PDF Dosyası - Ankara Üniversitesi Kitaplar Veritabanı

ANKARA ÜNIVERSITESI 

ILAHIYAT FAKÜLTESI YAYINLARINDAN 

• 

XLVII 

DIN SOSYOLOJ İ S İ 

Dr. Mehmet TAPLAMACIOĞLU 

İlâhiyat Fakültesi Din Sosyolojisi Profesörü 

ANKARA UN İ VERSITESI BASIMEVI-1963 Tel:105404

ANKARA VN İVERS İTES İ 

ILAHIYAT FAKÜLTESI YAYINLARINDAN 

XLVII 


Dr. Mehmet TAPLAMACIOLU 

ilâhiyat Fakültesi Din Sosyolojisi Profesörü 

\t . 

• 

tsb' 

• 

fiş) 

ANKARA ÜNIVERSITESI BAS T MEV I-1963 Tel: 105404

ÖNSÖZ 

Bu eseri, yakan, y ıkan ve ölüm saçan bir Dünya Sava şının acı ve sanc 

ıları devam ederken kaleme ald ım. Hergün yeni bir olay, yeni bir bulu ş 

ve yeni bir devlet ve milletin ortaya ç ıkmas ına karşılık kat ı gerçek iki Dev 

Blokun kurulmu ş olmas ıdır. Ba şka başka inanç, düşünce ve görüşte olan 

kimseler ayrı ayrı kamplarda ve kar şı karşıyadırlar. Bu bloklar aras ındaki 

dengeyi çok karma şık bir strateji sa ğlamaktad ır. Korku saçan bir sava ş tekniği, 

hayret uyand ıran uzay yolculuklar ı, ürpertici sonuçlar ıyla atom denemeleri, 

körlere göz ve ölülere can verecek derecede ilerlemi ş bir bilim hayat ı 

insanoğlunu dehşete dü şürmü ş va bir bak ıma onu tevekküle ve dini inançlara 

götürmü ştür. 

Avrupa gezisinden dönen her yurtta şın ve genel olarak, Bat ı Dünyas ından 

gelen herkesin kulaklar ında, ister istemez, çan sesleri, org gürültüleri' ve 

kilise ilâhileri çınlamakta ve din törenlerinin canl ı hat ıras ı yaşamaktadır. 

Gerçek ve geleneksel dindarlardan ba şka, bir yanda sava ş, yoksulluk 

ve zorunlu göçlerle yerinden oynam ış, yurdundan olmu ş ve her türlü maddi 

destek ve dayanaklar ını yitirmi ş milyonlarca insan, öte yanda kolayca servete 

konmanın tela§ ve heyecan ı içinde günahtan ar ınmaya çalışan günün 

adamları, mirasyediler ve yeni tip zenginler çoğunluğu son. teselliyi tinsel 

varlıklarda aramakta ve böylece dinin toplumdaki önemini bir kat daha 

artt ırmaktad ırlar: Son günlerde raslanan çok say ıda tap ınak inşaat ı, hızla 

ilerleyen din eğitimi ve olagan üstü artan hac seferleri bu gidi şin belirgin 

örnekleridir. 

Savaş Sonras ı, yurdumuzda da olumlu bir din hayat ı başlamış ve gün 

geçtikçe softahk, bilgisizlik ve koyu taassup yerlerini ho şgörürlük, bilim 

ve insanlık ilkelerine b ırakmıştır. O kadar ki insan olmadan islam olmaya 

imkân olmadığı art ık anla şılmış ve minarelerden yükselen ezan ve tevhit 

sesleri din özgürlü ğü ve gerçek dindarh ğın bir sembolu olmu ştur. 

Tarih boyunca bir çok de ğerler din kurumu içinde kalm ışt. Zamanla bir 

ayrımlaşma olmuş ve s ırası gelince ahlak, hukuk, iktisat siyaset ve e ğitim 

bağımsızlığa kavu şarak dinden ayr ılmışlard ır. Kendi öz alan ına çekilen din 

III

ise, insanlığın iç âlemini i şlemek, süslemek ve zenginle ştirmek yolunu tutmu 

ştur. 

Rönesanla bilim ve sanat, Reformla siyaset, Amerikan Ba ğıms ızlık Sava 

şı ve Frans ız Devrimi ile hukuk, e ğitim ve devlet dinden ayr ılarak lâyiklik 

ilkeleri yerle şmiş ve kökle şmiştir. 

En ilkel toplumlardan en ileri uygarl ıklara kadar, dinin tabii gruplarla 

olan münasebetleri, büyük bir ilgi ile ele al ınmış ve dinle toplum aras ındaki 

etki ve tepkilerin etüt ve çözümü bir uzmanl ık işi olmuştur. Günümüzde bu 

uzmanlık görevi Din Sosyolojisine dü şmektedir. Din Sosyolojisinin henüz 

çok körpe ve yeni, üstelik yurdumuzda bu türlü bilimsel geleneklerin çok k ıt 

olmas ı bu konudaki ba şarı şanslarını azaltmışt ır. Fakat samimiyet, iyi niyet 

ve hizmet etmek duygusu çabam ız ı artt ırmakta ve bu çetrefil problemlerin 

çözümünde bize k ılavuzluk etmektedir. 

Bizim için oldu ğu kadar dünya bilim çevreleri için de yeni olan bu alanda 

eksiklerim olabilir. Okuyucular büyük bir bilimseverlik ve ho şgörürliikle küçük 

kusurlar ı bağışlar ve önemli yanl ışları düzeltme yoluna giderlerse 

yalnız bana de ğil, dolayısiyle yurt kültürüne ve insanl ık ülküsüne de, hizmet 

etmi ş olurlar. Çünkü yazar ın içten dileği tanınmak, fayda sa ğlamak veya 

bilim çevrelerinde ün salmak de ğil, yalnızca yararl ı olmaktır. 

Ankara 1-12-1963 

Prof. Dr. Mehmet TAPLAMACIOCLU 

IV

B İR KAÇ SÖZ 

Profesör Dr. Mehmet Taplamac ıoğlu'nurı Din Sosyolojisine dair yay ınladığı 

ikinci ve daha büyük kitab ını okuyorum. K ısa zamanda ilim çevresine 

bu konuda üst üste birçok makaleler ve eserler veren yazar ın çah şkanlığı 

ve verimliliğini takdirle kar şıladığımı her şeyden önce belirtmeliyim. 33 y ıl 

evvelki de ğerli talebem Taplamac ıoğlu burada geni ş tutulmu ş bir plana göre 

din sosyolojisinin pek çok bölüm ve alt-bölümlerini dolduran zengin bilgiler 

vermektedir. Kitaba bu yeni sosyoloji dal ının doğuşu, bu konudaki esash 

kavramlar ve tarifler, tan ınmış din sosyologlar ımn kısa portreleriyle giriyoruz. 

Yazar kendi ihtisas alan ının ilimler aras ındaki yerini belirtmeye çalışıyor: 

sosyoloji nedir Bu sorunun sarih bir cevab ını bulmadan önce, verilmiş 

bütün cevaplar ın geçit resmini yap ıyoruz. Sosyoloji normatif olmayan, 

ampirik olan bir olaylar ilmidir. Ba şlıca konusu toplumsal yap ıdır. Fakat 

hemen burada Tönnies'in pek iyi bilinen cemiyet ve cemaat s ınıflamas ına 

kat ılmış egemenlik, zümre ve s ınıf cemiyetleri diye yeni tiplerle kar şılaşıyoruz. 

Yazar ın bu toplumsal yap ı sınıflamas ında s ıks ık zikrettiği Hans Freyer 

gibi eklektik olmay ı tercih etti ği anla şılıyor. Bir çok alt-bölümlere ayr ılan bu 

sınıflamalardan sonra toplumsal hareketlili ğe dair bir fas ıl geliyor. Bu, bizim 

eskiden sosyal fizyoloji dedi ğimiz şeye benzer yeni bir Amerikan görü şüne 

Avrupa sosyolojisinin ıs ınmaya ba şladığının alametlerinden biridir. 

Kitap bu uzun Giri ş'ten sonra dinler ilmi ve din sosyolojisinin münasebetlerini 

inceleyerek hedefine yakla şıyor. Yazar burada da terimlere ait tarif 

serileri ve detayl ı s ınıflamalarına devam ediyor. Yorum nazariyesi, dini tecrübe, 

din sosyolojisi görü şlerine ait özetler veriyor. Din sosyolojisinin öncüleri, 

kurucular ı, son geli şmeleri, bugünkü durum ba şlıklarını ta şıyan bölümler bir 

hayli yüklüdür. Konunun özüne ancak bundan sonra din sosyolijisinin Ana 

Problemleri ile giriyoruz. Şüphesiz, her şeyden önce metod meselesi ele al ınmalıdır. 

Burada da yazar büyük bir itina ile bu konuda her ne söylenmi şse 

kitap d ışında b ırakmamaya çal ışıyor. Din sosyolojisinin, onca, as ıl alanı din 

ve toplum münasebetidir. Art ık doğrudan do ğruya meselemizin içindeyiz. 

Seçilmi ş metodumuz Max Weber'den ba şhyarak Troeltsch, J. Wach, Mensching'de 

geli şen anlay ıcı metod, ideal tipler metodudur Dinin toplum ve dünya

kar şısındaki tutumu, iman, doktrin, ibadet kavramlar ı birer birer inceleniyor. 

Din ve toplum münasebetlerinde a ğırhk merekezini, kitab ın plânına göre 

ba şka kısımların aleyhine olarak biraz fazla•geni şlemiş bir halde, din ve devlet 

münasebeti te şkil ediyor. Burada eski hukukçu (Madrid üniversitesinden hukuk 

doktoru) al ışkanlıklarına hâkim olamam ış ve belki de problemin aktüel 

öneminden dolayı ba şka bahislerden fazla onun üzerinde durmay ı tercih 

etmi ştir. Din ve devlet münasebetlerinde birer ayr ı alt-bölüm halinde devlet, 

devletin tan ımı, başlangıc ı, kurucu unsurlar ı, siyasi ve tarihi görünü şü, dinle 

münasebetleri bakımından devlet ve lâiklik meseleleri birbirini takip ediyor. 

Ondan sora islâmda devlet, hilâfet•ve buna dair ba şlıca islami yayınlar üzerinde 

duruluyor. Din ve devlet münasebetleri dolay ısile yazar yeniden tipolojilere 

dönüyor. Burada tamamen Joachim Wach'tan mülhemdir ve onu 

Mensching'in din sosyolojisi ile tamandamaktad ır. Bu bahsin tabii geli şmesi 

halinde son ve en uzun k ıs ım lâikliğe ayrılmıştır. Bu konu etrafındaki Türkçe 

yayınlar gazete makelelerine var ıncaya kadar zikredilmi ştir 

Taplamac ıoğlu konusu ile uzaktan yak ından ilgili malzemeyi toplama bak ı- 

mından an gibi çal ışan bir yazard ır. Bu malzemenin önceden haz ırlanmış 

petek (kaneva) içine nas ıl yerle ştirildi ğini görüyoruz. Din sosyolojisi bizim 

sosyoloji tarihinmizde de, kendisinin söyledi ği gibi, yeni ve az i şlenmiş 

bir bahistir. Bundan dolay ı yazar ın daha önce ve burada getirdikleri 

bu ili ııile uğra ş anlar için her bak ımdan faydal ı olacakt ır. Din sosyolojisine 

dair Türkiye için teferrüatl ı, hattâ bas ılmamış kitap ve ders notlar ım zikredecek 

kadar titiz bir tarihçe verirken baz ı 

şeyleri unutmu ş görünüyor: 

Mehmet Karasa ııııı İlâhiyat Fakültesi dergisinde ç ıkan Din Sosyolojisi maka 

lesi, benim Anadolu tarihinde dini ruhiyat mü şahedeleri (Anadolu dergisi 

1922), Din Sosyolojisi (Felsefe ve içtimaiyat dergisi 1927) adlı makale serilerim, 

aynı dergide Potlaça dair bir yaz ı ile din sosyolojisi ile ilgili Heyecan ve Te 

heyyüciyet adl ı yaz ılarım, son yıllarda ç ıkan Din ve içtimai Yap ı hakkındaki 

makalem (Sosyoloji dergisi, 1960) ve 1958-60 aras ında İstanbul Edebiyat 

Fakültesinde okutmu ş olduğum ve talebe taraf ından Teksir Makinesile bas 

ılan ders notlar ım bunlardand ır. 

Din sosyolojisine, sosyolojinin ba şka bahislerinde oldu ğu gibi iki tarzda 

girilebilir: birisi onu tabiat ilinden aras ında ele almak ve bütün bu ilimlerdeki 

gibi gözlem, tecrübe, monografi, istatistik tarihi vesika usullerini kullanmak 

üzere toplum olaylar ını kendi sui generis mahiyetleri içinde incelemektir. 

Burada din sosyologu art ık sübjektif bir yorundayıcı gibi değil, bir tabiat 

alimi gibi hareket edecektir İkincisi toplum olgularına birer ideal tip gözüyle 

bakarak onlar ı kavramlar halinde tan ımlamak, bu kavramların ince sımflamalarını 

yapmak yoludur. Burada eski içe bak ış metodunun yeni bir şekli 

olan anlayıcı metodu kullanmak ve sübjektif tecrübeden hareket ederek yaşanmış 

olaylara nüfuz etmek istemektedir. Yazar bütün eserde bu ikinci yolu 

VI

seçmiş görünüyor. Hattâ bir yerde Marx, Comte ve Freud'un adlar ını bir 

arada zikr ederek "bu büyük ve iddial ı görüşleri bir yana b ırakıp biz daha 

mütevaz ı hareket edece ğiz" derken bu seçmesini, kar şı tarafa ait tart ışma 

ve tenkitlere girmeksizin, yapmay ı tercih etti ği anla şılıyor. 

Anlayıc ı sosyolojiniıı, garip ve çeli şik bir tarihi macera sonunda, Bat ı 

sosyoloji çığırlarma kar şı Dilthey'da ba şlayan sava şma hareketinden do ğ- 

duğunu hat ırlamamak kabil de ğil: tabiat' ilimlerile manevi ilimleri kesin 

sınırlarla ay ıran bu filozof frans ız, ingiliz pozitivistlerini "natüralist" olmakla 

itham ederek, hakiki pozitivizmin kant'a dayanan kendi görü şünde oldu ğunu, 

Comte ve Spencer'den beri ad ı geçen sosyoloji hareketlerini imkans ız davranışlar 

gibi gördüğünü ilan ediyor; bu arada yaln ız eserinin sonundaki Ek'de 

Simmel'in rölativist sosyolijisini bu hükmün d ışında b ırakıyordu. Vakıa 

bu sonuncu da yine sübjektif rölativizme dayanarak, orijinal toplumsal muhteva 

yerine, sosyolojinin konusu olarak fertleraras ı münasebet şekillerini 

gördüğü için, Kant felsefesinin ba şka bir yorumlama tarz ına dayanıyordu. Bir 

üçüncü çığır Hegel'in mutlak idealizminden, "objektif Ruh" görü şünden 

doğmak üzere Cemaat ruhu nazariyesi içinde geli şen "sosyal ilimler" anlay ışı 

idi. Has ılı, Almanyada felsefi davran ış ya ba şka memleketlerde do ğan sosyoloji 

eğilimlerine tamamen dirsek çeviriyor, yahut bu ilmi onlardan büsbütün ayr ı 

felsefi bir temele dayand ırarak yeniden kurmaya çal ışıyordu. Bu davran ışı, 

alman sosyolojilerinin, esas ında felsefi, kavramc ı, soyut, sınıflayıcı olma vas ıflarını 

ta şımalarının başlıca sebebi olarak görünüyor. Ancak, İkinci Dünya 

Sava şından sonra Amerikan ve k ısmen kıt'a sosyolojilerinin tesirlerile onlarda 

da değişmeler görülmeye ba şlamıştır 2 . 

Taplamacıoğlu'nun seçti ği işte bu tarzda anla şılan sosyoloji istikametidir. 

