazarları<br />

Doğu ile ilişkilendiren ana ticaret koridoru<br />

olarak görülmesine neden olmuş, özellikle<br />

de Asrın Projesi olarak nitelendirilen Bakü-<br />

Tiflis-Ceyhan (BTC) ham petrol boru<br />

hattı projesi ile enerji sektörünü belirleyici<br />

ana sektör olarak öne çıkartmıştır. Bölge<br />

ülkelerinin gösterdikleri ekonomik ve ticari<br />

performans sonucunda, enerji merkezli<br />

ilişkilerin farklı sektörleri de içine alacak<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

49

Mitat Çelikpala<br />

biçimde genişletildiği ulaşım ve iletişim<br />

altyapısının da geliştirilmesiyle 1990’lı<br />

yılların hayallerinin günden güne<br />

gerçekleştirildiği bir ortam oluşmuştur.<br />

Gelinen noktada, alanın genişletilerek<br />

<strong>Hazar</strong> merkezli bir bölgeselleşmenin<br />

yaratılması ihtimali gündemi işgal eden<br />

tartışmalardan birine dönüşmüştür. Son<br />

dönemde imzalanan TANAP gibi yeni<br />

proje ve anlaşmalarla da sürecin yeniden<br />

belirgin bir ivme kazandığı görülüyor.<br />

Enerji sektörü dışındaki alanlara da<br />

odaklanacak yeni ekonomik ve ticari<br />

adımlar, Kafkasya’dan başlayarak tüm<br />

<strong>Hazar</strong> Bölgesi’ni bu çerçevede yeniden<br />

ana geçiş hattı olarak tanımlamaya ve<br />

sonrasında da ticari ağa dönüştürmeye<br />

imkân verecek gelişmeler olacak.<br />

Türkiye, bölgedeki başlıca Batılı aktör<br />

kimliğiyle küresel ekonomi ve ticaretin tam<br />

ve başarılı bir üyesi olarak bu dönüşümü<br />

sağlamada motor rolünü yüklenebilecek<br />

ana unsur olarak bir çekim merkezi.<br />

Gerek bölge ülkeleriyle kıyaslanamayacak<br />

büyüklükteki ekonomisi gerekse diğer<br />

bölgesel güçler olan İran ve Rusya’dan<br />

çok daha farklı bir dünyayı vaat etmesi<br />

Türkiye’yi başta Kafkasya ülkeleri olmak<br />

üzere tüm <strong>Hazar</strong> Bölgesi açısından öncü bir<br />

aktör konumuna taşıyor.<br />

Türkiye’nin bölge ülkeleriyle olan ticari<br />

ilişkilerine genel olarak bakıldığında,<br />

1990’lı yılların başlarında neredeyse sıfır<br />

düzeyindeki ticaret hacminin 2000’lerin ilk<br />

10 yılında; azımsanamayacak bir seviyeye<br />

ulaştığı görülüyor. Bu durum 20 yıllık<br />

planlı bir çalışmanın sonucu, bölgesel güç<br />

olmanın bir gereği ve yöntemi olarak kabul<br />

edilebilir. Enerji alanındaki işbirliğinin<br />

“<br />

2018 yılına kadar sadece SOCAR’ın<br />

Türkiye’deki yatırımlarının 17 milyar dolara<br />

ulaşacağı hesaplanıyor.<br />

sağladığı ivmeyle, Bakü-Tiflis-Ceyhan<br />

(BTC) boru hattı başta olmak üzere<br />

alternatif boru hatlarının inşasıyla başlayan<br />

bu süreç, karayolu ağları ve demiryolu<br />

bağlantılarının kurulması sonucunda<br />

hızla gelişen ekonomik ve ticari ilişkilerle<br />

günümüz seviyesine ulaştı. Türkiye’nin<br />

bölgeye yönelik ilgisi ve desteği kalıcı bir<br />

biçimde tesis edilebildi. Son iki yılda <strong>Hazar</strong><br />

Denizi üzerinden başta Türkmenistan ve<br />

Kazakistan üzerinden ulaşılacak olan Çin’in<br />

öne çıktığı, oradan da Orta ve Uzak Asya’ya<br />

ulaşmayı hedefleyen yeni perspektifler<br />

ve ticaret hacmi hedefleri belirginleşmiş<br />

durumda. Bu çerçevede <strong>Hazar</strong> Bölgesi’nin<br />

belli başlı hedeflere ulaşabilmek adına<br />

bütüncül, istikrarlı ve güvenli bir geçiş<br />

bölgesine ya da koridora dönüştürülmesi<br />

gereği yeni siyasi hedefleri ortaya çıkarttı.<br />

Böyle bir bölge gerek Batılı gerekse Doğulu<br />

pazarlar ve aktörlerin istikrar ve güvenlik<br />

adına özellikle tercih edecekleri bir alan<br />

olacaktır.<br />

Türkiye, Kafkasya ve<br />

<strong>Hazar</strong> Bölgesi<br />

Türkiye’nin <strong>Hazar</strong> Bölgesi’yle olan<br />

ekonomik ve ticari ilişkilerine bakıldığında<br />

Kafkasya’nın öncelikli bir yer edindiği<br />

görülüyor. Kafkasya’daki hedef ülke ve<br />

öncelikli ortak Azerbaycan. Gürcistan<br />

ise; gerek Azerbaycan ve oradan Orta/<br />

50<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

<strong>Hazar</strong> Bölgesi Dünyanın Ticaret Koridoru Olmaya<br />

Yeniden Aday: Yeni İpek Yolu Bir Hayal mi<br />

Uzak Asya pazarlarına, gerekse kuzeye,<br />

Rusya’nın güney bölgelerine ulaşmada kilit<br />

ülke konumunda. Ermenistan’la sınırların<br />

kapalı olması nedeniyle doğrudan bir<br />

ekonomik ve ticari ilişki söz konusu değil.<br />

Fakat Türkiye, hem Gürcistan hem de<br />

İran vasıtasıyla, dolaylı yollardan da olsa<br />

Ermenistan pazarında önemli bir aktör.<br />

Azerbaycan Kafkasların, ekonomik<br />

ve ticari açıdan, en hızlı ve istikrarlı<br />

biçimde büyüyen ülkesi. Siyasi istikrarla<br />

da desteklenen bu ekonomik ve ticari<br />

yapı, Azerbaycan’ın Kafkasya’daki ve eş<br />

zamanlı olarak küresel alandaki konumunu<br />

güçlendiriyor. Azerbaycan’ın 1998’de 4.1<br />

milyar Amerikan doları olarak hesaplanan<br />

Gayri Safi Milli Hasıla’sı (GSMH) 2012<br />

rakamlarıyla 90 milyar doları buldu.<br />

Buna bağlı olarak 1998’de 537 dolar<br />

seviyesindeki kişi başına gelir de 8 bin<br />

dolar seviyesini yakaladı. Azerbaycan<br />

ekonomisi, giderek daha fazla dışa<br />

açılıyor. <strong>Hazar</strong> vasıtasıyla doğu ile ilişkisi<br />

de dikkate alındığında Azerbaycan’ın,<br />

Kafkasya’nın uluslararası bir koridora<br />

dönüşebilmesinde ana aktör konumunda<br />

olduğu söylenebilir.<br />

dolar seviyesine ulaşmış durumda.<br />

Türkiye, Azerbaycan’daki yatırımcı<br />

ülkeler arasında öncelikli bir konumda.<br />

1991–2010 döneminde Azerbaycan’da<br />

3 binin üzerinde Türk sermayeli firma<br />

kuruldu. Bugün için bunların yarısından<br />

fazlası halen faal durumda. Azerbaycan’da<br />

Türk firmalarının doğrudan yatırımları 5<br />

milyar doları aştı. Müteahhitlik projelerinin<br />

toplam tutarı ise 3 milyar dolara ulaştı.<br />

Türk firmaları, enerji sektörü dışındaki<br />

sektörlere yapılan yatırımlar açısından<br />

Azerbaycan ekonomisinde başlıca yatırımcı<br />

konumunda. Azerbaycan, Türkiye’den<br />

tüm dünyaya yapılan sermaye ihracında<br />

Hollanda’dan sonra Türk sermayesinin<br />

en fazla gittiği ülke. Devletin yanı sıra<br />

Türkiye’nin bu dönüşümdeki rolü göz<br />

ardı edilemez. Azerbaycan-Türkiye<br />

ticaret hacmi 2012 yılında 5 milyar<br />

“<br />

Ermenistan’ın bölgesel düzeyde siyasi<br />

sorunların merkezi olması, Kafkasya<br />

merkezli olarak şekillenen ekonomik ve ticari<br />

yapının dışında kalmasının başlıca nedeni.<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

51

Mitat Çelikpala<br />

“<br />

Kısacası Türkiye’nin de<br />

dâhil edileceği Kafkasya,<br />

<strong>Hazar</strong> Denizi bağlantısıyla<br />

Batı ile Doğu arasındaki<br />

kara bağlantısının farklı<br />

biçimlerde kurulduğu<br />

yeni bir ana ticari eksene<br />

dönüşüyor.<br />

özel sektörün yatırımları Türkiye’yi<br />

sadece siyasi değil aynı zamanda ticari ve<br />

ekonomik ortak olarak Azerbaycan’da öne<br />

çıkartıyor. Azerbaycan ekonomisinde son<br />

dönemde yaşanan büyüme, Azerbaycan<br />

şirketlerinin Türkiye’de yatırım yapmaya<br />

başlamalarıyla karşılıklı bir etkileşim<br />

yaratmış durumda. Başta SOCAR olmak<br />

üzere çeşitli Azerbaycan şirketlerinin<br />

Türkiye’deki yatırımları da 4.5 milyar doları<br />

buldu. 2018 yılına kadar sadece SOCAR’ın<br />

Türkiye’deki yatırımlarının 17 milyar dolara<br />

ulaşacağı hesaplanıyor.<br />

Türkiye’nin Kafkaslardaki ikinci, fakat en<br />

az Azerbaycan kadar önemli diğer ortağı<br />

Gürcistan. Ekonomik büyüklük anlamında<br />

Azerbaycan’la kıyaslanamayacak bir ülke.<br />

Ancak, Gürcistan’ın 2000’li yılların başında<br />

3 milyar dolar seviyesinde olan GSMH’si<br />

2011 sonu itibarıyla 22.4 milyar dolara<br />

ulaştı. Kişi başına düşen gelir de 631<br />

dolar seviyesinden 5 bin dolar seviyesine<br />

çıktı. Türkiye, Gürcistan’ın ekonomik<br />

ve ticari hayatındaki en öncelikli ülke<br />

konumunda. Gürcistan, Türkiye’nin<br />

eski Sovyet coğrafyasında ekonomik ve<br />

ticari ilişkilerde Rusya Federasyonu’nun<br />

önüne geçebildiği yegâne eski Sovyet<br />

Cumhuriyeti. Ayrıca BTC’nin dışında,<br />

2006 sonunda sonuçlandırılan Bakü-<br />

Tiflis-Erzurum ya da Güney Kafkasya<br />

doğal gaz hattı, Bakü’yü de kapsayacak<br />

biçimde genişletilen Kars-Tiflis demiryolu<br />

projesi ve Tiflis uluslararası havaalanı<br />

projesi gibi ortak projeler, Gürcistan’ı<br />

ekonomik açıdan Türkiye’ye eklemledi.<br />

Bu durum Gürcistan’ın başta AB olmak<br />

üzere uluslararası pazarlara eklemlenmesi<br />

anlamına da gelmektedir. Başta Sarp olmak<br />

üzere gümrük kapılarının yenilenerek<br />

etkin hale getirilmesi ise Kafkasya’nın ve<br />

böylece <strong>Hazar</strong> Bölgesi’nin uluslararası<br />

bir ticari koridor olabilmesini sağlayacak<br />

önemli adımlar. İki ülke arasındaki ticarette<br />

yoğun biçimde kullanılan Poti ve Batum<br />

gibi limanlar, Gürcistan’ı deniz yolu ağının<br />

kilit noktasına çeviriyor. Transit ticaret<br />

bağlamında Batılı pazarları Kafkasya ve<br />

buradan da <strong>Hazar</strong> Denizi vasıtasıyla Orta<br />

ve Uzak Asya pazarlarına bağlıyor.<br />

Kurulamayan diplomatik ve<br />

normalleşemeyen siyasi ilişkilere rağmen,<br />

Ermenistan’la Türkiye arasında ekonomik<br />

ve ticari ilişkilerinden bahsetmek mümkün.<br />

Sınırın kapalı olması nedeniyle ticaret<br />

Gürcistan ya da İran üzerinden yürüyor.<br />

İki ülke ticaret hacminin 150 milyon dolar<br />

seviyesinde olduğu ileri sürülüyor. Bu<br />

rakamın 1 milyar dolara kadar çıkabileceği<br />

de iddia ediliyor. Ermenistan’ın bölgesel<br />

düzeyde siyasi sorunların merkezi olması,<br />

Kafkasya merkezli olarak şekillenen<br />

ekonomik ve ticari yapının dışında<br />

kalmasının başlıca nedeni. Fakat Gürcistan<br />

üzerinden yürüyen ticaret, Ermenistan’ı<br />

52<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

<strong>Hazar</strong> Bölgesi Dünyanın Ticaret Koridoru Olmaya<br />

Yeniden Aday: Yeni İpek Yolu Bir Hayal mi<br />

bu sistemin bir üyesine dönüştürmekte.<br />

Ermenistan’ın bu ticari ağın tam bir parçası<br />

olması ve içine düştüğü izolasyondan<br />

çıkması, ancak taraf olduğu siyasi<br />

ve güvenlik sorunlarını bir an önce<br />

uluslararası hukukun öngördüğü kural ve<br />

yöntemler çerçevesinde çözmesi ve işgal<br />

ettiği toprakları boşaltmasından geçiyor.<br />

Yeniden İpek Yolu<br />

27 Aralık 2011’de imzalanan,<br />

Azerbaycan’ın <strong>Hazar</strong>’dan çıkaracağı<br />

doğal gazı Türkiye üzerinden Avrupa’ya<br />

taşıyacak olan Trans-Anadolu Doğal Gaz<br />

Boru Hattı’nın (Trans-Anatolian Natural<br />

Gas Pipeline TANAP) inşasına ilişkin<br />

mutabakat zaptı Kafkasya’yı özellikle<br />

enerji merkezli bir ticari koridor olarak<br />

yeniden gündeme taşıdı. TANAP’ın beş<br />

yılda tamamlanması ve 5–6 milyar dolara<br />

mal olması öngörülüyor. Türkiye, hattan<br />

geçecek olan yaklaşık 16 milyar metreküp<br />

doğal gazın 6 milyar metreküpünü kendi<br />

ihtiyaçları için kullanabilecek. Geri kalan<br />

miktar Avrupalı tüketicilere ulaştırılacak.<br />

Boru hattının, ortaklık yapısında ileride<br />

değişme ihtimali olmakla birlikte, bugün<br />

için yüzde 80’lik kısmı Azerbaycan’a yüzde<br />

20’si ise Türkiye’ye ait. Dolayısıyla Türkiye,<br />

<strong>Hazar</strong> kaynaklarında yeni bir uluslararası<br />

ortaklığa daha girmiş durumda.<br />

Bu hattın önemi, Azerbaycan’ın Şah Deniz<br />

II gazının yanı sıra muhtemel anlaşmalarla<br />

Türkmen, Kazak ve hatta gelecekte<br />

şartların uygun olması durumunda İran<br />

doğal gazının Türkiye’ye ve Türkiye<br />

üzerinden Avrupa pazarına taşıyacak<br />

altyapının kurulmasını sağlayacak olması.<br />

Bu altyapı, Kafkasya ve Orta Asya’yı bir<br />

ilgi ve sonrasında güvenilir bir ticaret<br />

koridoruna/merkezine dönüştürme<br />

potansiyeli taşıyor.<br />

Nitekim Türkiye’nin girişimleri ve<br />

Azerbaycan’ın da desteğiyle dünyanın<br />

dördüncü büyük gaz rezervlerine sahip<br />

olan Türkmenistan’ı Batılı pazarlara<br />

bağlamayı amaçlayan <strong>Hazar</strong> geçişli doğal<br />

gaz boru hattının inşası projesi de yeniden<br />

canlandırılmış vaziyette. Türkiye, gerek<br />

Azerbaycan ve Türkmenistan’ı bir araya<br />

getirmeye, gerekse AB’nin konuya olan<br />

ilgisini yeniden uyandırmaya ve Rusya’yı<br />

ikna etmeye çalışan başlıca aktör olarak<br />

dikkati çekiyor. Bu, Türkiye’nin kendi<br />

doğal gaz çeşitliliğinin sağlanması için<br />

olduğu kadar, Türkiye ve Azerbaycan’ı<br />

enerji alanında stratejik ve belirleyici<br />

birer aktör yapabilme adına da önemli<br />

bir adım. Fakat bunun çok boyutlu bir<br />

biçimde ele alınması ve enerjiden ziyade<br />

diğer sektörleri de içine alan geniş bir alana<br />

yayılması gerekiyor. Avrupa-Kafkasya-Asya<br />

Taşıma Koridoru Projesi (TRACECA)<br />

gibi 1990’lı yılların başlarında yürürlüğe<br />

sokulan hükümetler arası programların,<br />

sonuçlarını yavaş da olsa vermeye başladığı<br />

görülüyor.<br />

Türkiye bu süreci, Türk Dili Konuşan<br />

Ülkeler İşbirliği Konseyi (KDİK),<br />

Karadeniz Ekonomik İşbirliği Teşkilatı<br />

(KEİT) gibi var olan yapılar, Karadeniz<br />

İstikrar ve İşbirliği Platformu (KİİP) gibi<br />

girişimlerle yürütmeye çalışıyor. Batılı<br />

aktörlerin yanı sıra bu ticaretten gelir ve<br />

fayda sağlayacak Rusya’nın da bu süreci<br />

desteklediği görülüyor.<br />

Atılan bu adımlar, başta Kafkasya ülkeleri<br />

olmak üzere Orta Asya cumhuriyetlerinin<br />

de ülkeler arasındaki ekonomik<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

53

Mitat Çelikpala<br />

uyumlaşmada başta gümrükler ve finansal/<br />

fiziksel altyapı eksikliği olmak üzere var<br />

olan sorunlarının çözülmesinde katkı<br />

sağlayacak adımlar.<br />

KDİK şemsiyesi altında imzalanan Türkiye-<br />

Azerbaycan-<strong>Hazar</strong>-Kazakistan-Kırgızistan-<br />

Çin demiryolu hattı projesi protokolü;<br />

ticaretin gelişmesi ve Kafkasya’nın<br />

yeniden canlanacak İpek Yolu’nun merkezi<br />

olmasını sağlayacak önemli girişimlerden<br />

biri. Bu hattın yapılması; altyapı-ulaşım<br />

sorununun çözümü, ticaretin canlanması<br />

ve halklar arasında artan ilişkiler anlamını<br />

taşıyor. Bu projeye adı geçen ülkelerin<br />

tamamının destek veriyor olması ise umut<br />

vaat eden bir durum. Bu sayede ticari<br />

açıdan daha az süreler ve rekabet edilebilir<br />

maliyetler söz konusu olacaktır. Bakü-<br />

Tiflis-Kars demiryolunun da tamamlanıyor<br />

olması umudu artıran bir diğer gelişme.<br />

Kısacası Türkiye’nin de dâhil edileceği<br />

Kafkasya, <strong>Hazar</strong> Denizi bağlantısıyla Batı<br />

ile Doğu arasındaki kara bağlantısının<br />

farklı biçimlerde kurulduğu yeni bir ana<br />

ticari eksene dönüşüyor. Burada ihtiyaç<br />

duyulan ana unsur ise istikrar. Bu istikrarın<br />

sağlanmasında Kafkasya ve Orta Asya<br />

devletlerinin işbirliği perspektifine ve bunu<br />

sağlamlaştıracak özel sektörün yenilikçi<br />

yaklaşımına ihtiyaç var. Ticaret; güvenlik<br />

ve istikrarın yanı sıra uyumlu mevzuat ve<br />

işbirliğini gerektiriyor. Kafkasya açısından<br />

dönüşüm ve uyum için en doğru zaman.<br />

54<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

TÜRK-RUS İLİŞKİLERİNİN<br />

REALİST BİR DEĞERLENDİRMESİ,<br />

2002-2012: ZİRVEDEN DİBE Mİ 1<br />

TÜRK-RUS İLİŞKİLERİNİN<br />

REALİST BİR DEĞERLENDİRMESİ,<br />

2002-2012: ZİRVEDEN DİBE Mİ 1<br />

Yrd. Doç. Dr. Şener Aktürk, Koç Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi<br />

HASEN Bilim ve Uzmanlar Kurulu Üyesi<br />

2002 yılında Türkiye’nin Milli Güvenlik<br />

Kurulu Genel Sekreteri Orgeneral Tuncer<br />

Kılınç, Avrupa Birliği ülkelerine karşı<br />

Türkiye’nin Rusya ve İran ile bir ittifak<br />

kurması önerisini kamuoyu önünde dile<br />

getirerek savunmuştu. 2<br />

Özellikle ABD’nin<br />

Irak işgalinin hemen öncesinde Amerikan<br />

askerlerinin Türkiye’den geçişine izin veren<br />

tezkerenin reddedilmesini müteakip, bazı öne<br />

çıkan Amerikalı dış politika analistleri dahi<br />

Türkiye ve Rusya arasında ABD karşıtı bir<br />

“dışlanmışlar ekseninin” oluşmaya başladığını<br />

iddia etmişlerdi. 3<br />

Dış politikaya ek olarak,<br />

iç politika ve medyada da, 2000’li yılların<br />

başlarında Türkiye ve Rusya’nın ortak bir<br />

kaderi paylaştığı ve ortak bir strateji ve<br />

hatta ortak bir siyasi çatı altında beraberce<br />

mücadele etmeleri gerektiğini savunan<br />

‘Avrasyacılık’ akımı hızlı bir yükselişteydi. 4<br />

Hatta Avrasyacılık bazıları tarafından Türkiye<br />

Cumhuriyeti’nin kurucu ideolojisi olan<br />

Kemalizm’in orijinal ve güncel jeopolitik<br />

1 Aktürk, Şener. “Turkish-Russian Relations, 2002-2012.” <strong>Hazar</strong><br />

Strateji Enstitüsü, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Merkezi,<br />

Ocak <strong>2013</strong>. Bu makale, yukarıda künyesi verilen rapora atfen<br />

kaleme alınmış olmakla birlikte, adı geçen raporun birebir özeti veya<br />

kısmi çevirisinden ibaret değildir. Bahsi geçen raporda yer almayan<br />

bazı ek örnek ve çözümlemeler de yer almaktadır.<br />

2 9 Mart 2002, Türkiye’deki tüm önemli gazeteler, örneğin, Hürriyet,<br />

Milliyet, Cumhuriyet ve Yeni Şafak.<br />

3 Hill, Fiona, and Omer Taspinar. “Turkey and Russia: axis of the<br />

excluded.” Survival 48, no. 1 (2006): 81-92.<br />

4 Akturk, Sener. “Counter-hegemonic visions and reconciliation<br />

through the past: the case of Turkish Eurasianism.” Ab Imperio 4<br />

(2004): 207-238.<br />

vizyonu olarak sunulmaktaydı. 5<br />

Dahası, resmi<br />

düzeyde dahi Türk-Rus ilişkileri ‘stratejik<br />

ortaklık’ olarak tanımlanmaktaydı. On yıl<br />

sonra, 2012’ye geldiğimizde, Türkiye ve<br />

Rusya’nın Suriye üzerinden dolaylı olarak<br />

silahlı çatışma içinde oldukları, ilişkilerin<br />

on ve hatta beş yıl öncesine göre bile önemli<br />

ölçüde kötüleştiği gözlenmektedir. Türk-<br />

Rus ilişkilerindeki bu dramatik iyileşme ve<br />

kötüleşme eğilimlerinin ana sebebi nedir<br />

Bu makalenin amacı, Soğuk Savaş sonrası<br />

Türk-Rus ilişkilerinin ikinci on yılında<br />

(2002-2012) gözlenen nisbi kötüleşmenin<br />

sebeplerinin analiz edilmesidir. Bu yapılırken,<br />

Türk-Rus ilişkilerinin bir önceki on yılda<br />

(1992-2002) kaydettiği göz kamaştırıcı<br />

yükseliş de, yazarın daha önce bu döneme<br />

ilişkin yayınlamış olduğu eserine atıfla kısaca<br />

açıklanacaktır. 6 Bilhassa bu ikinci on yılın<br />

ikinci yarısına tekabül eden 2008-2012<br />

döneminde Türkiye ve Rusya arasında dolaylı<br />

silahlı çatışma olarak yorumlanabilecek iki<br />

savaşın gerçekleşmiş ve gerçekleşmekte oluşu<br />

(Ağustos 2008’de gerçekleşen Rus-Gürcü<br />

‘Beş Gün Savaşı’ ve Mart 2011’de başlayan<br />

ve halen devam eden Suriye iç savaşı) bu iki<br />

ülke arasındaki ilişkilerin yönünü tayin eden<br />

5 Akcali, Emel, and Mehmet Perincek. “Kemalist Eurasianism: An<br />

Emerging Geopolitical Discourse in Turkey.” Geopolitics 14, no. 3<br />

(2009): 550-569.<br />

6 Aktürk, Şener. “Turkish–Russian Relations after the Cold War<br />

(1992–2002).” Turkish Studies 7, no. 3 (2006): 337-364.<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

55

Şener Aktürk<br />

esas nedenlerin analizini son derece önemli<br />

kılmaktadır. 7<br />

Rusya ve Türkiye: Merkezi<br />

Avrasya’nın en önemli iki devleti<br />

Türk-Rus ilişkilerinin durumu, Türkiye’nin<br />

en azından son on yıldır devam eden<br />

barış içinde yükseliş trendinin gelecekte<br />

de sürdürülüp sürdürülemeyeceğine<br />

etki edecek olan belki de en önemli dış<br />

politik etkendir. Eğer Türkiye ve Rusya, en<br />

azından doğrudan çatışmaya girişmezse<br />

ve tercihen dolaylı çatışmalardan da uzak<br />

durabilirse, Türkiye’nin ve belki Rusya’nın<br />

da son on yılda yakaladığı büyüme trendi<br />

önümüzdeki yıllarda da devam edebilir.<br />

Fakat eğer Avrasya’nın bu iki büyük gücü<br />

7 Ellen Barry and Rick Gladstone, “Turkish Premier Says<br />

Russian Munitions Were Found on Syrian Jet,” (Türk Başbakanı<br />

Suriye Jetinde Rus Mühimmatının Bulunduğunu Belirtti) New<br />

York Times, 11 Ekim 2012.<br />

“<br />

Merkezi Avrasya bölgesinin en büyük iki<br />

ekonomik ve askeri gücü şüphesiz Rusya<br />

ve Türkiye’dir.<br />

18., 19. ve 20. yüzyıllarda olduğu gibi<br />

askeri, ekonomik ve demografik güçlerini<br />

birbirleriyle çatışmaya, menfi bir rekabete<br />

kanalize ederlerse, sadece gelecekteki<br />

büyüme potansiyellerini heba etmekle<br />

kalmayıp, son on yıldaki askeri, ekonomik<br />

ve politik kazanımlarını da kaybetme<br />

noktasına sürüklenebilirler. Türk-Rus<br />

ilişkilerinin önceki yüzyılları, bu iki gücün<br />

kıyasıya çekişmesinin ve savaşmasının<br />

ancak başka küresel aktörlerin yükselişine<br />

ve nispeten güçlenmesine yardımcı<br />

56<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

Türk-Rus İlişkilerinin Realist Bir Değerlendirmesi,<br />

2002-2012: Zirveden Dibe mi<br />

“<br />

Bununla beraber, her iki güç, karşılıklı<br />

yükseliş sürecinde bir yandan çatışma<br />

alanlarını sınırlayarak ve en aza indirerek,<br />

öte yandan da iki ülke arasındaki<br />

tampon bölgeleri muhafaza ederek ve<br />

bugüne kadar olduğu gibi gelecekte<br />

de her iki ülkenin temel birtakım dış<br />

siyasal prensiplerine saygı göstererek<br />

karşılıklı olarak birbirlerini yıpratmaksızın<br />

büyümelerini sürdürebilirler.<br />

olduğunu göstermiştir.<br />

Rusya, en azından son iki yüz elli yıldır<br />

Türkiye’nin en büyük ve önemli komşusu<br />

ve yakın çevresinde en ciddi rakibi<br />

olagelmiştir. Bugün de, Almanya-İtalya<br />

sınırından Çin-Hindistan sınırına kadar<br />

uzanan geniş Merkezi Avrasya bölgesinin<br />

en büyük iki ekonomik ve askeri gücü<br />

şüphesiz Rusya ve Türkiye’dir. Bu durum<br />

Türk-Rus ilişkilerinin tarihin hemen<br />

her döneminde çok büyük çekişmelere,<br />

rekabete ve savaşlara sahne olmasına<br />

neden olmuştur. Tevil edilemeyecek bu<br />

büyük ve acı gerçeğin istisnası olarak<br />

karşımıza ancak iki dönem çıkıyor: 1920’li<br />

yıllarda Moskova’daki genç Bolşevik<br />

rejimiyle Ankara’daki genç Cumhuriyet<br />

rejiminin arasında, en azından 1933-1936<br />

dönemine kadar devam eden on, on beş<br />

yıllık güçlü bir dostluk ve hatta ittifak<br />

dönemi ve Soğuk Savaş’ın bitişinden<br />

sonra, özellikle 1990’ların ortalarından<br />

en azından 2008 yılına kadar devam<br />

eden ciddi bir dostluk ve hatta stratejik<br />

ortaklık dönemi Türk-Rus ilişkilerinin<br />

güçlü dostluk ve ortaklık seviyesinde<br />

olduğu iki dönemdir. 8<br />

Bu makalenin geri<br />

kalanında da açıklanacağı üzere, 2008-<br />

2012 döneminde de, karşılaşılan bir<br />

takım ciddi anlaşmazlıklara ve dolaylı<br />

çatışmalara rağmen Türk-Rus ortaklığı<br />

ve dayanışması yine de Soğuk Savaş ve<br />

Osmanlı-Çarlık Rusya’sı dönemleriyle<br />

karşılaştırılamayacak kadar olumlu ve<br />

başarılı bir şekilde devam etmiştir. Realist<br />

bir perspektiften açıklanacağı üzere, 2008-<br />

2012 döneminde ortaya çıkan ve gitgide<br />

büyüyen anlaşmazlık ve çatışmaların sebebi<br />

de, Türk ve Rus siyasi karar vericilerinin<br />

kişisel tercihlerinin sonucu olmaktan çok,<br />

iki ülkenin karşılıklı askeri ve ekonomik<br />

güç unsurlarında gözlenen çarpıcı<br />

değişikliklerdir.<br />

8 Gerek kuramsal gerekse ampirik açıdan bakıldığında bu<br />

rapor, yukarıda bahsi geçen ikinci dostluk dönemine tekabül<br />

eden Soğuk Savaş sonrası Türk-Rus ilişkilerinin ilk on yılını<br />

uluslararası ilişkiler yazınının değişik paradigmalarının<br />

zaviyesinden incelediğim makalemin bir devamı niteliğindedir.<br />

Aktürk, Şener. “Turkish–Russian Relations after the Cold War<br />

(1992–2002).” Turkish Studies 7, no. 3 (2006): 337-364.<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

57

Şener Aktürk<br />

En kısa şekilde özetlemek gerekirse,<br />

Türk-Rus ilişkilerinin 1992’den bu yana<br />

çarpıcı bir şekilde güçlenmesinin sebebi<br />

Türkiye’nin Rusya karşısında askeri ve<br />

ekonomik gücünün hızla artması ve kısmen<br />

buna koşut olarak da Rusya’dan gelecek<br />

tehdit algısının azalması iken, 2008’den bu<br />

yana Türk-Rus ilişkilerinin gözle görülür<br />

bir şekilde bozulmasının sebebi de bu sefer<br />

Rusya’nın askeri ve ekonomik yükselişinin<br />

Türkiye’nin çok ilerisinde olması ve iki<br />

ülkenin uzak geçmişte olduğu gibi bir kez<br />

daha Kafkaslar ve Ortadoğu’nun geleceği<br />

hakkında anlaşamayarak nüfuz alanları<br />

üzerine dolaylı yoldan çatışmasıdır.<br />

Türk-Rus ilişkileri Realist ekolün vazettiği<br />

üzere yapısal güç faktörleri paralelinde<br />

gelişim ve değişim göstermektedir.<br />

Bununla beraber, her iki güç, karşılıklı<br />

yükseliş sürecinde bir yandan çatışma<br />

alanlarını sınırlayarak ve en aza indirerek,<br />

öte yandan da iki ülke arasındaki tampon<br />

bölgeleri muhafaza ederek ve bugüne kadar<br />

olduğu gibi gelecekte de her iki ülkenin<br />

temel birtakım dış siyasal prensiplerine<br />

saygı göstererek karşılıklı olarak<br />

birbirlerini yıpratmaksızın büyümelerini<br />

sürdürebilirler. Bununla beraber, Türkiye<br />

ve Rusya’nın sınırlı da olsa bazı konu ve<br />

bölgelerde taban tabana zıt prensip, çıkar<br />

ve hedeflere sahip olması, bu iki ülke<br />

arasında tamamen sorunsuz bir işbirliğinin<br />

imkansızlığını da ortaya koymaktadır. Eski<br />

Sovyet cumhuriyetlerinin toprak bütünlüğü<br />

ve bu ülkelerine Rus müdahaleleri böylesi<br />

konuların başında gelmektedir.<br />

Merkezi Avrasya’nın Bilmecesi:<br />

Soğuk Savaş Sonrası Türkiye ve<br />

Rusya’nın Büyük Stratejisi<br />

Soğuk Savaş sonrası dönemde Merkezi<br />

Avrasya bölgesinin en önemli bilmecesini<br />

Rusya’nın bundan sonra takip edeceği<br />

büyük stratejinin (Grand Strategy) ne<br />

olacağı, Rusya’nın hangi devletlerle<br />

ittifak ederek hangi devletlere karşı<br />

konumlanacağı oluşturmaktadır. Soğuk<br />

Savaş’ın bitişinin üzerinden yirmi yılı<br />

aşkın süre geçtiği halde açıkçası bu büyük<br />

sorunun cevabı halen tam anlamıyla<br />

verilebilmiş değildir. Eğer GSMH<br />

ölçeğinde bakacak olursak, Rusya ve<br />

Türkiye, Almanya-Avusturya-İtalya<br />

58<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

Türk-Rus İlişkilerinin Realist Bir Değerlendirmesi,<br />

2002-2012: Zirveden Dibe mi<br />

sınırının doğusu ve Çin-Hindistan sınırının<br />

batısı arasında kalan geniş Merkezi Avrasya<br />

coğrafyasında en büyük iki ekonomiye<br />

sahiptir. 9<br />

Yeni Gerçekçi (Neorealist)<br />

bakış açısına göre ekonomik büyüklük,<br />

potansiyel askeri gücün başlıca belirleyicisi<br />

olduğuna göre, Rusya’yı ve Türkiye’yi<br />

sırasıyla Merkezi Avrasya’nın en büyük ve<br />

ikinci büyük güçleri olarak tanımlamak<br />

mümkündür.<br />

Soğuk Savaş sonrası Rus dış siyaseti, Sovyet<br />

dönemindeki ve hatta Rusya’nın Sovyetöncesi<br />

Çarlık dönemindeki dış politikasıyla<br />

süreklilik ve uyum içinde midir Bir başka<br />

deyişle, günümüzdeki Rus dış siyaseti 20.<br />

yüzyıl boyunca kurulmuş bulunan Sovyet<br />

ittifaklar sisteminin ideolojik boyutundan<br />

arındırılmış bir kopyasından ibaret midir<br />

Rusya’nın Ortadoğu politikasını detaylı<br />

olarak inceleyen araştırmacılar bunun<br />

böyle olmadığını ifade etmiş, Rusya’nın<br />

Soğuk Savaş döneminden çok daha<br />

farklı ittifaklara ve işbirliği arayışlarına<br />

yöneldiğinden, örneğin Rus-Suudi<br />

ilişkilerinin Soğuk Savaş döneminde<br />

hayal edilemeyecek kadar güçlü ve olumlu<br />

geliştiğinden bahsetmişlerdir. 10<br />

Bu makale<br />

benzer sorulara Türk-Rus ilişkilerinin son<br />

9 CIA Factbook’un 2011 tahminlerine göre resmi kurlar baz<br />

alındığında Rusya’nın GSMH’si 1.8 trilyon ABD doları ve<br />

Türkiye’nin GSMH’si ise 762 milyar ABD dolarıdır. Neden satın<br />

alma gücünün değil de resmi dolar kurunun baz alındığı sorulacak<br />

olursa, askeri-stratejik mülahazalar için kritik önemde olan silah ve<br />

araçların (mesela bir F-16 savaş uçağının) fiyatlarının uluslararası<br />

piyasada oluştuğu ve her bir ülkenin satın alma gücüne göre<br />

pek fazla esneklik göstermediği vurgulanabilir. Bir başka deyişle,<br />

normal şartlar altında örneğin bir F-16 savaş uçağının fiyatı<br />

Kamboçya ve İsviçre için de, Bangladeş ve Norveç için de<br />

aynıdır, bu ülkelerin hayat standardına ve satın alma gücüne göre<br />

birkaç katına veya yarı fiyatına satılmaz. Dolayısıyla, devletlerin<br />

birbirlerine göre askeri-ekonomik gücünü karşılaştırırken satın<br />

alma gücü paritesine göre değil de resmi kura göre GSMH<br />

büyüklüğünü esas almak daha tutarlı olacaktır.<br />

10 Dannreuther, Roland. “Russia and the Middle East: A Cold<br />

War Paradigm.” Europe-Asia Studies 64, no. 3 (2012): 543-560.<br />

“<br />

Güncel Rus dış siyaseti Sovyet<br />

dış siyasetinden pek çok<br />

konuda belirgin bir şekilde<br />

ayrışmış ve halen ayrışmaktadır.<br />

on yılı çerçevesinde cevaplar arayacaktır.<br />

Acaba Türk-Rus ilişkileri 2002-2012<br />

döneminde eski Soğuk Savaş şablonlarına<br />

bir dönüş mü yaşamıştır Günümüzde<br />

Türk-Rus ilişkilerinin belirleyici<br />

unsurlarıyla 20. yüzyılın jeopolitik<br />

gerçekleri aynı doğrultuda mıdır<br />

Geleceğe Dönüş: Rusya, Soğuk<br />

Savaş Dönemi İttifak Örgüsüne<br />

mi Rücu Etti<br />

Türk-Rus ilişkilerinin son beş yılındaki<br />

bozulma da dahil genel tenorunu<br />

Rusya’nın Soğuk Savaş dönemindeki dış<br />

politikasına ve ittifaklar örgüsüne rücu<br />

etmesi olarak yorumlamak da mümkündür<br />

ve bilhassa popüler medyada konuya<br />

yaklaşan bazı analizler halen Soğuk Savaş<br />

kalıplarından sıyrılamadığı için Rusya’nın<br />

Ortadoğu’da, Balkanlarda, Kafkasya’da<br />

ve diğer bölgelerde bir takım geleneksel<br />

ve hatta değişmez müttefikleri olduğu<br />

gibi iddialara yakın durmaktadırlar. 11<br />

Bu<br />

açıdan bakıldığında Suriye, Irak, Libya<br />

11 A.g.e. Dannreuther şu makaleleri bu Soğuk Savaş endeksli<br />

Rus dış politikası analizlerine örnek olarak vermektedir:<br />

Stephen Blank, “Russia and the Middle East: Policies and<br />

Contexts,” Defence Academy of the United Kingdom, Conflict<br />

Studies Research Center, Middle East Series, Haziran 2006,<br />

06/27; ve, Ariel Cohen, “Putin’s Middle East Visit: Russia is<br />

Back,” Washington, DC, Heritage Foundation, Heritage Web-<br />

Memo 1382, 5 Mart 2007.<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

59

Şener Aktürk<br />

gibi Üçüncü Dünya sosyalizmine tevessül<br />

etmiş rejimler, halen Rusya’nın öncelikli<br />

müttefikleri olarak görülebilirken, Türkiye,<br />

Suudi Arabistan, İsrail ve Pakistan gibi<br />

Soğuk Savaş sırasında Sovyet-karşıtı ve<br />

Amerikan taraftarı cephenin ön saflarında<br />

yer almış ülkeler de Rusya’nın değişmez<br />

rakipleri ve hatta düşmanları olarak<br />

resmedilebilir. Fakat aşağıda kısaca<br />

değinileceği üzere bu yaklaşım yanlıştır,<br />

çünkü güncel Rus dış siyaseti Sovyet dış<br />

siyasetinden pek çok konuda belirgin bir<br />

şekilde ayrışmış ve halen ayrışmaktadır.<br />

Hatta Rus dış politikasını Sovyet-öncesi<br />

Çarlık döneminin stratejik bakışıyla<br />

özdeşleştirerek bir nevi Pan-Slavizm’in<br />

devamını görenler de bulunabilir. Bu<br />

yaklaşımın müellifleri de Rusya’nın<br />

Sırbistan, Bulgaristan, Yunanistan ve Kıbrıs<br />

Rum Kesimi gibi Ortodoks Hristiyan veya<br />

Slav kökenli ülkeleri her zaman Türkiye’ye<br />

karşı tercih edeceği ve bu ittifaklar<br />

örgüsünün pek de değişemeyeceğini iddia<br />

etmektedirler. Oysa bu iddia da ampirik<br />

“<br />

Rusya, Türkiye’nin ilk nükleer<br />

santralini inşa etmekte,<br />

Blackseafor gibi yeni kurulan<br />

askeri işbirliği örgütleri<br />

çerçevesinde ortak askeri<br />

tatbikat yapabilmekte ve<br />

Türkiye’ye yönelik askeri<br />

ihalelerin ve askeri teknoloji<br />

paylaşımının içinde yer<br />

almaktadır.<br />

olarak kolaylıkla savunulamaz.<br />

Roland Dannreuther doğrudan “Soğuk<br />

Savaşa Dönüş” tezini Rus dış politikası<br />

üzerinden irdelediği makalesinde,<br />

Rusya’nın Soğuk Savaş dönemi ittifaklar<br />

örgüsüyle apaçık çelişki içindeki yeni<br />

işbirliği açılımlarına işaret etmektedir. 12<br />

Daha önce de belirtilen Rusya-Suudi<br />

Arabistan ilişkilerine ek olarak, Rusya-<br />

İsrail ve elbette Rusya-Türkiye ilişkileri<br />

bu duruma verilebilecek çarpıcı örnekler<br />

arasındadır. Her üçü de Soğuk Savaş<br />

döneminde güçlü birer Sovyet karşıtı<br />

ve Amerikan taraftarı ülke olan İsrail,<br />

Suudi Arabistan ve Türkiye’nin, 2012 yılı<br />

itibariyle Rusya’yla milyarlarca dolarlık<br />

ticareti ve ticaretin de ötesine geçen siyasi,<br />

stratejik ve hatta askeri işbirlikleri vardır.<br />

Rusya, Türkiye’nin ilk nükleer santralini<br />

inşa etmekte, Blackseafor gibi yeni kurulan<br />

askeri işbirliği örgütleri çerçevesinde ortak<br />

askeri tatbikat yapabilmekte ve Türkiye’ye<br />

yönelik askeri ihalelerin ve askeri teknoloji<br />

paylaşımının içinde yer almaktadır.<br />

Bunlardan sadece biri bile Soğuk Savaş<br />

döneminde hayal dahi edilemeyecek<br />

ölçekte somut işbirliği projeleridir.<br />

Benzer itirazlar ve örnekler Panslavizm<br />

tezine karşı da getirilebilir. Rusya’nın<br />

sistematik şekilde, örneğin, Türkiye’ye<br />

karşı Bulgaristan’ın, Moldova’ya karşı<br />

Ukrayna’nın tarafını tuttuğu ve benzer<br />

şekilde Slav ve Ortodoks devletleri Slav<br />

veya Ortodoks olmayan devletlere karşı<br />

savunduğunu söylemek mümkün müdür<br />

Örneğin Rusya, Lübnan’da ve Mısır’da<br />

Hristiyan azınlığın tarafı mıdır Bu sorulara<br />

sadece din, mezhep ve etnik kökene<br />

12 A.g.e.<br />

60<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

Türk-Rus İlişkilerinin Realist Bir Değerlendirmesi,<br />

2002-2012: Zirveden Dibe mi<br />

endeksli cevaplar vermek zordur.<br />

Daha yaygın olan Soğuk Savaş tezine<br />

geri dönecek olursak, Rusya’nın, hepsi<br />

de eski Sovyetler Birliği’nin birer parçası<br />

olmuş olan 14 eski Sovyet cumhuriyeti<br />

arasında bazılarını diğerlerine tercih<br />

etmesi Sovyet dönemi ittifaklar örgüsüyle<br />

açıklanabilir mi Hangi Soğuk Savaş ilkesi<br />

Rusya’nın Gürcistan’a karşı Abhazya<br />

ve Güney Osetya’yı, Moldova’ya karşı<br />

Transdinyester’i veya Azerbaycan’a karşı<br />

Ermenistan’ı desteklemesini açıklayabilir<br />

Bu örneklere ek olarak belirtmek gerekir<br />

ki bugünkü Rus dış politikasını Sovyet<br />

dış politikasından ayırt eden en önemli<br />

ve bariz faktörlerinden birisi de şüphesiz<br />

ideoloji yoksunluğudur. Sovyet dış<br />

politikası sosyalist rejimlerin dünya<br />

çapında yayılmasını ve tatbikini hedef<br />

almaktaydı. Müttefik olduğu, yardım<br />

ettiği ülkelerden sadece dış siyaset<br />

konusunda değil iç siyasal ve ekonomik<br />

düzenlerine ilişkin de bazı talepleri vardı.<br />

Dolayısıyla Suriye, Irak, Libya, Etiyopya,<br />

Tanzanya, Angola, Vietnam ve Küba<br />

gibi ülkelerin Sovyetler Birliği’nden<br />

askeri veya ekonomik yardım alması<br />

ve işbirliği yapması, aynı zamanda bu<br />

ülkelerin iç siyasal ekonomilerini de<br />

Sovyet sosyalizmine öykünürcesine<br />

yeniden tanzim etmelerini gerektiriyordu.<br />

Günümüz Rus dış siyasetinin böyle<br />

ideolojik talepleri veya herhangi bir<br />

ideolojik yönelimi bulunmamaktadır.<br />

Almanya, Türkiye, Ermenistan ve Suriye<br />

Rusya’nın çok yakın ilişkide bulunduğu<br />

ülkeler oldukları halde bu ülkeler gerek<br />

siyasal gerekse ekonomik düzenleri<br />

açısından birbirinden çok farklı ülkelerdir.<br />

Rus dış politikasında, aşağıda açıklanacağı<br />

üzere, pek çok genel ilke olduğu halde,<br />

Sovyetler Birliği’nin ‘Brejnev Doktrini’nin<br />

birebir muadili bir ideolojik ilke<br />

bulunmamaktadır.<br />

Rus Dış Politikasının Temel<br />

İlkeleri ve Türkiye’nin Tutumu<br />

Rus dış politikasının, özellikle Türkiye’yi<br />

de ilgilendirmesi bakımından, en az yedi<br />

temel ilkesinden bahsedilebilir. Rus dış<br />

politikasını bir bütün olarak incelemekle<br />

beraber vurgulamam gerekir ki bu ilkelere<br />

ulaşırken tümdengelim değil tümevarım<br />

yöntemini kullandım.<br />

Birincisi, Rusya’nın, Orta Asya, Kafkasya<br />

ve Karadeniz çevresindeki eski Sovyet<br />

cumhuriyetlerini ayrıcalıklı çıkar alanı<br />

olarak görmesi, bu bölgelerde birincil<br />

karar verici olmak istemesidir. Rusya, üç<br />

Baltık cumhuriyeti (Estonya, Letonya<br />

ve Litvanya) üzerinde nüfuzunu geri<br />

dönülemez bir biçimde kaybettiğini,<br />

bu ülkelerin NATO ve AB’ye entegre<br />

olduğunu kabul etmek zorunda kalmıştır.<br />

Fakat Rusya, geri kalan 11 eski Sovyet<br />

cumhuriyeti (Belarus, Ukrayna, Moldova,<br />

Gürcistan, Azerbaycan, Ermenistan,<br />

Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan,<br />

Tacikistan ve Türkmenistan) toprakları<br />

üzerinde değişik yöntemler kullanarak<br />

askeri, siyasi ve ekonomik kontrolünü<br />

gerek doğrudan gerek dolaylı şekillerde<br />

devam ettirmek istemektedir. Bu çerçevede,<br />

kısa birer cümleyle bile olsa bu 11 bağımsız<br />

devlet üzerinde Rusya’nın etkisine değinen<br />

bir genel değerlendirme sunmak yararlı<br />

olacaktır.<br />

Rusya, Belarus üzerinde halen belirleyici<br />

siyasal ve ekonomik nüfuza sahipken,<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