Onun kar şısında henüz kendisile hesapla şmas ım yapmamış olduğu natüralist 

sosyoloji görü şü içinde sayısız ara şt ırmalar devam etmektedir. Nitekim 

yazarın zaman zaman zikretti ği ve kısmen dayand ığı kaynaklardan bir k ısmı 

da bunlar aras ındadır. Yazar ın bu noktada esash bir tart ışmaya girişmesi 

gerekir. Bu konuya ileriki yay ınlarında mutlaka girmesi beklenir. Almanlar ın 

natüralist dedikleri bütün bu ç ığırlar aras ında her ne kadar dar baz ı farklar 

varsa, da, hepsinin ya ayn ı kuvvette ve paralel olarak, ya da bunlardan 

birine üstün rol vermek üzere statistik, monografik, tarihi ve genetik görü ş, 

etnoloji ve kültür antropolojisi metodlar ını kullandıkları, ve bunlardan bir 

kaçım birbirile tamamlayabildikleri nisbette daha tam ve derin tetkikler 

yapabildikleri görülmektedir. Geçen yüzy ılin•bütün toplumsal problemlerini 

bir hamlede çözmek isteyen geni ş sistemci sosyolpjilerine kar şı, yakın zamanlarda 

problemleri ayr ı ayrı ele alan ve her birinde ona elveri şli metodu kul 

Dilthey, Introduction â Ntude des Sciences Morales, trad. franç p. L. Sauzin, p. 515-517. 

2 K. Martin Bolte, Peter Heintz, Rene Kö ııig, RainCr M. Lepsius, Rüschemeyer, 

Erwin Scheuch, A. Silberraann, Emilio Willems, K. Müller, hatta Mannheim bunlardand ır. 

VII

lanarak hemen senteze ula şma sab ırs ızliğım göstermeyen tahlilci çalışmalara 

geçtiği bütün dünyada göze çarpmaktad ır. Yukarda zikretti ğimiz metodları 

yerine göre kullanmak ve onlar ı birbirlerile tamamlamak üzere, memleketimizin 

bilhassa muhtac oldu ğu bu tahlilci ara şt ırma yolunun tutulmas ı zamam 

çoktan gelmi ştir. Taplarnac ıuğlu din sosyolojisine ait bir monografi denemesile 

bu yola hazırlandığım gösterdi 3 . Olayların karakteristik tetkikine girmek 

için bu yolda ilerlemesi, doktrin tart ışmalar ından önce, daha önemle beklediğimiz 

bir nokta olacakt ır. 

Yazarın türkçe bak ınundan gösterdi ği titizliğe hepimiz kat ıhrız. Yalmz 

sosyal ilimler ve felsefe dilinin tabiat ilimleri dili kadar i şlek ve tam bir hale 

gelmediğini, bir çok terimlerin iyice yerle şmediğini, unutmamalid ır. Bunun 

için, kitab ın sonunda ki ek k ısmını hafifleterek bir has isimler ve türkçe terim 

ler İndeks'inin kat ılmas ı iyi olurdu. Çalışkan ve yorulmaz yazar ın kendisinden 

beklediğimiz daima yeni ve daha ilerlemi ş eserlere kıyasla bu küçük i şaretlerimi 

ba ğışlayacağını umarım. * 

28,X.I963 

Hilmi Ziya ULKEN 

3 Ilâhiyat Fakültesi Dergisi (Cilt X 1963)'nde ç ıkan M. Taplamacıoğlu'nun "Ya şlara 

göre Dini Tecriibenin şiddet ve kesafeti üzerine bir anket denemesi" adl ı yazısı, 

* Bu ba şlığın yazarı Ord. Prof. Hilmi Ziya I.J1ken lisede bana ders vermi ş, yetişırıeme 

emek harcamış ve bilimsel öğütleriyle bana ışık tutmuştur. Dil, bibliyografya ve anlay ış 

metodunun Din Sosyolojisindeki önemi konusunda benimkilerden farkl ı olan görüşlerine 

te şekkür ederim. — Yazar 

VIII

IÇINDEKILER 

BIRINCI BÖLÜM 

GIRIŞ 

SAH İFE 

I. GENEL BILGILER 1 

II. SOSYOLOJ İ 7 

1. Sosyoloji Nedir 

a) Sosyoloji özel konusu olan bir bilünidir. 7 

b) Sosyoloji bir yap ı ve olgu bilimdir, 9 

c) Sosyoloji normatif olmayan bir ı olaylar bilimidir 11 

d) Sosyoloji ampirik bir bilimdir. 13 

2. Toplumsal Yap ı ( 15-27) 

Cemaat 15 

Menfaat Cemiyeti 17 

Egemenlik Cemiyeti 19 

Zümre Cemiyeti 24 

S ın ıf Cemiyeti 26 

3. Toplumsal Hareketlilik (27-31) 

Yatay Hareketlilik 27 

Dikey Hareketlilik 29 

III. DINLER BILIMI (31-43) 

A. Yorum Teorisi 34 

B. Dini Tecrübe 36 

C. Din Sosyolojisi 38 

IX

IV. D İN SOSYOLOJ İ S İNİN TAR İHÇES İ (43-58) 

A. Din Sosyolojisinin Öncüleri 43 

B. Din Sosyolojisinin Kurucular ı 47 

C. Din Sosyolojisinde Son Geli şmeler 52 

D. Bugünkü Durum 55 

İKINCI BÖLÜM 

(Din Sosyolojisinin Ana problemleri) 

I. GENEL BILGILER (58-68) 

A. Din Sosyolojisinde Metot 59 

B. Din Sosyolojisinde Ara ştırma Alanı 64 

C. Din ve Toplum 65 

II. DINI TECRÜBEN İN ANLATIMLARI (68-78) 

A. Dinin Teorik Anlat ımı 69 

B. Dinin Pratik Anlat ımı 72 

C. Dinin Sosyolojik Anlatımı 74 

III. DININ TOPLUM VE DÜNYA KAR ŞISINDAK İ TUTUMU (78-94) 

A. Dinin Sosyolojik Rolu 78 

B. İman ve Ö ğretinin Birle ştirme Gücü 81 

C. Ibadetin Birle ştirme Gücü 82 

D. Dini Tecrübe ve Dinin Dünyaya kar şı tutumu 86 

E. Toplum ve Evrensel Düzen 91 

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 

(D İN VE TOPLUM MÜNASEI3ETLERİ) 

I. DEVLET (94-104) 

A. Devlet Sözü 95 

B. Devletin Ba şlangıc ı 97 

C. Devletin Tan ımı 98 

D. Devletin Kurucu Unsurlar ı 99 

E. Devletin Siyasi ve Tarihi Görünü şü 99 

F. Dinle münasebetleri bak ımından Devlet şekilleri 103 

II. İSLAMDA DEVLET (105-115) 

A. Genel Bilgiler 105 

B. Hilafet Müessesesi 108

) Hilâfet makam ına gelme tarz ı 109 

c) Halifenin Görevleri 113 

III. D İN VE DEVLET MÜNASEBETLER İ VE TİPOLOJ İLER(11-130) 

Birinci Tipoloji (Dinle Devletin ayn ı olmas ı) (115-126) 

a) İlk Safha 115 

b) İkinci Safha 115 

c) Geçici Safhaya ait örnekler 118 

1) Zerdü ştlük 118 

2) Shinto Dini 119 

3) İslâmiyet 120 

İkinci Tipoloji (Yeni Din) 126 

Üçüncü Tipoloji (Evrensel Dinler) 128 

IV. LAY İKL İK VE VİCDAN ÖZGÜRLÜĞÜ (130-169) 

A. GENEL BILGILER (130-135) 

1) Lâyiklik Sözü 

2) Lâyikliğin Tanımı 

3) Lâyikliğin Batıda ve Türkiyedeki uygulanmas ı 

B. BATIDA LAY İKL İK 

130 

131 

133 

(135-147) 

1) Aydınlanma Devrine kadar olan Devre 138 

2) Frans ız Devrimine kadar olan Devre 138 

3) Bugünkü anlamda lâyikli ği doğuran olaylar (140-147) 

a) Amerika Birle şik Devletleri 140 

b) Frans ız devrimi 141 

c) 1905 kanunu 144 

C . DOĞUDA LAY İKLIK VE VİCDAN ÖZGÜRLÜGÜ . (148-159) 

1) İslâmda din ve devlet ay ırımı 148 

2) Türk ve İslam dünyas ında lâyiklik örnekleri 151 

3) Osmanhlarda din ve vicdan özgürlü ğü 152 

4) Türkiyede lâyikli ğin kurulu şu 154 

a) Tanzimat 154 

b) Türkiye Cumhuriyeti 155 

D . VİCDAN ÖZGÜRLÜĞÜ 159 

1) Medeni halin lâyikle şnıesi 160 

a) Nüfus kayıtları 160 

b) Evlenme ve miras i şleri 160 

2) Dini törenlere kat ılma yükümlüğünün olmamas ı 160 

3) Dini törenlerin kamu hizmeti say ılmamas ı 160 

XI

4) Kamu hizmetlerinin lâyikle şmesi 161 

5) Genel Bütçeden din için bir yard ım yap ılmamas ı 161 

E. IBADET, Â.YİN VE TÖREN YAPMA ÖZGÜRLÜĞÜ 162 

F. TÜRK İYEDE LA YIKLIK KONUSUNDA BAZI 

GÖRÜŞ FARKLARI 164 

G . BIZDEKI VE BATIDAK İ LAY İKL İĞIN BENZERLIK 

VE AYRILIKLARI 166 

SÖZLÜK KESIMI 169 

IIX


Birinci Bölüm 

GIRIŞ 

I — GENEL BILGILER 

Din Sosyolojisi çok genç bir bilimdir. Alan, amaç ve metodu üzerindeki 

tartışmaların henüz sonu almmam ışt ır. ı Bu konuda sadece deneme özelliginde 

bir tak ım eserler yaz ılmıştır Tümü ve bütünüyle büyük problemleri 

ele alan sistematik eserler çok azd ır. Açıklanması başta gelen Din Sosyolojisi 

sözü bile açık değildir. Bu terimle iki şey anlat ılmak istenir : 

A) 19. yüzyıl sonunda toplumsal şartları hareket noktas ı sayarak 

dini açıklamak ve anlamak cihetine gidilmi ştir. Bilindiği gibi bu, Auguste 

Comte'un pozitivizmine giden bir yoldu. Comte'a göre din toplumun bir 

fonksiyonu idi. Son zamanlarda Durkheim etrafında toplanan Frans ız Sosyoloji 

Okulu bu doğrultuda ilerlemi ş ve büyük bir canlılık göstermi ştir 2 . 

Burada 

dinin başlangıç ve temelini rasyonel olarak aç ıklamak amacı güdülmüş 

ve ilk toplum ba ğlarma gidilerek Totemcilik ele ahnm ıştır Insanla 

toplum (klân, frateri, kabile ve benzerleri) aras ındaki bir bağhlaşma münasebeti 

gözlemlenmi ş ve bu münasebet dinin ba şlangıcı sayılmıştır Klân ad ını 

ta şıyan toplulukta, totem, cemaatin yerini tutan kutsal varl ık olarak alınmış! 

tı. Bu yolda gerek din ve gerekse totem hakk ında yanlış düşüncelere sap ıldığında 

şüphe yoktur. Frazer, 1910 y ılında yay ınladığı Totemcilik ve D ış Ev. 

lenme 3 adli eserinde Totemle olan münasebetin her vakit dini olmayaca ğ- 

ını ispat etmi ştir. Yazara göre Tanr ıdan söz eder gibi totemden söz açmak 

ve bunun klân tarafından yüceltildiğini doğrulamak büyük bir hatad ır. 

Bu türlü anla şılan sosyolojik görü ş yirminci yüzyılın ba şlangıcında büyük 

ölçüde tarihi ara ştırmalara yol açm ıştır. Ara ştırmalarda tarihle toplum durum- 

I Bk. J. Wach, Einführung in die Religionssoziologie 1931 

2 Les formes Mmentaires de la vie religieuse 1912 

3 James Georges Frazer, Totemism and Exogamy, 1910 

Din Sosyolojisi F. 1 İ .

ları arasındaki bağıntı ve bağlant ılar ele almıyor ve toplumsal tutum, ekonomik 

şartlar ın bir sonucu sayılıyordu. Bütün bu söylenenler, Dinler Tarihine 

uygulanacak olursa, dini olaylar ın kendisi bile tarihi belirti ve de ğişiklikleriyle 

toplum şartlarına, ihtiyaçlara ve ekonomik zaruretlere indirilmi ş 

ve onların ışığı altında anla şılmış olur. Bu yolda yap ılmış toptan bir te şebbüs 

yoksa da parça parça denemeler vard ır. Hırıst ıyanhğın yorumu, bunun çok 

aç ık bir örne ğidir. Kautsky sosyalist teorinin en çok tan ınmış bir temsilcisidir. 

Sosyalist teori dini, ekonomik şartların ortaya çıkardığı s ınıf farklarma 

bağlı görür. Kautsky, 1908 yılında yayınladığı Hırıst ıyanhğın Men şei 

adlı eserinde Tarihi Maddecilik metotlar ını izliyerek H ıristiyanhğın, bir 

proletarya hareketinden ba şka bir şey olmadığını ispata yeltenmi ştir. 

Yazara göre daha sonra varhkh s ınıflar kendi ç ıkarlarını dü şünerek bu ilkeleri 

karşılayan imân ve ahlak yönünden bir tak ım değişiklikler yapm ışlardır. 

Mauren Brecher de buna benzer fikirler ortaya atm ıştır. Bu yazar da t ıpkı 

Kautsky gibi Hırıstiyanhğı, yığınların proleter psikolojisinden ç ıkmış gibi 

göstermektedir. Tarihi bak ımdan tamamiyle yanlış olmakla beraber her 

iki görüşteki ana fikir, dinin toplumsal şart ve etkenlerin bir anlat ımı ve 

fonksiyonu oldu ğu yolundad ır. 

B) Ba şka bir açıdan din sosyolojisi din içindeki sosyolojik olaylar ı ve 

dinin sosyolojik münasebetlerini inceler. Bu tan ım, genel olarak bir çok elemanları 

içine al ır : 

1) Din sosyolojisi, çok aç ık ve kolayca belirtilebilen münasebetlerle 

sosyolojiye bağlı olduğu kadar Dinler Bilimin de ba ğlıdır. Eğer sosyolojinin 

göı evi insam toplum içinde incelemek ve onun toplumla olan ba ğlarını ve topluluk 

türlerinin temel yap ısını açıklamak ise bu durumda Din Sosyolojisi Özel 

bir Sosyoloji olarak kendini gösterir. Gerçekte Sosyolojiyi iki ana gruba ay ırmak 

bir adet haline gelmi ştir. Genel Sosyoloji, Özel Sosyoloji.... Genel 

Sosyoloji, ana fikirlerin, toplum türlerinin ve toplumda ya şayan ana kuvvetlerin 

bir teorisi oldu ğu halde, Özel Sosyoloji, ilgili bulundu ğu çe şitli sosyolojik 

kurum ve konular ı inceler. Bu yönden bugün bir Sanat Sosyolojisi, bir 

hukuk Sosyolojisi, bir iktisat sosyolojisi, ve son olarak bir de Din sosyolojisi 

vardır. Bu durumda Din Sosyolojisi, sosyolojinin Özel bir dal ıdır. 

Başka yönden, Din Sosyolojisi kar şılaştırmalı ve sistemli olarak Dinler 

Biliminin pratik verilerini inceler. Bu durumu ile de bu disiplin Kar şıla ştırmalı 

Dinler Biliminin bir koludur. Karşılaştırmalı Dinler Bilimi, Genel Dinler 

Tarihinin temelleri üzerinde yükselir. O halde Din Sosyolojisinin konusu, 

Toplumun ana şekilleri ve dinin d ış gösterileri ile (tezahürlerile) ilgili sosyolojik 

süreçler ve bunlar ın yap ı ve kanunlarıdır 5 . 