61

Şener Aktürk<br />

Ermenistan üzerinde de neredeyse<br />

belirleyici siyasal ve ekonomik nüfuza<br />

sahiptir. Bu açıdan bu iki devlet ‘Rusya’nın<br />

uydusu’ olarak tanımlanmaya en yakın<br />

örneklerdir. Buna mukabil, en kalabalık<br />

cumhuriyet olan Ukrayna’nın durumu<br />

daha karmaşıktır. Ukrayna, Rus-yanlısı<br />

ve Rus-karşıtı iki siyasal, ekonomik ve<br />

demografik blok tarafından adeta tam<br />

ortadan ikiye bölünmüş gibidir. Her iki<br />

bloğun da seçimlerdeki oy oranı %45 ila<br />

%55 arasında değişmekte, bir seçimden<br />

diğerine Rus-yanlısı veya karşıtı bloklar<br />

kılpayı seçim kazanabilmektedir. 2012<br />

itibariyle Rusya taraftarı grubun iktidarda<br />

olduğu görülmektedir. Bunun sonucu<br />

olarak da örneğin Rusya, Ukrayna<br />

toprağı olan Kırım’ın Sivastopol şehrini<br />

deniz üssü olarak bir 49 yıllığına daha<br />

kiralamış, böylece Karadeniz’in bu en<br />

stratejik şehri üzerindeki fiili kontrolünü<br />

(resmen Ukrayna toprağı olduğu halde)<br />

perçinlemiştir.<br />

Rusya, Gürcistan, Azerbaycan ve<br />

Moldova’nın toprak bütünlüğün ihlal<br />

edilmesine, bu üç ülkenin Birleşmiş<br />

Milletler tarafından tanınan sınırları<br />

dahilinde egemenlik haklarını<br />

kullanmasının engellemesine bizzat<br />

askeri, ekonomik ve diplomatik destek<br />

vermektedir. Somut olarak söylemek<br />

gerekirse, Rusya’nın desteğiyle Ermenistan<br />

Azerbaycan topraklarının beşte birini işgal<br />

etmiş, Rusya’nın desteğiyle Abhazya ve<br />

Güney Osetya bölgeleri silahlı mücadele<br />

yoluyla Gürcistan’dan bağımsızlığını<br />

ilan etmiş, ve yine Rusya’nın desteğiyle<br />

Transnistria bölgesi Moldova’nın geri<br />

kalanından bağımsız bir devlet olduğunu<br />

ilan etmiştir. Rusya her üç ülkede<br />

“ Türkiye, Azerbaycan’ın,<br />

Gürcistan’ın, Moldova’nın<br />

ve Rusya dahil tüm eski<br />

Sovyet cumhuriyetlerinin<br />

toprak bütünlüğüne ve<br />

egemenlik haklarına<br />

saygılıdır.<br />

fiilen askeri işgal ve müdahale yoluyla<br />

devletçikler kurulmasını sağlamış ve 20<br />

yıldır da bu fiili durumun devam etmesini<br />

askeri, siyasi, ekonomik ve diplomatik<br />

olarak desteklemiştir. Burada Rus dış<br />

politikasının amacı, Azerbaycan, Gürcistan<br />

ve Moldova topraklarının bir kısmını bu<br />

şekilde bir nevi ipotek altında tutarak, bu<br />

ülkelerdeki iktidarları Rus yanlısı olmaya<br />

zorlamak, bunun mümkün olmadığı<br />

durumlarda da en azında Rus karşıtı<br />

politikalar izlemelerine engel olmaktır.<br />

Soğukkanlı bir şekilde son yirmi yıllık<br />

statükoya bakacak olursak Rusya’nın bu<br />

amacında nispeten başarılı olduğunu da<br />

teslim etmek gerekir.<br />

Rusya’nın işgal ve fiili durum yoluyla<br />

bu üç ülkenin toprak bütünlüğüne<br />

ve egemenliğine koyduğu ipoteğe ve<br />

kullandığı veto gücüne, Türkiye her zaman<br />

karşı çıkmıştır. Türkiye, Azerbaycan’ın,<br />

Gürcistan’ın, Moldova’nın ve Rusya<br />

dahil tüm eski Sovyet cumhuriyetlerinin<br />

toprak bütünlüğüne ve egemenlik<br />

haklarına saygılıdır. Hukuksal veya<br />

ahlaki normlar açısından Türkiye’nin bu<br />

konuda Rusya’dan daha ilkeli bir yaklaşımı<br />

62<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

Türk-Rus İlişkilerinin Realist Bir Değerlendirmesi,<br />

2002-2012: Zirveden Dibe mi<br />

benimsediğini söylemek mümkündür.<br />

Örneğin Türkiye, en azından son on yılda,<br />

Çeçen ayrılıkçılığına her türlü desteğin<br />

kesilmesinde Rusya’ya yakın işbirliği<br />

içinde olmuştur. Kaldı ki ABD, AB ülkeleri<br />

ve İslam Konferansı Örgütü üyeleri de<br />

dahil olmak üzere dünya genelinde Çeçen<br />

ayrılıkçılığına hemen her türlü askeri,<br />

ekonomik, siyasi ve diplomatik desteğin<br />

kesildiği bu son on yıllık dönemde<br />

Rusya’nın Azerbaycan, Gürcistan ve<br />

Moldova’nın toprak bütünlüğünü karşı<br />

fiili durumlara askeri, siyasi, ekonomik<br />

ve diplomatik destek vermesi normatif<br />

açısından son derece sorunludur.<br />

Orta Asya’ya dönecek olursak,<br />

Tacikistan’da on binlerce kişinin ölümüyle<br />

sonuçlanan Tacik iç savaşı (1992-<br />

1996/97), Rusya’nın desteklediği komünist<br />

dönem seçkinlerinin (nomenklatura),<br />

anti-komünist liberal, İslami ve milliyetçi<br />

unsurların ittifakı olan Birleşik Tacik<br />

Muhalefetine karşı yürüttüğü bir savaştı. Bu<br />

kanlı savaşı da yine Rusya’nın desteklediği<br />

taraf kazandı ve liberal, İslami ve milliyetçi<br />

unsurlar bastırılmış oldu. Savaşın<br />

doğrudan çıkış sebebi, liberal, İslami<br />

ve milliyetçi unsurların ortak adayı ve<br />

dünyaca ünlü bir sinematoğraf olan Devlet<br />

Hüdanazarov’un (Dawlat Khudonazarov)<br />

1992’deki ilk başkanlık seçimlerinde %30<br />

oy alarak Sovyet dönemi nomenklatura<br />

seçkinlerinin adayı Rahmon Nabiyev<br />

karşısında kaybettiğinin açıklanmasıydı.<br />

Birleşik muhalefet, Khudonazarov’un<br />

aslında seçimleri kazandığını iddia ederek<br />

sonucu tanımadı ve isyan etti. Rusya’nın<br />

da Nabiyev’e destek vermesi ve hükümet<br />

kanadının çok kanlı bir zafer kazanmasını<br />

sağlamasıyla Rusya’nın Tacikistan iç<br />

siyasetini tanzim etmek konusunda<br />

belirleyici bir etkisi ve katkısı oldu.<br />

Kırgızistan’da 20<strong>03</strong> yılından itibaren bir<br />

Rus askeri üssü bulunduğu gibi, 2012<br />

yılında imzalanan anlaşma uyarınca<br />

“2017’den itibaren Rusya’nın 15 yıl<br />

süreyle Kırgızistan’da ortak bir askeri üs<br />

bulundurması” da kayıt altına alınmış<br />

oldu. 13<br />

İronik bir şekilde, Orta Asya’da<br />

sadece hiçbir serbest seçim deneyimi<br />

olmayan ve Sovyet dönemi nomenklatura<br />

liderliğinin kesintisiz olarak devam ettiği<br />

Özbekistan ve Türkmenistan Rusya’nın<br />

nüfuz alanından ve yörüngesinden<br />

çıkmış gözükmektedir. Buna rağmen,<br />

herhangi bir etnik, dinsel ve/veya<br />

demokratik ayaklanma karşısında bu iki<br />

ülkenin rejiminin de kendini korumak<br />

için Rusya’nın askeri yardımına<br />

başvurmayacaklarının garantisi yoktur.<br />

“1992’de kurulan Ortak Güvenlik<br />

Antlaşması Organizasyonu Rusya,<br />

Ermenistan, Belarus, Kazakistan, Tacikistan<br />

ve Kırgızistan’dan oluşmakta olup<br />

Özbekistan’ın ayrılması beklenmektedir.” 14<br />

Bir anlamda bu organizasyonun üyelik<br />

yapısı, Rusya’nın bölgedeki nüfuz sahasını<br />

da göstermektedir.<br />

Rusya’nın doğrudan bir parçası olmadığı<br />

halde Rusya’nın desteğiyle fiilen bağımsız<br />

statüye kavuşmuş olduğu için onun etkisi<br />

altında olan etnik otonom bölgelere<br />

(Abhazya, Güney Osetya, Transnistria,<br />

13 “Russia, Kyrgystan seal military base agreement,” RT<br />

(formerly known as Russia Today), September 20, 2012,<br />

.<br />

Accessed December 4, 2012.<br />

14 “Uzbekistan quits Russia-led CSTO military bloc,” RT<br />

(formerly known as Russia Today), June 28, 2012, .<br />

Accessed December 4, 2012.<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

63

Şener Aktürk<br />

Karabağ gibi) ek olarak, eski Sovyet<br />

cumhuriyetlerinin için Rusya’nın doğrudan<br />

kontrol ettiği bazı özel toprak parçaları da<br />

vardır. Bunların başında daha önce sözü<br />

edilen Ukrayna’nın Kırım yarımadasındaki 15<br />

Sivastopol şehri deniz üssü ve Karadeniz<br />

filosu ile, kuzey Kazakistan’daki uzay<br />

üssü Baykonur gelmektedir. Bu iki şehir/<br />

üs resmen Ukrayna’nın ve Kazakistan’ın<br />

parçası oldukları halde fiilen Rusya’nın<br />

kontrolünde ve çok uzun süreler Rusya’ya<br />

“kiralanmış” konumdadırlar. Gelecekte bir<br />

gün Ukrayna’nın Sivastopol, Kazakistan’ın<br />

ise Baykonur üzerinde egemenlik hakkını<br />

fiilen kullanarak bu yerleri kontrol etmek<br />

isteyip istemeyeceklerini ise bugünden<br />

öngörmek mümkün değildir.<br />

Rus dış politikasının ikinci temel ilkesi<br />

NATO’nun genişlemesine karşı çıkıştır,<br />

çünkü Rusya açısından NATO, anti-Sovyet,<br />

15 Sasse, Gwendolyn. The Crimea question: identity, transition,<br />

and conflict. Harvard University Press, 2007. Bu kitabın yapıcı<br />

bir eleştirisi için, bakınız, Akturk, Sener. “Book Review: The<br />

Crimea Question: Identity, Transition, and Conflict, by G.<br />

Sasse.” Comparative Political Studies (2008), pp.464-467.<br />

anti-komünist saiklerle kurulmuş bir<br />

askeri organizasyon olarak Soğuk Savaş’ın<br />

bitmesiyle birlikte misyonunu tamamlamış<br />

olması gereken, devam etmesi ise ancak<br />

Rus karşıtlığıyla açıklanabilecek olan bir<br />

örgüttür. 16 Bu vesileyle, ABD’nin en önde<br />

gelen Yeni Gerçekçi akademisyen ve siyaset<br />

yapıcıların da kısmen benzer sebeplerle<br />

büyük ölçüde NATO’nun genişlemesine<br />

karşı çıktıklarını, ve hatta NATO’nun<br />

genişlemesini Soğuk Savaş sonrası dönemin<br />

en vahim stratejik hataları arasında<br />

gördüklerini belirtmek gerekir. 17<br />

Bu konuda da Türkiye’nin izlediği dış<br />

politika Rusya’nın ilkesine aykırıdır.<br />

Türkiye en başından beri NATO’nun<br />

16 Aktürk, Şener, “NATO Neden Genişledi Uluslararası<br />

İlişkiler Kuramları Işığında NATO’nun Genişlemesi ve ABD-<br />

Rusya İç Siyaseti”, Uluslararası İlişkiler 9, no. 34 (Summer<br />

2012), pp. 73-97.<br />

17 Gaddis, J. “History, grand strategy and NATO enlargement.”<br />

Survival 40, no. 1 (1998): 145-151; Kennan, George. “NATO<br />

Expansion Would Be a Fateful Blunder.” International Herald<br />

Tribune, 5 February 1997; Kennedy, Paul. “Let’s See the<br />

Pentagon’s Plan for Defending Poland’.” Los Angeles Times 16<br />

May 1997.<br />

64<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

Türk-Rus İlişkilerinin Realist Bir Değerlendirmesi,<br />

2002-2012: Zirveden Dibe mi<br />

doğuya doğru genişlemesine taraftar ve<br />

destek olmuştur.<br />

Rus dış politikasının üçüncü temel<br />

ilkesi ABD ve NATO tarafından Doğu<br />

Avrupa’da kurulması planlanan herhangi<br />

bir füze kalkanı projesine karşı çıkmaktır.<br />

Özellikle George W. Bush’un başkanlığı<br />

döneminde ABD, Çek Cumhuriyeti ve<br />

Polonya’ya yerleştirilmesi planlanan<br />

bir füze kalkanı projesi hakkında son<br />

derece ısrarlı olmuştu. Her ne kadar<br />

füze kalkanının İran’a karşı olacağı ilan<br />

edilmişse de, Rusya haklı olarak, Polonya<br />

ve Çek Cumhuriyeti’ne kurulacak bir füze<br />

kalkanının İran’a değil kendisine karşı bir<br />

kalkan olacağını iddia ederek bu projeye<br />

şiddetle karşı çıktı. Başkan Putin, eğer<br />

kalkan gerçekten İran’a karşı olacaksa bunu<br />

Azerbaycan toprakları içinde olduğu halde<br />

Rusya’nın ortaklaşa kullandığı Gabala<br />

radar üssüne yerleştirmeyi teklif etti. Bu<br />

teklif reddedildi. Fakat sonuç olarak füze<br />

kalkanının sürpriz bir şekilde Türkiye’de<br />

Malatya ili Kürecik mevkiine yerleştirmesi<br />

en azından şimdilik bu sorunun büyük<br />

ölçüde ortadan kalkmasını sağladı. Fakat<br />

gelecekte Doğu Avrupa’ya füze kalkanı<br />

projesi tekrar gündeme gelirse, aynı sorun<br />

ve gerginliklerin yaşanması muhtemeldir.<br />

Türkiye ise, kendi topraklarına NATO füze<br />

kalkanının yerleştirilmesini kabul ederek,<br />

bu konuda da Rusya’dan farklı ve karşıt bir<br />

siyaset izlediğini göstermiştir.<br />

Rus dış politikasının dördüncü temel<br />

ilkesi, Rusya’nın Avrasya bölgesinin petrol<br />

ve doğalgazının Avrupa’ya taşınmasında<br />

ana güzergah olma ısrarıdır. Böylelikle<br />

Avrupa’nın enerji konusunda Rusya’ya<br />

bağımlılığının perçinlenerek devam etmesi<br />

amaçlanmaktadır. Bu konu da, Türkiye’nin<br />

dış politika hedeflerinin Rusya’nın dış<br />

politika hedefleriyle çeliştiği konular<br />

arasında yer almaktadır. Türkiye, Bakü-<br />

Tiflis-Ceyhan (BTC) boru hattı projesini<br />

gerçekleştirerek bu konuda Rusya’ya<br />

açıkça tavır almıştır. 18<br />

TANAP ve eğer<br />

gerçekleşirse NABUCCO projeleri de<br />

elbette bu kapsamda değerlendirilebilir. 19<br />

Ukrayna’daki Turuncu Devrim’i müteakip<br />

Rusya’nın doğal gaz aracılığıyla Ukrayna’yı<br />

cezalandırdığı da düşünülecek olursa,<br />

petrol ve doğalgaz boru hatlarının<br />

kullanımı da dahil olmak üzere Rusya’nın<br />

enerji kaynaklarının Rus dış politikasının<br />

önemli araçlarında birisi ve belki de en<br />

başta geleni olduğu söylenebilir.<br />

Rus dış politikasının beşinci temel ilkesi,<br />

Rusya’nın enerji kaynaklarından sonra<br />

en önemli ihraç malı olan silah sanayinin<br />

pazarlarını koruma ve genişletme çabasıdır.<br />

Bu sahada Türkiye ve Rusya’nın amaçlarının<br />

karşıt değil bilhassa tamamlayıcı olduğu<br />

görülebilir, çünkü Türkiye de sadece belli bir<br />

ülke veya ülkeler grubundan değil mümkün<br />

olan en geniş spektrumdan silah ithal<br />

etmeyi tercih etmektedir. Dahası, Rusya’nın<br />

sattığı silahlar yoluyla teknoloji transferine<br />

Amerikalı ve Avrupalı ülkelerden daha açık<br />

olduğu yönündeki algı, Türkiye’nin silah<br />

ithalatında Rusya’yı daha da cazip hale<br />

getirmektedir. 20<br />

18 Babali, Tuncay. “Implications of the Baku-Tbilisi-Ceyhan<br />

Main Oil Pipeline Project.” Perceptions, Journal of International<br />

Affairs (Center for Strategic Research by the Ministry of Foreign<br />

Affairs, Turkey) 10 (2005): 29-59.<br />

19 Erdogdu, Erkan. “Bypassing Russia: Nabucco project and<br />

its implications for the European gas security.” Renewable and<br />

Sustainable Energy Reviews 14, no. 9 (2010): 2936-2945.<br />

20 Aktürk, “Turkish-Russian Relations after the Cold War,<br />

1992-2002”.<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

65

Şener Aktürk<br />

Rus dış politikasının altıncı ve belki de<br />

en önemli, tüm diğer ilkeleri kapsayarak<br />

kuşatan ana ilkesi, çok kutuplu bir<br />

dünya düzeninin tesisi ve devamının<br />

sağlanmasıdır. Bu hem Putin’in 2007’de<br />

Münih’te yaptığı konuşmada, hem de<br />

Medvedev’in 2008’de Berlin’de yaptığı<br />

konuşmada son derece açık ve çekincesiz<br />

bir şekilde ifade edilmiştir. Rusya, eski<br />

Sovyet cumhuriyetlerinin bazılarıyla<br />

yukarıda da bahsi geçen Ortak Güvenlik<br />

Antlaşması Organizasyonu’nu, Türkiye<br />

başta olmak üzere Karadeniz çevresindeki<br />

ülkelerle Blackseafor (Karadeniz Gücü)<br />

organizasyonu ve önemlisi de Çin’in<br />

önderliğinde Şanghay İşbirliği Örgütü’nü<br />

kurmuştur. 21<br />

Bu örgütlerin her biri<br />

ABD liderliğindeki tek kutuplu dünya<br />

düzenine alternatif oluşturmak üzere<br />

düşünülmüş askeri güvenlik işbirliği<br />

teşkilatlarıdır. Türkiye’nin dış politika<br />

hedefleri, Rusya’nın bu en önemli dış<br />

politika ilkesiyle uyum içindedir. Türkiye<br />

de, Rusya gibi, dünyanın tek kutuplu ve<br />

hiyerarşik bir yapıda düzenlenmesini değil,<br />

gitgide içinde Türkiye gibi yükselen orta<br />

boy güçlerin de yer aldığı çok kutuplu<br />

bir dünya düzenini tercih etmektedir.<br />

Türkiye’nin D-8, Karadeniz Ekonomik<br />

İşbirliği Teşkilatı, Blackseafor gibi alternatif<br />

siyasal, ekonomik ve askeri işbirliği<br />

teşkilatlarında kurucu üye olması, yanısıra<br />

G-20 ve İslam Konferansı örgütü gibi tek<br />

kutuplu dünyaya aykırı oluşumları da öne<br />

çıkarması, bir yandan da Şanghay İşbirliği<br />

Örgütü gibi Çin-Rus ekseninde kurulmuş<br />

bir teşkilata da temkinli bir sempati ifade<br />

21 Amb rosio, Thomas. “Catching the ‘Shanghai spirit’: how the<br />

Shanghai Cooperation Organization promotes authoritarian<br />

norms in Central Asia.” Europe-Asia Studies 60, no. 8 (2008):<br />

1321-1344.<br />

etmesi, Türkiye’nin çok kutuplu dünya<br />

hedefine yönelik somut tavır ve hareketleri<br />

arasında sayılabilir. Türkiye ve Rusya’nın<br />

çok kutuplu dünya hedefine yönelik en<br />

somut ortak hareket dönemi, 20<strong>03</strong> yılında<br />

başlayan ABD’nin Irak işgali süresince<br />

yaşanmıştır. Türkiye ve Rusya savaşın en<br />

açık ve etkili karşıtları arasında yer almış,<br />

Rusya BM Güvenlik Konseyi aracılığıyla,<br />

Türkiye de ABD askerlerinin topraklarını<br />

kullanarak Irak’ı kuzeyden işgal etmesine<br />

izin veren tezkereyi reddederek, Irak işgali<br />

projesine somut engeller çıkarmıştır.<br />

Rus dış politikasının yedinci önemli<br />

ilkesi ise Çeçen ayrılıkçılığına doğrudan<br />

veya dolaylı yoldan herhangi bir destek<br />

veren ülkelere karşı çıkarak bu desteğin<br />

kesilmesini sağlamaktır. Hatta Rusya<br />

uzmanı bir araştırmacıya göre, “Putin<br />

için, onun liderliğinin alamet-i farikasının<br />

Çeçen sorununu çözmek konusundaki<br />

kararlılığı olduğu söylenebilir.” 22<br />

Putin,<br />

2000 yılında ilk defa seçildiğinde de<br />

popülaritesini başlattığı İkinci Çeçen<br />

Savaşının başarısına borçluydu ve birinci<br />

savaşın aksine bu ikinci savaş “çoğu Rus<br />

tarafından hem gerekli ve hem de başarılı<br />

olarak görülüyordu.” 23<br />

Putin’in iktidara<br />

geldiği andan itibaren Çeçen sorunu<br />

çözmeyi kendi kişisel tarihi misyonu<br />

olarak gördüğünü açıkça ifade etmiştir.<br />

“İktidara geldiğinde (verdiği bir mülakatta)<br />

Putin, ‘benim misyonum, benim tarihi<br />

misyonum—evet bu kulağa kibirli geliyor<br />

ama doğru—Kuzey Kafkasya’daki durumu<br />

çözmektir’ (demiştir).” 24<br />

Rus karşıtı Çeçen<br />

22 Dannreuther, “Russia and the Middle East,” p.546.<br />

23 Ibid, p.546; and, Rutland, Peter. “Putin’s Path to Power.” Post<br />

Soviet Affairs 16, no. 4 (2000): 313-354.<br />

24 Dannreuther, “Russia and the Middle East,” p.546.<br />

66<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

Türk-Rus İlişkilerinin Realist Bir Değerlendirmesi,<br />

2002-2012: Zirveden Dibe mi<br />

“<br />

Rusya’nın Azerbaycan,<br />

Gürcistan ve Moldova’nın<br />

toprak bütünlüğünü karşı<br />

fiili durumlara askeri, siyasi,<br />

ekonomik ve diplomatik destek<br />

vermesi normatif açısından son<br />

derece sorunludur.<br />

direnişinin pekçok lideri Türkiye’de,<br />

Arap ülkelerinde ve Avusturya’da<br />

öldürülmüştür. 25<br />

Bazı araştırmacılara göre<br />

Rusya’nın İslam ülkeleriyle kurduğu yakın<br />

ilişkilerin ardındaki sebep bu ülkelerdeki<br />

İslamcı tepkinin Çeçenistan üzerine<br />

çekilmemesini sağlamaktır. 26<br />

Bu stratejinin<br />

de görece başarı kazandığı söylenebilir.<br />

Türkiye’nin de Rusya’nın bu ilkesiyle uyum<br />

içinde hareket ettiği söylenebilir. Türkiye<br />

resmi düzeyde hiçbir şekilde Çeçen<br />

ayrılıkçılığına yardım yapmadığı gibi, bazı<br />

ayrılıkçı liderlerin Rusya’ya iadesini de<br />

sağladığı görülmektedir. Buna mukabil,<br />

Rusya da Türkiye’deki Kürt ayrılıkçılığına<br />

karşı açık bir tavır alarak Türkiye’nin<br />

desteğine bir anlamda karşılık vermiştir.<br />

PKK lideri Abdullah Öcalan’ın 1999 yılında<br />

Suriye’den kaçışının müteakip Moskova’ya<br />

gidişi ve fakat Rusya’da barınmasına<br />

müsaade edilmeyerek Rusya’dan çıkmak<br />

zorunda kalması Türk-Rus ilişkilerinde<br />

25 C. J. Chivers, “Critic of Chechen President Is Killed in Exile<br />

in Vienna,” New York Times, January 13, 2009; Stefan Berg and<br />

Matthias Schepp, “Russia Hunts Down Chechen Terrorists<br />

Abroad,” Spiegel Online International, September 27, 2011,<br />

.<br />

26 Dannreuther, “Russia and the Middle East.”<br />

ayrılıkçılığa karşı ortak işbirliği konusunda<br />

en önemli bir dönüm noktası olarak kabul<br />

edilmektedir. 27<br />

Tarihsel olarak Rusya, Çarlık<br />

ve Sovyet dönemi de dahil olmak üzere<br />

Ortadoğu’da Kürt ayrılıkçı hareketlerinin<br />

önemli bir destekçisi olduğu halde, 28<br />

1990’ların sonundan itibaren bu desteğini<br />

kademeli olarak düşürmüştür.<br />

Rusya ve Türkiye arasındaki<br />

Güç Dengesi, 2000-2012<br />

Bütün bu ortak işbirliği ve çatışma<br />

alanlarına rağmen Türk-Rus ilişkileri<br />

1992-2002 döneminde nispeten problemli<br />

bir noktadan ‘stratejik ortaklık’ olarak<br />

tanımlanan muazzam bir işbirliğine<br />

evrilmiş, buna mukabil 2002-2012<br />

döneminde ise bu ‘stratejik ortaklık’ bazı<br />

sorunlar yaşamaya başlamış, en son 2008-<br />

2012 döneminde ise 2008’deki Rus-Gürcü<br />

savaşı ve 2011’de başlayan Suriye iç savaşı<br />

vesilesiyle iki ülkenin desteklediği karşıt<br />

silahlı gruplar üzerinden dolaylı çatışmaya<br />

dönüşmüştür. Türk-Rus ilişkilerindeki bu<br />

gözle görülür dönemsel değişikliklerin<br />

sebepleri nelerdir<br />

Rusya ve Türkiye arasındaki ekonomik<br />

ve askeri güç dengesindeki değişiklikler<br />

Türk-Rus ilişkilerinin gidişatını belirleyen<br />

en önemli etkendir. Yeni Gerçekçi<br />

(Neorealist) bakış açısına göre ülkelerin<br />

gücünün başlıca ölçütü aktif askeri güç,<br />

ama aktif askeri gücün de temelinde yatan<br />

27 Sezer, Duygu Bazoğlu. “Turkish‐Russian relations: The<br />

challenges of reconciling geopolitical competition with<br />

economic partnership.” Turkish Studies 1, no. 1 (2000): 59-82.<br />

28 Reynolds, Michael A. Shattering Empires: The Clash and<br />

Collapse of the Ottoman and Russian Empires 1908-1918.<br />

New York: Cambridge University Press, 2011.<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

67

Şener Aktürk<br />

ekonomik güçtür. Çünkü bir ülkenin<br />

ekonomik büyüklüğü, onun potansiyel<br />

askeri gücünü gösterir. Ekonomik güç,<br />

ihtiyaç olduğu takdirde askeri güce<br />

çevrilebildiği için ekonomik güç için<br />

‘potansiyel askeri güç’ demek de doğrudur.<br />

Dolayısıyla, Rusya ve Türkiye’nin<br />

birbirlerine karşı görece potansiyel gücünü<br />

tespit etmek için karşılaştırılması gereken<br />

ilk veri Gayri Safi Milli Hasıla (GSMH) ile<br />

ölçülen ekonomik büyüklüktür.<br />

Rusya ve Türkiye’nin GSMH’sini<br />

karşılaştırmalı olarak incelediğimizde, 2000<br />

yılında Türkiye’nin ekonomik<br />

büyüklüğünün Rusya’yla neredeyse eşit<br />

olduğu bir noktadan, 2012 yılında<br />

Rusya’nın ekonomik büyüklüğünün<br />

Türkiye’nin iki katında fazla olduğu bir<br />

noktaya gelindiği çok açık bir şekilde<br />

görülmektedir (Grafik 1). Dahası, Türkiye<br />

ve Rusya arasındaki ekonomik büyüklük<br />

açısından açılan makasta bir kırılma noktası<br />

tam da Rus-Gürcü savaşının gerçekleştiği<br />

ve Rusya tarafından kazanıldığı 2008<br />

yılıdır. 2008’de Rus ekonomisi Türk<br />

ekonomisinin iki katından fazla büyüklüğe<br />

ulaşmıştır.<br />

Grafik 1: Türkiye ve Rusya’nın GSMH’sinin Karşılaştırması,<br />

2000-2012<br />

Kaynak: Dünya Bankası verileri kullanılarak yazar tarafından<br />

derlenmiştir. 29<br />

29 World Bank, .<br />

Tam da Rusya’nın gücünün zirvesinde<br />

olduğu böyle bir yılda Gürcistan’la<br />

savaşa girerek Güney Osetya’yı belki de<br />

geri dönüşü olmaksızın Gürcistan’dan<br />

koparması, Türkiye’nin onardığı bir takım<br />

yol ve havaalanları da dahil başkent Tiflis<br />

yakınlarındaki bazı tesisleri bombalayacak<br />

kadar Güney Kafkasya’nın içinde<br />

ilerlemesi, Türkiye’yi haklı olarak tedirgin<br />

etmiş olmalıdır.<br />

Soğuk Savaş’ın bitişinden bu yana ilk defa<br />

2008 yılındaki Rus-Gürcü savaşı sırasında<br />

Türkiye tekrar Rusya’nın potansiyel bir<br />

komşu ve dolayısıyla sınırlarına dayanmış<br />

bir askeri tehdit olabileceğini görmüş<br />

ve geçmiş yüzyılların tehdit algısı kısa<br />

süreli de olsa tekrar gündeme gelmiştir.<br />

Burada önemle belirtmek gerekir ki, Rusya<br />

ve Türkiye arasında başka bir bağımsız<br />

devletin olması, somut olarak söylemek<br />

gerekirse Gürcistan’ın bağımsız bir devlet<br />

olarak varlığı Türk-Rus ilişkilerinin barış<br />

ve işbirliği içinde gelişmesinin olmazsa<br />

olmazı, yani en önemli önkoşuludur. Çünkü<br />

Rusya ve Türkiye arasında Gürcistan gibi<br />

başka bir bağımsız devlet var olmadığı<br />

sürece, Rusya Türkiye’ye doğrudan komşu<br />

olacak, Rusya Türkiye’ye doğrudan komşu<br />

olduğu takdirde de neredeyse otomatik<br />

olarak Türkiye Rusya gibi kendisinden çok<br />

daha geniş, zengin ve askeri açıdan güçlü<br />

bir devletten tehdit algılayacaktır. Yanlış<br />

anlaşılmaması için bu değerlendirmemin<br />

kesinlikle bir ülke olarak Rusya’ya özel<br />

bir değerlendirme olmadığı, tamamen<br />

(Yeni Gerçekçi) kuramsal çerçeveden<br />

stratejik dengeye yaklaştığım için, Rusya<br />

yerinde başka herhangi bir büyük devlet<br />

de (ABD, Çin, vs.) Türkiye’nin doğrudan<br />

komşusu olsa Türkiye’nin o ülkeden tehdit<br />

algılayacağını iddia ediyorum. Nitekim<br />

ABD’nin Irak’ı fiilen işgal ettiği 2000’li<br />

68<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

Türk-Rus İlişkilerinin Realist Bir Değerlendirmesi,<br />

2002-2012: Zirveden Dibe mi<br />

yıllar boyunca Türkiye’de stratejik düşünen<br />

pekçok kesim gerçekten ABD’ye yönelik<br />

bir askeri tehdit algılamasına gitmiş ve<br />

bunun sonucu olarak Türk-Amerikan<br />

ilişkileri gözle görülür ölçüde bozulmuştur.<br />

Rusya’nın Suriye iç savaşına tekabül eden<br />

2011 yılında da Türkiye ile arasındaki<br />

ekonomik makası bir hayli açtığı, bu sefer<br />

de Türkiye’nin Suriye’deki Rus askeri varlığı<br />

(Tartus deniz üssü) ve desteği üzerinden<br />

güneyden bir tehdit algısı oluşturduğu<br />

söylenebilir.<br />

GSMH’ye ek olarak kişi başına düşen<br />

gelir karşılaştırmasına gidildiğinde<br />

görülmektedir ki Türkiye’de kişi başına<br />

düşen gelir seviyesi 2008 yılına dek hep<br />

Rusya’nın ilerisinde olmuş, fakat bu yılda<br />

Rusya Türkiye’nin önüne geçmiştir (Grafik<br />

2). Stratejik denge açısından kişi başına<br />

düşen gelir GSMH’ye göre daha önemsiz<br />

bir faktör olduğu halde, vatandaşların<br />

gelir seviyesinin nispeten yüksek<br />

olması, o devletin halkının ihtiyaçlarını<br />

fazlasıyla kısıtlamadan askeri harcamalara<br />

aktarabileceği kaynağın daha fazla olması<br />

sonucunu da beraberinde getirdiği için yine<br />

de önemli bir veridir.<br />

Son tahlilde askeri gücün de kaynağı<br />

olan bu ekonomik verileri bir kenara<br />

bırakarak doğrudan aktif askeri gücün<br />

karşılaştırmasına geçtiğimizde de benzer<br />

bir tabloyla karşılaşıyoruz. Gerçekten<br />

de 1990’lı yılların sonunda Rusya’nın<br />

ve Türkiye’nin ordularındaki aktif asker<br />

sayısı arasındaki makas neredeyse<br />

tamamen kapanmış, 1999 yılı itibariyle<br />

Türk ordusundaki 800 bin askere karşın<br />

Rus ordusunda da sadece 900 bin asker<br />

bulunmaktadır (Grafik 3). Oysa 2000<br />

yılı bir dönüm noktası olmuş, Rus<br />

ordusunun mevcudu göreceli olarak<br />

artarak bir milyonun üzerine çıkarken Türk<br />

ordusunun mevcudu yarım milyona inmiş<br />

ve ekonomik verilerde olduğu gibi askeri<br />

mevcutta da Türkiye ve Rusya arasında iki<br />

misli bir fark ortaya çıkmıştır.<br />

Grafik 3: Türk ve Rus Ordularının Karşılaştırması, 1997-2007<br />

Kaynak: Correlates of War Project kaynakları kullanılarak yazar<br />

tarafından derlenmiştir. 31<br />

Grafik 2: Türkiye ve Rusya’da Kişi Başına Düşen Gelir<br />

Karşılaştırması, 2000-2011<br />

Kaynak: Dünya Bankası verileri kullanılarak yazar tarafından<br />

derlenmiştir. 30<br />

30 World Bank, .<br />

Askere mevcuttaki niceliksel değişim<br />

kadar ve hatta daha da önemli olan<br />

elbetteki bu askeri gücün etkinliğine ilişkin<br />

algılamadaki değişimdir. Burada da en<br />

önemli gösterge Türk ve Rus ordularının<br />

kendi ülkeleri içindeki ayrılıkçı güçlere<br />

karşı yaptıkları operasyonlardaki görece<br />

başarılarının karşılaştırılmasıdır. 1999 sonu<br />

31 .<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

69

Şener Aktürk<br />

itibariyle Türkiye, son derece kalabalık,<br />

en az dört bölge ülkesine yayılmış, pekçok<br />

başka uluslararası desteğe de sahip PKK’yı<br />

askeri olarak tamamen mağlup etmiş<br />

ve PKK liderini yakalayarak hapse atmş<br />

muzaffer bir devlet görüntüsü veriyordu.<br />

İzleyen beş yıllık sürede de ayrılıkçı<br />

terör durma noktasına gelmişti. Oysa<br />

1999 sonu itibariyle Rusya, bir milyon<br />

nüfuslu Çeçenistan’da ayrılıkçı güçlere<br />

karşı mağlup olmuş ve Çeçenistan’da<br />

ayrılıkçıların kurduğu bağımsız bir devletin<br />

fiilen varlığını kabul ettiği bir anlaşmaya<br />

(Hasavyurt Anlaşması) imza koymuş<br />

mağlup bir devletti. İki ülke arasında bu<br />

konuda çarpıcı bir başarı farkı vardı.<br />

Oysa 2000’li yılların sonuna geldiğimizde<br />

bu resim tersine dönmüş gibidir. Rusya<br />

Çeçenistan’ın tam anlamıyla hakimiyetine<br />

girdiğini ve bu bölgedeki terör karşıtı<br />

operasyonların bile, artık gerek kalmadığı<br />

için, sona erdiğini ilan eden bir ülke haline<br />

gelmiş, buna mukabil Türkiye teröre karşı<br />

son on yılın en ağır kayıplarını verdiği bir<br />

döneme girmiştir. Dolayısıyla iki ülkenin<br />

askeri güçlerinin etkinliği konusundaki<br />

niteliksel algının da değiştiğini söylemek<br />

mümkündür. Kısaca özetlemek gerekirse,<br />

2000’li yılların bilhassa sonuna doğru,<br />

Rusya’nın Türkiye’ye karşı gerek ekonomik<br />

büyüklük gerekse askeri gücü niceliksel<br />

ölçütleri ve niteliksel algısı üzerinde ciddi<br />

bir üstünlük sağladığı ve aradaki farkı<br />

açtığını görüyoruz. Böyle bir durumda<br />

ekonomik ve askeri yönden daha zayıf<br />

olan tarafın güçlü olan taraftan gelecek bir<br />

tehdit algısı geliştirmesi ve bunun sonucu<br />

olarak ilişkilerin bozulması hiç de şaşırtıcı<br />

değildir. Kaldı ki, gerek Gürcistan’da<br />

2008 yılında gerekse Suriye’de 2011<br />

yılından başlayarak, Rusya’nın Türkiye<br />

taraftarı hükümet ve gruplara karşı silahlı<br />

müdahalelere doğrudan ve dolaylı olarak<br />

destek vermesi de Türk-Rus ilişkilerinin<br />

bozulmasına katkıda bulunmuştur. Sonuç<br />

olarak, bu makale boyunca anlatılmaya<br />

çalışıldığı üzere Türk-Rus ilişkilerinin<br />

seyri, en başta siyasal ve ekonomik verilere<br />

dayanarak Yeni Gerçekçi bir bakış açısıyla<br />

tatminkar bir şekilde açıklanabilir. Buna<br />

mukabil, diğer eserlerinde de vurguladığım<br />

gibi, Yeni Gerçeklik’e rakip paradigmalar<br />

(liberal, ticari, kurumsalcı, demokratik<br />

barış, inşacı, vs.) Türk-Rus ilişkilerini<br />

açıklamakta yetersiz kalmaktadır. 32<br />

32 Aktürk, Şener. “Turkish–Russian Relations after the Cold<br />

War (1992–2002).” Turkish Studies 7, no. 3 (2006): 337-364.<br />

70<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

Türkiye ve Arap Baharı:<br />

Türkiye’nin Orta Doğu Politikasındaki Değişiklikler<br />

TÜRKİYE VE ARAP BAHARI:<br />

TÜRKİYE’NİN ORTA DOĞU<br />

POLİTİKASINDAKİ DEĞİŞİKLİKLER<br />

Doç. Dr. Şaban Kardaş, TOBB Üniversitesi Öğretim Üyesi, HASEN Bilim ve Uzmanlar Kurulu Üyesi<br />

Orta Doğu geçtiğimiz iki yıl boyunca<br />

bir dönüşüm sürecine girmiş ve bölgesel<br />

aktörleri yurt dışı politikalarını yeniden<br />

tanımlamaya zorlamıştır. 2010 yılının<br />

sonlarındaki olayların başlangıcından bu<br />

yana ise Türk hükümeti Arap Baharı’nı<br />

pozitif yönde kavramsallaştırmıştır.<br />

Genel bakış açısı, çeşitli gösteriler<br />

ve ayaklanmaların bölgede dönüşüm<br />

için aşağıdan yukarıya doğru bir talep<br />

olduğu yönünde olmuştur. Bu, sıradan<br />

Arap halkının gerçek arzusudur ve<br />

Türkiye’nin desteğini hak etmiştir.<br />

Açıkça görülmektedir ki Tunus, Mısır<br />

veya Libya gibi bölgedeki demokratik<br />

rejimlerin nihai yükselişi Türkiye için<br />

memnun edici gelişmelerdir ve Türkiye’nin<br />

Orta Doğu politikalarında uzun vadede<br />

pozitif sonuçlar üretmesi muhtemeldir.<br />

Ancak demokratik rejimlerin geçiş<br />

süreçleri ve konsolidasyonunun zorlayıcı<br />

olacağı ve Türkiye için çeşitli güvenlik<br />

riskleri doğuracağına dikkat edilmesi<br />

gerekmektedir. Suriye’deki ayaklanma ve<br />

akabinde meydana gelen çatışma şimdiden<br />

Türkiye’nin bölgesel menfaatleri açısından<br />

doğrudan problem oluşturmaya başlamıştır,<br />

ancak Arap Baharının etkileri doğrudan<br />

oluşan güvenlik risklerinden çok daha<br />

derine gitmektedir.<br />

Bölgesel dönüşüm kaçınılmaz bir şekilde<br />

Türkiye’nin Orta Doğu’daki rolünün<br />

gözden geçirilmesini gerektirmektedir ve<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

71

Şaban Kardaş<br />

“<br />

Bölgesel dönüşüm kaçınılmaz bir şekilde<br />

Türkiye’nin Orta Doğu’daki rolünün gözden<br />

geçirilmesini gerektirmektedir ve Ankara<br />

şimdiden bölgesel politikalarında önemli<br />

değişiklikler başlatmıştır.<br />

Ankara şimdiden bölgesel politikalarında<br />

önemli değişiklikler başlatmıştır. Bu yazıda,<br />

dört tamamlayıcı sürece odaklanarak söz<br />

konusu dönüşümleri analiz edeceğim:<br />

Türkiye’nin Orta Doğu jeopolitik<br />

hesaplamalarına yönelik eğilimi, demokrasi<br />

konusunun giderek artan bir şekilde altının<br />

çizilmesi, tehditlerin değişen doğası ve<br />

Türkiye’nin Batıyla olan bağlarını yeniden<br />

tanımlaması. Söz konusu dönüşümleri bir<br />

bağlam içerisine oturtmak için Türkiye’nin<br />

Arap Baharı öncesinde Orta Doğu’daki<br />

görevini nasıl kavramsallaştırabileceğimiz<br />

konusunda kısa bir açıklamayla<br />

başlayacağım.<br />

Bölgesel bir güç olarak Türkiye<br />

Arap Baharı’nın Türkiye’nin bölgesel<br />

politikaları üzerindeki etkilerini<br />

kavrayabilmek için Türkiye’nin Orta<br />

Doğu’da üstlendiği rol hakkındaki<br />

algılamaların kısa kavramsal açıklamalarıyla<br />

başlamak faydalı olacaktır. Arap<br />

Baharı öncesinde, özellikle 2008-2010<br />

yıllarında Türkiye’nin dış politikası<br />

konusundaki görüşler proaktivizm<br />

terimine odaklanmış durumdaydı.<br />

Yalnızca Türkiye’de değil aynı zamanda<br />

Batı ve Orta Doğu ülkelerinde de proaktif<br />

Türk dış politikasının anlaşılması için<br />

uygun bir etiket bulunmaya çalışılıyordu.<br />

Çok sayıda araştırmacı Türkiye’nin dış<br />

politikasını tanımlayabilmek amacıyla<br />

“neo-Ottomanizm” veya “sıfır sorunlu dış<br />

politika” gibi farklı isimler kullanıyordu.<br />

Benim bakış açıma göre “bölgesel güç”<br />

terimi Türkiye’nin bölgede oynamak<br />

istediği rolü en iyi tanımlayan terim.<br />

Aslında Türkiye’nin Orta Doğu’daki rolü,<br />

yürütülen eylemleri Türkiye etrafında<br />

merkezleşmesi ümit edilen bir bölgesel<br />

düzen oluşturma ve Orta Doğu’da<br />

bölgesel entegrasyon sürecini tetikleme<br />

çabaları olarak gördüğümüzde daha iyi<br />

anlaşılabilecektir.<br />

Arap Baharından önceki birkaç yılda,<br />

Türkiye Güneydeki komşularıyla<br />

bağlarını güçlendirmiş ve bu ülkelerle<br />

daha iyi ekonomik ve siyasal ilişkiler<br />

kurmak için çaba sarf etmiştir. Batıdaki<br />

çoğu insan, özellikle Amerikalı beyin<br />

takımı Türkiye’nin Batıdan uzaklaştığını,<br />

Avrupa’ya yüz çevirdiğini ve Orta Doğuya<br />

doğru eğilim gösterdiğini ileri sürmüştür.<br />

Ancak bu Türkiye’nin hedeflerinin doğru<br />

bir ifadesi değildir. Türkiye’nin eylemleri<br />

daha çok bölgesel aktörlerle yakın işbirliği<br />

sayesinde bölgesel entegrasyonu tetikleme<br />

çabası şeklinde gerçekleşmiştir. Türkiye’nin<br />

bölgesel entegrasyon çabaları dünyanın<br />

diğer bölgelerindeki süreçlere benzerdir.<br />

Türkiye içinde bulunduğu bölgede hem<br />

ekonomik hem de siyasi alanda bölgesel<br />

mekanizmaları başlatmak için büyük<br />

çaba sarf etmektedir. Türkiye’nin Arap<br />

Baharı öncesindeki Orta Doğu Politikası<br />

Türkiye’nin bölgesel entegrasyon sürecinin<br />

merkezinde olmasını ve bölgedeki olayların<br />

gidişatını şekillendirecek şekilde özerk<br />

ve bağımsız politikalar geliştirecek bir<br />

pozisyonda yer almasını öngörüyordu.<br />

72<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

Türkiye ve Arap Baharı:<br />

Türkiye’nin Orta Doğu Politikasındaki Değişiklikler<br />

“<br />

Benim bakış açıma göre<br />

“bölgesel güç” terimi<br />

Türkiye’nin bölgede oynamak<br />

istediği rolü en iyi tanımlayan<br />

terim.<br />

Arap Baharıyla ilişkili gelişmeler<br />

Türkiye’nin bölgesel politikaları ve<br />

Orta Doğu’da entegrasyon girişimleri<br />

karşısında eşsiz bir imtihan oluşturmuştur.<br />

Geçtiğimiz iki yıl içerisinde meydana<br />

gelen olaylar Orta Doğu’daki bölgesel<br />

düzenin zayıflıklarını ve sınırlarını gözler<br />

önüne sermiş ve Türkiye’nin burada<br />

bölgesel seviyede çözümler başlatma<br />

yönündeki beceri ve kapasitesini daha iyi<br />

değerlendirmek üzere bir imtihan haline<br />

gelmiştir.<br />

Orta Doğu düzeninin dönüşümü<br />

ve Türkiye’nin güvenliği<br />

konusundaki sorunlar<br />

Orta Doğu’da MENA ve dolayısıyla<br />

Türkiye’nin dış politikasını dönüştüren en<br />

az dört adet önemli süreç bulunmaktadır.<br />

Orta Doğu jeopolitik<br />

hesaplamalara eğilim<br />

İlk olarak, Türkiye giderek artan bir şekilde<br />

Orta Doğru jeopolitik hesaplamalarına<br />

ve sürekli değişen güç dengelerine<br />

yönelmektedir. Orta Doğu’daki sorunlar ve<br />

hesaplar Türkiye’nin yabancı politikasında<br />

giderek daha fazla telaffuz edilmektedir.<br />

Türkiye’nin bölgeyle daha fazla ilgilenmeye<br />

başlamasının Batıyla olan iletişimi<br />

üzerindeki etkilerinin doğru şekilde<br />

açıklanması gerekmektedir. Türkiye’nin<br />

yabancı politikasının Orta Doğu’daki<br />

gelişmelerle meşgul olduğu ölçüde,<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

73

Şaban Kardaş<br />

Batıda Türkiye’nin AB’ye gösterdiği ilgi<br />

ve menfaatlerinin azaldığı yönünde bir<br />

algılayış meydana gelmektedir. Örneğin,<br />

özellikle Avrupa Komisyonu’nun<br />

Türkiye’nin AB üyelik sürecindeki<br />

gelişmeleri hakkında yayınlandığı son<br />

rapordan sonra, Avrupa merkezlerinde<br />

Türkiye Avrupa entegrasyonunu sürdürme<br />

konusundaki ilgisi ve kararlılığını<br />

kaybetmiş bir ülke olarak öne çıkmaktadır.<br />

Orta Doğu’ya yönelik eğilim ve Avrupa<br />

entegrasyonu konusundaki gecikmeler<br />

arasında rastlantısal bir bağ veya bir sebep<br />

sonuç ilişkisi olup olmadığı analitik bir<br />

bakış açısıyla ele alınabilir, ancak politika<br />

açısından bakıldığında, söz konusu algılayış<br />

şekli Türkiye’nin Batıda ele alması gereken<br />

bir konudur.<br />

Orta Doğu bağlamında ele alındığında,<br />

Türkiye politikalarını hızlı şekilde değişen<br />

yerel dinamikler ve ittifaklara göre yeniden<br />

düzenlemektedir. Türkiye gerçekleşen<br />

olaylar nedeniyle Irak, İran veya Suriye<br />

gibi yerlerde de olduğu<br />

gibi, pozisyonunu<br />

kısa aralıklarla<br />

düzenlemek zorunda<br />

kalmaktadır. Bu değişen<br />

pozisyonlar Türkiye<br />

için önemli maliyetler<br />

oluşturmaktadır, çünkü<br />

Türkiye’nin sürdürdüğü<br />

yeni politikalardan bazıları<br />

komşularıyla ihtilaf<br />

içerisinde olmasına neden<br />

olmuştur. Örneğin, Irak,<br />

İran ve Suriye ile karşılıklı<br />

olarak sürdürdüğü<br />

politikalar Irak ve<br />

İran hükümetleriyle<br />

“<br />

Türk hükümeti<br />

Orta Doğu’daki<br />

gelişmeleri Arap<br />

halkının demokrasi<br />

ve daha iyi yönetim<br />

konusunda gerçek<br />

ve aşağıdan yukarı<br />

yönlü talebinin bir<br />

yansıması olarak<br />

ele almıştır.<br />

anlaşmazlığa neden olmuş, Suriye<br />

ile diplomatik ilişkilerin kırılmasıyla<br />

sonuçlanmıştır. Örnek olarak, bundan<br />

iki yıl önce İran ile iyi ilişkiler içerisinde<br />

olmasına rağmen, bugün Türkiye-İran<br />

ilişkilerinin yeni bir ihtilaf aşamasına<br />

girdiğini görüyoruz. Orta Doğu’da<br />

değişen dinamikler Türk diplomasisini<br />

de değiştirmesi dolayısıyla, Türkiye’nin<br />

bölgedeki yeni yabancı politikası için daha<br />

iyi açıklamalar öne sürmesi gerekmektedir.<br />

Demokrasinin daha fazla<br />

altının çizilmesi<br />

İkinci süreç bölgede giderek belirginleşen<br />

demokrasi kavramı ve Türkiye’nin<br />

dış politikasındaki retorik araç kiti<br />

görüntüsüdür. Arap Baharı olgusuna<br />

getirilen farklı açıklamalar bulunmaktadır,<br />

ancak bunların birçoğu ayaklanmaların<br />

temel itici gücü olarak daha iyi yönetime<br />

yönelik popüler talebe vurgu yapmaktadır.<br />

Söz konusu talepler bazı ülkelerde<br />

rejime neden olmuş ve bazılarında kısmi<br />

reformları tetiklemiş olsa<br />

da, Suriye’de bu sürecin<br />

bir iç savaşa dönüşme riski<br />

bulunmaktadır.<br />

Türk hükümeti Orta<br />

Doğu’daki gelişmeleri Arap<br />

halkının demokrasi ve daha<br />

iyi yönetim konusunda<br />

gerçek ve aşağıdan<br />

yukarı yönlü talebinin<br />

bir yansıması olarak ele<br />

almıştır. Türkiye, bölge<br />

halklarının yöneticilerinden<br />

demokrasi ve eşit muamele<br />

talep ettikleri için<br />

desteklenmeleri gerektiğini,<br />

74<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

Türkiye ve Arap Baharı:<br />

Türkiye’nin Orta Doğu Politikasındaki Değişiklikler<br />

çünkü bunların tüm milletlerin herhangi<br />

bir engel olmaksızın hak ettiği evrensel<br />

normlar olduğunu savunan bir pozisyon<br />

almıştır. Burada Türkiye, Türk halkının<br />

kendi ülkesinde demokratik haklardan istifa<br />

ettiğini ve Türk hükümetinin yerel olarak<br />

bu talepleri karşıladığını, bu nedenle Türk<br />

hükümetinin kendi ülkelerinde aynı haklar<br />

için ayaklanan bölge halklarının arkasında<br />

duracağını belirtmesiyle oldukça stratejik<br />

bir karar almıştır. Türkiye’nin geleneksel<br />

olarak demokrasinin desteklenmesi yönünde<br />

bir politikası olmadığı hatırlanacak olursa,<br />

bu Türkiye için devrim niteliğinde bir<br />

adımdır. Türkiye’nin demokratik nitelikleri<br />

Batı tarafından sorgulanmıştır - ve şu<br />

anda da belirli bir seviyede sorgulanmaya<br />

devam etmektedir - ve Türkiye resmi olarak<br />

yurtdışında demokrasinin desteklenmesi<br />

yönünde bir politikadan kaçınmıştır.<br />

Ancak Arap Baharıyla birlikte Türkiye’nin<br />

kendisini demokratik hareketleri<br />

destekleyen bir aktör olarak ön plana<br />

çıkardığını görüyoruz. Türk bakış<br />

açısındaki bu önemli dönüşümün yabancı<br />

politika oryantasyonu konusunda da<br />

yansımaları bulunmaktadır. Sürdürülecek<br />

belirli politikalar konusunda yaşanan<br />

anlaşmazlıklara rağmen, Avrupalı aktörler<br />

ve ABD de, Libya ve Suriye’de halkın<br />

demokrasi talebini destekleme kararı<br />

alarak ve rejim değişikliği konusunda baskı<br />

yaparak benzer bir pozisyon almışlardır.<br />

Söz konusu destek geç gelmiş de olsa,<br />

onlar da Türkiye gibi rejimlerin değil<br />

hakların tarafında olmayı tercih etmişlerdir.<br />

Arap halkının Orta Doğu’da demokratik<br />

taleplerine verdikleri tepkilerin altında<br />

yatan benzerlik, Türkiye’nin yurtdışı<br />

politikasının Orta Doğu’daki Batıya ait<br />

liberal tabancı politika anlayışına ne<br />

derece benzerlik gösterdiğinin altını<br />

çizmektedir. Özellikle Türkiye’nin Suriye<br />

ayaklanmalarında olduğu gibi egemenlik<br />

fikrini bir sorumluluk olarak benimsemesi,<br />

Batı liberal yabancı politika kültürünü ve<br />

aynı zamanda egemenliğin dokunulmazlığı<br />

fikrinin savunan Çin veya Brezilya<br />

gibi diğer yükselen güçlerden farkını<br />

vurgulamaktadır.<br />

Demokrasiyi savunan bu yeni yabancı<br />

politika ülkeyi İran ve belirli bir seviyeye<br />

kadar Suudi Arabistan ve Körfez ülkeleri<br />

ve aynı zamanda jeopolitik açıdan<br />

Rusya gibi aktörlerle anlaşmazlığa veya<br />

potansiyel ihtilafa sokmaktadır. Rusya Orta<br />

Doğu’daki gelişmeler konusunda oldukça<br />

kuşkucu bir bakış açısı geliştirmiştir.<br />

Özellikle Libya’daki acı deneyimleri<br />

sonrasında, Rusların kafasında Suriye<br />

ayaklanması konusunda bir takım soru<br />

işaretleri bulunmaktadır. Türkiye’nin<br />

olayları pro-demokratik bir talep olarak<br />

yorumlamasının aksine, Rusya gerçek bir<br />

demokratik hareket veya aşağıdan yukarıya<br />

doğru bir süreç gözlemlememektedir.<br />

Sonuç olarak Türkiye, Rusya ve İran’la<br />

karşılaştırıldığında denklemin farklı<br />

taraflarında yer almıştır.<br />

Demokratik değerlere vurgu yapılması<br />

“<br />

Orta Doğu’nun güvenli<br />

ortamını çevreleyen riskler ve<br />

belirsizlikler Türkiye için de<br />

önemli sorunlara yol açmaktadır.<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

75

Şaban Kardaş<br />

Türkiye’nin yalnızca dış politikalarında<br />

değil aynı zamanda iç politikalarında da<br />

benzersiz zorluklara neden olmuştur. Türk<br />

hükümeti Orta Doğu’daki demokratik<br />

hareketleri kesin suretle destekleme kararı<br />

almıştır, ama bu politika bu denli kolay<br />

bir lokma değildir. Muhalefet partilerinin<br />

özellikle Suriye politikasında yaptığı<br />

güçlü eleştirilerle birlikte, hükümet söz<br />

konusu politikayı iç siyasette açıklamakta<br />

zorluklarla karşılaşmıştır. Türk halkının<br />

“<br />

Şii ve Sünni gruplar gibi dini<br />

kimliklerin siyasallaşması<br />

Orta Doğu’da Türkiye için<br />

diğer bir güvenlik sorununu<br />

oluşturmaktadır.<br />

bazı kesimleri ise Arap Baharının ardındaki<br />

güçler konusunda çeşitli şüphelere sahiptir<br />

ve hükümetin pozisyonunu tam olarak<br />

desteklememektedir.<br />

Tehditlerin değişen yapısı<br />

Orta Doğu’da gerçekleşmekte olan üçüncü<br />

büyük süreç ise Orta Doğu’daki tehditlerin<br />

değişen yapısıdır. Arap Baharı öncesinde<br />

Orta Doğu’nun sakin sayılabilecek<br />

ortamında, Türkiye proaktif Orta Doğu<br />

politikası ile paralel olarak ilgili rejimlerle<br />

birlikte çalışmıştır. O tarihlerde, bu<br />

ülkelerle meşruiyet ve otoritenin sağlanmış<br />

olduğuna ve anlaşmanın üzerlerine<br />

düşen bölümünü yerine getireceklerine<br />

inanarak işbirliği kurmuştur. Ancak Orta<br />

Doğu’daki dönüşüm süreci sırasında,<br />

uygun muhatapları belirlemek ve kendi<br />

taahhütlerini yerine getirmek üzere otorite<br />

ve kaynakları kumanda edip etmediklerini<br />

tespit etmek zor hale gelmiştir. Türkiye gibi<br />

dış aktörler için ortaya çıkan zorluk Orta<br />

Doğu’ya yönelik uzun vadeli stratejik bir<br />

vizyon sahibi olmaları durumunda, geçiş<br />

ülkelerindeki yetkin muhatapların tespit<br />

edilmesidir. Devam eden geçiş sürecinde<br />

tahmin edilemezlik ve belirsizlik hakimdir<br />

ve bu durum tüm bölgeyi emniyetsiz,<br />

hassas ve risklere açık hale getirmektedir.<br />

Orta Doğu’nun güvenli ortamını<br />

çevreleyen riskler ve belirsizlikler Türkiye<br />

için de önemli sorunlara yol açmaktadır.<br />

Örneğin, Suriye’deki durum Türkiye<br />

için doğrudan bir güvenlik problemi<br />

oluşturmaktadır, çünkü sınır hattına patlak<br />

veren iç savaşla ilgilenmesi gerekmektedir<br />

ve söz konusu durum hali hazırda<br />

mültecilerin Türkiye’ye akın etmesi ve<br />

sınırda silahlı çatışmaların yaşanmasıyla<br />

sonuçlanmıştır. Ancak bölgede etkileri<br />

dolaylı olarak hissedilebilecek diğer riskler<br />

de bulunmaktadır. Bu risklerden biri<br />

devletlerin mevcut sınırları ve bölgesel<br />

bütünlüklerinin bölgesel kargaşa sırasındaki<br />

zayıflık halinde tartışmaya açılabilecek<br />

olmasıdır, bu durum yalnızca Türkiye için<br />

değil aynı zamanda diğer aktörler için<br />

de benzersiz sorunlar teşkil etmektedir.<br />

Örneğin, mevcut ihtilaf derinleştikçe,<br />

Suriye’nin birleşik bir ülke olarak kalacağı<br />

veya dini veya etnik gruplar arasında<br />

bölüşüleceği sorusu da giderek artan bir<br />

şekilde ön plana çıkmaktadır. Diğer bir<br />

problem ise MENA’da ademi müdahale<br />

kuralını ilgilendirmektedir. Birleşmiş<br />

Milletler komutası altında Libya’da Batının<br />

gerçekleştirdiği müdahale sonrasında,<br />

76<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

Türkiye ve Arap Baharı:<br />

Türkiye’nin Orta Doğu Politikasındaki Değişiklikler<br />

Batı ülkelerinin insani gerekçeler sunarak<br />

müdahalede bulunuyor olması da bölgesel<br />

jeopolitik dengeleri karıştırabilir. Bu durum<br />

Çin ve Rusya tarafından da dile getirilen bir<br />

endişedir.<br />

Şii ve Sünni gruplar gibi dini kimliklerin<br />

siyasallaşması Orta Doğu’da Türkiye<br />

için diğer bir güvenlik sorununu<br />

oluşturmaktadır. Dini kimlikler siyasal<br />

çatışmalara dahil oldukça, daha ayırıcı<br />

nitelikte sonuçlara neden olabilmektedir.<br />

Buradaki risk Şii ve Sünni eyaletler ve<br />

gruplar söz konusu dini faktörler etrafında<br />

mobilize oldukça bölgedeki çatışmaların<br />

daha da büyümesine neden olabilecekleridir.<br />

Türkiye için bu gelişme benzersiz bir<br />

sorun teşkil etmektedir, çünkü Türkiye<br />

büyük çoğunluğu Sünni bir ülke olsa da<br />

Sünni kimliğini temel olan bir dış politika<br />

izlememektedir. Türkiye kendisini nötr<br />

bir güç olarak temsil etmeyi arzulamakta<br />

ve bu dini kimlik sınırlamalarının arasında<br />

sıkışmayı istememektedir. Bazen İran ve<br />

Suudi Arabistan veya Körfez ülkeleri Orta<br />

Doğu’daki dini gündemleri destekleyen<br />

iki güç olarak görülmektedir. Suriye<br />

çatışması dini dinamiklerin dikkatlerin<br />

Türkiye’ye yoğunlaşmasına neden olan en<br />

bariz vakadır. Ancak Türkiye kendi adına,<br />

Suriye ayaklanmasını desteklese dahi, bu<br />

desteğinin dini yakınlığın bir sonucu olarak<br />

algılanmasını istememektedir. Türkiye’nin<br />

yabancı politikasını Arap Baharının<br />

karşısında kati evrensel ilkeler temelinde<br />

savunması ve aynı zamanda dini tuzağa<br />

düşmemeyi başarması görülmemiş bir<br />

zorluk oluşturacaktır.<br />

Orta Doğu’da ortaya çıkan diğer bir<br />

güvenlik riski ise etnik kimliklerin giderek<br />

siyasallaşmasıdır. Dini kimliklere benzer<br />

şekilde etnik ayrışmalar da giderek<br />

artan bir şekilde ön plana çıkmakta ve<br />

vurgulanmaktadır. Örneğin, Suriye’de<br />

Kürt kesimi giderek daha önemli bir unsur<br />

haline gelmekte ve İran’daki gelişmelerle<br />

birlikte ele alındığında, bölgedeki etnik<br />

siyaset güvenlik ortamını tehlike altına<br />

sokmaktadır. Söz konusu yeni zorluklar<br />

ortaya çıktıkça, İran nükleer programı<br />

da Orta Doğu’daki diğer bir risk unsuru<br />

olmaya devam etmektedir. Söz konusu<br />

risk bir süredir ortadadır, ancak Suriye<br />

ayaklanmasıyla birlikte, İran nükleer<br />

probleminin getirdiği diplomatik gerilimin<br />

daha da arttığı ve Türkiye’yi ilgilendiren<br />

riskleri de güçlendirdiği görülmektedir.<br />

Türkiye’nin Batıyla olan<br />

bağlarını yeniden tanımlaması<br />

Türkiye’yi etkileyen dördüncü ve son süreç<br />

ise Türkiye’nin Batıyla ve özellikle ABD<br />

ile olan bağlarını yeniden tanımlamasıdır.<br />

Bu süreç bölgesel jeopolitikada bir takım<br />

etkilere sahip olmanın yanı sıra, Türkiye’nin<br />

Orta Doğu’ya yönelik vizyonunu<br />

da değiştirmektedir. Daha önce de<br />

vurgulandığı üzere, Türkiye Orta Doğu ile<br />

yakın entegrasyon aracılığıyla bölgesel bir<br />

düzen geliştirmeye çalışmıştır. İki yıl önce<br />

de Arap ayaklanmaları başladığında, ideal<br />

olarak Türkiye’nin Türkiye, İran, Suudi<br />

Arabistan veya Mısır gibi bölgesel güçlerin<br />

Libya, Suriye ve diğer çatışmaları ele<br />

almak üzere bir araya geldiğini görmekten<br />

memnun kalacağı beklenebilirdi. Ancak bu<br />

son iki yılda bunun mümkün olmadığı bariz<br />

bir şekilde ortaya çıkmıştır çünkü bölgesel<br />

ülkeler bölgesel sorunlara çözüm getirme<br />

konusunda birlikte çalışmalarını sağlayacak<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

77

Şaban Kardaş<br />

“<br />

Ancak yalnızca Türkiye’nin değil aynı<br />

zamanda AB ve diğer Avrupa ülkelerinin<br />

de Orta Doğu’daki gelişmeleri ele almada<br />

yetersiz kaldığına dikkat edilmelidir.<br />

araçlar, mekanizmalar ve teşviklere sahip<br />

değildir.<br />

Şu anda Orta Doğu daha değişken<br />

bir hale geldikçe, Türkiye de kendi<br />

menfaatleri ve güvenliğini korumakla<br />

ilgilenmek zorunda kalmaktadır. ABD’nin<br />

Türkiye’nin ihtiyaçlarını karşılayacak<br />

araçlara sahip olmasından ötürü Ankara<br />

Washington ile işbirliğine yönelmiştir.<br />

Asya ekseninin ABD menfaatlerinin<br />

bölgeden çekilmesine neden olacağı<br />

konusunda hala çözüme kavuşturulmamış<br />

bir anlaşmazlık bulunmasına rağmen, ABD<br />

hala bölgesel siyasi gelişmeler üzerinde<br />

karar verici bir etki yaratabilecek güçtedir.<br />

Arap Baharından önce Türk-Amerika<br />

karşılıklı ilişkisinde daha büyük farklılık<br />

bulunmaktaydı. Örnek olarak, İran’ın<br />

nükleer problemi konusunda Türkiye<br />

ABD tarafından desteklenen BM Güvenlik<br />

Konseyi kararına muhalif oy vermişti.<br />

Ancak bugün Türkiye İran ve Suriye<br />

konusunda ABD ile giderek artan bir<br />

beraberlik içerisinde hareket etmektedir.<br />

Son Tespitler<br />

Arap Baharı, Türkiye’nin güney sınırlarında<br />

istikrar ve refah kuşağı görevini görecek<br />

bir bölgesel düzen yaratma hedefini temel<br />

alan Orta Doğu politikası için önemli<br />

bir imtihan olmuştur. Türkiye ekonomik<br />

karşılıklı bağımlılık, yumuşak güç,<br />

diploması, aracılık ve taahhüt politikaları<br />

gibi çeşitli liberal araçlar kullanarak Orta<br />

Doğu’ya nüfuz etme yönünde proaktif bir<br />

yabancı politika takip etmiştir. Özellikle<br />

bölgesel aktörlerin bir araya gelerek kendi<br />

sorunlarına çözümler üretebilecekleri<br />

bölgesel tasarruf fikrini güçlendirmeyi<br />

hedeflemiştir.<br />

Son iki yılda Türkiye’nin bölgesel<br />

politikalarında meydana gelen değişiklikler,<br />

risklere karşı daha eğilimli olan ve Türkiye<br />

için yeni güvenlik riskleri oluşturan yeni<br />

bölgesel güvenlik ortamı ele alındığında<br />

daha kolay anlaşılabilir. Buna yanıt olarak<br />

Türkiye meydana gelen olayları bölgedeki<br />

güvenlik ve menfaatlerine fayda sağlayacak<br />

şekilde şekillendirebilme ümidiyle aynı<br />

proaktif yurtdışı politika yaklaşımını<br />

sürdürmüştür. Özellikle Türkiye’nin<br />

demokrasiyi savunduğunu ifade etmesi<br />

oldukça önemlidir, çünkü demokratik<br />

rejimlerin daha meşru ve dayanıklı<br />

hükümetler oluşturulmasına yardımcı<br />

olarak bölgesel düzenin istikrarı için en<br />

etkili çözüm olacağına inanmıştır.<br />

Bu süreçte Türkiye aynı zamanda<br />

özerk politikalar geliştirme becerileri<br />

konusundaki sınırlarını ve bölgesel<br />

temelli çözümler oluşturulması için<br />

bölgesel mekanizmaların zayıflıklarını<br />

da kavramıştır. Bunun bir sonucu<br />

olarak Türkiye Batı politikasını<br />

yeniden düzenlemiştir, ancak Batı<br />

ile koordinasyondan elde edilen bu<br />

süreç de Türkiye için yeni zorluklar<br />

barındırmaktadır, çünkü ABD ile birlikte<br />

hareket ettiği ölçüde söz konusu işbirliği<br />

de komşularıyla muhtemel gerilimler<br />

78<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

Türkiye ve Arap Baharı:<br />

Türkiye’nin Orta Doğu Politikasındaki Değişiklikler<br />

içerinde olmasına neden olacaktır. Bunun<br />

aksine, Washington ile yakın işbirliği<br />

Türkiye’nin yurt dışındaki algılanış şeklini<br />

değiştirmiştir. Batıyla olan ilişkilerin<br />

yeniden kalibre edilmesi eksen kayması<br />

konusundaki tartışmaları etkili bir şekilde<br />

sonlandırmıştır.<br />

Ancak yalnızca Türkiye’nin değil aynı<br />

zamanda AB ve diğer Avrupa ülkelerinin<br />

de Orta Doğu’daki gelişmeleri göz önünde<br />

bulundurulduğunda yetersiz kaldığına<br />

dikkat edilmelidir. Hepsi bir arada göz<br />

önünde bulundurulduğunda, gelişmelerin<br />

ele alınması yönündeki Avrupa katılımı<br />

veya stratejik düşüncesi çok düşük<br />

seviyededir.<br />

ABD’yi bölgeye karşı gösterdiği<br />

nispi ilgisizlik bir iktidar boşluğu<br />

oluşturmaktadır ve Türkiye bölgesel bir<br />

aktör olarak bu boşluğu doldurmaya<br />

çabalasa da bu hedefini henüz<br />

gerçekleştirememiştir.<br />

Bununla birlikte Türkiye’nin Arap Baharı<br />

öncesindeki liberal araçlar yönündeki<br />

tercihi de önemli bir testten geçmektedir.<br />

Bu yeni ortamda, özellikle Suriye<br />

çatışmasına bağlı olarak, zorlu güvenlik<br />

sorunları, mecburi araçlar ve izolasyon<br />

politikaları da giderek artan bir şekilde<br />

Türkiye’nin dış politika gündeminde yerini<br />

almaktadır.<br />

Bölgedeki güvenlik ortamının risklere karşı<br />

açık olduğu düşünüldüğünde, Türkiye<br />

doğal olarak sert güç varlıklarını daha<br />

ciddi olarak düşünmektedir, ancak Türk<br />

diplomasisinin önümüzdeki günlerde sert<br />

ve yumuşak güç becerileri arasındaki hassas<br />

dengeyi sağlaması da önemli bir zorluk<br />

teşkil edecektir.<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

79

TÜRK KONSEYİ EKONOMİK İLİŞKİLERİ<br />

YETERLİ Mİ<br />

Dr. Fatih Macit, Süleyman Şah Üniversitesi Öğretim Üyesi, HASEN Bilim ve Uzmanlar Kurulu Üyesi<br />

Giriş<br />

Türk Konseyi’nin temelleri 3 Ekim<br />

2009’da imzalanan Nahçivan Anlaşması<br />

ile atılmıştır. Örgüt ilk etapta Türkiye,<br />

Azerbaycan, Kazakistan ve Kırgızistan’ın<br />

katılımı ile kurulmuştur. Bununla birlikte<br />

şu an üye olmayan Türkmenistan ve<br />

Özbekistan da potansiyel üye olarak<br />

görülmektedir. Bu rapor Türk Konseyi’nin<br />

özellikle Türkiye perspektifinden<br />

ekonomik potansiyelini incelemeyi ve ortauzun<br />

vadede ulaşabileceği noktayı analiz<br />

etmeyi amaçlamaktadır. Türk Konseyi üyesi<br />

olan ülkelerin ve bu birliğe üye olmaya aday<br />

Türkmenistan ve Özbekistan’ın özellikle<br />

son on yıldır göstermiş olduğu ekonomik<br />

ilerleme, bu oluşumun önemini daha da<br />

arttırmış ve bölge ülkeleri arasındaki ticari<br />

ve yatırıma dayalı ilişkilerin gelişimi adına<br />

söz konusu Birlik önemli bir başlangıç<br />

olmuştur. Konsey, ekonomik ve ticari<br />

ilişkileri geliştirmenin yanında dış politika<br />

konusunda ortak bir tavır belirlemek, her<br />

alanda bölgesel ve ikili işbirliği geliştirmek<br />

ve bilim, eğitim ve kültür alanlarında<br />

etkileşimi güçlendirmek gibi diğer amaçları<br />

da benimsemiştir.<br />

Konsey’in ekonomik açıdan orta ve uzun<br />

vadede gelebileceği noktayı incelemeden<br />

önce, üye ülkelerin mevcut ekonomik<br />

durumu hakkında kısa bir bilgi vermek<br />

faydalı olacaktır.<br />

Azerbaycan 86.600 km 2 yüzölçümüne ve<br />

yaklaşık 9 milyon nüfusa sahiptir. 2011<br />

yılı sonu itibarıyla ülkenin GSYİH’sı<br />

yaklaşık 63,4 milyar dolar seviyesinde iken<br />

ülkedeki işsizlik oranı % 6 seviyesinde<br />

bulunmaktadır. 2011 yılı için ülkenin<br />

toplam mal ihracatı 34,5 milyar dolar<br />

seviyesinde iken toplam mal ithalatı<br />

ise 10,2 milyar olarak gerçekleşmiştir.<br />

Böylece ülke 2011 yılında yaklaşık 24,3<br />

milyar dolar dış ticaret fazlası vermiştir.<br />

Azerbaycan ekonomisinde petrol ve doğal<br />

gaz ihracatının çok önemli bir ağırlığı<br />

vardır. Dünya Bankası’nın verilerine<br />

göre 2010 yılı itibarıyla petrol elde<br />

edilen rant, GSYİH’nın % 42,6’sına denk<br />

gelmektedir. Doğal gazdan elde edilen rant<br />

ise yine GSYİH’nın % 3,93’üne karşılık<br />

gelmektedir. Yani toplam ekonomik<br />

büyüklüğün neredeyse yarısı petrol ve<br />

doğal gaz üretimine dayanmaktadır.<br />

Azerbaycan turizm anlamında önemli<br />

bir potansiyele sahiptir ve ülkenin bu<br />

kaynaktan elde ettiği gelir de her geçen<br />

gün artmaktadır. 2010 yılı verilerine göre<br />

ülkeye yaklaşık 1,3 milyon turist gelmiş<br />

ve turizm gelirleri son on yılda on kattan<br />

fazla bir artış göstererek 792 milyon dolar<br />

seviyesine yükselmiştir.<br />

Kazakistan 2.724.900 km 2 yüzölçümüne<br />

ve yaklaşık 16,6 milyon nüfusa sahip bir<br />

ülkedir. 2011 yılı sonu itibarıyla ülkenin<br />

GSYİH’sı yaklaşık 186 milyar dolar<br />

seviyesinde olup kişi başına düşen milli<br />

80<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

Türkiye Konseyi Ekonomik İlişkileri Yeterli mi<br />

gelir yaklaşık 11.244 dolar düzeyindedir.<br />

2011 yılı sonu itibarıyla Kazakistan toplam<br />

mal ihracatı 88,5 milyar dolar düzeyinde<br />

iken toplam mal ithalatı ise 41,2 milyar<br />

dolar seviyesindedir. Kazakistan da<br />

Azerbaycan gibi yüksek miktarda dış ticaret<br />

fazlası vermektedir. 2011 yılı rakamlarına<br />

göre dış ticaret fazlasının GSYİH’ya oranı<br />

% 25,4 gibi rekor bir seviyeye yükselmiştir.<br />

Fakat Azerbaycan ekonomisinde olduğu<br />

gibi Kazakistan ekonomisi de çok büyük<br />

oranda petrol ve doğal gaz üretimine<br />

dayanmaktadır. 2010 yılı verilerine göre<br />

petrolden elde edilen rant GSYİH’nın<br />

% 22,4’üne denk gelirken doğal gazdan<br />

elde edilen gelir ise milli gelirin % 2,71’i<br />

düzeyindedir. Kazakistan aynı zamanda<br />

zengin kömür madenlerine sahiptir ve<br />

buradan elde edilen gelir de yine milli<br />

gelirin % 5,5’ine karşılık gelmektedir.<br />

Kırgızistan 199.900 km 2 yüzölçümüne<br />

ve 5,3 milyon nüfusa sahip bir ülkedir.<br />

Kırgızistan, Azerbaycan ve Kazakistan gibi<br />

doğal kaynak zengini bir ülke olmadığı<br />

için ekonomik anlamda bu ülkeler kadar<br />

bir ilerleme gösterememiştir. 2011 yılı<br />

sonu itibarıyla ülkenin GSYİH’sı 5,9<br />

milyar dolar seviyesinde olup kişi başına<br />

düşen milli gelir 1.075 dolar düzeyinde<br />

bulunmaktadır. Azerbaycan ve Kazakistan<br />

ile karşılaştırıldığında şehirlerde yaşayan<br />

nüfusun toplam nüfus içindeki payı çok<br />

daha düşük seviyededir. Konsey üyesi<br />

ülkeler arasında Türkiye’nin haricinde dış<br />

ticaret açığı veren tek ülke Kırgızistan’dır.<br />

Ülkenin 2011 yılı sonu itibarıyla yaklaşık<br />

2,3 milyar ihracatı ve yaklaşık 3,96 milyar<br />

ithalatı vardır. Bununla beraber GSYİH’nın<br />

% 27,6’sına denk gelen bir oranda dış<br />

ticaret açığı vermektedir.<br />

Şu an itibarıyla Konsey üyesi olmasalar<br />

da Türkmenistan ve Özbekistan da bu<br />

Konsey’in gelecekteki potansiyel üyeleri<br />

olarak ön plana çıkmaktadır. Dolayısıyla<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

81

Fatih Macit<br />

“<br />

Temel ekonomik verilere bakıldığında,<br />

bağımsızlıklarını ilan etmelerini takip eden<br />

on yıl içinde Azerbaycan, Kazakistan ve<br />

Kırgızistan’ın ciddi bir ekonomik ilerleme<br />

kaydedemediği görülmektedir.<br />

bu ülkelerin mevcut ekonomik durumu<br />

hakkında da bilgi vermek faydalı olacaktır.<br />

Türkmenistan da Azerbaycan ve Kazakistan<br />

gibi zengin petrol ve doğal gaz kaynaklarına<br />

sahip olduğu için daha hızlı bir ekonomik<br />

ilerleme göstermiştir. 2011 yılı itibarıyla<br />

ülkenin GSYİH’sı 24,1 milyar dolar<br />

düzeyinde olup kişi başına düşen milli gelir<br />

4.722 dolar seviyesindedir. Azerbaycan ve<br />

Kazakistan’da olduğu gibi ülkedeki toplam<br />

ekonomik aktivitede petrol ve doğal gaz<br />

üretiminin çok büyük bir yeri vardır. Petrol<br />

rantının toplam GSYİH içindeki payı %<br />

19,7 seviyesinde iken doğal gazdan elde<br />

edilen rant ise yine GSYİH’nın<br />

% 24,2’sine karşılık gelmektedir.<br />

Özbekistan da Kırgızistan gibi doğal<br />

kaynak zengini bir ülke olmadığından<br />

bölgedeki diğer ülkeler kadar ilerleme<br />

kaydedememiştir. 2011 yılı sonu itibarıyla<br />

ülkenin toplam GSYİH’sı 45,4 milyar dolar<br />

düzeyinde iken kişi başına düşen milli gelir<br />

1.546 dolar seviyesinde bulunmaktadır.<br />

Özbekistan ciddi bir petrol ve doğal gaz<br />

zengini ülke olmamasına rağmen bölgede<br />

dış ticaret fazlası veren bir ülkedir. 2011<br />

yılı itibarıyla toplam mal ve hizmet ihracatı<br />

14,4 milyar dolar seviyesinde iken toplam<br />

mal ve hizmet ithalatı ise 12,5 milyar dolar<br />

düzeyindedir.<br />

Türk Konseyi Üye Ülkelerinde<br />

Ekonomik Gelişmeler ve<br />

İlişkiler<br />

Bu kısımda Türk Konseyi üye ülkeleri<br />

olan Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan ve<br />

Kırgızistan için temel ekonomik gelişmeler<br />

değerlendirilecek ve Türkiye’nin bu<br />

ülkelerle olan mevcut ekonomik ilişkileri<br />

ve bunun orta-uzun vadedeki potansiyeli<br />

incelenecektir.<br />

Temel ekonomik verilere bakıldığında,<br />

bağımsızlıklarını ilan etmelerini takip eden<br />

on yıl içinde Azerbaycan, Kazakistan ve<br />

Kırgızistan’ın ciddi bir ekonomik ilerleme<br />

kaydedemediği görülmektedir. Örneğin,<br />

1992 yılında Azerbaycan için kişi başına<br />

düşen milli gelir 712 dolar seviyesinde iken<br />

2002 yılına gelindiğinde bu rakam ancak<br />

730 dolar seviyesine yükselebilmiştir.<br />

Bu durumun oluşmasında bahsi geçen<br />

ülkelerin bağımsızlıklarını takip eden<br />

süre içerisinde sahip oldukları doğal<br />

kaynaklardan tam olarak faydalanamamış<br />

olmaları önemli bir etken olarak karşımıza<br />

çıkmaktadır.<br />

Ayrıca etkin bir piyasa ekonomisinin<br />

olmaması ve ekonominin gelir üretme<br />

anlamında çeşitliliğinin olmaması da<br />

bahsi geçen ülkelerin bu dönemde yavaş<br />

82<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

Türkiye Konseyi Ekonomik İlişkileri Yeterli mi<br />

bir kalkınma seyri izlemelerinde etkili<br />

olmuştur. Türkiye ise yaşadığı siyasi<br />

istikrarsızlık ortamına rağmen bu ülkelere<br />

göre daha yüksek bir büyüme kaydetmiştir.<br />

Fakat ekonomide yüksek bütçe açıkları ve<br />

enflasyon gibi başka problemler kendini<br />

göstermiş ve 2001 yılında ülke, önemli bir<br />

ekonomik kriz geçirmiştir.<br />

2002 yılından sonraki süreçte ise özellikle<br />

zengin petrol ve doğal gaz kaynaklarına<br />

sahip Azerbaycan, Türkmenistan ve<br />

Kazakistan’da ekonomik büyüme çok<br />

daha hızlı ilerlemiştir. Bu hızlı ekonomik<br />

büyümenin altında yatan en önemli faktör<br />

olarak, bu süreçte hızla yükselen petrol<br />

fiyatları gösterilebilir.<br />

“<br />

Türk Konseyi üyesi ülkelerde hızla artan<br />

milli gelir, bu ülkelere doğrudan yabancı<br />

yatırımcı ilgisini de arttırmıştır.<br />

Türk Konseyi üyesi ülkelerde hızla artan<br />

milli gelir, bu ülkelere doğrudan yabancı<br />

yatırımcı ilgisini de arttırmıştır. Bu<br />

ülkelerde artan milli gelire paralel olarak<br />

bahsedilen ülkelere gelen doğrudan<br />

yatırım miktarı da önemli ölçüde artmıştır.<br />

Özellikle Kazakistan ve Azerbaycan<br />

gibi ülkeler GSYİH’nın % 10’una varan<br />

oranlarda doğrudan yabancı yatırım<br />

çekmişlerdir. Daha önce belirttiğimiz<br />

üzere, bu durumda ülkelerin kendi içsel<br />

dinamikleri etkili olduğu gibi dünyadaki<br />

likidite koşulları da süreci desteklemiştir.<br />

Bu dönemde dünyadaki genel ekonomik<br />

konjonktürün uygun olması ve bol likidite<br />

imkânı da bu ülkelerin elde ettiği yüksek<br />

ekonomik büyüme oranlarında etkili<br />

olmuştur. Bu dönemde Konsey üyesi<br />

Azerbaycan, Kazakistan ve Kırgızistan<br />

yüksek bir ekonomik büyüme oranı<br />

kaydetmiştir. Ancak kişi başına düşen<br />

milli gelir açısından petrol ve doğal gaz<br />

zengini Azerbaycan ve Kazakistan çok daha<br />

yüksek rakamlara ulaşmıştır. 2011 yılı sonu<br />

itibarıyla bu ülkelerdeki kişi başına düşen<br />

milli gelir 10.000 dolar seviyesinin üstüne<br />

çıkmış iken Kırgızistan’da bu rakam 1.075<br />

dolar seviyesinde bulunmaktadır.<br />

Türkiye’nin Türk Konseyi üyesi<br />

Azerbaycan, Kazakistan ve Kırgızistan<br />

ile ekonomik ilişkileri özellikle 2002’den<br />

sonra sürekli gelişen bir trend izlemiştir.<br />

Burada özellikle dış ticaret anlamında<br />

Türkiye’nin bu ülkelerle olan ilişkisi<br />

önemli ilerlemeler kaydetmiştir. Örneğin<br />

2002 yılında Türkiye’nin toplam ihracatı<br />

içerisinde Azerbaycan’ın payı % 0,64<br />

seviyesinde iken bu oran 2011 sonu<br />

itibarıyla % 1,53’e çıkmıştır. Kazakistan ve<br />

Kırgızistan’a yapılan ihracatta da benzer bir<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