4 Karl Kautsky, Der Ursprung des Christianismus, 1908 

5 Dinin dışarıya akseden belirti ve gösterileri fenomenolojinin konusudur. Bunun için 

Bk. Gerardus Van Der Leeuw, Phaenomenologie der Religion, 1933 

2

2) Genel ve Sistematik Din Sosyolojisi (Sociologie Religieuse G& İ,ftale et 

SysMmatique) 

Burada belli ba şlı niteliklerini aç ıklamak amac ım güttüğümüz bu bilim 

bir çok proplem ve kategorileri inceler. Buradan aç ıkca anla şılır ki yalnız 

başına ele ahnan her hangi bir dine öz sosyolojik problemleri ve nitelikleri 

söz konusu eden bir de Özel Din sosyolojisi (Sociologie Religieuse Particuliere) 

vard ır. Ernst Troelsch 1912 y ılında yay ınladığı Hıristiyan Kilise ve 

Gruplarının Toplumsal Doktrini 6 adlı eserinde bir H ıristiyan Din Sosyolojisi 

yapmışt ır. Max Weber 1920 y ılında yayınladığı Din Sosyolojisi Dergisinde 7 

Konfuçyus, Hindu ve Yahudi dinlerinin Özel Din Sosyolojilerini ortaya koymuştur. 

Bunun gibi Reuben Levy'nin 1957 yıl ında yay ınladığı islâmın Toplumsal 

Yapsa 7 ve Joseph Chelhod'un 1958 y ılında yay ınladığı İslam Sosyolojisine 

giri ş 9 adli eserler de islam dinini inceleyen birer Özel Din Sosyolojileridir. 

Çoğu zaman Özel Din Sosyolojisi sosyolojik primblendere ba ğlı teorilerden 

söz açmaz. Çünkü kimi dinlerin özünde toplumsal bir teori yoktur. Buna 

karşılık bu dinlerde Sosyolojiye konu olan ana şekillere rastlan ır. Din Sosyolojisiııin 

konusu, tarih boyunca, özel ve ampirik bir şefilde olagelen din ve 

toplum ara ştırmaları temeline dayan ır. Bu görüşün zorunlu sonuçları olarak 

din sosyolojisinin ilgi alan ı 

şöyle özetlenebilir 

a) Dinin aile, kabile, millet, devlet ve benzeri tabii topluluklar kar şısında 

zorunlu olarak aldığı bir durum ve tak ındığı bir tutum ♦ardir. Dinle tabii 

topluluklar aras ındaki münasebetlerin s çözümlenmesi, Sistematik Din 

Sosyolojisinin ba şta gelen bir görevidir. 

b) Din, varlığına bağlı olan sosyolojik tezahürleri kendili ğinden meydana 

getirir. S ırf Dini Cemaatlar (Communaute Specifiquemer ıt Religieuse) ancak, 

Evrensel Dinlerin ortaya att ığı topluluklardır. Temel yapılarının incelenmesi 

gerekli olan konular 

şunlard ır : Din Doktoru ve ö ğrencisi, ustad 

ve tilmiz münasebetlerini düzenleyen ilkeler cemaatlar, müminler cemaati, 

mezhep, tarikat ve benzerleri. 

c) Bir yandan tabii toplulukla dini grup aras ında, öte yandan toplumla, 

ya şayan din aras ında, incelenmesi gerekli özel münasebetler. 

d) Birbirine tamamen yabanc ı olan dini topluluklar (cemaatlar) aras ındaki 

münasebetler kadar bir dini toplulu ğun içindeki mezhep ve tarikatlar ıyla 

olan münasebetleri de Din Sosyolojisinin inceleme alan ına girer. Bilincinin 

yakın örneği Kıbrıstaki Hıristiyan ve isl'am cemaatlar ının münasebetleri, 

6 Ernst Troeltsch Die Soziallehren der Christlichen Kirchen und Gruppen, 91 

7 Max weber, Gesammelte Aufsatze zur Religionssoziologie, 1920 

8 Reuben Levy, Social Structure of Islam, (Cambridge, University Press 1957). 

8 Joseph Chelhod, Introduction 'a la Sociologie de l'Islam. (Editions Besson-Chant- emerle 

1958.)

ikinci şıkkın örneği ise Islam dininin kendi bünyesinde yer alan mevlevi veya 

kacliri tarikat ına karşı aldığı tutumdur. 

Yukarıda belirtildi ği üzere bu konuda bugüne kadar çok az say ıda eser 

yaz ılmıştır Ortaya at ılan mes'eleleri tümüyle aksettirecek önemde sistemli 

bir çalışmanın hemen hemen yap ılmadığı da bir gerçektir. Ileride türlü sebeplerle 

ele alaca ğımız bir kaç ünlü Kurucuya ve onlar ın yaz ılarına burada 

kısaca dokunmakta faide vard ır. 

Max Weber : 

1864 yılında doğmuş, 1920 yılında ölmüştür. Din Sosyolojisi 

dergisi 10 üç cilttir. İkinci baskıs ı 1922-23 y ılında yap ılmıştır. Yazar, 

bu eserinde kar şılaştırmah olarak dinin ekonomi üzerindeki etkilerini ve yine 

ekonomik hayat ın toplum ve toplum tabakalar ı üzerindeki tepkilerini ara ş - 

tırmıştır. Ne yaz ık ki bu büyük yazar ın din sosyolojisine yapt ığı ölçüsüz 

hizmetleri bir' yana b ırakılarak Kapita]izm zihniyeti ve bunun Protestan 

ahlaki üzerindeki e%kisi ve özellikle Kalvinizm ahlak ına ilişkin yaz ıları 

büyük çevrelerde daha çok ilgi çekmi ştir. 

Ernst Troeltsch : 

Max Weber'in yan ı başında Ernst Troeltsch' ı buluyoruz. 1865 y ılında 

doğmuş ve 1923' yılında ölmüştür. Konu ile ilgili olarak, H ıristiyan Kilise 

ve Gruplarının Sosyal Doktrini 11 adlı eseri yazm ıştır. Yazar burada 

hıristiyanli ğın toplumsal elemanlar ım incelemekle beraber öyle derin çözümlemeler 

yapmıştır ki görünürde ele alman konu yaln ızca h ıristiyanl ık olduğu 

halde gerçekte bütün dinleri kapsayan genel ve sistemli bir Din sosyolojisinin 

temelleri at ılmıştır. 

Joachim Wach : 

1898 yılında do ğmuş ve 1955 yılında ölmü ştür. Kendisi asl ında karşılaştırmah 

dinler bilimi profesörüdür. Son görevi Chicago Üniversitesindedir. 

Din sosyolojisi ba şlangıcı 12 adlı eserinde ilk olarak kar şılaştırmalı 

ve sistematik bir Din sosyolojisinin alan, amaç ve s ınırlarını çizmiştir 

Bu eser konu ve tammlanyla özlü bir Din Sosyolojisi tasla ğı niteliğindedir. 

Yazar ın, Amerikaya göç ettikten sonra Ingilizce olarak yay ınladığı Din Sosyolojisi 

13 bütün bilim çevrelerinde yank ılar yapm ış ve çe şitli dillere çevrilmi ş 

önemli bir eserdir. Burada Dini tecrübenin anlat ımları, dinin toplumdaki 

10 Gesammelte Aufs&tze Zur Religionssoziologie, 3 cilt, 1920-21 

11 Soziallehren der Christlichen Kirchen Und Gruppen, 2 cilt, 1912. 

12 Einleitung in die Religionssoziologie, 1931. 

13 J. Wch, Sociology of Religion, (The University of Chicago Press, Chicago) 1957 

4

irle ştirici görevi, dinle toplum münasebetleri özlü bir şekilde ele alınmıştır. 

Yazar ın Dini Tecrübe Tipleri 14 ve. Dinlerin Kar şılaşt ırmalı Etüdü 15 adlı 

eserleri de dolay ısıyla Din Sosyolojisi konular ını inceler. 

Giistav Mensching : 

Günümüzün ya şayan Din Sosyolojisi bilginlerindendir İlkin halk Dini 

ve Dünya 16 dini adı alt ında yayınladığı eser az zamanda kap ışılmış 

ve tükenmi ştir. Büyük sava ştan sonra Bonn Üniversitesinde' ö ğretime 

ba şlayan yazar daha sonra Frans ızcaya da çevrilmi ş olan Dini sosyolojiyi 

17 yayınlamışt ır Eser, sistemli din sosyolojisinin bir çok konular ını 

ele al ır. Milli Din ve Tabii topluluk, Evrensel Din ve Tabii topluluk, 

Din ve Dini cemaat, Dini cemaat ve Din, bu eserin belli ba şlı konuları aras ındadır. 

Glenn M. Vernon : 

Brigham Young Üniversitesi ö ğretim üyelerindendir. 1962 y ılında yayınladığı 

Din sosyolojisi günün konular ıyla ilgilenir 18 . 

Buraya kadar sistematik Din sosyolojisine hizmet edenlerden ve eserlerinden 

bahsettik. Bu yazarlar çal ışma metodu olarak anlay ış sosyolojisi 

(Verstehen Soziologie) ni almış ve hiçbir suretle din mensuplar ın ı gücendirecek 

ve küstürecek bir yol tutmam ışlardır : Eserlerinde pozitivistlerin dinsizliğe 

götüren yorumlar ına rastlanmaz. Bunlar Sistematik din sosyolojisinin 

kurucular ı olmakla beraber din ve din sosyolojisi konusunda ba şka yazarlar 

da vard ır : Karl Marx, Auguste Comte, Freud ve Durkheim gibi ünlü bilginler 

de bu konularda fikir yürütmü ş ve eserler vermi şlerdir. Fakat bu bilginler 

pozitivist ve tek görü şlü kalmış ve dinin içinde saklad ığı bazı yücelikleri 

en basit maddi olaylara indirmi şlerdir. Gerçi Auguste Comte Pozitivist 

ilmihali, Durkheim Din Hayat ının iptidâi şekilleri, Freud Totem ve Tabu 

gibi şaheserleri kaleme alm ışlardır. Fakat bunlar ı, bir çoklar ı, Din sosyolojisinin 

kurucular ı değil, yıkıcıları gibi görmektedirler. Zira Karl Marx dini iktisadi 

hayat ın bir fonksiyonu saymış, Aguste Comte tap ılanla tapan' birbirine 

karıştırmış, Durkheim dinin ba şlangıcını iç güdülerde bulmu ş, Freud ise dini 

14 J. Wach, Types of Relgious Experience (The University of Chicago Press, Chicago) 

1951 

15 J. Wach, The Comparative Study of Religions (Columbia University press, Newyork 

1958 

16 G. Mensching, Volksreligion und Weltreligion 1935 

17 G. Mensching, Sociologie Religieuse (Payot Paris 1951) 

18 Glenn M. Vernon, Sociology of Religion (Mc Graw Hili Book Company, inc. Newyork 

1962

nevroz ve cinsel güdülerle aç ıklamaya kalkm ıştır. Bütün bunlar muhtelif 

dindeki dü şünürleri küstiirmü ş ve sürekli takışmalara yol açmıştır. " 

Din sosyolojisinin bilimler arasındaki yeri 

Çağımızın bilim alanında yad ırganmayan bir sm ıflamas ına göre bilimler 

üçe bölünür: 

A Tabiat Bilimleri (Sciences Naturelles) 

B İnsan Bilimleri (Sciences 'Humaines) 

C Din Bilimleri (Sciences Religieuses) 20 

Bu sımflamada alt bölümlere dokunmak amaç d ışıdır. Ancak 

daha önce belirtilen ilkelere göre Din Sosyolojisinin bölümlemedeki yerini 

bulmak bizim için özel bir önem ta şır. Din Sosyolojisinin yerini, ad ımn da 

gösterdiği üzere, İnsan Bilimleriyle Din Bilimlerini birbirine bağlayan köprüde 

aramak gerekir. Ba şka bir deyi şle Din Sosyolojisine iki yoldan yarılır: 

Toplum bilimleri, Din bilimleri.... Din sosyolojisi bu iki disiplinin birleştiği 

yerdedir. Din Sosyolojisinin bu iki kanath durumu kar şısında as ıl 

konuya girmeden önce Genel olarak İnsan Bilimleri ve Din bilimleri üzerinde 

durmak ayd ınlat ıcı bir önem ve niteliktedir. 

A. İnsan Bilimleri 

Bu bilimlere, ünlü Alman bilgini Dilthey'a uyularak, Manevi bilimler 

(Geistestwissenschaften) de denir. Bu ise genel olarak, Antropolji ile özde ş 

bir anlam ta şır. İnsan bilimleri, Fizik, psikolojik ve toplumsal insan ı inceler. 

Burada konu ile ilgili yön toplumsal insandır. Toplumsal insan ı inceleyen 

disiplinin adı Toplum Bilimleridir. Toplum Bilimleri deyince ekonomi, hukuk, 

ahlâk ve tarih gibi Özel Toplum Bilimleri (Sciences Sociales Particulieres) 

ve bunları özel baz ı nitelikleriyle tek bir bayrak alt ında toplayan 

Sosyoloji kar şımıza ç ıkar. Konumuzla daha yakın ilgisi dolayısiyle bu arada 

yalnızca genel sosyolojiden söz açmak güdülen amac ı sağlamaya yeter. 

19 Burada verilen bilgiler s ırf sistematik din sosyolojisi eserleri ve yazarlarma ili şkindir. 

Tarihçe kısmında başka yönden bu konuda tamandapc ı bilgiler verilecektir. 

20 Almancada yine ayn ı anlamda olmak üzere Naturwissenschaften, Geisteswissenschaften, 

Religionswissenschaften terimleri kullan ılır. Islamdaki ilimler tasnifi büsbütün ba şkadır: 

Ilimler ilkönce AKL İ ve NAKLI olmak üzere ikiye ayrılır. AKLİ ilimler NAZAR/ ve AMEL İ 

olarak iki kesimdir : 

NAZARİ kesim, Ilâhl, riyazi, tabii ilimleri, Ameli kesim Ahlük, Tedbiri Mezil (ev idaresi 

veya ev iktisadı), tedbiri Müdün (medineler veya belediyeler bilimi) bilimlerini ihtiva eder. 

Nakli ilimler de Aliye ve Aliye (aletle ilgili) Aliye (yüksek) kesimlerine ayr ılır: 

Ali ilimler : Lugat, Sarf, Nahive, Maani, Bedi ve Beyan, Şiir ve İnşat, Aruz, Tarih ve mu- 

hadarat gibi bilimleri ihtiva eder 

Aşli ilimler : Tefsir, hadis, keliim ve akait ilimlerini kapsar. 

6

SOSYOLOJ İ 

Sosyoloji toplum olaylar ını inceleyen vas ıflayıel (descriptif) bir bilimdir. 

Toplum olay ı saptanmış olsun veya olmas ın fert üzerinde bir d ış baskı 

yapmaya elveri şli her türlü yapma ve dü şünme tarz ıdır 21 . Bu bakımdan 

olumlu bir bilim niteli ği ta şıyan sosyolojisinin konumuzu ilgilendiren yönlerini 

özetlemek ayd ınlat ıcı ve yararl ıdır.. 

I. SOSYOLOJ İ NEDIR 

a) Sosyoloii evrensel de ğil, özel konusu olan bir bilimdir. 

Sosyoloji toplumun şekil ve gelişmelerini inceleyen bir bilimdir. Bu tanım 

açık bir anlam ta şır. Bütün güçlük, toplum kavram ının özelliğinden 

ileri gelir. Toplum bitki, hayvan veya dil gibi konu bak ımından smırlandırılabilen 

tekil belirtiler tümü de ğildir. O t ıpkı tabiat ve tarih bilimleri gibi 

bir disiplindir. Tabiat Kanunlarma ba ğlı olaylar tabiattan ve zaman içinde 

akıp giden olaylar ise tarihten ç ıktığı gibi insano ğlunun yaptığı, yaratt ığı 

ve yaratmay ı tasarlad ığı olaylar da toplum içinde ak ıp gitmektedir. 

Sosyoloji toplum bilimi yahut toplum şartlarından do ğan ve toplumsal 

etki yaratan olaylar bilimi olarak tammlamrsa bu tan ım bütün kültür bi. 

limlerini içine almış olur. Bu durumda sosyoloji insanlar ın geli şme, çalışma 

ve yaratma alanlar ını çevreleyen evrensel bir bilim say ılır. Adam Ferguson 

ve Aug. Conte'a göre sosyoloji, insanl ığın kültür geli şmesinin tümünü içine 

ahr. Bunun gibi Tarihi Maddecilik te sosyolojiyi bütün manevi bilimlerin 

biricik bilimsel metodu ve dünya tarihini aç ıklayan ve her kap ıyı açabilen 

evrensel bil maymuncuk sayar. 