83

Fatih Macit<br />

durumun oluşmasıyla birlikte, Azerbaycan<br />

bu anlamda bu üç ülke arasında Türkiye’nin<br />

en büyük ihracat pazarı olarak karşımıza<br />

çıkmaktadır.<br />

Dış ticarette izlenen bu seyirde aslında<br />

2002 yılından sonraki süreçte ihracat<br />

pazarlarını çeşitlendirme çabası da<br />

yatmaktadır. Türkiye için geleneksel<br />

ihracat pazarı Avrupa Birliği olmuştur<br />

ve birliğin toplam ihracat içindeki payı<br />

% 60 seviyelerine yakınlık arz etmiştir.<br />

Fakat özellikle 2002 yılından sonra hem<br />

dış politikada takip edilen yaklaşım hem<br />

de işadamlarının yeni pazarlar keşfetme<br />

gayreti ihracatın çok daha çeşitlenmesine<br />

ve yeni pazarlar oluşmasına vesile olmuştur.<br />

Bu durum Orta Asya ülkeleri ve bu<br />

bölgenin hızlı gelişme gösteren ülkeleri<br />

Azerbaycan, Kazakistan ve Türkmenistan<br />

için de geçerli olmuştur.<br />

Dış ticaret açısından Türkiye’nin payı<br />

Azerbaycan, Kazakistan ve Kırgızistan<br />

nezdinde de geçtiğimiz son on yılda<br />

önemli ilerlemeler göstermiştir. Örneğin<br />

2002 yılında Azerbaycan’ın yaptığı toplam<br />

ithalatta Türkiye’nin payı % 7,2 seviyesinde<br />

iken 2011 sonu itibarıyla bu oran % 12,99<br />

seviyesine yükselmiştir. Kazakistan ve<br />

Kırgızistan için de Türkiye’nin yaptıkları<br />

toplam ithalattaki payı artırmakla birlikte<br />

Azerbaycan ile karşılaştırıldığında çok<br />

gerilerde kalmaktadır.<br />

Rakamlar ilerleme göstermekle birlikte<br />

oranların halen düşük seviyelerde<br />

olması önümüzdeki dönemde dış ticaret<br />

anlamında Konsey üyesi ülkeler arasında<br />

çok ciddi bir potansiyel olduğunu<br />

göstermektedir.<br />

2011 sonu itibarıyla Türkiye’nin bu üç<br />

ülkeye yaptığı ihracat, ülkedeki toplam<br />

ihracatın sadece % 2,37’sine denk<br />

gelmektedir. Bu ülkelerdeki yüksek<br />

ekonomik büyüme ortamının hala devam<br />

ettiği düşünüldüğünde, bundan sonraki<br />

süreçte bu rakamların çok daha yukarılara<br />

çıkması noktasında ciddi bir potansiyelin<br />

olduğu görülmektedir.Özellikle petrol ve<br />

doğal gaz zengini Azerbaycan, Kazakistan<br />

ve Türkmenistan gibi ülkelerde yüksek<br />

enerji fiyatlarına bağlı olarak satın alma<br />

gücü, önümüzdeki yıllarda da artmaya<br />

devam edecek ve bu durum bu ülkelerin<br />

ithal mal talebinin daha da artmasına sebep<br />

olacaktır.<br />

84<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

Türkiye Konseyi Ekonomik İlişkileri Yeterli mi<br />

Konsey üyesi ülkelerdeki bir diğer<br />

önemli ekonomik parametre de özellikle<br />

Azerbaycan ve Kazakistan’ın çok yüksek<br />

miktarlarda cari işlemler fazlası veriyor<br />

olmasıdır. Örneğin; Azerbaycan’ın<br />

2011 yılında verdiği cari işlemler fazlası<br />

GSYİH’nın % 27’sine denk gelmektedir.<br />

Türkiye ise tam tersine yüksek cari açık<br />

veren ve yatırımlarını finanse etmek için<br />

ciddi anlamda yabancı kaynağa ihtiyaç<br />

duyan bir ülkedir.<br />

Türkiye bu ülkelerde oluşan cari işlemler<br />

fazlasını özellikle doğrudan yabancı yatırım<br />

şeklinde çekmek adına ciddi bir potansiyele<br />

sahiptir. Örneğin; Türkiye’de büyük<br />

yatırımları olan ve bunları artırmaya devam<br />

eden SOCAR grubu, bu anlamda güzel bir<br />

örnek teşkil etmektedir. Türkiye, Konsey<br />

üyesi ülkelerle bu anlamda işbirliğini<br />

artırmalı ve SOCAR benzeri grupların<br />

Türkiye’de yapabileceği doğrudan<br />

yatırımları teşvik etmelidir. Türkiye’de<br />

özellikle enerji, sağlık, turizm, tarım ve<br />

inşaat gibi sektörlerde kârlı yatırım<br />

fırsatları bulunmaktadır. Bölge ülkeleri ile<br />

işbirliğinin güçlendirilmesi adına, bu konu<br />

da çok büyük önem arz etmektedir.<br />

Doğrudan yatırımlar açısından<br />

bakıldığında, Konsey üyesi ülkeler arasında<br />

Azerbaycan çok daha ön plana çıkmaktadır.<br />

Türkiye pazarına Petkim’i satın alarak giren<br />

Azerbaycanlı SOCAR grubu, bugün devam<br />

eden rafineri yatırımı ile birlikte Türkiye’de<br />

en büyük doğrudan yabancı yatırımcı<br />

konumuna gelmiştir. Yine Azerbaycanlı<br />

işadamlarının Türkiye’de özellikle turizm<br />

alanında yatırımları bulunmaktadır. Buna<br />

benzer girişimlerin, tasarruf fazlası olan<br />

bölgedeki diğer ülkeler ile de kurulması<br />

hem ilişkilerin daha fazla güçlenmesine<br />

yardımcı olacak hem de ülkeler arasında<br />

kazan-kazan prensibine dayalı ekonomik<br />

ilişkilerin gelişmesini sağlayacaktır.<br />

Bu ülkelerde her geçen yıl daha da iyi<br />

duruma gelen refah ortamının bir diğer<br />

sonucu da Türk işadamlarının bölgeye<br />

yaptıkları yatırımları arttırmak olmalıdır.<br />

Türkiye bugüne kadar özellikle inşaat<br />

sektöründe bölgede önemli projelere<br />

imza atmıştır. Fakat takip eden süreçte,<br />

bölgede fırsatlar sunan diğer sektörlerde de<br />

ekonomik ilişkilerin gelişmesi adına Türk<br />

yatırımcıları fırsatları değerlendirmelidir.<br />

Sonuç<br />

Türkiye ekonomisinin dışa açılma sürecinin<br />

başladığı 1980’lerden bu yana Avrupa, hem<br />

dış ticaret anlamında hem de doğrudan<br />

yatırımlar anlamında Türkiye’nin en büyük<br />

ilişki kurduğu bölge olmuştur. Fakat Avrupa<br />

Birliği’nin son yıllarda yaşamakta olduğu<br />

kriz ve bunun muhtemel etkileri göz önüne<br />

alındığında Türkiye için farklı alternatifler<br />

oluşturma ihtiyacı ön plana çıkmaktadır. Bu<br />

noktada <strong>Hazar</strong> Bölgesi, Türkiye için önemli<br />

fırsatlar oluşturmaktadır ve bu kapsamda<br />

kurulan Türk Konseyi bölgedeki önemli<br />

ülkeleri bir araya getirmesi açısından<br />

oldukça değerlidir. Şu an Konsey’in üyesi<br />

olan Azerbaycan, Kazakistan ve Kırgızistan<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong><br />

85

Fatih Macit<br />

son yıllarda hızlı bir ekonomik kalkınma<br />

göstermiş ve bu ülkelerdeki satın alma<br />

gücü önemli miktarda yükselmiştir.<br />

Burada özellikle zengin petrol ve doğal<br />

gaz gelirleriyle dikkat çeken Azerbaycan<br />

ve Kazakistan ekonomik anlamda daha ön<br />

plana çıkmış ve <strong>Hazar</strong> Bölgesi’nin uzun<br />

dönemde büyük potansiyel vaat eden<br />

ülkeleri konumuna gelmişlerdir. Yine<br />

önümüzdeki yıllarda Konsey’in muhtemel<br />

bir üyesi olarak gündeme gelecek olan<br />

Türkmenistan, sahip olduğu doğal<br />

kaynaklar sayesinde önemli bir ekonomik<br />

güç haline gelmiştir.<br />

Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan ve<br />

Türkmenistan gibi ülkelerde artan refah<br />

ortamını da dikkate alarak Türkiye,<br />

bu bölgeyle yaptığı işbirliğini sadece<br />

enerji politikalarıyla sınırlamamalı;<br />

hem dış ticaret hem de doğrudan<br />

yatırımlar anlamında bölgedeki fırsatları<br />

değerlendirmelidir. Özellikle Azerbaycan,<br />

Kazakistan ve Türkmenistan gibi ülkelerde<br />

oluşan yüksek miktardaki cari işlemler<br />

fazlası bu ülkeler için önemli bir yurtdışı<br />

yatırım kaynağı oluşturmaktadır. Türkiye<br />

75 milyon civarındaki nüfusu ve son<br />

derece olumlu demografik yapısı ile bu<br />

ülkeler açısından son derece önemli bir<br />

yatırım alanı olarak ön plana çıkmaktadır.<br />

Dolayısıyla Türkiye bu perspektiften de<br />

bölge ile bağlarını güçlendirmeli ve bölge<br />

ülkeleri arasında ekonomik işbirliğinin<br />

artmasına önem vermelidir.<br />

KAYNAKÇA<br />

Dünya Bankası resmi sayfası,<br />

http://data.worldbank.org/country, World Bank Database<br />

(erişim tarihi 12.11.2012).<br />

Türkiye İstatistik Kurumu resmi sayfası,<br />

http://www.tuik.gov.tr/VeriTabanlari.do, TUİK Veritabanları<br />

(erişim tarihi 12.11.2012).<br />

UNCTAD, Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı<br />

resmi sayfası, http://unctad.org/en/Pages/Home.aspx,<br />

UNCTADSTAT Database, http://unctadstat.unctad.org,<br />

(erişim tarihi: 12.11.2012).<br />

86<br />

HAZAR RAPORU BAHAR <strong>2013</strong>

Call for Papers<br />

hazar<br />

strateji<br />

enstitüsü<br />

H A S E N<br />

Caspian Strategy Institute calls for individual<br />

policy paper proposals for its Caspian Report<br />

journal. Caspian Report aims to facilitate<br />

dialogue and exchange of ideas between policy<br />

makers, scholars and researchers whose research<br />

is related to Caspian, Central Asia, Caucasus,<br />

Turkey and broader Eurasia. The program aims<br />

to contribute to the diversity of voices and<br />

analytical perspectives on abovementioned<br />

geographies. For further information, visit www.<br />

hasen.org.tr<br />

We welcome individual paper proposals on<br />

policy-relevant issues from disciplines such as<br />

history, political science, international relations,<br />

public policy, economics, sociology and conflict<br />

resolution. While papers can be from a broad<br />

range of topics, we emphasize that the subject<br />

matter should have policy implications.<br />

Please submit your paper and a short bio page as<br />

separate word document attachments to paper@<br />

hasen.org.tr by May 1, <strong>2013</strong>.<br />

Bildiri ve Makale Çağrısı<br />

<strong>Hazar</strong> Strateji Enstitüsü olarak, <strong>Hazar</strong> <strong>Raporu</strong> isimli<br />

dergimizde yayınlanmak üzere makale önerileri<br />

gönderilmesi için çağrıda bulunuyoruz. <strong>Hazar</strong><br />

<strong>Raporu</strong>; <strong>Hazar</strong>, Orta Asya, Kafkasya, Türkiye<br />

ve Avrasya bölgesiyle alakalı araştırma yapan<br />

akademisyenler, sektörel temsilciler ve aydınlar<br />

ile iletişim kurup fikir alışverişinde bulunmayı<br />

hedefliyor. Bu duyurunun amacı; farklı fikirlerin bir<br />

araya gelmesi ve düşünce zenginliğinin gelişimine<br />

katkıda bulunarak yukarıda bahsedilen coğrafyaya<br />

ilişkin analitik bakış açıları oluşmasını sağlamaktır.<br />

Ayrıntılı bilgi için www.hasen.org.tr adresini ziyaret<br />

edebilirsiniz.<br />

Tarih, siyaset bilimi, uluslararası ilişkiler, kamu<br />

yönetimi, iktisat, sosyoloji ve uyuşmazlık<br />

çözümü gibi alanlarda makale önerilerinizi<br />

bekliyoruz. Makalelerin teması ile ilgili hususi<br />

bir kısıtlama söz konusu olmamakla birlikte<br />

altını çizmek gerekir ki makale konusu mutlaka<br />

ilgililere tavsiye verici ve yol gösterici nitelikte<br />

olmalıdır.<br />

1 Mayıs <strong>2013</strong> tarihine kadar makaleniz ve kısa<br />

biyografinizi iki ayrı Word dosyası halinde<br />

paper@hasen.org.tr adresine gönderebilirsiniz.

Contents<br />

ARTICLES<br />

The EU and the South Caucasus: How Far, How Deep<br />

Amanda Paul, European Policy Center (EPC) Expert<br />

89<br />

English Part<br />

Why The Caspian Matters!<br />

Khazar İbrahim, Head of The Mission of Azerbaijan to NATO<br />

The Southern Gas Corridor - A Case of Peanuts<br />

John Roberts, Energy Security Specialist, Platts<br />

96<br />

100<br />

Azerbaijan And Energy Security of Europe:<br />

Balancing National Priorities and International Commitments<br />

Gulmira Rzayeva, Leading Research Fellow Economic Analysis and<br />

Global Affairs Department Center for Strategic Studies of Azerbaijan<br />

105<br />

Turkey and The Arab <strong>Spring</strong>:<br />

Transformations in Turkey’s Middle East Policy<br />

Şaban Kardaş, TOBB University, Assistant Professor,<br />

Member of HASEN Board of Experts<br />

119<br />

CASPIAN REPORT / SPRING <strong>2013</strong>

The EU And The Sounth Caucasus: How Far, How Deep<br />

THE EU AND THE SOUTH CAUCASUS:<br />

HOW FAR, HOW DEEP<br />

Amanda Paul, European Policy Center (EPC) Expert<br />

Engaging with the South Caucasus –<br />

particularly early on – was something of<br />

a controversial issue for the EU. Some<br />

member states were less than enthusiastic<br />

about entering a region burdened with<br />

so many serious problems, including<br />

significant security challenges, and<br />

which had been predominantly a zone of<br />

influence of the Russian Federation for<br />

decades.<br />

However, over the last decade, the EU has<br />

slowly but surely increased its engagement,<br />

developing closer economic and political<br />

ties with Armenia, Azerbaijan and<br />

Georgia. While concerns over the fragile<br />

security situation and the possible impact<br />

on the EU has been a motive for further<br />

engagement, tapping into the rich Caspian<br />

energy resources seems to have been the<br />

most significant factor. Yet, while today<br />

the EU declares it wants a stable, secure<br />

and prosperous neighborhood, how far and<br />

how deep it is prepared to go to achieve<br />

this goal remains unclear.<br />

The South Caucasus is a region of<br />

wonderful cultural diversity, a bridge<br />

between continents and a centuries old<br />

crossroads for energy and transport<br />

routes between East-West and North-<br />

South Eurasia. During the aftermath<br />

of the breakup of the Soviet Union,<br />

the region went through a period of<br />

significant turmoil. Like other post-<br />

Soviet republics, Armenia, Azerbaijan<br />

and Georgia experienced a difficult<br />

political and economic transition. This<br />

was compounded by the consequences<br />

of the horrific conflicts that erupted at<br />

the beginning of the 1990’s, and which<br />

led to significant political and economic<br />

instability as well as high numbers of<br />

Internally Displaced Persons (IDPs) and<br />

refugees. More than twenty years on, the<br />

South Caucasus countries can no longer<br />

be considered “in transition” and Armenia,<br />

Azerbaijan, and Georgia have built<br />

functioning sovereign states. However,<br />

to this day, separatism, political instability<br />

and democratic deficits make the South<br />

Caucasus one of the most explosive regions<br />

in the EU’s direct neighbourhood.<br />

An Exotic Far Away Land<br />

During the 1990’s the South Caucasus was<br />

a distant region for the EU: an exotic, far<br />

away land, which most EU bureaucrats<br />

knew very little about and often had<br />

difficulty locating on a map. Preoccupied<br />

with the bloody wars in the Balkans and<br />

the new realities unfolding in its Eastern<br />

neighbourhood, following the collapse of<br />

the iron curtain, there was little time or<br />

energy to dedicate to the region. Hence<br />

it is little surprise that back then the EU’s<br />

involvement was principally in terms of<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong><br />

89

Amanda Paul<br />

financial assistance. In fact the EU was the<br />

biggest financer of development projects<br />

in the region between 1991 and 2000,<br />

investing well over one billion euros in<br />

Armenia, Azerbaijan and Georgia.<br />

However, over the last ten years the EU<br />

has slowly roused to the increasingly<br />

importance of the region, not least as an<br />

energy and transport hub. Consequently<br />

the EU has elbowed its way in and stepby-step<br />

slowly beefed up its engagement.<br />

In fact, unlike traditional regional powers<br />

(Russia, Iran and more recently Turkey),<br />

the EU is rather uniquely placed to play<br />

a key role in the transformation and<br />

democratization of this region because of<br />

its lack of historical baggage with the three<br />

countries. Furthermore, with the apparent<br />

decline of US interest, with Washington<br />

increasingly viewing the South Caucasus<br />

as the EU’s neighbourhood and therefore<br />

responsibility, there is an even greater need<br />

for the EU to be active there.<br />

There are several reasons why the South<br />

Caucasus became more visible on the<br />

EU’s radar. First, through its enlargements<br />

the EU moved closer to the region<br />

geographically, taking on new members<br />

to which this region mattered more.<br />

Second, the 20<strong>03</strong>-2004 Rose Revolution in<br />

Georgia opened the door for the spread of<br />

democracy and reform while also bringing<br />

to power a President who quickly moved to<br />

align Georgia with the West and demanded<br />

more from the EU. And last, but possibly<br />

most importantly of all, is the issue of<br />

EU energy security. Heavily dependent<br />

on Russian gas, the Caspian region, with<br />

Azerbaijan as the “gateway”, represented a<br />

“<br />

The ENP, somewhat ambitiously, aimed<br />

to create an area of stability, security<br />

and prosperity embedded in EU values.<br />

significant opportunity to diversify energy<br />

sources and suppliers. The Russian-<br />

Ukraine gas war of 2009, which left many<br />

households in Eastern Europe without gas<br />

for several days, increased the urgency of<br />

this issue and led to the Southern Corridor<br />

project. Moreover, the EU’s new energy<br />

interests in the region gave it an additional<br />

reason to feel concerned about the fragile<br />

security situation as a consequence of<br />

unresolved conflicts of South Ossetia<br />

and Abkhazia (Georgia) and Nagorno-<br />

Karabakh (Azerbaijan and Armenia).<br />

For the most part, the EU’s increased<br />

interest in the region was welcomed.<br />

Above and beyond the financial assistance<br />

that was put on the table, deeper economic<br />

and political cooperation with the EU<br />

represented an opportunity to work<br />

towards more balanced foreign and<br />

economic policies, principally aimed at<br />

reducing the role of Russia.<br />

Increased Engagement:<br />

Step-by-Step<br />

The December 20<strong>03</strong> Security Strategy,<br />

which came in the midst of Georgia’s<br />

Rose Revolution, underlined the need<br />

to avoid new dividing lines in Europe,<br />

calling on the EU to “take a stronger and<br />

more active interest in the problems of<br />

the South Caucasus”, stating “we need<br />

to extend the benefits of economic and<br />

90<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong>

The EU And The Sounth Caucasus: How Far, How Deep<br />

political cooperation to our neighbours in<br />

the East while tackling political problems<br />

there. We should now take a stronger and<br />

more active interest in the problems of<br />

the Southern Caucasus, which will in due<br />

course also be neighbouring region” 1 . This<br />

was quickly followed by the appointment<br />

of the first EU Special Representative<br />

for the region, Heikki Talvitie, who was<br />

tasked with “assisting the countries of the<br />

South Caucasus in carrying out political<br />

and economic reforms, preventing and<br />

assisting in the resolution of conflicts,<br />

promoting the return of refugees and<br />

internally displaced persons, engaging<br />

constructively with key national actors<br />

neighbouring the region, supporting intraregional<br />

co-operation and ensuring coordination,<br />

consistency and effectiveness<br />

of the EU’s action in the South Caucasus” 2 .<br />

Unfortunately, this very ambitious agenda<br />

remained largely on paper, unimplemented,<br />

with the new EUSR having a rather empty<br />

“tool box” which resulted in him having<br />

little or no impact and being drowned out<br />

by all the other actors and regional powers<br />

already on the scene.<br />

The EU moved up a gear in 2007 when<br />

Romania and Bulgaria joined the EU<br />

making the region a “neighbour”, which<br />

was followed by the South Caucasus<br />

becoming part of the European<br />

Neighbourhood Policy (ENP), although<br />

not immediately. Its eventual inclusion was<br />

not least due to the significant efforts of<br />

Georgian President, Mikhail Saakashvili,<br />

who carried out a very dynamic and<br />

successful lobbying campaign. The ENP,<br />

1 www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/78367.pdf<br />

2 http://www.eu-un.europa.eu/articles/en/article_11895_<br />

en.htm<br />

somewhat ambitiously, aimed to create an<br />

area of stability, security and prosperity<br />

embedded in EU values. The then<br />

European Commission President Romano<br />

Prodi pointed to a ring of well governed<br />

countries and a community of values<br />

where fundamental freedoms and the rule<br />

of law are respected. During 2007 the EU<br />

also gave birth to the Black Sea Synergy<br />

(BSS), which also encompassed the South<br />

Caucasus states.<br />

While the BSS never really got off the<br />

drawing board, the ENP disappointed,<br />

failing to achieve its desired goals. This<br />

disappointing outcome seems to be a<br />

consequence of two things: First there was<br />

a misunderstanding over the objectives<br />

of the ENP from both sides. The EU put<br />

into the basket all its neighbours, both<br />

southern and eastern, without really<br />

taking into account their expectations and<br />

aspirations. Secondly, the ENP countries<br />

did not have a clear understanding of what<br />

they would receive in concrete terms while<br />

implementing the quite often difficult and<br />

expensive reforms. In short the incentives<br />

provided by the ENP were too weak with<br />

too much stick and not enough carrots.<br />

This led to the birth of the Eastern<br />

Partnership (EaP) initiative in 2009.<br />

Although the final product was a<br />

considerably watered down version of<br />

the original proposal put on the table by<br />

Sweden and Poland, it opened the door<br />

for much closer political and economic<br />

cooperation using “soft power”, and the<br />

“more and more” or “less for less” principle<br />

to press for reform and democratization.<br />

The EaP received an unexpected boost<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong><br />

91

Amanda Paul<br />

following the 2008 Russia-Georgia war<br />

which shook the South Caucasus and<br />

its neighbours to the core. Somewhat<br />

paradoxically, it led to the EU making<br />

its most substantial commitment to the<br />

South Caucasus. While the five-day war<br />

represented a serious setback, it served to<br />

highlight the fragility of the region, which<br />

gave impetus to some initiatives that might<br />

otherwise have taken considerably longer<br />

to see the light of day: namely Association<br />

Agreements and Deep and Comprehensive<br />

Free Trade Agreements (DCFTA).<br />

All three countries are presently<br />

negotiating Association Agreements<br />

and in the case of Georgia and Armenia,<br />

DCFTAs. Not being a member of the<br />

WTO, Azerbaijan is not yet in a position<br />

to negotiate a DCFTA. All three are also<br />

negotiating visa facilitation and in the<br />

case of Georgia, visa liberalization. In<br />

line with its” more for more” principle the<br />

EU has requested visible and sustainable<br />

progress in a number of key areas including<br />

judicial reform, freedom of media and civil<br />

liberties, improving business climate and<br />

cracking down on corruption. Moreover, it<br />

has demanded that elections are held – in<br />

<strong>2013</strong> all three countries face Presidential<br />

elections - in line with international<br />

norms. In the cases of Georgia and<br />

Armenia the process has produced tangible<br />

results and both countries are set to<br />

finalize negotiations later this year and<br />

possibly initial their agreements at the<br />

November Vilnius Eastern Partnership<br />

summit. Azerbaijan is less advanced in its<br />

negotiations, and seems unlikely to finalize<br />

this year.<br />

Georgia continues to cite membership<br />

in the Euro-Atlantic institutions as a<br />

priority and has the best reform record<br />

in the region. It is also the only South<br />

Caucasus state that has carried out a<br />

peaceful transfer of power. Armenia, under<br />

current President, Serge Sargsyan, while<br />

having very close relations with Moscow<br />

has moved to strengthen ties with the<br />

EU over the last couple of years, in an<br />

effort to bring more balance to Armenia’s<br />

foreign policy, although Russia with its<br />

tight economic, political and security ties<br />

to Yerevan will remain its key interlocutor,<br />

followed by Iran. Azerbaijan, has managed<br />

to achieve a balanced foreign policy and<br />

while Baku declares a strong interest<br />

in deeper cooperation with the EU in<br />

various different sectors, the relationship<br />

is currently dominated by energy<br />

cooperation, with Azerbaijan’s Shah Deniz<br />

II gas field set to quench the thirst of the<br />

gas gobbling EU with Baku also being key<br />

to the development of a Trans-Caspian<br />

pipeline.<br />

EU and Conflict Resolution:<br />

A Status Quo Actor<br />

Unfortunately, the unresolved conflicts<br />

continue to hobble the development and<br />

potential of the region, making broad<br />

regional cooperation projects almost nonexistent.<br />

While one of the principal goals<br />

of the 20<strong>03</strong> Security Strategy was for the<br />

EU to play a greater role in the “resolution”<br />

of the protracted conflicts, in reality there<br />

has been little appetite to do so. Rather,<br />

the EU has preferred to stay on the<br />

sidelines, supporting other international<br />

actors, only taking on a great role when<br />

92<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong>

The EU And The Sounth Caucasus: How Far, How Deep<br />

pushed to do so as was the case in the 2008<br />

Georgia-Russia war.<br />

In the aftermath of the Georgia-Russia<br />

war, the EU found itself having to step up<br />

and take the lead. The then EU French<br />

Presidency acted quickly and efficiently,<br />

with the then French President, Nicholas<br />

Sarkozy, carrying out breakneck shuttle<br />

diplomacy between Moscow and Tbilisi,<br />

eventually brokering the Sarkozy-<br />

Medvedev ceasefire agreement. The EU<br />

became the main security actor in the<br />

region, deploying the European Union<br />

Monitoring Mission (EUMM), while also<br />

being a co-chair of the Geneva Process<br />

peace talks aimed at finding a solution to<br />

the protracted conflicts. Unfortunately, the<br />

six-point peace plan remains only partially<br />

implemented by Moscow, while the EU<br />

has no access to South Ossetia or Abkhazia<br />

with the Russian military having cut off<br />

all communication with the EUMM and<br />

declared the head of the mission, persona<br />

non-grata . There has been little effort to<br />

tackle Moscow on these issues. This is<br />

probably partially through concern that<br />

Russia may become “awkward” over other<br />

issues that are of greater importance to the<br />

international community, such as Iran or<br />

Afghanistan.<br />

Furthermore, after four years the Geneva<br />

Peace Process is little more than “palliative”<br />

and is not an effective mechanism for the<br />

resolution of the two conflicts. However,<br />

as if often the case, the ‘status quo’ has<br />

become comfortable, with little thinking<br />

over possible alternative options.<br />

Regarding the Nagorno-Karabakh conflict,<br />

which represents the greatest threat to<br />

regional security, the EU has an almost<br />

non-existent role in the peace process.<br />

Rather it is satisfied to continue to support<br />

the efforts of the OSCE Minsk Group of<br />

which France in a co-chair as well as the<br />

additional mediation efforts that have been<br />

led by the Russians during the Medvedev<br />

Presidency.<br />

Negotiations on a set of “Basic Principles”<br />

which have been going on for several years<br />

are stalled, with tensions in and around<br />

the “Line of Contact” flaring up in 2012.<br />

Unfortunately, while it is increasingly<br />

recognized that the current Minsk Group<br />

format has become too cozy and stale, and<br />

desperately needs to be shaken up, there is<br />

insufficient interest from the international<br />

community, including the EU, to take<br />

meaningful steps to change the status quo.<br />

This approach is particularly short-sighted<br />

given the fragility of the ceasefire and the<br />

devastation renewed warfare would bring<br />

to this already beleaguered region.<br />

So far the EU’s main contribution has<br />

been via the European Partnership for the<br />

Peaceful Settlement of the Conflict over<br />

Nagorno-Karabakh (EPNK) and support<br />

for confidence building measures (CBMs).<br />

“EPNK is a European civil society initiative<br />

that works with local partners in the South<br />

Caucasus on a wide range of peace-building<br />

activities to positively impact the Nagorno-<br />

Karabakh conflict settlement process”. It<br />

has also pledged to take a key role in and<br />

eventual post-conflict settlement process.<br />

Unlike the conflicts in Georgia and<br />

Moldova (Transnistria) the EU has<br />

something of an ambiguous position<br />

on the issue of Azerbaijan’s territorial<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong><br />