Sosyolojinin bu a şırı iddialardan yaz geçmesi, onu kendine öz konu ve 

metodu olan bir bilim derecesine yükseltmi ştir. Bugün sosyoloji, konusu 

olan toplum kavram ını özel bir aç ıdan tan ımlamaya ba şlamıştır. Bütün manevi 

bilimleri sosyoloji bayra ğı altında toplamaya çal ışan ve yaln ızca sos 

yoloji metotlar ını kullanma gere ğini savunan dü şünü ş tarz ına sosyolojizm 

adı verilir. Özel Toplum Bilimleri (Sciences Sociales Particulieres) bu görüşe 

kar şı gelmektedir. Dil, Din, Ahlâk, hukuk ve ekonominin kendilerine 

öz kural ve kanunlar ı vard ır. Bu bilimler dikkatlar ını öz konular ı üzerinde 

toplayarak özerkliklerini (muhtariyetlerini) korumu ş ve sosyolojizm akımma 

kar şı koymu şlard ır. Böyle yapmakla dil, din, ekonomi, hukuk ve ahlâk ile 

ilgili sosyoloji mes'elelerinin önemi inkâr edilmi ş olmuyor. Sosyoloji kültür 

yap ılarının muhtevas ım ve şekil kanunların ara ştıracak yerde bu yap ıların 

21 Durkheim Sosyoloji Metodunun kaideleri adl ı eserinin 14. sayfas ında Toplum olaylarını 

şöyle tan ımlar : Est Fait social, toute maniere de faire, fix& ou non, susceptible d'exercer une 

contrainte sur l'individu. 

7

hangi sosyal şartlar alt ında ortaya ç ıkt ıklarım ve ne gibi etkiler yapt ıklarım 

tesbitle yetinir. 

Konunun sınırlanma ve daralmas ı sosyolojinin yarar ına olmu ştur. Yalnızca 

özel toplum ve kültür bilimlerinin dayanma ve diremesi de ğil; sosyoloji 

metodundaki evrim ve devrimler de bu bilimin ve özellikle toplum kavra 

İmran, daralmas ına yol açmıştır. Bugün toplum kavram ıyla toplumsal ya-" 

şayış ve ba ğınt ıları ilgilendiren her şey kastedilmeyip türsel bir konuya öz 

meseleler ele alınmaktadır. 

Kültür belirtilerinin toplumsal bir yönü oldu ğundan sosyolojik bir görü 

şlü incelenebilir. Ba şka bir deyi şle, ekonomi bilimi dışında bir ekonomi 

sosyolojisi, hukuk bilimi dışında bir hukuk sosyolojisi, sanat dışında bir sanat 

sosyolojisi vard ır. Sosyoloji kendi s ınırlarını devamlı olarak tutarsa manevi 

bilimlerle bir çat ışma olmaz ve aralar ında sıkı bir i şbirliği sağlanır Böylece 

sosyoloji kendine öz bir konu ve görü ş açısma kavu şur. 

Bu amaca varmay ı güçle ştiren ba şlıca engel toplumun belirli bir alan ı 

tutmayıp bütün kültür alamn ı kaplamas ıdır. Sanat, bilim, ekonomi, hukuk 

siyaset ve din gibi kültür alanlar ı koyu çizgilerle birbirlerinden ayr ılmaktadırlar. 

Bu ayr ılmalar her alan ın mahiyetinden ve ba ğlı bulunduğu şekil 

kanunlarından ileri gelir. Bunları bir bağçenin a ğaçlarına veya bir tara ğm 

dişlerine benzetebiliriz. Toplum bunlardan biri olmay ıp onları ta şıyan, onlara 

kaynak ve temel vazifesi gören ve onlar ı birle ştiren bir dayanakt ır Tara 

ğın dişlerini birle ştiren sırt ve a ğaçların kök saldıkları topraklar topluma 

benzetilebilir. Görülüyor ki Toplum bu kültür dallar= eklenecek bir ba şka 

dal değil, onlar ı ta şıyan ve onlar ın filizlenip içinde kök salmasına yarayan bir 

dayanakt ır. Toplumun sosyolojik yönünü yalnız toplumsal ba ğınt ılara hasrederek 

onu ötekilerinden ay ırmak mümkündür. 

Son yıllarda bu dü şüncelerden hareket ederek sosyolojiye özel bir konu 

sağlamağa ve onun manevi bilimlerle münasebetlerini aç ıklama ğa uğraşan 

kuvvetli bir fikir pkinu ba şlamıştır. Bu arada şekli (formel) sosyolojinin kurucusu 

olan Georg, Simmel ve sosyoloji saltanatma kar şı cephe alm ış olan 

W. Dilthey'in fikirleri çok ilgi çekicidir. 

Georg Simmel'e göre Toplumsal olaylar ın bir şekli birde muhtevas ı vardır: 

Şeklini sosyoloji; muhtevas ım ise özel toplum bilimleri inceler. Toplumsal 

olaylar ötedenberi muhtevalar ı olan ekonomi, hukuk, sanat, dil, din olarak 

sistematk bir şekilde çözümlenmektedir. Bu durumda sosyolojinin bu muhtevaları 

birer birer ele almas ı, has ıh tahsil kabilinden, bo ş bir tekrarlama veya 

ansiklopedik bir ara ştırma olabilir; fakat hiçbir vakit sosyoloji ııin ba ğımsız 

varlığını haklı gösteremez. Sosyoloji, tamamen farkl ı bir görüşten hareketle 

kültür kurumlar ına doğru uzamay ıp ortakla şa ya şayışa, te şkilat

ve grupla şma şekillerine doğru yönelir. Georg Simmel böylece toplumsal 

olayların niuhtevalar ı olan kurumlarla onlar ın bir şekli olan toplumu birbirinden 

ayrı ve ba ğımsız görmektedir. 0 kadar ki toplumsal ba ğlant ılardan 

doğan e ş şekiller, türlü kültür kurumlar ını ara ştırırken de önümüze ç ıkarlar. 

Mesela hukuk ara şt ırmalarında klân, kabile ve site şekilleri kar şımıza ç ıkar. 

Ekonomi sistemini ara ştırırken yine bu ana şekiller kar şımıza ç ıkarlar. O 

halde hukuk kurumu klan, kabile veya siteye göre çe şitlendiği gibi din kurumu 

da klânda, kabilede ve sitede ba şka ba şkadır. Dürbünün öte tarafından 

bakacak olursak bu şekillerin de ğişik muhtevalar ı ta şıdığı açıkça görülür. 

G. Simmel'e göre bu durumuyla sosyoloji, SOSYAL ŞEK İLLERİN 

SISTEMATIK TEORISI OLARAK BAĞIMSIZ B İR B İLİMD İR. O halde 

sosyoloji, grup münasebetlerini, toplumsal ayrımlaşma (Diffirenciation) ve 

tabakalaşma (stratification) yı ve toplumlar ın şekil kanunların", muhtevalar ına 

dokunmaks ız ın inceler. 

Yazar ın söyledi ği gibi sosyoloji tarihi bir geli şmenin 

geometrisidir. 

Georg Simmel'in bu görü şüne taktşılmıştir. Toplumsal şekiller her vakit 

kültürel muhtevalardan ay ırdedilemezler. Bu yönden şekil ve muhteva 

ayrılığı ancak zihinde tasarlanabilen ve gerçe ğe uymayan bir bulu ştur. Bu 

takışma sosyoloji, manevi bilimlerin bir geometrisidir, yolundaki tan ım için 

doğrudur. Fakat toplum hayat ının şekli kanunlar ın saptamak ve nazari bak ımdan 

sosyolojiye yol göstermek konusunda bilim alemi Simmel'e borçludur. Manevi 

bilimlerde çok de ğerli hizmetlerde bulunan W. Dilthey ba şka yollardan 

hareket ederek Simmel'in Şekli Sosyoloji görü şüne kat ılmıştır. Bu yazar, 

bütün be şeri kültürün bir duygu ve şekil halinde gerçekle ştiğini ileri 

sürer. 

b) Sosyoloji toplumu bir yap ı ve olgu olarak inceleyen bir bilimdir. 

Bir bilim dalın ı ötekilerinden ay ıran ölçüt kendine öz konusu ve meto- , 

dudur. Toplum çe şitli tabakalardan meydana gelmi ş bir gerçektir. Sosyolojide 

öteki bilim dallar ından daha çok okul ve do ğrultular ın yer almas ı toplum 

olayının zaman zaman şu veya bu özelliğini"' ön plana alınmasından 

ileri gelir. Toplum olayları insanlar ın yapt ıkları eylemler olarak ele al ı- 

nırsa Sosyolojiye Be şeri Hareketler Bilimi denebilir. Max Weber bu dü şüncededir. 

Toplum hayat ını her zaman objektif düzen ve yap ılar etrafında 

toplayarak i şe başlanırsa Sosyoloji Toplumsal Yap ılar Bilimi diye tan ımlanabilir. 

Bu son görü şü O thmar Spann ve Emile Durkheim savunmu şlardır. 

Bu türlü yormulamalar ın en tehlikeli taraf ı toplumun bir özelli ğine gereğinden 

fazla bir de ğer vermek, ötekilerini küçüksemektir. Eski bir Yunan 

düşünürünün ben tek kitaph insandan korkar ım demesi bu tehlikeye i şarettir. 

Yine bir Yunan filozofuna göre gerçe ğin bir yönü de ğil bir çok yönleri 

vard ır. Toplumsal gerçe ği bütünüyle göz önünde bulundurmak laz ımdır. 

9

Toplum incelemelerinde, toplumu somut bir gerçek olarak ele almak 

gerekir. Onu diledi ğimiz şekilde değiştirmeye yetkili de ğiliz. Toplum her 

,vakit objektif bir olay, de ğişmez bir gerçek ve zorlay ıcı bir düzen olarak 

kar şımıza çıkar. Bu durumu ile toplum bizi ba ğlıyor, hareketlerimizi s ınırlıyor, 

bizi zorluyor, belirli yer ve do ğrultulara yöneltiyor ve bütün bunlardan 

kaçınmak istedi ğimizde ba şımız sert kayalara çarp ıyor. Toplumsal gerçek 

bir dinin kurulmas ı, bir siyasi sistemin alınmas ı ve bir iktisadi faaliyetin 

yürütülmesinde de Demokles'in k ılıcı gibi ba şımızın üstünde durmaktadır. 

Bu gerçe ği tanımak istemeyen bir din kurucusu, bir siyaset pehlivam, 

bir ekonomi uzmanı ve bir ahlak havarisi ancak ve ancak hüstanla karşılaşır. 

Ba şarı ise yalnızca bu gerçeklere uymakla sa ğlamr. Unutmamak gerekir 

ki toplumsal gerçek ferdi arzulardan çok daha kuvvetlidir. 

İnsan vücudu a şağı yukar ı yedi yıl içinde bütün yuvarlar ını deği ştirdiği 

halde bünyede belirli bir de ğişme olmaz. Tıpkı bunun gibi toplumlarda da 

fertler ve ku şaklar değiştiği halde bünye de ğişmez, daha do ğrusu toplum 

bünyesi fert ve ku şakların de ğişme temposuyla orant ılı olarak de ğişmez. 

Değişme temposu bünyede çok a ğırdır. Bir toplumun maddi dayanaklar ı 

nisbeten kolayca görülebilir. Fakat bünye somut olarak de ğil, daha çok idrak, 

duyu ve yorumla kavranabilir. Bu sebeple toplumsal yap ıların bünyesinden 

ve bunları kavramaya imkan veren sosyolojik görü şten bahsedilebilir. 

Uzak mesafeden bir topluma bakacak olursak fertleri de ğil bütünü 

kavramış oluruz. Bu durumda bütüne hakim olan düzeni, onu besleyen kuvvetleri 

ve onun içindeki gerginlik, ayk ırılık ve uygunsuzluklar ı tek bir bakışla 

anlayabiliriz. 

Sosyolojik görüş sürekli ö ğrenmelelerle elde edilir. Ancak • bu ö ğrenmelerde 

ara ştırıcı toplumsal şekillerin dış görünü şleriyle yetinmiyerek sosyolojik 

olaylar ın kayna ğım ve onların psikolojik temellerini de ele almand ır. 

Aksi halde toplumsal gerçek yerine bo ş kahplar elde edilmiş ve anla şılmış 

olur. Bu duruma göre gözlemci insanlar ı bağlayan ve ay ıran • kuvvetleri ve 

toplumsal yap ıların temellendikleri ruhi tabakalar ı açıklamalıd ır. Bunlar 

psikolojik eklemeler de ğil, toplum olaylar ınınosyolojik yönden kavran ılmasının 

temel şartla-rıdır. Sosyolojik görü ş, iki eşit temele dayan ır. Bunlardan 

biri çeşitli olgu ve yap ıları bir bütün halinde birle ştiren Süreç, ötekisi çok 

taraflı bir psikolojik gerçek.... Gözlemci toplumsal yap ının dıştan göze çaxpan 

stati ğinden ba şlayarak, onu meydana getiren dinami ği anlamak zorundad 

ır. Toplumsal olgu ve gerçe ği kavrama ğa çalışan her sosyoloji bu çifte 

görevi benimsemelidir. Toplum olaylar ını bu aç ıdan ele alman ın önemi san ıldığından 

daha büyüktür. Bu yap ılmazsa bo ş kahplar insanı yandtabilir. O 

zaman Monar şi yap ıları içine Asur ve kaldelilerin zulme dayanan yönetimleriyle 

ingilizlerin demokrasi, e şitlik Ve özgürlüğe dayanan yönetim şek- 

10

lini aynı saymak veya sadece demokrasi ad ını ta şıyan popüler demokrasilerle 

İsviçre demokrasisisini bir saymak gibi hatal ı görü şlere vard ır. 

e) Sosyoloji normatif olmayan bir olaylar bilimidir. 

Genel Sosyolojinin çözmek zorunda kald ığı en önemli mesele sosyolojinin 

konu ve metodudur. Bu bizi bilgi nazariyesi ve metodolojiye götürür. 

Burada cevapland ırılacak soru şudur: SOSYOLOJ İ HANGİ MANTIGA 

DAYANMALI VE HANG İ YOLLARDAN YARARLANMALIDIR Bu 

soru üç türlü cevapland ırılabilir: 

Manevi bilimler aras ında değer yarg ılarıyla normatif görü şleri sistemlerinin 

bel kemi ği yapan bir sürü disiplin vard ır. Hukuk, Pedagoji, Ahlak, 

Estetik ve benzerleri bu gibilerdendir. Şüphesiz, bu bilimlerde her türlü değer 

yarg ılarından uzak, yaln ızca olay ve olgulara dayanan tespitler de vardır. 

Pedagojide çocu ğun bedeni ve ruhi geli şmesini, hukukta bir fiilin suç 

sayılıp sayılmamasım tesbit eden maddi olaylar bu türlü tesbitlerdendir. 

Fakat dikkat edilirse bu disiplinlerin özü de ğer yarg ılarına dayan ır ve her 

vakit üstün bir de ğere göre ayarlan ırlar. Bu gibi bilimlerin ortaya ç ıkmaları 

bile böyle bir de ğerin geçerli ği sayesinde mümkün olmu ştur. Hukukun 

problematiği (Çözüm ölçüsü) adalet, Estetiğin proplamatiği güzellik, AhLakm 

proplemati ği iyilik, dinin proplemati ği ise kutsall ıkur. Bu bilimlerin ödevi, 

benimsedikleri üstün de ğerleri normal sübjektif görü ş ve tutumlar ın üstüne 

çıkararak gerçekle ştirmektir. Bu bilimlerin önsel (apriori) olarak kabul 

ettikleri şey, adalet, güzellik, iyilik ve kutsall ığın objektif bir de ğer olarak 

alınmas ıdır. Bu türlü disiplinler yaln ızca olay ve olgulara dayand ıkları müddetce 

kendilerine öz çal ışma alanlar ı dışına ç ıkmış olurlar. Bu anlamda 

bu bilimlere normatif disiplinler ad ı verilir. Sosyolojinin mant ık ve mahiyeti 

ile ilgili ilk tesbit, bu bilimin normatif bir bilim olmad ığıdır. 

Bir toplum düzeninin adil, faziletli, fertlerin istek ve zihniyetine uygun 

olup olmaması sosyoloji bak ım ından önemli de ğildir Sosyologun incelemekte 

olduğu toplumsal yap ıların de ğer yarg ılarırıa uyup uymad ığını veya 

toplumun adalet, fazilet ve ahlak törelerine göre yönetilip yöneltilmedi ğini 

sormağa hiçbir yetkisi yoktur. Sosyoloji normatif bir bilim olsayd ı, bu 

konuları çözümlemekle görevli olurdu. Sosyoloji normatif bilim, olmad ığından 

bütün bu meseleler onun çözüm alan ı dışında kalırlar. O halde bu meseleleri 

ortaya atan veya bunlar ı karara ba ğlayan kimse hukuk, ahlak, pedagoji 

gibi normatif bilimler alan ına geçmi ştir. Bu kimsenin de ğer yarg ı- 

ları pratik eylemler haline gelince siyaset alanına girilmiş olur. 

Bu ana kadar sosyolojiyi normatif bir bilim de ğildir şeklinde ele ald ık. 

Şimdi müspet olarak sosyolojinin yaln ızca olay ve olgularla ilgili mes'ele-

lerle uğra şmağa yetkili olduğunu söyleyebiliriz. Burada sadece falan top: 

hım düzeni acaba hangi yap ı kanununa göre kuruhnu ştur Böyle bir toplumda 

aile, din ve devlet nasıl bir röl oynar Te şkilat şekillerinden hangisi ön plana 

alınmıştır (Baba şahlık, ana şahlık v. s.) Gruplardan hangisi egemenli ği elde 

tutmaktad ır gibi mevcut 'durumu tesbit eden sorular yan ında falan toplumun 

geli şmesi hangi doğrultudad ır Hangi toplumsal yap ı, kurum ve kurulu 

şlar yıkılmağa, çözülme ğe veya şekil değiştirme ğe yüz tutmu ştur Hangileri 

yeniden kurulma ğa, geli şmeğe ve yayılmağa elveri şlidir gibi sorular 

sosyologa sorulabilir Fazla olarak bir biri üzerine tesir eden toplum düzenlerinden 

hangisi hangisinin üzerinde daha çok etki yaparak bir bünye de ğişikliğine 

yol açar Şeklinde sorular da sorulabilir. Çek kere görünürde kazananların 

yendikleri toplum bünyesinde eridikleri ve gerçekte yenildikleri 

çok rastlanan örneklerdendir. Selden Demokrasi ad ı ta şıyan bir yönetimin gerçekte 

koyu bir zorlama rejimi oldu ğu çok görülmüştür. Bu sebepten e şyanın gerçe 

ğini aramak gerekir. 

Geçmişteki toplumsal olayları bugünkü durumla kar şılaştırmak çok 

kolay bir yoldur. Çünkü tarih, kaynaklar ı bakımından kavranabilecek bir 

durumdad ır. Bu gerçek kar şısında irademizin büyük bir rolü yoktur. Ancak 

tarihi olaylara de ğer verme söz konusu oldu ğunda i ş değişir. Sosyoloji yalnız 

geçmi şin ve günün olaylariyle de ğil, bugünkü durumun gelecekte göstereceği 

yönelişleriyle de ilgilenir. Aç ıkça belirtmek gerekir ki günün toplumsal 

gerçekleriyle s ıkı bağlantılarımız vard ır. Bu bağlant ılar varh ğımızla s ı- 

kulan s ıkıYa ilgilidir. Bir memleketteki siyasi hareketler bilginin, tarafs ız 

gözlem ve tesbitine konu olabilirler. Fakat bu siyasi cereyanlardan biri bu 

gözlemi yapan ın varlığına son vermeyi veya mensup oldu ğu zümrenin yok 

edilmesini hedef tutmu şsa bu incelemede ara ştırıcımn durumunu ve ne dereceye 

kadar tarafs ız kalaca ğım düşünmek gerekir. Nazi Almanyas ında yahudi 

soyundan bir bilginin çalışması veya istibdat devrinde hürriyet ve demokrasiye 

dayanan bir bilginin verece ği eserleri dü şünmek kafidir. Görülüyor ki 

toplumsal gerçekler, içinde ya şadığımız ilemin kendisi veya önemli bir parçasıdır. 

Bu toplum düzeninin devam ı, deği şmesi veya ortadan kalkmas ı ka - 

derimizi tayin eder. Fazla olarak bu düzenin devam etmesi de ğişmesi veya 

ortadan kalkmas ı bir dereceye kadar irademize ba ğlidır. Zira bu düzene şekil 

veren canh madde bizleriz. Bu yönden bu gerçe ğin bir parças ı veya etki 

gücü bizleriz. Toplumsal olaylar bizlerden geçerek yoluna devam eder. Burada 

bir soru hat ıra gelebilir: Bizi en yak ından ilgilendiren bu olaylar ı olduğu 

gibi kabul ederek şuurlu bir feragatla herhangi bir durum almaktan ve de ğer 

hükmüne varmaktan sakmacak ınlyız Sosyoloji bir olaylar bilimi olduğundan 

her türlü de ğer hükmünden uzak kalmak zorundad ır. Aksi takdirde 

bilimsel anlamda bir sosyolojiden bahsedilemez. Sosyoloji kurumlar ını her 

an kendi çıkarına uygun ve insanhk gereklerine ayk ırı şekilde yöneten sert 

12

ir otorite sistemi kadar fertlere özgürlük, e şitlik ve kardeşlik tamyan bir 

toplumsal sistemi de e şit ve objektif ölçülerle incelemelidir. Her iki düzenin 

yap ı kanunların ve geli şme e ğilimlerini objektif bir gözlem süzgecinden geçirerek 

birini kötüleyip, ötekini alk ışlamadan olduğu gibi aksettirmelidir. 

Bu sonuca varmak için uzun y ıllar geçmi ştir. Kurucular bu cihete i şaret etmişlerdir. 

Buna rağmen aradan bir çok yıllar geçmiş, fakat bir türlü sosyoloji 

değer yarg ılarından yakasını kurtaramam ıştı. E. Durkheim, V. Pareto 

ve M. Weber gibi devrin üstün ve ünlü bilginleri toplumda olup bitenleri 

bilimsel bir süzgeçten geçirerek sosyolojiye bilim de ğerini kazand ırmışlardır. 

Durkheim toplumsal olayların e şya gibi incelenmesi, Pareto sosyolojiye 

neopozitivizmin uygulanmas ı ve Weber ise değer yarg ılarından uzak kal ınmas 

ı tezlerini savunmu şlardır. 

Fizik biliminin yardımıyla bazı uygulama ve yenilikler 

Son uzay yolculuklar ı veya atomik ke şiflerini bir fizik ve astronomi bilginini 

gelecekle ilgili aç ıklama ve bildirilerde bulunma ğa yetkili k ılabilir. Fizyolojideki 

ilerlemeler, doktorlukta var ılacak a şamaları işaret edebilir. Bunun 

gibi Sosyolojide de baz ı mutlu sonuçlardan bahsedilerek siyasi do ğrultu 

belirtilebilir. Burada dikkat edilecek şey, de ğer yargılarma saplamnamakt ır. 

d) Sosyoloji ampirik bir bilimdir : 

Sosyoloji, tecrübelerden toplad ığı bilgi ve verilesi kar şdaştıran, bölümleyen 

ve yorumlayan bir bilim dand ır. Matematik gibi irsi bir bilim de ğildir. 

Daha önceleri bu bilimi teorik kadrolar içinde ele alanlar ve felsefe içinde 

inceleyenler olmu ştu. Fakat 19. yüzy ılın sonunda hiç bir şüpheye yer vermeyecek 

şekilde sosyolojinin tecrübi niteli ği ortaya ç ıkmıştır. 

Tabii hukuk anlayışı, sosyolojinin tecrübi anlamda geli şmesini sağlamıştır. 

Zira tabii hukukun amac ı tabii toplum düzeninden baz ı kurallar elde 

etmektir. Bunun yap ılmas ı için bu kurallar ı verecek olan tabii toplum 

düzenini incelemek gerekmi ş ve bu da zorunlu olarak tecrübi verilere dayanan 

bir sosyolojinin kurulmas ına yard ım etmi ştir. 

Emile Durkheim, toplum olayları ancak ba şka bir topum olaylar ıyla 

açıklanır ve bunlar hiçbir suretle fizik, biyolojik ve psikolojik olaylara indirilemez 

ve bu olaylarla aç ıklanamaz, der. Bu görü şün gerçek anlam ı sosyolojinin 

yalnızca toplum olaylar ıyla uğraşaca ğı ve tek ba şına coğrafi, tabii ve fizik 

şartlar ın doğrudan do ğruya toplum olaylar ını tayin edemiyece ği yolundadır. 

13

Herhangi bir yap ıp inşai bir tarzda kurmaya kalk ışmak, bu toplum yap ı- 

sını yalnızca tek yönden görmektir. Bu ise o yap ıda sakh olan büyük de ğişme 

yetene ğini hiçe saymak olur. Toplumsal gerçe ği bütün zenginliği ve değişme 

ihtimalleriyle birlikte kavramak ise ampirik bir yoldan gitmekle mümkündür. 

Bundan dolayı gerçek ve olumlu bir bilim haline gelen sosyoloji aynı zamanda 

bir deney bilimi olmak zorundadır. 

Almancada tecrübenin kar şılığı Erfahrung'dur. Terim, bir yolculukta 

edinilen pratik bilgileri anlat ır. Bu sebepten dolay ı sosyolog bir inceleme 

gezisine ç ıkmalı; hemde otomobile de ğil, yaya olarak. Yolu üzerinde rastlad ığı 

insanlar, kar şılaştığı olaylar ve konu ştuğu kimseler ona öyle tecrübeler kazandırır 

ki bunları kitaplar aras ında ve .masa üzerinde elde etmek çok güçtür. 

Bunun gibi Yüksek öğrenimi yapan bir ö ğrencinin sıras ıyla ilk, orta, 

lise ve üniversiteye devam etti ği sıralarda edindiği bazı tecrübeler vard ır. 

Bu a şama ve basamaklar ı izlemeden yeti şmi ş kimselerin kitaptan ö ğrendikleri 

bilgiler temelsiz kalan bo ş kalıplar gibidir. Bu sebepten Üniversiteyi 

bütün a şamalardan geçerek bitiren bir kimse kültür da ğıtan kurumlardan 

aldığı tecrübelerle toplum , denilen bilmeceyi çözmeye ve meslekte ba şarı 

elde etmeğe daha yetkili ve yeterlidir. 

Şunu da belirtmek gerekir ki bugün sosyoloji, fizik ve biyoloji kadar 

deneysel de ğildir. Bir kere toplum bilimlerinde, biyoloji ve fizikte oldu ğu 

gibi bir deneyim yoktur. Yani plânh bir tecrübe metot bak ımından çok ileri 

durumda bulunan İşletme sosyolojisinde bile çok zayıft ır. Tecrübenin 

tam olarak uygulanmas ı ve sonuç vermesi için giri şilen deneyin icabederse 

durdurulmas ı ve tekrar ba şlaması mümkün olmalıdır. Çok küçük birliklerde 

baz ı deneyim (experimentation) lere giri şmek mümkün ise de büyük toplum 

olaylarını durdurmak ve tekrar ba şlatmak kabil de ğildir 22 . 

Bundan 

dolayı sosyoloji tecrübelerden ilhâm ve kayna ğını alan bir bilim olmakla 

beraber fizik bilimler ölçüsünde bir deney bilimi say ılmaz. Ancak konusunun 

özelliklerine uygun dü şen, de ğişik bir ampirik metodu geli ştirmek zorundadır. 

Sosyolojide bir de istatistik usulleri yer al ır. Istatistik yerlerin sosyolojide 

bir değer kazanmas ı için elde edilen rakkamlar ın iyice denetlenmesi gerekir. 

K ısacası, istatistik yolu ile kavran ılan her toplum olay ının sosyolojik 

bir gerçe ği ifade etmesi için nicel ve nitel bir çözümleme süzgecinden geçmesi 

gerekir 23. 

22Deneyim terimi Tecrip (Exp&imentation) kar şılığı kullan ılmıştır. Planl ı bir tecrübe 

demektir. Burada ayn ı şartlar altında olayları tekrarlanabilmesi esast ır. 

23 Bu dilim için Dr. Hana Freyer'in Sosyolojiye Giri ş Adli (N. Abadan çevrisi) eserine 

bak. Yine aynı yazar ın İspanyolca ( İntroduccion a la Sociologia) eserinde sayafa -1-31 bak ılmalıdır. 

14

2. TOPLUMSAL YAPI (Structure sociale) 

Yapi incelemelerine geçmeden önce metodla ilgili ayd ınlat ıc ı nitelikte• 

bir kaç noktaya dokunmak gerekir: 

a) Sosyoloji, tarihi değil, sistematik bir disiplindir. Bundan dolayı sosyolojideki 

ana kavramlar toplum hayat ında yalnızca bir defa geçen tekil 

belirtiler de ğil, tekerrür eden tipik yap ılarıdır. Burada her sosyolojik olay ın 

aynı zamanda tarihi bir olay oldu ğu inkâr edilemez. Fakat bu olaylardan ancak 

tekerrür edenleri ve bir sisteme ba ğlanabilenleri, sosyolojiye konu olur. 

b) Yap ı incelemelerinde bir toplumda ço ğu zaman bir çok yap ı şekilleri 

birbirine girmi ş daireler halinde görünürler. Cemiyet cemaat menfaat 

birlikleri yan yana ve iç içe girerler. Bu türlü incelemelerde, bu çapra şık durumları 

göz önünde tutmak gerekir. 

c) Yap ı ara şt ırmalar ında ülküsel tiplerin ara ştırılmas ı baz ı çapra şıkhk 

gösterir: M. Webere göre, toplum münasebetlerinin olu şunda etki yapan 

çeşitli saik, amaç, çıkar ve sebeplerden her zaman bir tanesi daha a ğır basar. 

Bu ağır basan yön toplum yap ısımn tipini tayin eder. Gerek fizik ve 

biyolojik gere,kse psikolojik ve sosyolojik yap ılarda gerçekten ülküsel 

tipe varmak çok güçtür. Nas ıl (H20) formülü ülküsel bir su tipi olup 

tabiatta rastlananlar ın bundan az çok farkh oldu ğu tesbit edilmi şse bunun 

gibi toplumdaki yap ı tiplerinde de bölünılemeyi güçle ştiren yönler vard ır. 

Ancak a ğır basan nitelik, sebep ve saik bunlar ın s ınıflanmas ını kolaylaştırır. 

E ğer bu yollarla ülküsel tipler saptanmasayd ı sınırlı bir kaç yap ı 

tipi yerine sayılamıyacak de ıecede tipler elde edilecek ve bilimsel çah ş- 

malara fırsat bulunamıyacaktı . Şüphesiz bu türlü ülküsel (ideal) tiplerin 

kurulmasında sakh olan fayda toplumsal belirtilerin sonsuz çe şitlerini bir, 

düzen içinde kavramay ı sağlamakt ır. Bunlara Ekonomide model tip te 

derler. Prof. Hans Freyer ülküsel (ideal) tiplerin en genel olanlar ına sosyal 

hayat ın ana şekilleri demektedir. Zoolojide, Botanikte, fizikte bu ana 

tipler pek çoktur. Bunlar bilimsel bölü ınlemeyi mümkün kılarlar. Zoolojide 

omurgah, omurgas ız tasnifi ve bunlardan da sürünge ıder, ku şlar ve 

balıklar şeklinde bölümlemelere var ılmas ı birer ülküsel tip saptanmas ından 

ba şka bir şey değildir. Bu türlü tesbitlere sosyolojide de s ık sık rastlanır. 

Cemaat (Communaute") : 

Bu tip topluluk ilkel toplumlarda yer alm ıştır. Konu ile en çok Ferdinand 

Tönnies u ğra şmıştrr. Yazar Cemaat ve Cemiyet (Gemeinschaft und 

Gesellschaft) adl ı eserinde cemaat yap ıs ını iyiden iyiye incelemi ştir. Bu tip 

15

topluluk ilk zamanlara öz bir gruplanma olmakla beraber bugün de bu 

türlüsüne bir çok yerlerde rastlan ır. 