93

Amanda Paul<br />

integrity. It trys to maintain a “balanced<br />

position” between Armenia and Azerbaijan.<br />

Whereas the ENP EU-Armenia Action Plan<br />

recalls the principle of Self-determination,<br />

the ENP EU-Azerbaijan Action Plan insists<br />

on territorial Integrity. Even though the<br />

EU may explain these divergences as a<br />

consequence of the bilateral negotiation<br />

processes, it has nevertheless served<br />

to undermine the EU’s integrity and<br />

credibility in Baku, underlining the<br />

challenges the EU faces in dealing with this<br />

conflict. Hence the EU has been unwilling<br />

to further dip its toe into the Karabakh<br />

issue.<br />

Russian Influence:<br />

Ebbing Away<br />

While there are a number of other regional<br />

players jostling for influence in the South<br />

Caucasus, including Iran and Turkey,<br />

Russia is the most visible actor. Moscow<br />

has always been skeptical about other<br />

players moving into what it views as its<br />

“sphere of influence”. Hence Moscow<br />

viewed the ENP and the EaP, as tools<br />

aimed at reducing Moscow’s influence.<br />

Furthermore, there has been a growing<br />

rivalry between Russia and the West over<br />

control of the region’s oil and gas resources<br />

and potential as transport hub. The fact<br />

that Azerbaijan has made it clear that the<br />

EU market is where it wants its gas headed,<br />

for commercial rather than geostrategic<br />

reasons, was hardly welcomed by the<br />

Kremlin.<br />

While Russian influence has decreased,<br />

Moscow still remains a significant regional<br />

actor. Following the 2008 Russia-Georgia<br />

conflict, Russia re-established itself as the<br />

dominant actor in the South Caucasus,<br />

consolidating its military presence in the<br />

region. While relations with Georgia<br />

froze under the former government of<br />

President Saakashvili, Georgia’s new Prime<br />

Minister, Bidzina Ivanishvili, has pledged<br />

to improve relations with Moscow. At<br />

this point it is still unclear how far this<br />

rapprochement will go. However, if<br />

Moscow is hoping for a return to “days<br />

gone by,” it may be disappointed. The Rose<br />

Revolution changed Georgia’s relationship<br />

with Moscow for good. No leader will take<br />

Georgia back there.<br />

Only Azerbaijan has rid itself of a Russian<br />

military presence, with the recent closure<br />

of the Gabala Radar station at the end of<br />

2012, removing the last trace of the Russian<br />

military from Azerbaijani soil. Armenia<br />

is in something of a different situation.<br />

According to James Nixey of Chatham<br />

House, “Russian influence in Armenia is so<br />

great that a lack of sovereignty should be<br />

Armenia’s number one concern” 3 .<br />

Yet Russia keeps pushing against the<br />

tide and continues to try and outbalance<br />

growing Western involvement –<br />

increasingly so since the return of Vladimir<br />

Putin to the Kremlin. To this end Moscow<br />

has developed its own soft power tool box<br />

including trade and economic incentives,<br />

a “billionaires club”, the dissemination of<br />

Russian culture (Russian cinema, language,<br />

print media, TV broadcasting), and the<br />

Russian Orthodox Church. The newly<br />

created “Eurasian Union” is aimed to be an<br />

alternative integration project for the EU’s<br />

Association Agreements and DCFTA’s.<br />

3 James Nixey, The Long Goodbye : Waning Russian Influence<br />

in the South Caucasus, Chatham House, June 2012<br />

94<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong>

The EU And The Sounth Caucasus: How Far, How Deep<br />

Unfortunately for Moscow there has<br />

been little real interest, with the Eurasian<br />

Union being seen as primarily of benefit to<br />

Moscow.<br />

While there is clearly plenty of opportunity<br />

to work together in the region there<br />

is presently virtually no cooperation<br />

between the EU and Russia with Moscow<br />

continuing to see the South Caucasus as<br />

a theatre for its own interests. <strong>2013</strong> will<br />

be a particularly important year. The<br />

Presidential elections, will offer a greater<br />

opportunity for Moscow to employ its soft<br />

power; the extent to which Georgian Prime<br />

Minister, Bidzina Ivanishvili, mends fences<br />

with Russia may also prove to be crucial;<br />

while the final decision over which project<br />

will deliver Azerbaijani gas to the EU<br />

market (Nabucco West or TAP) may also<br />

impact on the situation in the region).<br />

Prospects for Future EU<br />

Engagement<br />

While the EU is playing an important role<br />

by supporting the democratization and<br />

modernization process of the states of the<br />

South Caucasus, the fact that it has no<br />

comprehensive strategy for the region is a<br />

significant impediment for it policy in the<br />

long term. Moreover, the EU’s continues to<br />

happily “box under its weight” and despite<br />

official declarations seems to continue to<br />

view the region as its periphery. The fact<br />

that the recommendations outlined in the<br />

European Parliament’s 2010 “EU Strategy<br />

for the South Caucasus” have for the most<br />

part been ignored, would suggest that<br />

beyond the key issue of energy, the EU<br />

continues to have a half-hearted approach.<br />

While the EU is currently caught up in<br />

its “internal cuisine” it needs to keep its<br />

eyes on the South Caucasus ball. If the<br />

EU is serious about promoting a secure,<br />

stable and prosperous neighbourhood it<br />

must invest greater political clout in the<br />

region. One day the EU will have to decide<br />

whether the EaP countries have a future as<br />

full members of the EU. For a country like<br />

Georgia, there will be an expectation that<br />

the EU must go beyond acknowledging<br />

Georgia’s “European choice” and put a<br />

membership on the perspective on the<br />

table.<br />

Furthermore, while the EU has invested<br />

a lot of financial resources and political<br />

capital into developing the Southern<br />

Corridor the same sort of political capital<br />

should be invested into conflict resolution,<br />

with the EU taking on a more significant<br />

role rather than being content to sit on<br />

the sidelines. After all any large scale<br />

resumption of war in the region will<br />

represent a significant threat to these<br />

investments and to the EU’s access to the<br />

Caspian energy reserves more generally.<br />

There is also a need for the EU to engage<br />

to Russia to a greater extent on regional<br />

issues, pressing for greater dialogue over<br />

the not insignificant challenges faced in<br />

this region. This should include much<br />

closer and more constructive cooperation<br />

on conflict resolution. The EU needs to<br />

stop having a policy which seems to avoid<br />

any confrontation with Moscow but rather<br />

look for opportunities for cooperation<br />

could bring tangible benefits for both<br />

partners as well as the region.<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong><br />

95

WHY THE CASPIAN 2<br />

MATTERS!<br />

Amb. Khazar İbrahim 1 , Head of The Mission of Azerbaijan to NATO<br />

Many regions try to find and prove their<br />

importance in global affairs. The major<br />

international news headlines mostly<br />

cover Middle East, China, Russia, Iran,<br />

Afghanistan while the Caspian region is<br />

often out of the radar. Does it mean that<br />

Caspian does not matter! I would argue, on<br />

the contrary, that it matters a lot for three<br />

main reasons. 12<br />

Location. In fact, geographically, the<br />

Caspian is in between most of the regions<br />

or within some of the countries which<br />

occupy the headlines. Russia, a strong<br />

regional power with the second largest<br />

nuclear arsenal and global ambitions, and<br />

Iran, another regional power in contention<br />

with most western countries because of its<br />

nuclear ambitions, are the littoral Caspian<br />

countries by default. The major objective<br />

which still preoccupies Russian minds is<br />

how to restore the country’s ability to be<br />

an independent center of influence. 3<br />

For<br />

many Russian neighbors it translates into<br />

the Russian dominance, which they outright<br />

resist.<br />

Iran, in its turn, suffering from international<br />

sanctions, will hold the talks with P5+1<br />

soon in Astana. Most of the previous<br />

negotiations in this format have failed. “One<br />

of the worst things is that if they went to<br />

1 The views are those of the author and do not reflect the<br />

position of Azerbaijan or any organization he is affiliated with.<br />

2 The region defined here from the borders of China to the<br />

Turkish Mediterranian, as Caspian Startegy Institute in its many<br />

presentations put it<br />

3 Fyodor Lukyanov, “Rethinking Russia : Russian Dilemmas<br />

in a Multipolar World”, Vol. 63, No. 2, <strong>Spring</strong>/Summer 2010<br />

page 19-32m http://jia.sipa.columbia.edu/russian-dilemmasmultipolar-world<br />

the table and then they fail, then we really<br />

will be at an impasse,” said Vali Nasr, dean<br />

of the Paul H. Nitze School of Advanced<br />

International Studies at Johns Hopkins<br />

University in the US. 4<br />

An impasse can turn<br />

to be deadly for the Caspian if goes out of<br />

control. As Vice President of Azerbaijan’s<br />

SOCAR put it recently during his meeting<br />

with law-makers of the Euronest, “Let’s<br />

imagine that someone strikes a blow to<br />

Iran. Let it be not the United States, but for<br />

example, Israel. Iran will strike back, but its<br />

missiles will never reach the territory of U.S.<br />

and NATO countries for several reasons.<br />

And of course they cannot reach Israel’s<br />

territory on 2 factors: first, Israel has a good<br />

enough antiaircraft defense system and,<br />

second, the Iranian missile range is 500 km,<br />

and they are unlikely to get in Israel. In this<br />

situation the question arises as to whom<br />

they will send their strike. To Turkey - no,<br />

Georgia - no, to Russia - no, Armenia - God<br />

be with you. The only initial reaction is to<br />

attack the source of energy security, allies<br />

of Israel, the U.S and Europe. And precisely<br />

energy security of Europe is guaranteed on<br />

Shah Deniz platform”. 5<br />

In Afghanistan (part of the Central Asia,<br />

two countries of which - Kazakhstan and<br />

Turkmenistan - are Caspian), where a<br />

major NATO operation is taking place and<br />

the withdrawal of forces is scheduled by<br />

2014, scenarios are rather bleak despite<br />

officially aired optimism. From a Central<br />

4 James Blitz and Quentin Peel, “Iran expected to resume<br />

nuclear talks”, Financial Times, February 3<br />

5 “SOCAR: it’s impossible to exclude Iran from Shah Deniz<br />

contract for security reasons”, Baku, Fineko/abc.az<br />

96<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong>

Why The Caspian Matters!<br />

Asian perspective, even foreign forces are<br />

struggling to contain the insurgency in<br />

Afghanistan at present. How will Afghan<br />

forces cope on their own after 2014<br />

Meanwhile, the popular support for the<br />

Taliban, especially in the south, remains<br />

high and there are few indications that the<br />

situation has improved. 6<br />

China is not a purely Central Asian country,<br />

but borders most of it. Moreover, China has<br />

a significant influence on the Central Asian<br />

countries, economically and politically<br />

expanding its presence therein. China has<br />

emerged over the past decade as a central<br />

player in the Caspian, thanks primarily to<br />

its increasing involvement in the oil and gas<br />

sectors of Kazakhstan and Turkmenistan.<br />

Chinese-sponsored construction of energy<br />

infrastructure throughout Central Asia,<br />

ranging from pipelines and gas processing<br />

facilities to railway lines and refineries,<br />

has transformed the region’s geopolitical<br />

orientation and locked in long-term access<br />

to Central Asian gas for China’s fast-growing<br />

economy. 7<br />

The “second world” idea by Parag Khanna<br />

puts into the list world’s most strategic<br />

countries around the world that are located<br />

between or on the peripheries of the three<br />

dominant empires: America, the European<br />

Union, and China. For him second world<br />

countries are the emerging markets, but we<br />

have to understand them more than just<br />

economically: they now hold the majority<br />

of the world’s reserves and a growing share<br />

of the total global economy, but they are<br />

also endowed with natural resources and<br />

6 Murod Ismailov, “POST-2014 AFGHANISTAN:<br />

A SECURITY DILEMMA FOR ITS NORTHERN<br />

NEIGHBORS”, 09/05/2012 issue of the CACI Analyst,<br />

http://www.cacianalyst.org/q=node/5832<br />

7 Andrew S. Weiss, F. Stephen Larrabee, James T. Bartis, Camille<br />

A. Sawak, “Promoting International Energy Security”, Volume 2,<br />

Turkey and the Caspian , RAND corporation, 2012, p.26<br />

are pursuing political agendas on their own.<br />

In every second world country I have heard<br />

people talk about how they will no longer<br />

be listening to the U.S. but doing things<br />

“our own way.” Almost half of the countries<br />

he puts into that list are Caspian Turkey,<br />

Azerbaijan, Kazakhstan, Uzbekistan, and<br />

Iran. 8<br />

Old labels: Resources and conflicts. Oil<br />

“<br />

The “second world” idea by<br />

Parag Khanna puts into the<br />

list world’s most strategic<br />

countries around the world<br />

that are located between or<br />

on the peripheries of the three<br />

dominant empires: America,<br />

the European Union, and China.<br />

and natural gas are commodities which are<br />

rightly making the Caspian attractive for<br />

the energy dependent countries. 4 percent<br />

of the world’s proven oil and natural gas<br />

resources is in the Caspian sea. In 2011,<br />

Russia became the world’s leading oil<br />

producer, surpassing Saudi Arabia; Russia is<br />

the second-largest producer of natural gas;<br />

Russia holds the world’s largest natural gas<br />

reserves, the second-largest coal reserves,<br />

and the eighth-largest crude oil reserves.<br />

Russia is the third-largest exporter of both<br />

steel and primary aluminum. 9<br />

Iran, in its turn, holds the world’s fourthlargest<br />

proven oil reserves and the world’s<br />

8 Parag Khanna interview with Media Global, http://www.<br />

paragkhanna.com/p=77<br />

9 “Russia Economy Profile 2012”, index mundi<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong><br />

97

Khazar İbrahim<br />

second-largest natural gas reserves.<br />

International sanctions and unfavorable<br />

investment terms, however, have impeded<br />

developments across the energy sector. Iran<br />

is OPEC’s second-largest oil producer and<br />

the third-largest crude oil exporter in the<br />

world. In 2010, Iran was the world’s fourth<br />

largest producer and third largest consumer<br />

of natural gas. 10<br />

Nevertheless, the great resource of<br />

the region, mostly ignored, is human.<br />

Population of the littoral states accounts<br />

for more than 250 million. Countries like<br />

Turkey and Uzbekistan are naturally linked<br />

to the region and with them the number is<br />

around 350 million. This is a 5 percent of<br />

the world population. What is more, it is<br />

mainly a young population. In Iran, youth is<br />

the largest population bloc. Over 60 percent<br />

of Iran’s 73 million people are under 30<br />

years old. 11<br />

The traditional interstate conflicts are<br />

trademarks of the region. 2008 Russo-<br />

Georgian war was a serious wake-up call<br />

that they are not over. Meanwhile, Armenia’s<br />

occupation of Azerbaijani territories<br />

continues and unlike some “frozen” labels,<br />

there is only a cease-fire in place for almost<br />

two decades and no progress in peace talks.<br />

Cease-fire is broken daily, and arms race is<br />

going up with Azerbaijan developing its own<br />

defense industry and buying weapons with<br />

hard cash, while Armenia receiving free arms<br />

from its military ally Russia.<br />

The interstate rivalry is also reflected in the<br />

sea. Naval race has started and as Aleksei<br />

Vlasov, an expert on Caspian issues, says<br />

Russia is strengthening its position, because<br />

10 “Iran”, US Energy Information Agency, http://www.eia.gov/<br />

countries/country-data.cfmfips=ir<br />

11 Omid Memarian and Tara NesvaderaniI, “The Youth”, Iran<br />

Primer, US Institute of Peace<br />

“it is aware that in the next 10 to 15 years<br />

the Caspian Sea is going to become a bridge<br />

between the Middle East countries, former<br />

Soviet republics, and European states.<br />

Moscow is concerned that the dragging on<br />

of the discussion about the legal regime of<br />

the Caspian Sea can change the balance of<br />

power in the region. The main concern of<br />

Russia is the increasing presence of Western<br />

countries in the region.” 12<br />

In old times, it was<br />

called a “Great Game”.<br />

New security challenges. For the United<br />

States, the changing and enduring security<br />

challenges that are out there in today’s<br />

world include powerful peer – potential<br />

peer states; regional instability, proliferation<br />

of weapons of mass destruction, violence,<br />

the emergence of cyber, both exfiltration<br />

and potential attacks as a challenge, a<br />

new challenge; transnational criminal<br />

organizations, whether they be drug cartels<br />

or pirates, international pirates; disasters;<br />

competition for natural resources, and the<br />

like. 13<br />

Except for the potential peers (The<br />

United States is the only global power<br />

today), everything else holds true for the<br />

international community as a whole. The<br />

Caspian region has a significant stake in<br />

reflecting these challenges. The Caspian is<br />

one of the routes for the drug trafficking...<br />

According to UNODC estimates, around<br />

20% of the opiates produced in Afghanistan<br />

are trafficked through the northern route.<br />

However, due to increasing cultivation<br />

in Afghanistan since 2001, the volumes<br />

and related pressure on the Central Asian<br />

borders has risen dramatically. UNODC<br />

12 Hossein Aryan, Caspian Sea States On Course For Naval<br />

Arms RaceJuly 27, 2011, Radio Free Europe Radio Liberty<br />

13 Admiral James A. Winnefeld, Vice Chairman, Joint Chiefs<br />

of Staff, “Perspectives on National Security Challenges in the<br />

21st Century: 11/27/12”, transcript, http://www.acus.org/<br />

event/perspectives-national-security-challenges-21st-century/<br />

transcript#sthash.L5Xc5Odq.dpuf<br />

98<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong>

Why The Caspian Matters!<br />

estimates that in 2006, 123 tonnes of Afghan<br />

opiates were trafficked through Central Asia,<br />

whereas in 2007, this increased by no less<br />

than 32% to 163 tonnes. 14<br />

Commercial truck traffic from Iran<br />

continues to be heavy, and Caspian Sea ferry<br />

traffic from Turkmenistan to Azerbaijan and<br />

Russia continues to be another opportune<br />

smuggling route. Narcotics, primarily<br />

heroin, move from Afghanistan through<br />

Russia, the Caucasus, and Turkey and then<br />

pass through Ukraine, destined for Western<br />

Europe. 15<br />

Terrorism and violent extremism<br />

are not a daily feature but a growing<br />

concern. Several recent trends suggest that<br />

underground radical groups are gaining<br />

strength in both the North Caucasus and<br />

Central Asia. Although the underground<br />

extremists may bide their time until more<br />

propitious circumstances come along for the<br />

launching of attacks, they are clearly making<br />

vigorous efforts to recruit disaffected young<br />

people. Even if the authorities in the North<br />

Caucasus and Central Asia are able to curb<br />

the growth of radical groups—something<br />

that is by no means guaranteed—the<br />

potential for radical groups to provoke<br />

violence and even full-scale civil war in<br />

some areas will almost certainly increase. 16<br />

Nuclear technology and components<br />

proliferation is a serious matter for the<br />

region and two main factors contribute to<br />

its acuteness. First, both supply (Russia<br />

and Armenia) and demand (Iran) is there.<br />

Second, a grey zone along the 132 km<br />

14 “Caspian Sea and Turkmen Border Initiatives”, Report, UN<br />

Office on Drugs and Crime, November 2008<br />

15 “2012 International Narcotics Control Strategy Report”,<br />

B. Drug Control Accomplishments, Policies, and Trends, US<br />

Department of State, March 7, 2012<br />

16 Mark Kramer, “Prospects for Islamic Radicalism and<br />

Violent Extremism in the North Caucasus and Central Asia”,<br />

PONARS Eurasia MEMO number 38, 2008, http://www.gwu.<br />

edu/~ieresgwu/assets/docs/pepm_028.pdf<br />

“<br />

Putting the region into the<br />

top priorities list would allow<br />

turning opportunities into real<br />

benefits, while curbing the<br />

challenges from transforming<br />

into the threats.<br />

Armenia-occupied Azerbaijani border with<br />

Iran. Also, like with other illegal trafficking,<br />

the Caspian sea with a relatively weak border<br />

control provides a fertile ground for the<br />

WMD and other sensitive material transit.<br />

Of course, land transit shall not be<br />

overlooked as well. In 2008, Azerbaijan<br />

halted a Russian shipment of equipment<br />

intended for Iran’s Bushehr nuclear power<br />

plant, demanding more information for<br />

fear of violating United Nations sanctions,<br />

officials said Monday. 17 Cyber threats can<br />

be of the gravest nature in the region. BTC<br />

oil pipeline and Sangachal terminal, major<br />

energy projects, can become major cyber<br />

targets to halt or disrupt oil flow.<br />

Conclusions<br />

One of the reasons for the Caspian not being<br />

much exposed to the international headlines<br />

is probably the absence of the region from<br />

the top foreign policy priorities of the major<br />

international players: US, EU, China and<br />

others. As demonstrated above, the Caspian<br />

provides enormous opportunities and<br />

grave challenges. Putting the region into<br />

the top priorities list would allow turning<br />

opportunities into real benefits, while<br />

curbing the challenges from transforming<br />

into the threats.<br />

17 “Nuclear shipment stopped by Azerbaijan”, AP, 4/21/2008<br />

4:51:33 PM ET,<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong><br />

99

THE SOUTHERN GAS CORRIDOR<br />

A CASE OF PEANUTS<br />

John Roberts, Energy Security Specialist, Platts<br />

Not so long ago, EU Energy Commissioner<br />

Gunther Oettinger seemingly dismissed<br />

the supply of 10 bcm/y of Azerbaijani gas<br />

to the European Union as “peanuts.” It was<br />

a striking comment, not least because the<br />

sheer cost of getting those nuts to Europe<br />

– along with a somewhat smaller package<br />

to Turkey – could well wind up costing<br />

something close to to $10 bn.<br />

And yet the Commissioner had a point.<br />

When set against the background of the<br />

development of the Southern Gas Corridor<br />

as a whole, the 10 bcm/y of gas that will<br />

start flowing to the European Union in<br />

2019, and the related six bcm/y that will<br />

start flowing to Turkey a little earlier, only<br />

constitute part of a much bigger whole. It’s<br />

an absolutely vital part, since it is the initial<br />

supply that enables subsequent resources<br />

to be tapped, but what matters from the<br />

Commissioner’s perspective – indeed,<br />

what matters from an energy security<br />

perspective – is that the gas that the 10 bcm<br />

from Azerbaijan’s Shakh Deniz gasfield is<br />

actually followed by much greater flows of<br />

gas thereafter.<br />

This is why, when the EU looks at the<br />

Southern Gas Corridor, it includes a host of<br />

diverse projects in its thinking – including,<br />

somewhat surprisingly, the original Nabucco<br />

concept.<br />

What the Commission wants to see is gas<br />

from Turkmenistan, Iraq and – political<br />

circumstances permitting – Iran all able<br />

to find their way to market in Europe by<br />

means of the corridor. To this end, as well<br />

as backing the cluster of pipelines and<br />

projects required to get the first 16 bcm<br />

of gas from Shakh Deniz to Turkey and to<br />

European markets beyond Turkey, it is still<br />

working with Turkmenistan and Azerbaijan<br />

to develop a Trans-Caspian Gas pipeline<br />

and it is still including such ideas as the<br />

proposed White Stream gas pipeline under<br />

the Black Sea from Georgia to Romania as a<br />

“project of European interest,” a designation<br />

intended to ensure that specific crossborder<br />

projects have priority for European<br />

Community funding. What it wants to<br />

ensure is that the EU is capable of receiving<br />

anything from 40 to 60 bcm of gas via the<br />

corridor – or even more, if actual European<br />

demand should warrant it.<br />

As ever, the Commission is thinking big,<br />

and thinking ahead. Right now, with most<br />

the European Union still mired in economic<br />

stagnation if not outright recession, gas<br />

demand remains depressed. Indigenous<br />

EU production may be falling but there’s<br />

plenty of gas around, whether from Russia,<br />

Norway, North Africa or in the form of LNG<br />

from all a host of suppliers.<br />

Yet Europe still has a difficult energy<br />

balance -- and an uneasy relationship with<br />

gas. Germany is phasing out nuclear power;<br />

the UK is doing likewise with coal. The<br />

Netherlands may be building three new coalfired<br />

plants but they are the last that can be<br />

built until or unless someone finds a way<br />

to trap the carbon they emit. Renewables<br />

100<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong>

The Southern Gas Corridor - A Case of Peanuts<br />

“<br />

Renewables are proving costly<br />

and while wind farms are<br />

booming, they function only<br />

intermittently – and need<br />

something else to back them<br />

up. Invariably, the something<br />

else is gas So even though<br />

energy use looks set to shrink<br />

in Europe, gas demand looks<br />

likely not only to hold steady,<br />

but to rise as and when there’s<br />

a real economic recovery.<br />

are proving costly and while wind farms are<br />

booming, they function only intermittently<br />

– and need something else to back them up.<br />

Invariably, the something else is gas.<br />

So even though energy use looks set to<br />

shrink in Europe, gas demand looks likely<br />

not only to hold steady, but to rise as and<br />

when there’s a real economic recovery. And<br />

this is where the Southern Gas Corridor<br />

really does come to the fore. Russia may<br />

have plenty of gas, in terms of both reserves<br />

and actual production, but both its ability<br />

and willingness to increase its levels to<br />

actual supply to the European Union can<br />

be questioned. Immediate supplies are<br />

impacted by Gazprom’s continued belief<br />

in the proposition, so clearly enunciated<br />

by Vice President Alexander Medvedev in<br />

2011, that “the oil linkage provides the best<br />

balance between the upstream operators and<br />

wholesale buyers of natural gas” at a time<br />

when hub pricing is becoming ever more<br />

prominent in European gas deals. What<br />

this means is that Gazprom considers the<br />

retention of the link to oil prices – which<br />

in current terms means higher prices than<br />

those offered by its competitors – to be<br />

more important than the pursuit of specific<br />

export volumes.<br />

With the arrival of Shakh Deniz gas,<br />

the entry of a new stream of gas into<br />

European markets will increase the level<br />

of competition in Europe, putting further<br />

pressure on Gazprom to adapt its pricing<br />

policies to the increasing gas-to-gas pricing<br />

systems that are part and parcel of the<br />

emergence of new European physical and<br />

virtual gas trading hubs.<br />

And this where the role of Azerbaijani gas<br />

is crucial. It’s not yet clear whether that gas<br />

will reach its final destination by means of<br />

the projected Trans-Adriatic Pipeline or the<br />

Nabucco West project, but either way the<br />

end point of these systems is a hub. In the<br />

case of Nabucco West, it’s a physical trading<br />

hub at Baumgarten in Austria; in the case<br />

of TAP, it’s the virtual hub known as the<br />

Punto di Scambio Virtuale (PSV), operated<br />

by Snam Rete Gas, the Italian transmission<br />

system operator.<br />

In effect, the gas dispatched to Europe – or<br />

most of it, since some will be dropped off<br />

along the way – will end up at hubs through<br />

which it can be dispatched to the major<br />

markets of Germany, Italy, France and even<br />

the United Kingdom. Moreover, when the<br />

Shakh Deniz consortium last year initiated a<br />

preliminary round of bidding for SD2 gas, it<br />

secured offers in principle to purchase more<br />

than 20 bcm through both lines, or four<br />

times as much as the consortium actually<br />

has available. In <strong>2013</strong>, consortium sources<br />

affirm, demand is still holding up.<br />

In other words, perhaps the most important<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong><br />

101

John Roberts<br />

“<br />

With the arrival of Shakh Deniz<br />

gas, the entry of a new stream<br />

of gas into European markets<br />

will increase the level of<br />

competition in Europe.<br />

commercial element of the Southern Gas<br />

Corridor issue is already in place: demand<br />

for major volumes of gas, expressed even<br />

when times are bad.<br />

So where will this gas come from<br />

Azerbaijan itself has a cluster of fields<br />

with proven gas reserves that have yet to<br />

be developed. These include Absheron,<br />

Umid and the deep-level gas below the<br />

Azeri-Chirag-Guneshli (ACG) oilfield. It<br />

also possesses significant prospects such<br />

as Shafag-Asiman, Babek, Nakhchevan and<br />

Zafar-Mashal, that have yet to be proved.<br />

These are the discoveries and prospects that<br />

led Azerbaijan’s Energy Minister Natiq Aliev<br />

to say last July that “we can export up to 30<br />

bcm, and even 50 bcm, if our programmes<br />

are successful.”<br />

What seems to be happening is that the<br />

Azerbaijani authorities are trying to<br />

narrow the gap between the attainment<br />

of plateau production at Shakh Deniz in<br />

or around 2020, when the field will be<br />

producing around nine bcm from first phase<br />

production and 16 bcm from second phase<br />

production, and the start-up of further field<br />

developments. In this regard, particular<br />

hopes are pinned on Absheron, with a startup,<br />

perhaps, in 2022 or 2023.<br />

In much the same timeframe, deep level<br />

gas from ACG could be brought on stream.<br />

There are problems to such a timetable, not<br />

least the availability of drilling rigs, with<br />

SD2 development virtually monopolising<br />

rig availability for the next several years. But<br />

Azerbaijan has ordered the construction of<br />

at least one new deep sea rig and by 2020<br />

the problem should ease.<br />

Then there’s Turkmenistan. In principle,<br />

Azerbaijan is happy to serve as a transit state<br />

for Turkmen gas to Europe; in practice,<br />

there’s a real problem since Azerbaijan<br />

wants to limit transit volumes to 10 bcm/y,<br />

whereas Turkmenistan only reckons it is<br />

worth challenging Russia on the vexed issue<br />

of developing a Trans-Caspian Gas Pipeline<br />

if it can use it to ship large volumes of<br />

around 30 bcm/y.<br />

At present, the debate is somewhat academic<br />

since, in terms of developing new export<br />

routes, Turkmenistan’s focus is almost<br />

entirely on the getting the long-proposed<br />

Turkmenistan-Afghanistan-Pakistan-India<br />

(TAPI) pipeline underway. Since it will<br />

not be possible to determine whether<br />

security conditions in Afghanistan make<br />

construction of such a line possible until<br />

sometime after 2014, the year in which the<br />

last NATO combat troops are due to be<br />

withdrawn from Afghanistan, it may well<br />

take until 2015 or 2016 for Ashgabat to start<br />

looking seriously at just what it needs to do<br />

“<br />

Azerbaijan’s Energy Minister Natiq<br />

Aliev to say last July that “we can<br />

export up to 30 bcm, and even<br />

50 bcm, if our programmes are<br />

successful.”<br />

102<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong>

The Southern Gas Corridor - A Case of Peanuts<br />

in order to ensure the actual construction of<br />

a 300-km line across the Caspian.<br />

In the meantime, while Shakh Deniz is<br />

being developed, the gas-rich Petronas<br />

fields in Turkmen waters will have their<br />

potential stifled. They are quite capable of<br />

providing around 10 bcm/y of gas within<br />

three or four years, but without an export<br />

outlet, their production prospects will be<br />

limited to provision of perhaps on or two<br />

bcm/y for Turkmenistan’s own refining and<br />

petrochemical requirements. At some stage,<br />

the fields should be linked to the rest of the<br />

country’s gas production network through<br />

a new 1,200-km West-East pipeline, but in<br />

practice this project is running years behind<br />

schedule with little accomplished to date<br />

and no real indication when the line might<br />

be ready for use.<br />

And then, of course, there’s Iraq. The<br />

autonomous Kurdish region of northern<br />

Iraq is already bursting at the seams with oil<br />

and gas projects that are physically under<br />

development but have insufficient means<br />

to get their production to market. That<br />

means there will have to be new pipelines<br />

to Turkey and, in practice, formal decisions<br />

to construct such pipelines will have to be<br />

taken this year. But we do not yet know<br />

whether those decisions will be taken with<br />

or without the approval of the federal Iraqi<br />

authorities in Baghdad. If they accept such<br />

lines, the boost to companies working in<br />

northern Iraq will be immense. But the<br />

political implications of developing such<br />

lines without Baghdad’s consent are massive.<br />

They would effectively re-shape a host of<br />

regional security policies and could serve<br />

initially, until the political situation was<br />

further clarified, to limit the pace of oil and<br />

gas development in the Kurdish region.<br />

Nonetheless, it seems more than likely that<br />

around the end of 2014 or at some point<br />

in 2015 gas from northern Iraq will be<br />

entering the Turkish system. And as more<br />

gas is discovered and developed, so will<br />

more gas flow into the Turkish market or<br />

across Anatolia to European markets beyond<br />

Turkey.<br />

All of this gas, whether it originates in<br />

Azerbaijan, Turkmenistan or Iraq, will either<br />

need to cross Turkey or the Black Sea if it is<br />

to reach the European Union. In practice, it<br />

does not seem realistic to envisage a Black<br />

Sea option until a trans-Turkey option is<br />

completely full. Because of the way the<br />

infrastructure to carry SD2 gas through<br />

the South Caucasus and Turkey is being<br />

developed, that, in effect, implies a system<br />

with an ultimate capacity of around 55 to<br />

60 bcm/y. The initial capacity will be much<br />

less than this, since the maximum capacity<br />

of the existing South Caucasus Pipeline<br />

and its extension to Erzurum (with the<br />

addition of new compressor stations) is 25<br />

bcm/y, just enough to carry the combined<br />

export-oriented output of the SDI and<br />

SD2 projects. So in order to carry any<br />

further gas, such as the prospective gas from<br />

Absheron, Umid and deep-level ACG, a<br />

parallel pipe string will have to be laid from<br />

Baku to Turkey. This would almost certainly<br />

be designed for routine carriage of up to 30-<br />

33 bcm/y.<br />

But a second string lies sometime in<br />

the future. Right now it’s the increase in<br />

capacity of the existing SCP line that’s the<br />

focus in Azerbaijan and Georgia – and<br />

the development of the Trans-Anatolia<br />

Pipeline (TANAP) that’s the issue in Turkey.<br />

TANAP is the core element. It serves<br />

the same function as the original classic<br />

Nabucco pipeline in providing a dedicated<br />

system for Azerbaijani gas to reach markets<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong><br />