Bu kurulu şun en önemli özellikleri şunlardır: 

a) Bunlar küçük topluluklard ır. Üye say ısı az ve ço ğu zaman dünyan ın 

ba şka kesimleriyle ilgisini kesmi ş olan küçük gruplardır. O halde bu tipin 

ba şta gelen özelliği küçük ve dar bir topluluk olmas ındadır. 

b) Bu tip toplulukta ya şayan insanlar aras ında birlik ve beraberlik yan ında 

düşmanhk ve kin dalgalar' da görülür. Fakat bunlar ın temel ba ğları, kader 

birliği, kültür birliği ve gelenek birliğinde toplanabilir. Bundan dolay ı bu topluluk 

üyeleri kendilerini birbirine ba ğlı görürler, üyelerden birine kar şı beliren 

bir tehlikenin, bütün cemaat üyelerine etki ve tepkileri görülür. Bunun 

en güzel örne ği Okyanus içinde bir adada ya şayan ve sonralar ı bir yanardağın 

tehlikeli olmas ı üzerine Ingiltereye getirilen Tristan Dakona halk ın ın 

durumudur. Etrafla münasebeti kesilmi ş olup yüksek da ğlar aras ında kalmış 

bir köy, büyük denizler ortas ında tek başına yaşayan bir ada halkı, Afrika 

veya Avusturalyada dünya ile münasebeti kesilmi ş bir a şiret cemaat 

tipinin belirgin örnekleridir. 

c) Cemaat üyeleri, kader birli ği, ortakla şa kültür ve birbirine çok girmiş 

olmaktan ileri gelen bir bütünlük gösterirler. Fakat bu, hiçbir vakit bir 

cemaat .üyeleri içinde farkl ı yetenek ve marifette insanlar ın bulunmayaca ğı 

anlamında değildir. Müşterek bir tehlike kar şısında pek nsln daha tecrübelilerden 

akıl sorulur. Bir i şte en yetenekli olanlar görevlendirilir vesaire 

Bütün bunlara ra ğmen cemaat içinde egemenlik kavram ı yoktur Kişisel nitelikleri 

dolayısiyle grup içinde i ş görenler, bütün cemat ı temsil ederler. Böyle 

bir farkl ıla şma cemaatin ya şamas ını sağlayan bir temeldir. Fakat böyle 

küçük bir azg ınlığın, cemaat bünyesi üzerinde egemenlik kurmas ı anlamında 

değildir. Egemenlik ileride aç ıklanaca ğı üzere toplum içinde hele ilk safhalarda 

parçalay ıcı bir rol oynar. Egemenlikte yöneticiler yönettikleri y ığın 

larla aynı kaderi payla şmazlar. Onlar ın yaşadığı Mem yönettikleri yığından 

farklıdır. 0 halde cemaat egemenlik unsuru ta şımayan bir toplum yap ısıdır 

Cemaatin bu özellikleri yan ında birde yap ısını geliştiren şartlar ı vardır: 

Cemaat yap ısı üç etkenin tesiri alt ında geli şir: Birinci etken Kom şuluk 

münasebetidir. toprak birli ği, cemaat üyelerini birle ştirir ve kayna ştırır İkinci 

etken kan birliğidir. Kan birliğinin en küçük şekli ailedir. Ailede çe şitli 

yeteneklere ra ğmen bir birlik vard ır. Bu bakımdan aile küçük, devaml ı ve 

gerçek bir cemaat tipidir. Cemaatin kurulmas ında üçüncü etken, ortaklaşa 

düşünüş, davranış ve iş "güç birliğidir. Ancak bu halin bir cemaatin kurulmasını 

sağlamas ı için ortakla şa görü ş ve anlayışın insanlar ın derinliklerine i ş - 

16

lem.esi ve cemaatin belli ba şlı tabakalarma girmesi gerekir. Böylece bir insan 

yığını, bir cemaat haline gelebilir. Bunun en güzel Örne ği dini bir grupta mü ş- 

terek kutsallıklara inananların kurdukları topluluklard ır. Bunların üyeleri 

ortakla şa inanış, ortakla şa tap ınnıa ve ortakla şa bir dini ya şayış sonucu 

o kadar s ıkıca birbirlerine ba ğlanır ve birle şirler ki, bu birlik karşısında servet, 

meslek, toplumsal durum gibi farklar tamamen önemlerini kaybederler. 

Mekkeden Medineye göç eden müslümanlarla medineliler o kadar birbirlerine 

yakla şmışlardı ki • bu hal ancak bütün müminler karde ştir 

( ) sözüyle anlat ılabilir 

Bunun gibi ortakla şa bir ara ştırma yapan, birlikte senelerce yan yana 

kalarak derslerini haz ırlayanlar aras ında da böyle içten gelen grupla şmalar 

olabilir. Mülkiyeliler derne ği, İstanbul liseliler derne ği böyledir. Bu' birlikte 

farklı yetenekteki üyelerin birlikte yer alm ış olmas ı, birliği bozucu de ğil, 

kuvvetlendirici bir etki yapar 

Aynı dili konuşan bir millet büyümü ş bir cemaatt ır. Dış tehlike, 

kader birliği, dil ve amaç birliği yoluyla gerçekle şen kültür birliği bu millet 

üyelerini birbirine perçinler 24. 

Menfaat Cemiyeti (Societe" bas& sur les int' ğr&s) 

Cemaat, küçük bir grup olup genel olarak, ilkel ve erken ça ğlarda 

bulunan bir topluluktur. Kolay ya şama şartlar ının bulunduğu yerlerde 

içten bağlanan bir insanlar toplulu ğu cemaati meydana getirin. Bunlar ın 

üyeleri aras ında bir yandan mihaniki olarak beraberli ği sağlayan bir dayanışma 

öte yandan birlik ve beraberli ği içten koruyan tinsel veya kültürel 

bir ba ğ vardır. Menfaat birliklerinde ise aç ıkça tanımlanan belirli bir amac söz 

konusudur. Bu amac ın her vakit ekonomik olmas ı şart de ğildir. Bir ihracatç ılar 

birliği, bir gıda maddele ıi parakendeciler birli ği kadar bir cami yapanlar 

derneği, bir pul mübadele derne ği, bir anıt yapt ıranlar derne ği de bu türlü 

birlikler aras ında yer alabilir. Bunlar ın li€psi menfaat birlikleridir. Yaln ız 

bu sonuçlarla gözetilen amaç ekonomik türden bir menfaat de ğil, spor, kültür, 

hayır ve yardım ile ilgilidir. Bu yönden Yard ım Sevenler Derne ği, Atlı 

Spor kulübü ve benzerlerini Menfaat Birlikleri aras ına katmak gerekir. 

Menfaat birliklerini cemaattan ay ıran birinci fark üyeler aras ında ekonomik 

veya benzeri bir amac ın bulunmas ıdır. İkinci fark cemaatta 

üyeler her yönden birbirlerine ba ğlandıkları halde menfaat birli ğinde 

24 Bk. Mehmet Taplamaelo ğlu, Genel Sosyoloji, Be şeri Gruplar, sayfa 24 ve devam ı (Ankara 

üniversitesi Basm ıevi, Ankara, 1961) 

Bk. Dr. Hans Freyer, Sosyolojiye Giri ş, sayfa 73 ve devam ı (Ajans türk Matbaas ı, Ankara, 

1957. 

Din Sosyolojisi F. 2 17

yalmzca tek bir münasebette birlik vard ır ve fert m ı tek amaç di ş„.- 

da tamamen serbesttir. Kader birli ği, kültür birli ği ve tinsel bir birlik Kuran 

insanlar bütün varhklar ıyla birle şirler. Mesela cemaat şeklinde birleşen bir 

ıssız adada üyelerden biri ç ıkıp ben yalnız balık avlarım, fakat yang ın 'felaketine 

veya su bask ımna karşı kolumu kıp ırdatmam diyemez. felaketleri 

ortakla şa payla şmak zorunlu ğu vard ır. Halbuki menfaat birliklerinde 

mesela madenciler birli ği sadece madenleri ç ıkarıp, satmak ve kar ı payla ş - 

mak için; Tar ım Kooperatifinde ise ürünleri' elde edip satmak ve bundan 

bir menfaat sa ğlamak için birle şme vardır. Bunun d ışında Madenciler Birliği 

üyesi tamamen serbest ve Tari ş ortakları ise bütün i şlerinde özgür insanlardır. 

O halde Menfaat Birli ğinin Cemaattan ikinci fark ı sınırlı bir birleşme 

olmas ıdır. 

Cemaatla menfaat Birli ği aras ındaki üçüncü fark şudur: menfaat birliklerinde 

bir ki şi bir çok birliklere ayn ı zamanda üye olabilir. Buna kar şılık 

cemaatta birden fazla grubun üyeli ği düşünülemez. Fakat bir ki şi iç içe giren 

ayn ı merkezli daireler halinde bir kaç cemaata mensup olabilir. Mesela 

bir kimse hem bir ailenin üyesi; hem ailenin içinde bulundu ğu kabilenin üyesi; 

hemde Türk milletinin bir ferdi olabilir. 

Bunun benzeri çapra şık bir durum. Menfaat Birliklerinde görülür. Bir 

kimse Hem Madenciler şirketinin müdürü, hem Jokey kulübünün üyesi hemde 

Gıda sat ış kooperatifinin yöneticisi olabilir. Burada fert bunlar ın kesi ş - 

me noktas ında bulunmaktad ır. 

Menfaat birliklerinde ayn ı ihtiyaç, ayn ı amaç ve ayn ı menfaat sahipleri 

birle şirler. Bunlar belirli menfaat sa ğlamak pahas ına bazı feragatlara katlanırlar. 

S ınırlı menfaatlar d ışında birbirlerine ba ğlılık ve yükümlülükleri 

yoktur. 

Cemaatla Menfaat Birliklerini birbirinden ay ıran dördüncü bir fark şudur: 

Menfaat birliklerini kurmak arzu ve iste ğe ba ğlıdır; buraya girip ç ıkmak 

bir istek i şidir. Buna kar şılık Cemaati kurmak, onu de ğiştirmek ve ondan 

çıkmağa imkân yoktur. Cemaatlar d ış ve iç alemin bask ısı alt ında kendiliklerinden 

kurulmu şlardır. 

Cemaatla Menfaat Birli ği arasındaki beşinci fark Cemaatin eski zamanlara 

ve menfaat birliklerinin son zamanlara öz bir te şkilâtlanma olmas ı olayından 

ç ıkar. Ferdinand Tönnies bu konuda daha ileri giderek geni ş anlamdaki 

cemiyeti ana çizgileriyle menfaat birli ği modeline uyan bir kurulu ş olarak 

tan ımlar. 

Normal gelişme Cemaattan menfaat birli ğine do ğru olmakla beraber 

ters bir geli şme sonucu Menfaat Birliklerinin cemaata inkilâp ettikleri de 

görülmüştür. Böyle bir durum genel bir yöneli ş değil, tekil ve ayrık bir olay- 

18

dır. Bir lonca bir sendika, bir müte şebbisler birli ği Menfaat Birliklerine örnektir. 

Bunlar bir geli şme sürecinden geçerek bir cemaata dönebilirler. Lonca 

kuruluşunda buraya girecek ustalar ın menfaatlar ım korumak, çırakhk ve 

ustaliklar ı bir düzene koymak için kurulmu ş bir menfaat birli ği olduğu halde 

zamanla bu lonca üyeleri aras ındaki dini, kültürel, aileyi ve psikolojik baz ı 

yakınlıklar daha ileri bir kayna şma meydana getirir. Loncadaki ç ıraklar 

ustalar ının kızlariyle evlenir veya dini bir tak ım ilgiler, üyeleri daha s ıkıca 

birbirine kenetleyerek bunlar ı bir bütünün kopmaz parçalar ı haline getirir. O 

kadar ki art ık bu yeni şeklin Rd ı cemaat olmak gerektir. Sendikalarda daha s ıkı 

iç münasebetler, e ğitim ve kültürel yak ınlıklar daha ileri bir kayna şmaya 

yol vererek onu cemaata çevirir. Büyük bir fabrika, i şçileri için baz ı -tesisler 

yapar; çocuklar ım okutur, kurdu ğu sinema ve tiyatrolarla kendilerini 

eğlendirir; üyeler aras ında kooperatifler kurarak onlar ın kültürel yak ınlığım 

sa ğlar ve bütün bunlar fabrikada bir cemaat şuuru yarat ır. 

Bu misallere ra ğmen Menfaat Birliklerinin cemaata dönmesi süreci ge- 

., 

nel de ğil, tekil ve ayrık bir olaydır. 

Egemenlik Cemiyeti (Sociffi bas& sur la souverainete .) 

Alman Sosyoloji edebiyatında Cemaata Gemeinschaft, Menfaat Birliğine 

Gesellschaft ve Egemenliğe ise Herschaft derler. Bu bölümlemede en çok üzerine 

durulan konu Egemenliktir. 

Cemaat ı tanımlarken bunun egemenlik unsuru ta şımayan bir topluluk 

olduğunu belirtmi ştik. Gerçi. Cemaatta da ° fertler aras ında ayr ımlaşmalar 

olduğu, baz ı kimselerin ötekilerden daha güçlü ve yetenekli olduklar ı görülür. 

Fakat bunlar cemaat ın Biz şuuruna ba ğh kalırlar. Egemenlikte ise egemen 

grubun ana gruptan ayr ılmas ı ve ona cephe alması sistemin gereklerindendir. 

Yöneticiler kendilerini yönettikleri y ığından değil, ondan farkl ı 

ve üstün görmektedirler. Buna kar şıhk yönetilenler de kendilerinin bir avuç 

insan tarafından yönetildilderinin fark ındadırlar. K ısacası Egemen grup 

cemaat ın biz şuurunu parçalamakta ve parçalanan iki grup aras ında sert 

bir gerginlik yer almaktad ır. Egemenlik olayı, gerçekte bir grubun yönetici 

olarak buyruklarda bulunmas ı ve öteki grubun da 'bu buyruklara boyun 

eğmesi şeklinde kendini gösterir. Bu boyun e ğdirme zenginlikten, sihirli bir 

güçten, fizik ve fikir üstürılüğünden, bağlılık, saygı, korku veya mant ıktan 

ileri gelebilir. Bu s ıfatlar ın tümü veya' bir k ısmı yahut bir tanesinin grupta 

itaat ı sağlaması, egemenlik olayının ortaya ç ıkmas ı için yeter bir niteliktir. 

Devrin ünlü bir hukukçusu olan Leon Duguit, egemenli ği, yönetenlerle 

yönetilenler aras ındaki bir ayr ımlaşma olarak tan ımladıktan sonra 

bunu yöneten grubun yönetilenler üzerinde sözünü geçirmesi olay ına bağ- 

19

lamaktad ır. Bu yazara göre egemenlik fiili bir durum olup ancak uygulama 

tarz ına göre me şru veya gayri me şru olabilir. 

İslamiyet Tanrıya, Tanr ı resilluna ve buyurma yetkisi olanlara itaat ı 

emreder 22. Bu görü ş Egemenliğin islamiyeti korumadaki öneminden ileri 

gelir. islamdaki bu itaat smarlid ır. İyi şeylerde itaat şart olduğu halde kötü 

şeylerin yap ılmas ında bir yükümlülük yoktur 28. Burada Duguit görü şü ile 

islamın görüşü birleşiyor; biricik fark islam ın maruf dedi ğine Duguit me şru 

demektedir. 

M. Weber egemenlikteki buyurma ve boyun e ğme olayını, uygulamadaki 

meşruluğa bağlamaktadır. Bu sebeple egemenli ği uygulayanlar ın seçimle 

işbaşına gelmeleri bir me şrula ştırma hamlesidir. islâmiyette hilafet icma'a dayanır 

ve me şruluğunu iki kaynaktan alır: biri islamın ileri gelenleri 

tarafından adayın seçilmesi; tötekisi bu seçimden sonra yönetilen grubun 

bu seçimi onaylamas ı (biat) dır. Kitap ve hadis hükümlerine göre uygulamaların 

da göz• öriiinde tutulmas ı gerekir. Zira Tanr ıya ve Tanrısal kurallara 

uymayan yöneticilere itaat vecibesi yoktur 29 . 

Max Weber, Egemenliğin üç ülküsel tipinden söz açar: Geleneksel, karizmatik 

ve me şru egemenlik 

Geleneksel Egemenlik (Souverainete Hereditaire), ötedenberi uygulana 

gelen ve yönetenlerle yönetilenler aras ında eskiden beri gerçekle şen bir ayrımlaşmadan 

ileri gelir. Böyle bir yap ıda yer alan hükümdar, yaz ılı hukuk 

ve şekli kurallara göre de ğil, gelenek, örf ve adetlere göre görevini yerine getirir. 

Yönetilenler yöneticilerin gelenek ve örflere uygun olarak verdikleri 

karar ve buyruklar ı yerine getirirler. Bu türlü yönetimde ayaklanmalar, 

egemenlik sistemine de ğil, doğrudan doğruya gizli veya kapal ı olarak anla 

şmayı bozmuş olan hükümdara kar şıdır. Bu tip egemenlikte ki şisel unsurlar 

vard ır. Eski bir çiftlik a ğasının rençber ve köylüler üzerinde söz geçirmesi, 

bir a şiret şeyhinin kendine ba ğlı olanlara kar şı takındığı durum geleneksel 

egemenlik sisteminin tipik örnekleridir. Burada egemenli ği kullanan 

kişi veya zümrenin yard ımcısı olan kurmay heyet hükümdar ın iste ğine 

göre seçilir. 

Karizmatik Egemenlik (Souverainete Charismatique), bamba şka bir 

tiptir. Karizma (Charisme veya Charisma) hit«, inayet ve kerem anlam ındadır. 

Max Weber bu terimi yönetilenlerin baz ı yöneticilerde var sand ığı 

olağanüstü veya tabiat üstü nitelik ve özellikler için kullan ır Halk bu üs- 

27 Bk. Nisâ Suresi 59. âyet 

28 İtaat Marufad ır. l£1) Bak. Binbir Hadis 

29 ( aplb ) B Binbir Hadiste No 978 

20

tün varlıklara ve ba şarılarına inanarak onlar ın yönetimini tan ır ve kabul 

eder. Bunun en güzel örne ği bir din önderinin veya peygamberin inananları 

ve bazan bütün bir toplum veya milleti arkas ında toplaması 've şürüklemesidir. 

Burada hükümdar, önder, halife veya peygamberin gerçekten 

bu özelliklere sahip olmas ı şart de ğildir; ona ba ğlı olan grup üyelerinin bu 

olağanüstü özelliklere inanmas ı ve onlara itaat göstermesi Idifidir. Hz. Muhammedin 

müminler üzerindeki etkisi, Napolyonun zaferden zafere ko şturduğu 

Frans ız ulusu üzerindeki nüfuzu; Fatih, Yavuz ve Kanun ırnin milletleri 

üzerindeki geleneksel karizmatik etkileri; Atatürk'ün Kurtulu ş Sava şı ve 

onu takip eden zamanlardaki ola ğanüstü prestiji böyle bir egemenli ğin güzel 

örnekleridir. 

Me şru Egemenlik (Souverainete legitime) te egemenli ği elinde tutanlar 

kadar bunlar ın buyruklarma boyun e ğenler de kanunlara ve şekli kurallara 

uymaktadırlar. Bu yönden bu gibi yönetimlere hukuk devleti ve uygulanan 

egemenliğe de hukuk egemenli ği (Soverainete du Droit) ad ı verilir. 

Burada yard ımcı 'Kurmay Heyeti hükümdarm veya ba ştakilerin keyfine 

göre değil, objektif hukuk kurallar ına göre seçilmiştir. Kurmaylar mertebeler 

düzenine göre görevlendirilirler. Bu tip egemenli ğe Eski Kültür toplumlar ında, 

modern Devletlerde, Belediye ve büyük i şletmelerde ve büyük kamusal kurumlarda 

rastlanmaktad ır. Bu ülküsel egemenlik tipleri yan ında bir sürü 

karma şık tipler de vard ır. 

Şimdi s ıra egemenliğin toplum tarihinde tuttu ğu yeri belirtmeye gelmiştir. 

Gözlemi, insanl ık tarihinin derinliklerinde oldu ğu kadar Amerika, 

Avusturalya, Afrika ve benzeri yerlerde ya şamakta olan ilkel toplumlarda 

da yapmak mümkiin ve yararl ıdır. Bu türlü bir ara ştırma 

egemenliği olmayan bir toplumun nas ıl bir egemenlik yap ıs ına geçtiğini gösterir. 

Bu konuda. Franz Oppenheimer'm teorisini aç ıklamakla yetinece ğiz. 

Bu teoriye göre ba şlangıçta ayrı ya şayan iki topluluk gerçek alanda kar şılaşıyor, 

sava şıyor ve sonunda bunlardan biri ötekine ba ğlanıyor. Ortaya 

çıkan yap ıda bir grup ötekisi üzerinde üstün bir tabaka meydana getiriyor. 

Bunun tipik örneği şudur: Bir .yanda henüz sapan medeniyetine varmam ış 

olan ve topra ğı çapa ile i şleyen yerle şik bir topluluk; öte yanda avc ılık veya 

hayvancıhkla uğraşan yar ı veya tam göçebe çobanlar vard ır. Meselâ verimli 

ırmak kıyılarında ya şayan rençberlerle bu k ıyıp çevreleyen da ğlarda barınan 

gezegen çobanlar veya vahalarda yerle şmiş ekincilerle buray ı çevreleyen 

çöl ve bozk ırlarda hayvan besleyen göçebeler bulunabilir. I şte bu ikilik, 

tipik dört a şama gösteren egemenlik geli şmesinin çıkış noktasıdır. Bu 

işin önemli yönü egemenlik a şamalar ının teorik tarafı değil, canlı örneklere 

dayanan geli şmeleridir. Egemenlik sürecinde -her yer ve her zamanda dört 

ayrı aşama göze çarpar: 

21

Birinci A şamada topra ğı işleyen kimseler ürünlerini toplamak üzere 

bir kara parças ına yerle şirler. Burada da ğınık ve savunma güç ve yeten -eğinden 

yoksun bir toplum hayat ı yaşarlar. Bu ürünler onlar ı ele geçirmek 

için pusuda yatan göçebeleri harekete getirir. Asl ında bu göçebe çobanlar 

birincilerden çok daha çevik ve sava şç ıdırlar. Tam ürünlerin ahnaca ğı 

bir s ırada göçebeler verimli topraklara sald ırırlar. Bu olay bir egemenlik 

değil, birçok kez tekrarlanan bir ya ğmad ır. Bununla beraber bu durum, egemenliğin 

çekirdeği sayılır. Oppenheimer'e göre bu ğday ve yiyecek tedariki 

için iki yol vard ır: Bunlardan biri ekonomik yol yani•emek sarfiyle bunu elde 

etmek; ikincisi siyasi yol yani düzenli olarak bu ürünleri sahiplerinden zorla 

almak ve ya ğma etmektir. Bu ise siyasi ve askeri üstünlük sayesinde ba ş - 

kalarının ekonomik i ş ve eme ğini sömürmek demektir. 

İkinci A şama, hemen birinciye biti şiktir. Göçebelerin her y ıl gelip ürünleri 

ya ğma etmeleri elveri şsiz oldu ğu kadar, ya ğma ve sava şlar halka ve her 

iki tarafa a ğır kay ıplar verdirmektedir. Askeri üstünlük ve kom şuluk kaç ı- 

nılmaz bir gerçek oldu ğuna göre bu i şleri baz ı kurallara ba ğlamak yararl ı- 

dır. 

Bir anla şma ile birinciler her yıl ürünlerinin belirli bir k ısmını ikincilere 

verecek; buna kar şılık ikinciler zor kullanmaktan vaz geçeceklerdir. Bu türlü bir 

anla şma her iki taraf için yararl ı olacak ve yaratt ığı karşılıklı ba ğıntılardan 

dolayı devamh bir düzen kurulacakt ır. Oppenheimer bu a şamaya Bal Toplama 

Safhas ı diyor. Bilindiği gibi arıcı, petekler dolunca bahn belirli bir 

kısmını alır; buna kar şılık kovana dikkat edip onu korur. Bunun gibi egemen 

grup ald ığı cizye kar şılığı cizye veren grubu ba şkalarına karşı korur. Öte 

yandan göçebeler alacaklar ını sağlama ba ğlamak için yerli halk ın ekonomik 

geli şmesine yard ım eder ve onlara göz koyan yabanc ı ya ğmacs ılara kar şı onları 

korurlar. 

Üçüncü aşamada, cizye verenleri d ış düşmanlara kar şı koruma, cizyeleri 

toplama ve bütün bunlar ı denetleme gere ği, göçebeleri gezicilikten 

yerle şikliğe götürmü ş ve bunlar kendilerine ba ğlı olanların yakınında ve aralarında 

oturmak zorunda kalm ışlardir. Böylece ba şlangıçta ayr ı ya şayan 

iki grup üçüncü a şamada bir araya gelmi ş bulunmaktad ır. Egemen 

grup yönettikleri grubun kolayca kontrelünü sa ğlayacak çad ır veya 

şatolarını tepelere kurar veya yaparlar. Bu iki grup bir egemen birliğe 

çok yakla şmış olmakla beraber toplum yap ısı cemaatta oldu ğu kadar 

tek düzen ve tek parça de ğildir. Tersine, bu yap ı aralarında keskin ve etkin 

gerginlik olan iki ayr ı gruptan kurulmu ştur. Bunlardan biri topra ğı i şlemekte 

ötekisi ise gerek cizye ald ığı grup yarar ına ve gerekse kendi ç ıkarlar ı için, 

sald ırganlara kar şı sava ş açmakta ve buna kar şılık savundu ğu grubun 

emeğiyle geçinmektedir. 

22

Dördüncü A şamada iki grup kesin olarak kayna şmıştır Bu kayna şma 

sonunda, hoinojen bir birlik yerine, buyuranlarla bu buyruklara boyun e ğenlerden 

ibaret iki tabakal ı bir egemenlik birliği meydana gelmi ştir. Bu suretle 

iki grup üyeleri aras ındaki evlenmeler, önemli baz ı ara tabakalar ı ortaya 

çıkarmış ve her iki tabaka aras ında arac ılık yapacak aileler do ğmu ştur. Bu 

yap ı antropolojik yönden de geli şerek millet ad ı verilen bir toplum türünün 

doğmas ına yol açmıştır. Böylece dört a şamadan meydana gelen süreç 

sona ermiş bulunmaktad ır. K ısacas ı dört a şamanın sonucu egemen bir 

birliğin ortaya ç ıkrnasıdır. Bu sürec yaln ız ilkel toplumlarda de ğil, aynı 

zamanda ileri medeniyetlerin ba şlangıç ve temelinde görülmektedir. 

Her rastlanan egemen birli ğin yukar ıda aç ıkladığımız yollardan geçerek 

meydana geldiğini savunmak bilimsel gerçeklere uymaz. Egemen birlik, 

egzojen yan ı dış bir baskı altında ayrı ayrı iki grubun birle şmesinden doğduğu 

gibi, endojen yani içten gelen etkenlerle de gerçekle şebilir. Aslında 

homojen olan bir grup iç ayrımlaşma (Differenciation interne ou endogne) 

yoluyla egemen bir birlik meydana getirebilir. Genel olarak böyle bir farklıla 

şma özel mülkiyetten ileri gelir. Özel mülkiyetin do ğmasiyle bir zenginlik 

ayrımlaşması (farkl ılaşmas ı) ba şlar. Daha zengin kimseler toplumda daha 

fazla yetkili ve güçlü bir hale gelirler. Zenginler grubun savunma görevini 

bunların s ırtına yükler. Geçim s ıkıntısı bilmeyen bu kimselerin var-Ulan 

ve bo ş zamanlar ı onların büyük, para ve zamana muhtaç olan, silâhlanmalarm 

ı mümkün kılıyordu. Bir yandan kendilerini öte yandan muhaf ızların' 

silühlandıran bu kimseler egzojen egemenlikteki süreci aynen taklit 

ederek bütün grubun korunmas ını üzerlerine al ıyor ve buna kar şılık egemenlik 

hakkını gruptan istiyorlard ı . İşte Derebeylik denilen şeklin kök ve ba ş- 

langıcını burada aramak gerekir. 

Egemenlik Cemaat ın homojenliğini yıkarak toplum tabakalar ı aras ında 

bir e şitsizlik yaratmakta ve bazan zorlamalara ba şvurulmaktad ır. Bununla 

beraber egemenlik geni ş insan topluluklar ın yaratan ve bir arada tutan 

biricik yoldur. Egemenlik olmasayd ı bir İskender imparatorlu ğu, bir Roma 

Imparatorlu ğu ve bir Osmanl ı imparatorluğu olmayacaktı. Yine egemenlik 

olmasaydı tarihte örneğini gördüğümüz geniş ülkelere yayılan bir islânt topluluğu, 

bir İsrail , toplumu, bir Yunan medeniyeti olmayacakt ı Cemaatlar 

her vakit küçük gruplardir ve öyle kalmaya mahkümdurlar. Bunlar bir 

kabile büyüklüğüne gelince kendiliklerinden bölünür ve çözülürler` Cemaat 

en ar ı şekliyle herkesin birbirini tan ıdığı ve toplumsal çevrenin kolayca kav 

randığı bir zamanda gerçekle şir. Bunun anlam ı ise cemaat ın küçük birlikler 

olmas ı demektir. 

Ilkel kültürler küçük gruplarla yetinebilir, Fakat yüksek kültürlerin 

daha geni ş yüzeyli ta şırcılara ihtiyac ı vardır. Eski Çin, Hitit, Yunan medeniyetleri 

bunun göze çarpan örnekleridir. 

23

Zümre Cemiyeti (Societe des etats) 

Toplum hayat ının ana şekillerinden olan Cemaat, cemiyet ve egemenliği 

inceledik 30. 

Şimdi bunlardan daha karma şık olan s ınıf cemiyetlerini ele 

alaca ğız. Bu şekillere geçi ş egemenlik yoluyla gerçekle şmektedir. İster iki 

kar şıt grubun birle şerek tabakala şmas ından isterse ayn ı grubun iç sebeplerle 

ayr ımlaşmas ından meydana gelsin egemenlik sürecinden yeni bir sosyal 

yap ı doğar. Bu türlü bir birlik sa ğlayan insanlar tek bir kader ve ya şayışı 

paylaşacak yerde ayr ı ayrı âlemlerde ya şamaktad ırlar. Bu duruma göre toplum 

yap ısı, tek katli de ğil bir kaç kathd ır. Fertler ayr ı ayrı katlarda ya şayan 

gruplardan birine mensuptur. Fert bu gruplardan birine kat ıldıktan sonra 

toplumsal bir tüzüğe (statüye) kavu şabilir. Böyle bir modeli kavramak için 

iki noktamn açıklanması gerekir: Birinci nokta katlar, ikinci nokta bu katları 

bütün binaya ba ğlayan iç kanunlar Birinci nokta, ferdi zümresine 

ve toplumsal tabakas ına bağlayan ölçütü (kıstas ı) bulmayı gerekli kılar; 

ikincisi ise heterojen parçalar ı daha yüksek bir birli ğe çevirecek olan birleştirici 

ve ayırıcı ilkelerin ayd ınlatılmasım gerektirir 31 . 

Zümre Cemiyetinde, zümreler aym ana yap ı içinde tıpkı çe şitli katlarda 

ya şayanlar gibi farkl ı hukuk durumlar ı dolayısiyle öteki tabaka veya katlardan 

ayrılan kısmi gruplard ır. Böyle bir cemiyet üyesinin, binan ın bütün katlarında 

yaşayan insanlarla payla ştığı bazı hakları vard ır. Fakat onun asil 

davranış ve ya şayış şartların ı belli eden hukuki durumu mensup oldu ğu zümrenin 

yani aym katta ya şayanlar ın aymdır. Zümreler aras ındaki hukuki durumlar 

birbirinden çok farkl ı olursa daha iyi durumdaki zümrenin haklar ına 

imtiyaz adı verilir. Bu takdirde her zümre için bir alt veya üst tabakaveya 

kattan söz aç ılabilir. 