1<strong>03</strong>

John Roberts<br />

beyond Turkey. It thus avoids the twin<br />

risks associated with use of the existing<br />

Botas-operated system: an influx of Russian<br />

gas (via Blue Stream) which could simply<br />

impede the westward flow of Azerbaijani<br />

gas or, in wintry conditions or at times<br />

when Turkish customers were suffering gas<br />

shortages, the diversion of Azerbaijani gas<br />

to Turkish customers rather than to their<br />

intended destinations beyond Turkey.<br />

In practice the timing of a final investment<br />

decision for TANAP is dependent on the<br />

FID that is to be taken for Shakh Deniz.<br />

Both are key elements in a chain of decisions<br />

concerning development of upstream<br />

offshore and onshore facilities, and of<br />

pipelines to carry the output to market,<br />

that are costed by BP at anything from $40<br />

to $50 bn. An integrated decision-making<br />

process is required, and that is what it is<br />

getting.<br />

So, sometime this summer, a FID for<br />

TANAP should be taken. If the October<br />

target for the SD2 FID is to be met, then the<br />

TANAP FID will probably have to be taken<br />

no later than September. There is still an<br />

awful lot of planning and preparation that<br />

has to be done for TANAP, so it’s a tight<br />

squeeze.<br />

The European Commission understands<br />

the importance of TANAP. Paula Abreu<br />

Marques, the Head of Unit for International<br />

Relations and Enlargement at the European<br />

Commission’s Directorate General for<br />

Energy, termed the forthcoming Shakh<br />

Deniz 2 FID the most important decision<br />

to be taken in regard to development of the<br />

Southern Gas Corridor. Ms Marques then<br />

added: “In this regard, we welcome the<br />

signing and ratification of the Azerbaijan-<br />

Turkey intergovernmental agreement on gas<br />

“<br />

TANAP is the core element. It serves<br />

the same function as the original<br />

classic Nabucco pipeline in providing<br />

a dedicated system for Azerbaijani<br />

gas to reach markets beyond Turkey.<br />

pipeline TANAP - the main element of the<br />

Southern Gas Corridor.”<br />

Oettinger’s controversial “peanuts”<br />

comment was made in Frankfurt in late<br />

November; Ms. Marques’s comment on the<br />

centrality of TANAP was made in Baku in<br />

late February. The two remarks could be<br />

held to indicate that in just three months<br />

the European Commission’s approach to the<br />

Southern Corridor had evolved significantly,<br />

with a somewhat dismissive comment<br />

replaced by a rather more positive statement.<br />

In fact, the two comments complement<br />

rather than contradict each other. It remains<br />

true that the delivery of 10 bcm/y of SD2<br />

gas to Austria or Italy will constitute only<br />

the initial fulfilment of a much bigger goal:<br />

the supply of 40, 50, 60 or more bcm of<br />

Caspian and Middle Eastern gas each year<br />

that really would justify the classic Turkish<br />

description of the Southern Gas Corridor as<br />

a new artery for Europe.<br />

But it remains just as true that without<br />

the core element of transportation across<br />

Turkey, the role which TANAP will<br />

undertake, there would, quite simply, be no<br />

Southern Gas Corridor worth the name.<br />

104<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong>

AZERBAIJAN AND ENERGY<br />

SECURITY OF EUROPE:<br />

BALANCING NATIONAL PRIORITIES AND<br />

INTERNATIONAL COMMITMENTS<br />

Gulmira Rzayeva, Leading Research Fellow Economic Analysis and<br />

Global Affairs Department Center for Strategic Studies of Azerbaijan<br />

Introduction<br />

The EU’s Southern Gas Corridor aimed<br />

to bring gas from alternative sources and<br />

via alternative routes primarily from the<br />

Caspian Region to the European markets,<br />

the biggest in the world. The Eastern and<br />

Southeastern Europe is heavily reliant on<br />

Russian gas deliveries. Thus, it detriment to<br />

sovereign and independent policymaking<br />

of those states. The meaning of the secure<br />

energy deliveries for those countries is<br />

economic lifeblood and the reliance is<br />

fraught with putting at risk their national<br />

security and economic development. The<br />

EU supported Southern Corridor, most<br />

importantly, is directed to curtail Russian<br />

energy leverage over those countries and<br />

open up the direct access for the landlocked<br />

“<br />

After the signing of the Declaration on<br />

the Southern Gas Corridor between EU<br />

and Azerbaijan in 2011, the role of the<br />

latter became pivotal as it is the only gas<br />

supplier and anchor to open the Southern<br />

Corridor at this stage.<br />

Caspian states, primarily Kazakhstan and<br />

Turkmenistan, to the European gas markets.<br />

After the signing of the Declaration on<br />

the Southern Gas Corridor between EU<br />

and Azerbaijan in 2011, the role of the<br />

latter became pivotal as it is the only gas<br />

supplier and anchor to open the Southern<br />

Corridor at this stage. Also, the country<br />

is being considered as the initiator of the<br />

transportation infrastructures along the gas<br />

value chain. After the planned expansion,<br />

the South Caucasus Pipeline (SCP) will be<br />

able to transport both Shah Deniz Phase<br />

I and II (SDI and SDII) gas as well as gas<br />

volumes from so-called next generation gas<br />

fields offshore Azerbaijan (additional up to<br />

35bcm to be available for export by 2025),<br />

but also those from Turkmenistan and<br />

possibly Kazakhstan in long run.<br />

Additionally, Azerbaijan initiated the Trans-<br />

Anatolian Natural Gas Pipeline (TANAP),<br />

the strategically important dedicated<br />

pipeline. This pipeline assigned to transport<br />

Azerbaijani origin gas (also Turkmen<br />

and Iraqi on later stages once politically<br />

available) throughout the Turkish territory<br />

to the EU’s borders. Azerbaijan will be<br />

represented in the project via the State Oil<br />

Company (SOCAR) that will be holding<br />

the majority stake of 51% (this stake to be<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong><br />

105

Gulmira Rzayeva<br />

funded by the State Oil Fund of Azerbaijan<br />

(SOFAZ). Consequently, Azerbaijan will<br />

invest the majority of the capital required,<br />

take significant part of commercial and<br />

technical risks and keep the ability to steer<br />

the pipeline’s timely development and<br />

implementation.<br />

Further down to the European market<br />

there are two competing pipelines leading<br />

to different destinations along the value<br />

chain: Nabucco West (NW) and Trans-<br />

Adriatic Pipeline (TAP). The Shah Deniz<br />

Consortium (SD) is expected to make a<br />

final decision on the preferred route not<br />

before the end of Q2/<strong>2013</strong>. Prior to the<br />

final selection the SDII consortium will<br />

finalize the ongoing Gas Sale and Purchase<br />

Agreement (GSPA) with the potential<br />

buyers gas transit agreements (GTA). Once<br />

the final selection made, SD consortium is<br />

expecting that the final investment decision<br />

(FID) of one of the above mentioned<br />

pipelines (in case of the positive selection)<br />

to transport SDII gas to follow shortly<br />

thereafter (perhaps with certain condition<br />

precedents), but before the SDII to be<br />

sanctioned by the end of October <strong>2013</strong>.<br />

Two agreements were signed between SD<br />

partners and Nabucco on 18 January, <strong>2013</strong>:<br />

on the equity funding and on cooperation.<br />

These agreements will enable to co-finance<br />

and co-manage the work of NIC before<br />

the final decision made. The Nabucco<br />

International Company (NIC) reports<br />

that the signed agreements relate to: close<br />

cooperation in adjustment of schedule and<br />

works on projects Nabucco West and SDII<br />

and co-funding of costs associated with the<br />

further development of the Nabucco West;<br />

provision of totally 50% equity stake for<br />

SOCAR, BP (BP to acquire 12%), Statoil<br />

and Total in the new structure of NIC<br />

shareholders after positive selection. For the<br />

SD partners this is the second such package<br />

of agreements, as last summer the similar<br />

package has been signed with TAP already.<br />

Nabucco West vs. TAP<br />

The overall strategic value of the Southern<br />

Gas Corridor will be determined once<br />

the SD consortium decides the ultimate<br />

destination of the SD gas. The market<br />

destination and the timing is crucial.<br />

According to SOCAR, when Azerbaijani gas<br />

deliveries to Turkey to start by mid of June<br />

2018 and following to the European Union<br />

(EU) in the beginning of January 2019.<br />

Also, given the fact of emerging of new<br />

gas sources including unconventional gas,<br />

e.g. shale gas in USA and shipping those<br />

liquefied volumes to Europe will lead to<br />

further tightening of gas price competition.<br />

By the geographic virtue, the companies<br />

of the countries like Spain, Britain and<br />

France have already signed a sale-purchase<br />

agreement with the USA to import LNG<br />

as much as 6bcm/a from 2016 onward.<br />

Italy has been developing the LNG<br />

infrastructures with the additional capacity<br />

of 85bcm of gas in Trieste, Molcanfone,<br />

Livorno, and Rosignano in the north of<br />

Italy and the LNG projects with additional<br />

import capacity of 30bcm/a in Brindisi,<br />

Rovigo etc. All those projects and<br />

infrastructure will increase potential import<br />

capacity of Italy up to 200bcm/a once<br />

realized, whereas the country’s current gas<br />

demand is about 85bcm/a.<br />

Despite the fact that the Italian market can<br />

be oversupplied in midterm perspective, no<br />

doubt TAP has advantages and strengths.<br />

With initial capacity of 10bcm/a and 42”<br />

diameter pipeline will be less costly than<br />

106<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong>

Azerbaijan and Energy Security of Europe:<br />

Balancing National Priorities and International Commitments<br />

Nabucco West. Also, in compare to NW,<br />

TAP has less complex and cumbersome<br />

management structure. However, the most<br />

importantly is the size: volume and diameter<br />

(48” or 56”); as the only size is the matter,<br />

positively influencing the economics of NW.<br />

“<br />

It is in the EU’s interest to build a<br />

scalable pipeline to deliver gas from<br />

other alternative sources such as Iraq,<br />

Turkmenistan (might be Kazakhstan),<br />

Cyprus and Israel. But the question is<br />

why the SD consortium should take all<br />

the risks in case if the gas from those<br />

sources will not be available.<br />

Difference in diameter of both projects<br />

cause to additional 500 million dollar<br />

investment in the NW project. The position<br />

of BP, the operator of the SDII project is<br />

that why the SD consortium should pay<br />

additional $500mln if the 42” diameter<br />

is more than enough to transport the SD<br />

gas to the market. It is in the EU’s interest<br />

to build a scalable pipeline to deliver gas<br />

from other alternative sources such as Iraq,<br />

Turkmenistan (might be Kazakhstan),<br />

Cyprus and Israel. But the question is why<br />

the SD consortium should take all the risks<br />

in case if the gas from those sources will not<br />

be available.<br />

The another question raising is that if SD<br />

partners will be ready to depend on merely<br />

a few country markets namely Italy, Greece<br />

and Albania if they have an option to market<br />

their gas in multiple country markets with<br />

further potential to cover Balkan countries<br />

that are heavily in need of diversification<br />

that NW suggests Technically TAP is<br />

capable to offer an opportunity to access the<br />

Balkans with the Ionian Adriatic Pipeline<br />

and Greece-Bulgaria interconnector and<br />

even to the countries bordering with Italy<br />

to the North. However these additional<br />

regional connections are not part of TAP’s<br />

current proposal and have no ready sources<br />

of financing. Balkan market is of strategic<br />

interest to Azerbaijan given the higher gas<br />

price and great diversification potential of<br />

the market.<br />

The pipeline itself can be financially<br />

attractive to SD partners, however the<br />

market that it is targeting is risky and has no<br />

strategic value in comparison to NW that<br />

offer more value in terms of diversification<br />

of the market that almost completely reliant<br />

on one supplier. For this reason alone, NW<br />

benefits from accumulation political support<br />

from Brussels and Washington. For latter,<br />

most critically, diversifying the Central<br />

European market with the help of already<br />

existing and planned interconnectors linking<br />

the countries along the NW route will<br />

give those states an ability to strengthen<br />

negotiation position with Russia as a result<br />

of introducing international competition<br />

in the region, “reduce supply disruption<br />

threats, and bolster internal stability of<br />

NATO allies 1 ”.<br />

Last December, US congress even went<br />

further in its support for NW publishing<br />

its report “Energy and Security from the<br />

Caspian to Europe”, prepared for the use of<br />

the Committee on Foreign Relations of the<br />

U.S. Senate, which is warning SD partners<br />

and recommends to the State Department<br />

that if the project of the U.S. preference<br />

1 “Energy and Security from the Caspian to Europe”, http://<br />

www.foreign.senate.gov/publications/download/energy-andsecurity-from-the-caspian-to-europe<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong><br />

107

Gulmira Rzayeva<br />

Picture 1. Caspian Poker<br />

(source: “Welt” Journal)<br />

that “must substantially contribute to the<br />

Europe’s energy security” is not selected<br />

by the SD consortium, SDII might not<br />

enjoy the same sanction exception that SDI<br />

does. This is due to 10% stake of Iranian<br />

NIOC at the project. SDII and ancillary<br />

projects sanctions exception “will be based<br />

on compelling benefits for U.S. national<br />

security interests 2 ”.<br />

“<br />

The rivalry between U.S. and<br />

Russia dividing and controlling<br />

the energy rich countries,<br />

transportation routes and<br />

lucrative energy markets as<br />

during the Cold War is still<br />

continuing in the 21st century<br />

but in another shape as per<br />

“Great Game” theory.<br />

According to the paper “Nabucco West<br />

offers the most meaningful advance in<br />

two key objectives: prompt delivery of<br />

gas to multiple allies in desperate need<br />

of diversification and scalability to<br />

2 “Energy and Security from the Caspian to Europe”, http://<br />

www.foreign.senate.gov/publications/download/energy-andsecurity-from-the-caspian-to-europe<br />

accommodate larger gas supplies to the<br />

region in the future”. Putting to an end<br />

the “coercive pressure brought by Russia<br />

against its allies in Central and South<br />

Eastern Europe are of an order of magnitude<br />

greater”.<br />

The rivalry between U.S. and Russia<br />

dividing and controlling the energy rich<br />

countries, transportation routes and<br />

lucrative energy markets as during the Cold<br />

War is still continuing in the 21st century<br />

but in another shape as per “Great Game”<br />

theory. For Russia, as energy producing<br />

country is extremely important to sell its<br />

hydrocarbon resources to the countries<br />

it has an ability to influence upon. With<br />

making those countries’ energy security<br />

almost entirely reliant on Russia, it gives<br />

Moscow a leverage to make them fall into<br />

the sphere of its influence by strengthening<br />

its negotiation position with the help of<br />

bargaining chip. This is perceived by the<br />

U.S. as a threat to its national interests in the<br />

region.<br />

The U.S. as hydrocarbon producer and<br />

consumer state, is mainly interested that<br />

those energy dependent allies to import<br />

hydrocarbons from the U.S. controlled<br />

sources, such as MENA, the Caspian,<br />

Europe, trying to leave no chance for<br />

Iran (under sanctions) and Russia (with<br />

alternative supply routes) to be able to make<br />

108<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong>

Azerbaijan and Energy Security of Europe:<br />

Balancing National Priorities and International Commitments<br />

those importer countries vulnerable.<br />

Azerbaijan is the best positioned to<br />

ensure energy security of the U.S. allies<br />

such as Turkey and nations in eastern and<br />

Southeastern Europe and Balkans, all are<br />

either U.S./NATO allies or enter into the<br />

spectrum of U.S. sphere of influence, and to<br />

be a part of a broader Euro-Atlantic Energy<br />

Security concept. It have been playing a<br />

crucial role in implementing U.S.-EU energy<br />

strategy by realizing BTC oil project and is<br />

continuing of doing so with the Southern<br />

Gas Corridor project.<br />

However, it is quite logic to assume that<br />

Baku would expect more political support<br />

from U.S./EU to solve its number one<br />

foreign policy priority issue of Nagorno-<br />

Karabakh in return to restore its territorial<br />

integrity from the occupation.<br />

Nabucco West and its<br />

shareholders<br />

In December last year German RWE – one<br />

of the main driver of the Nabucco (West)<br />

project withdrew from the project. This<br />

fact once more demonstrated that the<br />

management structure of the consortium<br />

is extremely unwieldy and the partners,<br />

specifically initiator of the project, Austrian<br />

OMV, must realize that such cumbersome<br />

management is putting the realization of<br />

the project at a big risk. As it has not been<br />

possible to sign the Cooperation Agreement<br />

(CoA) and Equity funding Agreement<br />

(EFA) between NW and SD members<br />

since June last year till 18 January, the date<br />

when the Agreements was signed, one can<br />

conclude that there were also significant<br />

issues and split of the opinion on share<br />

allocation between NW and SD consortium<br />

among Nabucco shareholders.<br />

According to publicly available information,<br />

SD was demanding 51% stake at the<br />

NW consortium to be able to make and<br />

conclude corresponding decisions in case<br />

NW consortium fails to deliver necessary<br />

progress in timely fashion. The reason that<br />

SD wanted to get majority of share might<br />

be that it was not confident whether NW<br />

shareholders will be capable to make the<br />

project happen, to invest the capital required<br />

and to make the necessary commercial and<br />

strategic decisions.<br />

Although almost all NW consortium<br />

partners were agreeing for such a share<br />

allocation, OMV was reluctant to loose an<br />

opportunity to control and make decisions.<br />

The position of OMV is understandable,<br />

since once the CoA and EFA would enter<br />

into the force under 51% - 49% proportion,<br />

the views of current NW shareholders could<br />

be overvoted. However, the lack of the NW<br />

project progress resulted in share dilution<br />

by Hungarian partner FGSZ starting last<br />

summer. Also, some other NW partners<br />

would be happy to sale certain portion of<br />

their shares either to SD members or a third<br />

party.<br />

According to publicly available reason of<br />

why RWE decided to withdraw is that it<br />

was not possible for the company to meet<br />

its commercial objectives 3 . However,<br />

apparently there are also other reasons such<br />

as different views and long lasting dispute<br />

with OMV over a number of issues of how<br />

to progress the project, but also the link<br />

from Baumgartner to Landzhot to connect<br />

Baumgarten with RWE owned transport<br />

system Net4Gas. Further reasons are indeed<br />

might be of financial nature forced by the<br />

nuclear phase-out in Germany.<br />

3 “Nabucco says Check-Austrian Transit Survey Completed”,<br />

Bloomberg, http://www.bloomberg.com/apps/newspid=ne<br />

wsarchive&sid=aZSykMGpEc80<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong><br />

109

Gulmira Rzayeva<br />

Net4Gas system to bring the Caspian, e.g.<br />

Azerbaijani gas to Germany, which is in<br />

line with German government strategy to<br />

diversify the source of gas 4 .<br />

South Stream vs. NW: Market<br />

share or volume substitution<br />

Moreover, because of the above mentioned<br />

financial difficulties RWE is now selling its<br />

asset for the amount of €7bln and doing<br />

headcount reduction.<br />

This is another reason why the Net4Gas,<br />

RWE’s wholly owned gas transport system<br />

in Czech Republic is scheduled to be sold<br />

in <strong>2013</strong>. Earlier, RWE was aiming via<br />

Baumgarten-Landzhot link to connect its<br />

Despite the fact that Gazprom’s export to<br />

Europe was significantly increased in 2011<br />

after the falls during the financial downturn<br />

the company could not repeat this success<br />

in 2012. According to the Energy Ministry<br />

of Russia, gas export to Europe decreased by<br />

8.7% in 2012 to 186bcm 5 . Earlier, Gazprom<br />

reported that in first half of 2012, the gas<br />

sales to Europe dropped by 10% and to<br />

CIS countries by 29% 6 . This followed by<br />

decline in production in 2012 to 655bcm<br />

(662bcm in 2011), whereas Gazprom’s own<br />

production dropped by 5.1% to 483bcm.<br />

The export and production forecast for<br />

4 “Nabucco says Check-Austrian Transit Survey Completed”,<br />

Bloomberg, http://www.bloomberg.com/apps/newspid=ne<br />

wsarchive&sid=aZSykMGpEc80<br />

5 “Gazprom reports weakening European gas sales amid<br />

economic slowdown”, http://www.mrcplast.com/news-news_<br />

open-229012.html<br />

6 “Gazprom reports weakening European gas sales amid<br />

economic slowdown”, http://www.mrcplast.com/news-news_<br />

open-229012.html<br />

110<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong>

Azerbaijan and Energy Security of Europe:<br />

Balancing National Priorities and International Commitments<br />

current <strong>2013</strong> year are not much optimistic<br />

and so sounds Mr. Miller, expressing just his<br />

hope that the company will be able to keep<br />

the level of 500bcm of gas production in<br />

<strong>2013</strong> and for that will refrain from increase<br />

of investment programs for the current year 7<br />

. Earlier, Russia’s top gas producer Gazprom<br />

has cut gas production targets for <strong>2013</strong> and<br />

2014 due to dwindling demand. According<br />

to the head of Gazprom’s production<br />

department, the company was about to<br />

produce 541bcm in <strong>2013</strong>, rising to 548bcm<br />

in 2014 8 . This is down from previous<br />

forecasts of 549bcm for <strong>2013</strong> and 570bcm<br />

in 2014.<br />

According to Business Monitor<br />

International’s latest projections show that<br />

overall gas output rising to 724bcm by 2016<br />

- dependent on growth in European demand<br />

and opportunities arising in Asian markets 9 .<br />

The EU gets 25% of its gas from Russia.<br />

Management of the Russian monopolist is<br />

confessing that the reason of decrease in<br />

choosing Russian gas by the European gas<br />

consumer companies and in export capacity<br />

to the European market is competition.<br />

During last few years the number of the<br />

companies that are ready to transport gas<br />

based on the price fixed to gas indexation<br />

and spot market price is increasing.<br />

The decline caused by not only financial<br />

crises in Europe and the Euro zone, but<br />

also as Europeans used cheaper alternatives<br />

such as liquefied natural gas (LNG) and<br />

spot market supplies. For the years of 2009-<br />

7 “Russia’s Gazprom sees <strong>2013</strong> gas output at 500 Bcm,<br />

roughly flat on year”: report, Platts, http://www.platts.com/<br />

RSSFeedDetailedNews/RSSFeed/NaturalGas/8997445<br />

8 “Ukrainian equipment producer dashes Gazprom production<br />

plans last winter”, Kyiv Post, http://www.kyivpost.com/<br />

content/business/ukrainian-equipment-producer-dashesgazprom-produc-1-128108.html<br />

9 Russia Oil & Gas Report, Business Monitor, http://store.<br />

businessmonitor.com/em/oilgas/russia.html<br />

2011 the number of re-gasification plants<br />

as well as liquefaction plants in Europe had<br />

been rapidly increasing and it is expected<br />

that by 2014 majority of the coastal states<br />

across Europe will be covered by a few<br />

LNG infrastructure. Currently some are<br />

under implementation, others are planned:<br />

The EU’s current regasification capacity of<br />

150bcm looks set to double by 2020.<br />

This is one of the most important goals for<br />

the EU to develop LNG infrastructure and<br />

build the terminal in each costal state (Italy,<br />

Netherlands, France, Ireland, Germany,<br />

Poland, Spain, Croatia, Cyprus, Turkey, and<br />

Lithuania) 10 . This has been also included<br />

into the Trans European Energy Network<br />

Policy (TEN-E) to cover Europe’s increasing<br />

demand for natural gas. In a fact, some of<br />

those terminals are being built to ensure<br />

energy security of Central Europe and lessen<br />

the vulnerability and reduce dependence on<br />

Gazprom by transporting already re-gasified<br />

gas from coastal to the land locked states.<br />

For that, an ambitious TEN-E policy of the<br />

EU to connect all the European states with<br />

gas pipeline interconnectors by 2014 is<br />

being implemented.<br />

Poland, which is also exploring for shale<br />

gas hopes to open a 5bcm/a LNG import<br />

terminal mid-2014. The LNG terminal at<br />

Świnoujście, near the German border in<br />

the northwest, should improve diversity of<br />

supply and reduce dependence on Russian<br />

imports.<br />

Needless to say that increasing LNG<br />

capacity in receiving terminals across<br />

Europe offers a number of security-ofsupply<br />

benefits for the Union, notably lower<br />

10 T E N - ENERGY Priority Corridors for Energy<br />

Transmission, Prepared for the European Commission, http://<br />

ec.europa.eu/energy/infrastructure/studies/doc/2008_<br />

priority_corridors_for_energy_transmission-natural_gas.pdf<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong><br />

111

Gulmira Rzayeva<br />

natural gas prices, more readily available gas<br />

on the European gas markets, and adding<br />

diversity of the source to the EU’s gas<br />

supplies.<br />

During a period of 2009-2010 with<br />

increasing LNG capacity in receiving<br />

terminals in North-West Europe and<br />

straitening the link between US and EU<br />

gas hub prices giving European consumers<br />

a chance to benefit from the cheap-spot<br />

traded gas. In the same years sharp fall<br />

in spot prices occur and spot gas prices<br />

were some 25% lower than oil-indexed gas<br />

during this period. Although this trend<br />

and correlation between EU and US gas<br />

price was terminated in April 2010 because<br />

of unforeseen high-demand. However,<br />

beginning from 2011 the price difference<br />

became major trigger for price revisions<br />

throughout the Europe, the core market for<br />

Russian gas exports.<br />

Many European gas consumers have been<br />

already urged to move away from 100% of<br />

oil indexations price, i.e. certain gas-indexed<br />

component in long term contracts, including<br />

at least 10-20% of spot prices to the contracts<br />

with Gazprom. The spot prices in overall<br />

European market are increasing very fast –<br />

30-40% per annum. As this was unacceptable<br />

for Gazprom, the cases were taken to the<br />

arbitration by the European gas buyer<br />

companies with positive outcomes for those<br />

companies in most of the cases. That resulted<br />

that some companies were granted discounts<br />

for gas price. According to MorganStanley<br />

Press Italian Eni and Edison, German E.ON<br />

(RWE is still in Arbitration process with<br />

Gazprom), French GdF Suez, Austrian<br />

Ecogas and a number of others were granted<br />

between 10% and 20% spot market price<br />

included to the contract in 2011 11 .<br />

11 “Pricing the “Invisible” Commodity” Sergey Komlev,<br />

Gazprom Export, http://www.gazpromexport.ru/files/Gas_<br />

However, in his latest discussion<br />

paper entitled “Pricing the “Invisible”<br />

Commodity” Sergey Komlev, Contract<br />

Structuring and Pricing Director of<br />

Gazprom Export, arguing that the modified<br />

model of price, which envisions long<br />

term contracts linked to gas indexes and<br />

hub pricing is not reliable for buyers and<br />

workable for suppliers if they must maintain<br />

flexibility in uninterruptible contract. This<br />

means that traders of spot gas, mainly LNG,<br />

at hubs have certain volume of gas on certain<br />

price trading based on short term contracts<br />

signed for the period of no more than<br />

1-3 months ahead and cannot guarantee<br />

additional volume of gas for mid-term if<br />

needed. This makes buyers uncertain and<br />

vulnerable for future suppliers. For example,<br />

Qatar that has been exporting to the<br />

European market 17.4 % (37bcm) of LNG<br />

per annum, recently announced that it will<br />

decrease the export volume of LNG to the<br />

European direction for 40% and re-direct<br />

those volumes to the Japanese market due to<br />

lucrative price for LNG in Asia 12 .<br />

The growth dynamics of LNG supplies<br />

offers new opportunities, such as access<br />

to the global market. The advantage of<br />

exporting gas as LNG is receiving access to<br />

the world market.<br />

According to BP, LNG trade will gain a<br />

larger role in the long-term perspective.<br />

LNG production will grow by 4.3% per<br />

annum, accounting for 15.5% of global gas<br />

consumption by 2<strong>03</strong>0,” BP Energy Outlook<br />

2<strong>03</strong>0 says 13 . Also, the U.S. bank JP Morgan<br />

Pricing_Discussion_Paper_Komlev_GPE_Jan_11_<strong>2013</strong>_<br />

FINAL127.pdf<br />

12 LNG export Destinations are being diversified, Arab News,<br />

http://www.arabnews.com/lng-export-destinations-are-beingdiversified-says-qnb<br />

13 BP Energy Outlook 2<strong>03</strong>0, January <strong>2013</strong>, International<br />

Energy Agency, http://www.bp.com/liveassets/bp_internet/<br />

globalbp/globalbp_uk_english/reports_and_publications/<br />

112<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong>

Azerbaijan and Energy Security of Europe:<br />

Balancing National Priorities and International Commitments<br />

analysts, global LNG growth averaged<br />

approximately 15 percent in 2011.<br />

According to some analysts, bull case<br />

scenario, LNG demand in Europe will grow<br />

from 68mln tons per annum in <strong>2013</strong> to<br />

72mln tons in 2014, 78mln tons in 2015,<br />

86mln tons in 2016, 94mln tons in 2017 and<br />

99mln tons per annum in 2018 14 .<br />

The strong pressure from the customer<br />

side will be continuing further enabling<br />

disappearing gas glut on the European gas<br />

market in the medium term and narrowing<br />

gap between oil-indexed and spot prices.<br />

This will make a position of Gazprom quite<br />

dire from commercial view point, lowering<br />

net back margin for the gas. This would<br />

be even more painful for Gazprom from<br />

now on as the production from the newly<br />

developed fields such as Bovanenkovskoye,<br />

Far East F.D., Urals F.D, Siberian F.D etc.<br />

is forecasted to be growing in long term<br />

perspective and this gas will not be cheap.<br />

For example, according to the Gazprom<br />

Export report for 2012, gas production<br />

from Bovanenkovskoye field that will<br />

be transported to the European markets<br />

via the South Stream pipeline will cost<br />

Gazprom $150/1000cm 15 . Add to this the<br />

transportation cost of the gas from Far East<br />

to the Black Sea coast with the distance<br />

of more than 3000km, the construction<br />

of and transportation it via South Stream<br />

further to European inland, taxes etc. The<br />

most expensive gas for Gazprom will be reexport<br />

of Central Asian gas that Gazprom<br />

buys for the price of $260/1000cm 16 .<br />

statistical_energy_review_2011/STAGING/local_assets/<br />

pdf/BP_World_Energy_Outlook_booklet_<strong>2013</strong>.pdf<br />

14 OilCapital analytical daily news portal<br />

15 Gazprom Annual report 2011, http://www.gazprom.<br />

com/f/posts/55/477129/annual-report-2011-eng.pdf<br />

16 Skolkovo Moscow School of Management<br />

“<br />

The average price for<br />

LNG at the European<br />

trading hubs is $310-<br />

350/1000cm, whereas in<br />

Japan, Korea and China<br />

the price is $500/1000cm.<br />

According to the Russian Central<br />

Dispatching Department of Fuel Energy<br />

Complex (CDU TEK) starting from 2009,<br />

Russia has been producing less gas than<br />

U.S. for 3 years in row. This is mainly<br />

because U.S. has been increasing its shale<br />

gas production from year to year starting<br />

from 2000. One of the main options of<br />

diversification of supply sources of the<br />

European Union apart from the Southern<br />

Corridor is imports of relatively cheaper<br />

LNG from U.S. Those countries that by<br />

geographic virtue have opportunity to<br />

import bigger volume of LNG will be better<br />

off in terms of assuring their supply and<br />

overall energy security and less vulnerable<br />

in terms of national security than those of<br />

land-locked. However here will work more<br />

the rules of commerciality and economics<br />

rather than politics.<br />

On the other hand, the “war between Asia<br />

and Europe for LNG” which started in 2011<br />

is continuing and results are not the best<br />

for Europe, as the most volume of LNG<br />

is actively flowing toward Asian markets.<br />

Just to compare: Japan – the biggest<br />

LNG importer in the world, has signed a<br />

LNG import contract for the volume of<br />

11.5mln ton/a, other Asia-Pacific states<br />

for contracted 20mln ton, whereas the<br />

EU - for just 3.1mln ton. The Asian energy<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong><br />

113

Gulmira Rzayeva<br />

market is the most lucrative LNG market<br />

in the world as it guarantees high netback<br />

margin to the suppliers. The average price<br />

for LNG at the European trading hubs is<br />

$310-350/1000cm, whereas in Japan, Korea<br />

and China the price is $500/1000cm 17 . The<br />

rapidly growing economies of the Asian<br />

countries and the nuclear disaster in Japan<br />

opened a new niche for the LNG imports.<br />

The more Europe is trying to decrease the<br />

price for energy in the internal market, the<br />

more the market becoming less attractive to<br />

the LNG suppliers.<br />

The situation with the US LNG to Europe<br />

is no more consolatory. It is expected<br />

that the export of the US LNG to Europe<br />

and elsewhere will start in 2016. Spanish<br />

NGFenosa and Total has already signed<br />

sale and purchase agreement with the US<br />

company ChaniereEnergy and will import<br />

5bcm/a starting from 2016 18 . However, so<br />

far, among nearly 20 submitted proposals on<br />

the LNG terminal construction to the FERC<br />

regulator of the Energy Department, only<br />

the project of Sabine Pass of the Chaniere<br />

Energy has received the approval. And all its<br />

future capacity has been already contracted.<br />

The buyers are Korean Kogas, Indian Gail,<br />

Spanish NGFenosa, French Total and British<br />

BG Group. Given the price difference of<br />

LNG in the Asian and European market,<br />

US profit for export of LNG to Asia<br />

will be $200, whereas to Europe – $150.<br />

Furthermore, the most profitable export<br />

market for US would be Latin America<br />

where net back margin for LNG would be<br />

$280 because of the short distance and high<br />

price for gas.<br />

17 Platts LNG Daily Publication. Available on subscription<br />

18 “Cheniere and Total Sign 20-Year LNG Sale and Purchase<br />

Agreement for LNG Exports from Sabine Pass”, Press Release:<br />

Cheniere Energy Partners, http://finance.yahoo.com/news/<br />

cheniere-total-sign-20-lng-133000762.html<br />

As such, given the price differences in the<br />

different regional market one can conclude<br />

that if even the Energy Department will<br />

approve other proposals for LNG export<br />

facility construction with the total capacity<br />

of 110mln ton per annum, this gas will flow<br />

to the Asian or neighboring South American<br />

direction rather than European (with small<br />

amount shipped to Europe). The rationale<br />

here is rules of economics would be<br />

prevailing rather than anything else.<br />

Just to strengthen the argument above:<br />

According to the estimates of<br />

WoodMckenzie published in May 2012, the<br />

rapidly growing Asian LNG market is able to<br />

import not only all the non-contracted gas<br />

volumes but also can import all the US LNG<br />

export potential 19 .<br />

The European gas demand will not grow as<br />

rapidly as the Asian. According to the World<br />

Energy Outlook 2012 of IEA, compound<br />

average annual growth rate of the EU gas<br />

demand from 2010 to 2<strong>03</strong>5 will be 0.7%<br />

from 569 to 669 bcm respectively. Moreover,<br />

average annual natural gas demand growth<br />

rate in Europe has been declining for the<br />

period of 2010-2015 for 19 bcm, from 569<br />

bcm to 550 bcm respectively.<br />

The South East European gas markets and<br />

the Balkans that both Nabucco West and<br />

19 Platts LNG Daily and Monthly Publication. Available on<br />

subscription.<br />

114<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong>

Azerbaijan and Energy Security of Europe:<br />

Balancing National Priorities and International Commitments<br />

Nabucco that would allow the continent to<br />

diversify away from Russian natural gas.<br />

Source: CERA (Chart: The demand outlook has been<br />

reduced because of the weak economy, the European Union’s<br />

2020 targets, and low coal prices)<br />

South Stream are targeting are not big<br />

enough and it is expected that the average<br />

annual gas demand growth rate will be very<br />

slow for the period of 2018-2<strong>03</strong>5.<br />

It is widely believed among experts that the<br />

South Stream will not increase the Russian<br />

gas import volume to the region but re-route<br />

the same volume of gas flowing currently<br />

through Ukraine and partly Belarus. At the<br />

summit in Brussels in December, Moscow<br />

asked that Brussels grant the South Stream<br />

the “Trans-European Network” status and<br />

declaring it as the “Project of Common<br />

Interest (PCI)”, which would exempt it from<br />

key limitations imposed by the European<br />

Union’s Third Energy Package, which<br />

will take effect in March <strong>2013</strong> 20 . The EU<br />

legislative framework could require Russia<br />

to allow other producing nations, such as<br />

Azerbaijan, access to its pipeline network to<br />

export natural gas to European customers. It<br />

could also legally require Gazprom to divest<br />

itself of the majority share of the pipelines.<br />

The European Union refused from altering<br />

the legal status of the South Stream pipeline,<br />

instead trying to spur the development of<br />

alternative pipeline infrastructure namely<br />

20 “EU readies ‘pragmatic’ answer to Putin’s energy agenda”,<br />

Euractiv, http://www.euractiv.com/energy/eu-readiespragmatic-answer-puti-news-516727<br />

However, both Nord Stream and South<br />

Stream will increase Russian export capacity<br />

to Europe from approximately 140bcm/a<br />

to more than 300bcm/a, making Russia<br />

to fill the capacity as operating the half<br />

empty pipelines is not commercially viable.<br />

The market will not be able to absorb<br />

40-60bcm/a.<br />

Consequently, in order to keep the market<br />

“<br />

It is widely believed<br />

among experts that the<br />

South Stream will not<br />

increase the Russian<br />

gas import volume to<br />

the region but re-route<br />

the same volume of<br />

gas flowing currently<br />

through Ukraine and partly<br />

Belarus.<br />

and to safe existing gas sales and purchase<br />

contracts with potential transit countries<br />

in the Balkans, Russia offered gas price<br />

discounts and development aid in its effort<br />

to edge out the Nabucco West project.<br />

Bulgaria got 11.1% discount for gas from<br />

Gazprom from April till December 2012<br />

and 22% for the year if <strong>2013</strong>. It is obvious<br />

that in return Russia will get go-ahead with<br />

Front End Engineering Design (FEED)<br />

in Bulgaria. Turkey first refused to sign an<br />

agreement to permit South Stream to pass<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong><br />

115

Gulmira Rzayeva<br />

its territorial waters, however after Russia<br />

made a 15% discount ($400/1000cm) 21<br />

for the gas for Turkey, the permission<br />

was given next day. Serbia signed a new<br />

sale and purchase agreement for 5bcm<br />

with Gazprom for the period of 10 years<br />

(Gazprom delivered to Serbia 1.4bcm in<br />

2011). However, according to the Serbian<br />

Energy Minister, the price is high and<br />

requested that the price of the Russian gas to<br />

be reduced from the current $470/1000cm<br />

to $420/1000cm in <strong>2013</strong> 22 . In <strong>2013</strong> Serbia<br />

got 12% discount from Gazprom.<br />

Bulgaria, the prospective South Stream<br />

transit country that received the most<br />

significant incentives from Russia, is still<br />

one of the shareholders of the competing<br />

pipeline. However, during the Nabucco<br />

Political Committee meeting in Bulgaria’s<br />

capital Sofia, executive director of Bulgarian<br />

Energy Holding stated that Bulgaria will<br />

set up a project company to build the<br />

first section of the Nabucco gas pipeline,<br />

consisting of a pipeline that will connect<br />

Turkey’s national gas grid with Bulgaria’s.<br />

According to that it is planned to build<br />

225km pipeline section to link Marmara in<br />

Turkey with Lozenets in Bulgaria 23 . The<br />

estimated cost of this pipeline section to be<br />

€300mln of which the EU pledged to pay<br />

€200mln.<br />

Russia has reacted to concerns that it was<br />

using its natural gas leverage over Europe to<br />

21 “UPDATE 2-Turkey, Russia reach South Stream gas deal”,<br />

Reuters, http://www.reuters.com/article/2011/12/28/turkeyrussia-southstream-idAFL6E7NS0LU20111228<br />

22 “Srbijagas agrees 10-yr gas import deal with<br />

Gazprom”Reuters, http://www.reuters.com/<br />

article/2011/12/21/serbia-gazprom-gasidUSL6E7NL4H320111221<br />

23 Nabucco Says Has ‘A Lot to Negotiate’ Over Shah Deniz<br />

Accord, Bloomberg, http://www.bloomberg.com/news/<strong>2013</strong>-<br />

01-10/nabucco-shah-deniz-have-a-lot-to-negotiate-dolezalsays-1-.html<br />

further its political ambitions in the region<br />

- especially in Central Europe. Gazprom<br />

knew that diversification efforts in its main<br />

consumer markets could damage it, so it<br />

offered discounts and further cooperation<br />

throughout the gas value chain to consumer<br />

countries. Gazprom management and<br />

Moscow perfectly understand the recent<br />

developments at the market and have to<br />

adjust their energy strategy towards the<br />

European Union accordingly. Otherwise<br />

the monopolist’s outdated energy policy<br />

towards the market can be fraught with the<br />

threat of loosing market share gradually to<br />

new suppliers. As a part of such a timely<br />

strategy Gazprom has made a significant<br />

discount for almost all its customers in<br />

Europe from 5% (to Romania) to 27% (to<br />

Poland) for the year of <strong>2013</strong>. This will cause<br />

a significant drop of price for long term<br />

contracted gas with oil indexation in Europe<br />

that paradoxically can lead to the raise of<br />

spot hub price of LNG. In its effort to retain<br />

market share in Europe, Gazprom also began<br />

to move away from its practice of indexing<br />

natural gas prices to the price of oil.<br />

Gazprom understands that the South Stream<br />

project has weaknesses such as lack of<br />

political support of the EU that repeatedly<br />

saying that the project is not a “strategic<br />

priority” of the block and faces a pressure<br />

European anti-monopoly policy of the third<br />

energy package. Furthermore, Gasport’s gas<br />

price in almost all its markets is the highest<br />

those countries pay for gas as a result of long<br />

term contracts fixed to oil indexation. It is<br />

becoming unacceptable for them, especially<br />

now when the financial crisis affected almost<br />

all the European economies.<br />

On the other hand, Gazprom absolutely<br />

understands that if it continues to sell the<br />

gas based on the oil indexation long-term<br />

116<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong>

Azerbaijan and Energy Security of Europe:<br />

Balancing National Priorities and International Commitments<br />

contracts it would mean losing its dominant<br />

positions in the South East and Central<br />

European markets in the competition with<br />

the gas coming from alternative sources,<br />

in this case the Caspian, i.e. SD gas. The<br />

net cost of the SDII gas production and<br />

transportation is much lower than those<br />

of South Stream gas due to the location of<br />

the field and transportation (depending<br />

on the pipe diameter and volume the<br />

transportation costs vary) distance.<br />

The strength of Gazprom is that unlike<br />

the SD consortium it already present on<br />

the market and has gas sale and purchase<br />

agreements in place with respective national<br />

majors on hand. Some of them have<br />

already agreed to prolong the expiring(ed)<br />

contracts. If some European countries<br />

are reluctant to sign a supply contract<br />

with South Stream consortium or have an<br />

agreement but delay the go-ahead with<br />

feasibility studies and FEED of South<br />

Stream, they are getting good incentive from<br />

Russia to give the green light. Russia uses its<br />

traditional style of solving the issue, using<br />

gas price leverage.<br />

Consequently, strength of Azerbaijan and<br />

SD consortium is the political support<br />

of the EU which considers the Southern<br />

Corridor as its “strategic priority” and<br />

Nabucco West “the project of common<br />

interest” doing its utmost best to implement<br />

that Corridor and it is the real contributor<br />

to the diversification of the gas source<br />

providing the energy security of Europe.<br />

Additionally, the country is bearing in wider<br />

understanding the bill at amount of $40-<br />

45bln (up to $30bln the upstream CAPEX<br />

and by further $10-15bln for transport<br />

infrastructure) to implement the whole<br />

value chain from the wellhead up to the<br />

consumer.<br />

However, SD consortium lacks signed<br />

gas sales and purchase agreements with<br />

potential buyers and it has not yet secured<br />

the markets for its gas. Furthermore, the<br />

gas volume that SD consortium is going to<br />

penetrate the market is just symbolic (10<br />

bcm/a for Europe and another 6bcm/a<br />

committed for Turkish market) in compare<br />

with Gazprom gas (130bcm/a). Even by<br />

adding volumes of next generation gas fields<br />

in Azerbaijan, SOCAR understands that it<br />

would be extremely difficult to penetrate the<br />

Eastern and Southeast European market due<br />

to Gazprom’s strong presence there.<br />

So, is it market sharing or volume<br />

substitution, without being an expert in<br />

philosophy, it will be possible to answer the<br />

question soon once gas sales and purchase<br />

contracts within SD II project to be signed.<br />

Conclusion<br />

Each of stakeholders in the Southern<br />

Corridor is acting according to its strategic<br />

interest in the project and how it can be<br />

benefited. For Brussels and Washington “to<br />

focus the Alliance to address energy security,<br />

that is most likely to spur conflict and<br />

threaten the well-being of alliance members”<br />

is the priority issue in the project. This<br />

mega and multi-billion project gives both of<br />

them the historic opportunity to change the<br />

geopolitical map.<br />

The position of the stakeholders on<br />

two major market destinations and the<br />

midstream projects that will transport the<br />

gas to the market is split and commercial<br />

attractiveness and strategic value of the<br />

market is set to be the main criteria. Both<br />

projects must be commercially attractive to<br />

SD consortium to gain financing and both<br />

projects can certainly meet this requirement.<br />

Some SD partners are more favoring TAP<br />

mainly referring to the commerciality of the<br />

project. Other SD partners are favoring NW<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong><br />

117

Gulmira Rzayeva<br />

referring to the strategic value of the market.<br />

The gas demand expected to recover<br />

beyond Baumgarten (e.g. Germany and<br />

France; also there are swap options for<br />

Benelux countries and even to reach fully<br />

liberalized UK market), where new gas<br />

could be absorbed. However, as RWE<br />

withdrew and Azerbaijan missed the<br />

opportunity of physical delivery of its gas<br />

directly to German market; with all kind of<br />

advantages, but also of securing Germany’s<br />

greater involvement and support in political<br />

matters. At the very moment, none (out<br />

of RWE) of current potential gas buyers<br />

for Azerbaijan also the Caspian gas is<br />

interested in bringing that new gas beyond<br />

Baumgartner. Furthermore, very recently<br />

another German company Bayerngas<br />

announced it is ceasing negotiations with<br />

NW to join the consortium due to the<br />

progress in the negotiations with Gazprom.<br />

scheme to supply piped natural gas from<br />

the Caspian Sea to Southern and Central<br />

Europe. The Southern Gas Corridor and<br />

the development of multiple projects for the<br />

importation of liquefied natural gas mean<br />

the European Union can still strengthen its<br />

negotiation position with Moscow.<br />

Given the above mentioned, for now the<br />

market that NW is targeting (the countries<br />

along the route of Nabucco) is considered to<br />

be the most reliable at the moment as these<br />

countries are eagering the diversification<br />

of the gas source. However other similar<br />

project Russian South Stream is targeting<br />

the same market and it is remaining to see<br />

whether it will be volume substitution or<br />

market share. In the country markets where<br />

gas demand will grow rapidly market share<br />

by SD gas is possible supplying additional<br />

volumes to meet the demand. In the country<br />

markets where gas demand will have a<br />

little growth, such as Italian market volume<br />

substitution is possible, i.e. those countries<br />

will lessen their import from Russia and<br />

substitute it with SD gas. The European<br />

Union, despite concerns over Russia’s<br />

dominance of its energy sector, has not<br />

implemented a meaningful diversification<br />

118<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong>

TURKEY AND THE ARAB SPRING:<br />

TRANSFORMATIONS IN TURKEY’S<br />

MIDDLE EAST POLICY<br />

Doç. Dr. Şaban Kardaş, TOBB University, Assistant Professor, Member of HASEN Board of Experts<br />

The Middle East has been in a state of<br />

transition for the last two years, forcing<br />

regional actors to redefine their foreign<br />

policies. Since the beginning of the events<br />

in late 2010, Turkish government has<br />

contextualized the Arab <strong>Spring</strong> in a positive<br />

light. Its overall view was that various<br />

demonstrations and uprisings marked a<br />

bottom-up demand for transformation in<br />

the region. It was a genuine demand of<br />

the ordinary Arab people and it deserved<br />

Turkey’s support. Obviously, the eventual<br />

rise of democratic regimes in the region, as in<br />

Tunisia, Egypt or Libya, has been welcome<br />

news for Turkey, and is likely to have positive<br />

outcomes for Turkey’s Middle East policies in<br />

the long run. However, it is hard to notice that<br />

the transition process and consolidation of<br />

democratic regimes will prove painful, posing<br />

many security risks for Turkey. The uprising<br />

and consequent conflict in Syria has already<br />

created direct challenges for Turkey’s regional<br />

interests, but the implications of the Arab<br />

spring go deeper than those direct security<br />

risks.<br />

The regional transformation is inevitably<br />

forcing a rethinking of Turkey’s role in the<br />

Middle East, and Ankara has indeed initiated<br />

major changes in its regional policies. In this<br />

paper, I will analyze these transformations, by<br />

focusing on four complementary processes:<br />

Turkey’s drift towards Middle Eastern<br />

geopolitical calculations, growing emphasis<br />

on democracy, changing nature of threats and<br />

Turkey’s redefinition of its ties to the West. In<br />

order to put the transformations in a context,<br />

I will start with a brief discussion of how to<br />

“<br />

The regional transformation is inevitably<br />

forcing a rethinking of Turkey’s role in the<br />

Middle East, and Ankara has indeed initiated<br />

major changes in its regional policies.<br />

conceptualize Turkey’s role in the Middle East<br />

prior to the Arab <strong>Spring</strong>.<br />

Turkey as a regional power<br />

It would be useful to start with a brief<br />

conceptual discussion of Turkey’s role<br />

perceptions in the Middle East in order to<br />

understand the implications of the Arab <strong>Spring</strong><br />

for Turkey’s regional policies. Discussions<br />

about Turkish foreign policy before the Arab<br />

<strong>Spring</strong> were centered on the term proactivism,<br />

especially in the 2008-2010 period. Not only<br />

in Turkey but also in Western and Middle<br />

Eastern capitals, the debate was on finding a<br />

proper label to make sense of the proactive<br />

Turkish foreign policy. Many analysts used<br />

different names to describe Turkish foreign<br />

policy, such as ‘neo-Ottomanism’ or the ‘zeroproblems-foreign<br />

policy’. In my view, the term<br />

‘regional power’ is best suited to describe the<br />

role that Turkey wishes to play in the region.<br />

Indeed, Turkey’s role in the Middle East can<br />

be understood better if we see its actions as<br />

an attempt to create a regional order, centred<br />

hopefully around Turkey, and trigger a process<br />

of regional integration in the Middle East.<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong><br />

119

Şaban Kardaş<br />

“<br />

In my view, the term ‘regional power’ is<br />

best suited to describe the role that Turkey<br />

wishes to play in the region.<br />

In the several years preceding the Arab <strong>Spring</strong>,<br />

Turkey had pursued improved ties with its<br />

neighbours in the south, while it worked<br />

to foster enhanced economic and political<br />

relations with these countries. Many people<br />

in the West, especially in America’s think-tank<br />

community, argued that Turkey was drifting<br />

away from the West, that it was turning its<br />

face against Europe and that it was turning<br />

more toward the Middle East. But, this was<br />

not a correct characterization of Turkey’s<br />

objectives. Its actions were rather an attempt<br />

to catalyze regional integration through closer<br />

cooperation with regional actors. Turkey’s<br />

regional integration effort was similar to<br />

other processes in different parts of the world.<br />

Turkey in its region has been working hard<br />

to initiate regional mechanisms in both the<br />

economic and political realms. The Middle<br />

East policy of Turkey prior to the Arab <strong>Spring</strong><br />

foresaw that Turkey would be at the centre of<br />

the regional integration process, and would<br />

be in a position to develop autonomous,<br />

independent policies to shape the course of<br />

events in the region.<br />

The developments associated with the<br />

Arab <strong>Spring</strong> have presented a unique test<br />

to Turkey’s regional policies and attempts<br />

at integration in the Middle East. The<br />

unfolding of the events in the last two years<br />

demonstrated the weaknesses and limitations<br />

of the regional order in the Middle East and<br />

offered a test to better assess Turkey’s abilities<br />

and capabilities to initiate regional level<br />

solutions there.<br />

Transformation of the Middle<br />

Eastern order and challenges for<br />

Turkey’s security<br />

There are at least four major processes in the<br />

Middle East that are transforming the MENA,<br />

hence Turkish foreign policy.<br />

Drifts towards the Middle<br />

Eastern geopolitical calculations<br />

First, Turkey increasingly drifts towards the<br />

Middle Eastern geopolitical calculations and<br />

ever-shifting balances of power. The Middle<br />

Eastern issues and calculations are becoming<br />

more pronounced in Turkish foreign policy.<br />

The implications of this growing involvement<br />

in the region for Turkey’s Western connection<br />

have to be properly explained. To the extent<br />

that Turkish foreign policy is preoccupied<br />

with the developments in the Middle East,<br />

there is an emerging perception in the West<br />

that Turkey’s interest and attention to the EU<br />

is curtailed. For instance, especially after the<br />

publication of the most recent report by the<br />

European Commission on Turkey’s progress<br />

in the EU accession process, in European<br />

quarters, Turkey comes out as a country that<br />

is lacking interest and willingness to pursue<br />

European integration. Whether the association<br />

between the drift towards the Middle East and<br />

the stalling of the European integration path is<br />

a mere correlation or a causal relationship can<br />

be debated from an analytical point of view,<br />

but from a policy perspective, this perception<br />

is something that Turkey has to manage in the<br />

West.<br />

In the Middle East context, Turkey is<br />

recalibrating its policies to the rapidly shifting<br />

local dynamics and alliances. Turkey is forced<br />

by the course of events to adjust its positions<br />

in short intervals, as in Iraq, Iran, or Syria,<br />

etc. These shifting positions are creating an<br />

enormous adjustment cost for Turkey, because<br />

some of the new policies Turkey has devised<br />

recently put it in conflict with its neighbours.<br />

For example, its policies vis-à-vis Iraq, Iran<br />

120<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong>

Turkey And The Arab <strong>Spring</strong>:<br />

Transformations In Turkey’s Middle East Policy<br />

and Syria created a rift with the Iraqi and<br />

the Iranian governments, not to mention the<br />

breaking off the diplomatic ties with Syria.<br />

For instance, while two years earlier it had<br />

good relations with Iran, today, we see that<br />

Turkish-Iranian relationship has entered into<br />

a new confrontational phase. As the changing<br />

dynamics in the Middle East are also altering<br />

the conduct of Turkish diplomacy, Turkey also<br />

needs to offer better explanations for its new<br />

foreign policy in the region.<br />

Growing emphasis<br />

on democracy<br />

The second process is the growing salience of<br />

democracy in the region and its appearance<br />

in the rhetorical toolkit of Turkish foreign<br />

policy. There are different explanations of the<br />

phenomenon of the Arab <strong>Spring</strong>, but many<br />

accounts put emphasis on popular demand for<br />

better governance as a driving motive of the<br />

wave of uprisings. While such demands led<br />

to regime in several countries and triggered<br />

partial reforms in others, in Syria, that process<br />

risks ascending into a civil war.<br />

The Turkish government viewed the<br />

developments in the Middle East as reflections<br />

of the Arab people’s genuine, bottom-up,<br />

demand for democracy and better governance.<br />

Turkey has taken the position that since the<br />

people of the region demand democracy<br />

and equal treatment from their rulers, they<br />

deserve to be supported, because these are<br />

now universal norms that all nations have a<br />

right to enjoy without hindrance. Turkey here<br />

made a very strategic decision by postulating<br />

that since Turkish people enjoy democratic<br />

rights in their own country and the Turkish<br />

government delivers on those demands<br />

domestically, then Turkish government will<br />

also stand behind the people of the region who<br />

rise up for the same rights in their countries.<br />

This was a revolutionary step for Turkey,<br />

remembering that, traditionally, Turkey did<br />

not have a democracy promotion policy.<br />

Turkey’s democratic credentials were – and to<br />

“<br />

The Turkish government<br />

viewed the developments in<br />

the Middle East as reflections<br />

of the Arab people’s genuine,<br />

bottom-up, demand for<br />

democracy and better<br />

governance.<br />

some extent still are – questioned in the West<br />

and Turkey officially shunned from developing<br />

a policy to promote democracy abroad.<br />

With the Arab <strong>Spring</strong>, however, we see that<br />

Turkey is increasingly presenting itself as an<br />

actor that supports democratic movements.<br />

This major transformation in Turkish thinking<br />

has also repercussions for its foreign policy<br />

orientation. Despite disagreements over<br />

specific policies to be pursued, European<br />

actors and the United States also took a similar<br />

position in the sense that they decided to<br />

support the people’s quest for democracy<br />

and pressed for regime change in Libya or<br />

Syria. Though that support might have come<br />

late, they, like Turkey, also preferred to go<br />

with the people rather than the regimes. The<br />

underlying similarity in their reactions to the<br />

Arab people’s democratic demands in the<br />

Middle East underscored the extent to which<br />

Turkish foreign policy bears the semblance of<br />

Western, liberal foreign policy understanding<br />

in the Middle East. Especially, Turkey’s<br />

embrace of the notion of the sovereignty as<br />

responsibility in the case of Syrian uprisings<br />

reiterates its Western-liberal foreign policy<br />

culture, as well as its divergence from other socalled<br />

rising powers, such as China or Brazil,<br />

that have advocated the notion of inviolability<br />

of sovereignty.<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong><br />

121

Şaban Kardaş<br />

This new foreign policy upholding<br />

democracy is putting it in conflict or potential<br />

contradiction with some of the regional<br />

actors such as Iran, and to a certain extent,<br />

Saudi-Arabia and the Gulf countries, but<br />

also, from a geopolitical point of view, with<br />

Russia. Russia has developed a very sceptical<br />

view of the developments in the Middle<br />

East. Especially after their bitter experience<br />

in Libya, Russians have questions about the<br />

Syrian uprising. Unlike Turkey’s description<br />

of the events as a pro-democratic demand,<br />

Russia does not necessarily see a genuine<br />

democratic movement or bottom-up process.<br />

Consequently, Turkey has been positioned on<br />

different sides of the equation compared to<br />

Russia and Iran.<br />

This emphasis on democratic values presented<br />

unique challenges to Turkey’s not only foreign,<br />

but also, domestic policies. The Turkish<br />

government decided to support unequivocally<br />

the democratic movements in the Middle<br />

East, but this policy was not an easy sell. The<br />

government often encountered difficulties in<br />

explaining that policy in domestic politics,<br />

while opposition parties have been ardent<br />

critics of especially the Syria policy. Some<br />

segments of the Turkish society have questions<br />

on the forces behind the Arab <strong>Spring</strong> and<br />

are not fully supporting the government’s<br />

position.<br />

Changing nature of threats<br />

The third major process underway in the<br />

Middle East is the changing nature of threats<br />

in the Middle East. During the rather calm<br />

environment of the pre-Arab <strong>Spring</strong> Middle<br />

East, Turkey worked with the incumbent<br />

regimes in line with its proactive Middle East<br />

policy. At the time, it sought to cooperate<br />

with the regimes, believing that they enjoyed<br />

legitimacy and authority and they could<br />

deliver on their end of the deal. During this<br />

transformation process in the Middle East,<br />

however, it is hard to identify the proper<br />

interlocutors and whether they command<br />

the authority and resources to realize<br />

their promises. For external actors such as<br />

Turkey, the challenge now is to determine<br />

competent interlocutors in the transition<br />

countries, if they were to have a long term<br />

strategic vision towards the Middle East. The<br />

ongoing transition period is characterized<br />

with unpredictability and uncertainty, which<br />

renders the whole region insecure, volatile and<br />

risk-prone.<br />

The growing risks and uncertainty<br />

surrounding the security environment of<br />

the Middle East is presenting Turkey with<br />

significant challenges. For instance, the<br />

situation in Syria presents a direct security<br />

challenge to Turkey, as it has to deal with an<br />

unfolding civil war on its borders, which has<br />

already resulted in the flow of refugees into<br />

Turkey and armed skirmishes on the borders.<br />

But there are also other risks in the region,<br />

whose implications might be felt in indirect<br />

ways. One such risk is the notion that the<br />

existing borders and territorial integrity of<br />

the states can be opened for debate in the<br />

wake of the regional turmoil, which presents<br />

unique challenges to not only Turkey, but also<br />

to other actors. For instance, as the current<br />

conflict deepens, the question of whether<br />

Syria will stay as a unified country, or it might<br />

be divided along sectarian or ethnic lines<br />

might increasingly come to the fore. Another<br />

related challenge concerns the norm of nonintervention<br />

in the MENA. Following the<br />

Western-led intervention in Libya under a<br />

United Nations mandate, the prospects of<br />

Western intervention under humanitarian<br />

justifications might complicate regional<br />

geopolitics. This is one concern that has been<br />

raised by China and Russia as well.<br />

The politization of sectarian identities, i.e.,<br />

Shiite and Sunni divisions, is presenting<br />

yet another security challenge for Turkey<br />

in the Middle East. As religious identities<br />

intermingle with the political conflicts,<br />

they may generate divisive implications.<br />

122<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong>

Turkey And The Arab <strong>Spring</strong>:<br />

Transformations In Turkey’s Middle East Policy<br />

“<br />

The growing risks and<br />

uncertainty surrounding the<br />

security environment of the<br />

Middle East is presenting<br />

Turkey with significant<br />

challenges.<br />

The risk is that to the extent that the Shiite<br />

and Sunni states and groups are mobilized<br />

along those sectarian lines, it might lead to<br />

further escalation of conflicts in the region.<br />

For Turkey, this development poses a unique<br />

challenge, because, although Turkey is<br />

predominantly a Sunni country, it does not<br />

pursue a foreign policy that is driven by the<br />

Sunni identity. Turkey wants to present itself<br />

as a neutral power, and does not want to be<br />

stuck in the middle of these sectarian fault<br />

lines. Sometimes, Iran and Saudi-Arabia or<br />

the Gulf countries are seen as the two forces<br />

to promote sectarian agendas in the Middle<br />

East. The Syrian conflict is the most obvious<br />

case where the sectarian dynamics have put<br />

Turkey on the spotlights. But, for its part,<br />

Turkey, although it is supporting the Syrian<br />

uprising, does not want its support to be seen<br />

as an outcome of religious affinity. It will be<br />

a unique challenge for Turkey to defend its<br />

foreign policy vis-à-vis the Arab spring on the<br />

basis of certain universal principles and at the<br />

same time avoid the sectarian trap.<br />

Another emerging security risk in the Middle<br />

East is the growing politicisation of ethnic<br />

identities. Similar to sectarian identities,<br />

ethnic divisions are also increasingly becoming<br />

visible and accentuated. In Syria, for instance,<br />

the Kurdish dimension is becoming more<br />

important, and taken together with the<br />

developments in Iran, the ethnic politics<br />

in the region is complicating the security<br />

environment. As those new challenges emerge,<br />

the Iranian nuclear program continues to<br />

remain yet another risk element in the Middle<br />

East. That risk has been there for some time<br />

already, but with the Syrian uprising, we see<br />

that the diplomatic tension around the Iranian<br />

nuclear problem has been heightened, raising<br />

the risks for Turkey.<br />

Turkey’s redefinition of its ties<br />

to the West<br />

The fourth and last process that affects<br />

Turkey is Turkey’s redefinition of its ties to<br />

the West, especially the United States. While<br />

this process has implications for the regional<br />

geopolitics, it also alters Turkey’s own vision<br />

towards the Middle East. As emphasized<br />

earlier, Turkey had been working to develop<br />

a regional order through closer integration<br />

in the Middle East. When the Arab uprisings<br />

started two years ago, ideally, Turkey would<br />

have liked to see the regional powers like<br />

Turkey, Iran, Saudi-Arabia or Egypt getting<br />

together to address the conflict in Libya,<br />

Syria or other instances. In the last two years,<br />

however, it has been aptly revealed that<br />

this was not possible, because the regional<br />

countries lacked the instruments, mechanisms<br />

and incentives to work together toward the<br />

solution of regional problems.<br />

As the Middle East is now becoming more<br />

volatile, Turkey is forced to take care of its own<br />

interests and security. Since the United States<br />

still possesses wherewithal to meet certain<br />

needs of Turkey, Ankara is driven to cooperate<br />

with Washington. Despite the fact that there<br />

is now an unfolding debate as to whether the<br />

pivot to Asia will derail US interests away<br />

from the region, the United States can still<br />

make decisive impact on the regional political<br />

developments. Before the Arab <strong>Spring</strong>, there<br />

was more of divergence in the Turkish-<br />

American bilateral relationship. In the case<br />

of the Iranian nuclear problem, for instance,<br />

Turkey voted against the UN Security Council<br />

Resolution sponsored by the United States.<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong><br />

123

Şaban Kardaş<br />

“<br />

The politization of sectarian<br />

identities, i.e., Shiite and Sunni<br />

divisions, is presenting yet<br />

another security challenge for<br />

Turkey in the Middle East.<br />

Today, however, Turkey increasingly acts with<br />

the United States, including vis-à-vis Iran and<br />

also in Syria.<br />

Concluding Remarks<br />

The Arab <strong>Spring</strong> has been a major test for<br />

Turkey’s Middle Eastern policy which was<br />

based on its quest to create a regional order<br />

that would serve as a belt of stability and<br />

prosperity in its southern borders. Turkey<br />

pursued a proactive foreign policy agenda<br />

to penetrate into the Middle East, by using<br />

various liberal instruments such as economic<br />

interdependence, soft power, diplomacy,<br />

mediation, and engagement policies.<br />

Especially, it was eager to foster the notion of<br />

regional ownership, whereby regional actors<br />

would get together and develop solutions to<br />

their own problems.<br />

The changes in Turkey’s regional policies<br />

in the last two years can be made sense by<br />

taking into account the new regional security<br />

environment which has been more risk-prone<br />

and presented new security risks for Turkey.<br />

In response, Turkey maintained the same<br />

proactive foreign policy approach, hoping<br />

that it could shape the course of events in a<br />

direction that served its security and interests<br />

in the region.<br />

Especially, Turkey’s outspoken embrace of<br />

democracy was important, because, it believed<br />

that democratic regimes would provide the<br />

most effective solution for the stabilization<br />

of regional order, by helping establish more<br />

legitimate and durable governments.<br />

In the process, Turkey also realized<br />

the limitations to its ability to develop<br />

autonomous policies, as well as the poor<br />

standing of the regional mechanisms for<br />

devising regionally-based solutions. As a<br />

result, Turkey has recalibrated its Western<br />

policy, but the resulting era of coordination<br />

with the West is presenting new challenges<br />

for Turkey, because, to the extent that it acts<br />

with the United States, this cooperation is<br />

poised to lead to possible tensions with its<br />

neighbours. In contrast, the closer cooperation<br />

with Washington has altered the perceptions<br />

of Turkey outside. The recalibration of the<br />

relationship with the West has effectively<br />

ended the debate on the axis shift.<br />

Nonetheless, it needs to be noted that not<br />

only Turkey, but also the EU and other<br />

European countries, were also deficient in<br />

addressing the developments in the Middle<br />

East. All together, there is very little European<br />

involvement or strategic thinking to address<br />

the developments. The US’ relative disinterest<br />

in the region is creating power vacuum and<br />

although Turkey as a regional actor is trying to<br />

fill that vacuum, it has so far not been able to<br />

accomplish that goal.<br />

Moreover, Turkey’s preference for liberal<br />

instruments prior to the Arab spring is<br />

also going through a major test. In the new<br />

environment, especially due to the Syrian<br />

conflict, increasingly, hard security issues,<br />

coercive instruments and isolation policies<br />

are on Turkish foreign policy agenda. Given<br />

the risk-proneness of the regional security<br />

environment, Turkey naturally considers more<br />

seriously hard power assets, but it will be a<br />

challenge for Turkish diplomacy to strike the<br />

fine balance between hard and soft power<br />

capabilities in the days ahead.<br />

124<br />

CASPIAN REPORT SPRING <strong>2013</strong>

logo

Ürünler

Kaynaklar

Şirketler

Terms of service
Privacy policy
Cookie policy
Cookie settings
Imprint
Change language
Made with love in Switzerland
© 2024 Yumpu.com all rights reserved

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!