Zümre Cemiyeti hukuk Devleti (Rule of Law) ilkelerinden büsbütün 

ba şkadır. Çünkü Hukuk Devletinde toplum binas ında ya şayan bütün üyeler 

e şit haklardan faydalan ır. Bu türlü yönetim hiç olmazsa hukuk alan ında 

imtiyaz tan ımaz. Bunun gibi bu türlü yap ılar, ana şart olarak hukuk devleti 

kavram ına dayanan ça ğdaş Demokrasi anlayışına aykırıdır. 

Frans ız devriminden önce çe şitli zümre (Asilzâde Rühnan ve Burjuvazi) 

lerden kurulmu ş Eski Rejimi (Ancien Regime), patriçi ve pleb ay ırınuna 

dayanan Roman ın Devlet yap ısı ve Hindistanda Brahmanlara imtiyaz 

tan ıyan te şkilât bu türlü Ziimre Cemiyetinin tipik örnekleridir. 

Askerlik, rahiplik, siyasal önderlik ve büyük toprak mülkiyeti son zamanlara 

kadar bir imtiyaz say ılmakta idi. Bu akımın tersine birde yukar ı 

1957) 

30 Bak. Hans Freyer, Sosyolojiye Giri ş, N. Abadan çevrisi, (Ajanstürk Matbaas ı, Ankara 

31 Daha geni ş bilgi için aynı eserin sayfa 73 ve devanuna Bak. 

24

s ınıf imtiyaz' yerine a şa ğı s ınıf ve zümrenin imtiyaz ı vard ır: Baz ı toplum 

faaliyetleri ve bir tak ım işler yüksek zümrenin yapmay ı bir a şağılık saydığı 

şeylerdi. Mesela ticareti ve para i şleriyle uğra şrnayı soylu, asker veya rahipler 

a şa ğılatıcı görmekte ve bunlar ı aşa ğı s ınıflara b ırakmakta idi. Öyle ki, bir 

bakıma, bu gibi iş ve görevler bu a şağı zümrenin imtiyazlan aras ında idi. 

Ziimre Cemiyetinde her zümrenin bir görevi ve bu görevi kar şılamak 

üzere baz ı ahlâk ve davran ış yasaları vardır. Bunlar zümreden zümreye de 

ğişir. Bir amele ile bir kondurac ımn, bir asilzade ile burjuvanan görü şleri arasında 

derin farklar vard ır. 

Zümre Cemiyetinin iyice ania şabilmesi için yap ı kanunlarma ba ğlı olan 

üç sürecin aç ıkça bilinmesi gereklidir. 

Birinci Süreç: Zümrelerin tekelci olmas ıdır. Bunun böyle olmas ı pek 

tablidir. Çünkü ötekilerden daha çok imtiyaz' olan zümre bu durumu devam 

ettirmek için ötekilerin bu imtiyazlan ö ğrenmesini istemez. Zümreler aras 

ındaki s ınırların keskin çizgilerle kapal ı tutulmas ına çalışılır. Bölümler su 

s ızmayacak derecede kapal ı olduğu yerlerde bir KAST (Caste) sistemi meydana 

gelir. Hindistandaki durum bu sistemin tipik bir örne ğidir. Bir 

kasttan ötekine geçmek tamamen imkâns ızchr. 

Zümreler aras ında yer alt ı faaliyetleri vard ır. Yani a şılmaz gibi görünen 

s ınırlara ra ğmen zümreler aras ında baz ı kaymalar vard ır. 

Öte yandan yukar ı zümreler kay ıplar ı telâfi veya egemenli ği elde tutmak 

için devaml ı olarak a şa ğı zümrelerden takviye görmek ve a şdarnalarla 

dip diri kalmak zorundad ır. Yaln ız bu a şılama veya takviye edilme olay ı 

bir taktik ve metot i şidir. Burada bir yandan yukar ı zümrenin kapal ılık ve 

imtiyazlanna halel getirmemek, öte yandan yararli olan her şeyi içine al 

mak gibi ikili bir amaç güdülür. Bunun örne ğini Eski Romada Patriçilerin 

Pleblerden ald ıklar ı takviye ve a şilamalarcla görmek mümkündür. Burada 

gözetilen nokta bu a şdamalann zümreyi sarsmamas ı ve gev şetme ınesi, tersine 

perçinlemesidir. 

İkinci Süreç, a şa ğı zünırelerin yukar ı zümreler imtiyazlanna kar şı 

cephe almış olmalar ı olaylandir. Bu hareketin önceki a şılama veya takviye 

görmeden olan fark ı meydandad ır. Zira birinci hareket yukar ı zümrenin 

isteği ile gerçekle şir. Halbuki bu son hareket onlar ın arzusu d ışında zorlayıcı 

bir faaliyettir. Bu haks ız imtiyazlarm kald ırılması için giri şilen teşebbüs 

cemiyet diizenini bozar gibi görünürsede gerçekte haks ız bir durumu iptal 

etmek ve gasbedilmi ş initiyazlan geri almak amac ını güder 32 . Bu türlü 

32 islâmda adalet, hakk ı yerine getirmek ve bat ılı gidermek J11,1 9 - ,31:¢>J 

şeklinde tan ımlanır. 

25

faaliyet, zümre bütünlü ğünü korumak şartiyle yukar ı zümrenin imtiyazların' 

suurlamak çabas ıdır. Üst zümrelerin direnmeleri ço ğu zaman kanl ı 

savaşlara yol , açar. 

Üçüncü Bir Süreç, zümre düzenini ortadan kald ırma amac ıyla giri şilen 

çabalard ır. Yöneten zümre elde tuttu ğu imtiyazlar kar şılığı baz ı yararlı hiz- 

metleri üzerine almak zorundad ır. Bu hizmetlere s ırt çevirmek ve imtiyaz- 

. 

lazım son kertesine kadar kullanmak sevdas ında olan yüksek zümre er. geç 

bir devrim ve direnmenin zafer teranelerini beklemek durumundad ır. 

Fansız Devrimi zümre cemiyetine kar şı düzenlenen ayaklan ıxıamn 

tipik bir örneğidir. Voltaire gibi ansiklöpediciler, Montesquieu, Rousseau 

gibi düşünürlerin geli ştirdiği 18. yüzyılın Aydınlanma Devri böyle bir Devrim 

ideolojisini içten haz ırlamıştır. Kamu şuurunda yerle ştirilmek istenen 

ülkü, eski de ğer yargılarım içten parçalamak amac ını güden özgürlük, 

e şitlik, karde şlik, hukuk devleti , ve ulusal egemenlik gibi ilkeler hep bu ideolojiden 

kaynak almışlard ır. 

S ınıf Cemiyeti (Sociötö classiste) 

Sımf Cemiyetiyle Zümre Cemiyetini birle ştiren nokta her ikisinin de 

dikey olarak üst üste tabakalardan kurulmu ş olmalarıdır. Fakat bu iki ana 

şekil arasında gerek yap ı ve gerekse içlerinde cereyan eden olaylar yönünden 

önemli farklar vard ır. 

Zümreler, öncede söyledi ğimiz gibi, kamu hukuku ve örfü adetle kendilerine 

tan ınmış olan farklı hukuki durumlar ı, kendilerine öz devinim kuralları, 

kapalı bir ahlült anlayışı, yaşayış tarzı ve dünya görüşleri (Weltanschauung) 

ile s ımflardan ayrılırlar. S ımf Cemiyeti, hiç olmazsa şeklen, hukuk 

e şitliği ilkesine dayan ır. Sınıflar bu türlü toplumlarda e şit veya benzeri eko-- 

nomik durumları olan tabakalard ır. Zümre Cemiyeti hukuk ayr ılığına, S ınıf 

Cemiyeti, hukuk e şitliği ve ekonomik ayr ımlaşmaya dayan ır. Burada ekonomik 

eşitlik tabakalar ı te şkil eden s ınıflardad ır. Bununla beraber bir tabakadan 

ötekine atlamak her vakit mümküdür. Tabakalar birbirine geçmi ş durumdadır. 

Buna ra ğmen her ekonomik sistemde baz ı özellikler vard ır. 

Sınıf çatışmas ını çok kötü sonuçlarla yorumlayanlar, bir yandan Devletin 

sertliği yumuşatmak üzere araya girmesi, öte yandan a şağı sınıflar ın 

yardımlaşma ve te şkilatlanma süreçleri kar şısinda bugün dayanaks ız kalmıştır. 

O kadar ki Bat ı âleminde patron-i şci problemi hemen hemen çözülmüştür. 

Aradaki büyük farklar giderilmi ş ve birçok yerde devamh, dengeli ve 

kıvamh bir ekonomik sistem meydana gelmi ştir. İşci ve patron sendika- 

26

E 

larının sürekli temaslar ı sonucu fiat yükselmeleri kar şısında işci bir takım 

özel hesaplamalarla kendi pay ını almaktad ır. Hayat endeksleriyle Devlet 

te i şci gündeliklerini, dengeli ve geçim şartlar ına uygun bir seviyeye 

getirmi ştir. Ayr ıca gelir miktarlar ı, çe şitli yollarla, birbirine yakla şmaktad ır. 

Bir öğretmenle kalifiye bir i şçinin gündeliği a şağı yukarı aynıdır. Böylece 

üst üste gelen s ınıf tabakalar ından a şa ğı s ınıftan orta s ınıfa do ğru kuvvetli 

bir akın ba şlamış ve buda genel olarak s ınıfları bir piramide benzeten ekonomi 

bilginlerini şaşırtarak bir y ıldız şeması meydana getirmi ştir. 

Yukarı S ın ıf 

Orta S ınıf 

A şa ğı Sınıf -3- 

Eski durum 

Son durum 

Baz ı bilginler düzenli 'bir Orta S ınıf Cemiyetinden bahsederken 

başkaları ekonomik farklar ı tamamen silinmiş bir SINIFSIZ toplumdan 

söz açmaktad ırlar. Bu sonuncular ı s ın ıflar aras ındaki ,büyük farklar ın yukarıda 

açıkladığımız yollarla giderilmi ş olmas ı şeklinde yorumlamak uygundur. 

Zira üst tabaka ile alt tabakan ın sivrilmesine ve zay ıflamas ına kar şılık 

orta tabaka kal ınlaşmaktadır. Bu ise bar ışc ı yollarla sa ğlanmıştır. 

Yukarıda incelediğimiz ana şekiller ülküsel tiplerdir. Gerçekte bunlar ı 

bu kadar soyut olarak yakalamak güçtür. 33 . 

3. TOPLUMSAL HAREKETL İL İK (Mobilite Sociale) 

İki türlü hareketlilik vard ır : Yatay hareketlilik, dikey hareketlilik 

Yatay hareketlilik t ıpkı tek katl ı binan ın kompart ımanlar ı aras ında oldu ğu 

gibi mekânda cerayan eder. Dikey Hareketlilik ise çok katl ı bir binan ın 

katları aras ında oldu ğu gibi toplum tabakalar ı aras ında gerçekle şir. O halde 

birincinin bir yüzeydeki düz ayak bir devinim olmas ına kar şılık ikinci iniş 

ve çıkışı olan bir hareketliliktir. 

Yatay Hareketlilik 

(Mobilit e Horizontale) 

Bundan bir iki yüzy ıl önce insanlar ın hareket alan ı çok dard ı. Bütün 

hareketlilik şehir surlari içinde yahut surlar d ışında atla yap ılan bir gezintiye 

inhisar ediyordu. Şehirler aras ı geziler pek seyrek, yabanc ı ülkelere gitmek 

33 Bu kesim Prof. Dr. Hans Freyer'in eserlerinden yaralan ılarak yaz ılmıştır • 

Dr. Hans Freyer, Sosyolojiye Giri ş (N. Abadan çevrisi) sayfa 73-109 

Dr. Hans Freyer, Introduccion a la sociologia ( İspanyolca) sayfa 146-160 

27

ise olağan üstü bir hâldi. Bu devirlerde E şyamn hareket alam da suurhyd ı . 

Gerek ham madde gerekse i şlenmiş e şya şehir surlar ı içinde veya surlar ın 

en çok 25-30 kilometrelik çevresi içinde bir hareketlilik gösteriyordu. Şehirler 

aras ı ve bugünkü anlamda uluslar aras ı bir de ğişim sistemi akla gelmezdi. 

Bu dar çevreli hareketlilik devirlerinin ula şt ırma araçlar ı da ona göre idi. 

Karada at, araba, ka ğnı, deve ve benzeri; denizde kürekli gemi ve sandallar 

kullanılmakta idi. Bugün bu alanlarda artan bir hareketlilik göze çarpmakta-. 

dır. 

1819 y ıhnda Robert Fulton'un buldu ğu buharlı gemi, Okyanusa aç ılmış 

ve ba şarılı bir yolculuk yapmıştır. 1823 y ılında George Stephenson bulu şunu 

değerlendirmek amac ıyla ilk lokomotif fabrikas ını kurmu ş ve Samuel Morse 

aynı yıllarda telgrafı bulmuştu. Bütün bu yenilikler bir süre sonra uygulanmışt 

ır. Bir yandan Avrupa demiryolu a ğlarıyla örülürken öte yandan . 

bir çok , deniz yolları işletmeye açıhyordu. Buna birde telgraf haberle şmesini 

kat ınca hareketliliğin aldığı manzaran ın eskisiyle ölçülmiyecek bir dereceye 

geldiği anlaşılır. Ula şt ırma tekni ğinde ikinci bir hamle 1900 yıllarında yapılmıştır. 

Bu hamlenin özelli ği, benzin motorlu araç, uçak ve tramvay ın ulaş - 

t ırmayı olagan üstü kolayla ştırmasıdır. Bunun bir sonucu olarak insanlar 

hayatlar ında daha fazla yol yapm ış ve çok büyük hacimdeki e şya eskisinden 

daha uzun mesafelere götiiriilmü ştür. Bütün mes'ele hareket eden insan ve 

e şya türlerinin hangi do ğrultulara yöneldiklerini ve bunlar ın güttükleri amac ı 

belirtmektedir. 

Bu devrede çevreden şehirlere bir akın ba şlamıştır. Sanayile şme hareketinin 

hızlanmas ıyla bu göç daha da artnu ştır. Bir yandan terkedilen yerlerin kayıplarını 

doğum telâfi ederken öte yandan büyük kentler alabildi ğine büyüyordu. 

Buna şehirle şme hareketi denilir Büyük şehirlerin bu türlü büyümesi do ğu 

mun değil, dışarıdan geleli güçlerin bir sonucudur. Bir ba şka gerçek te göç eden- : 

ğu gibi yakın köy ve kasabalardan de ğil, çok uzaklardan , 

lerin eskiden oldu 

gelmi ş olmalarıdır. O halde büyük şehirlerin büyüme sürecinde do ğum olay ı 

yerine bu şehirlerin daha çok ta şradan nufus çekme yetene ğini temel saymak 

gerekir. İstanbul, Londra, Newyork, Paris ve Roma'n ın geli şmesini bu yolla 

açıklamak yerinde olur. Büyük bir kentteki nüfusun üçte birinin do ğum ve 

ve yerlilerden, üçte ikisinin nzaklardan gelme oldu ğunu istatistikler gösterir. 

Geri kalan yerli çekirde ğin de büyük bir kısmı göçmen neslinden gelmektedir. 

Bu konuda yap ılacak bir hesaplama, milyonlarca insan ın eski devirlerde 

rastlanmayan büyük bir hareketlilik gösterdiklerini ortaya koyar. 

11.::,tJketlilik sürecinde birinci yeri büyük şehirlere yap ılan ak ınlar tutar. 

İkinci süreç sanayile şme ve fabrikalar ın nüfus çekeaesidir. 

28

Bu konuda özet olarak yatay hareketlilik probleminde büyük şehirlerin 

geli şmesi ve endüstri bölgelerinin , kurulmas ı çok büyük önem ta şır. Trafik 

ve ikamet ve i ş yerleri aras ındaki mekik hareketleri ise ikinci derecede belirtilerdir. 

Dikey Hareketlilik (Mobilite verticale) 

Toplum tabakalar ı aras ındaki hareketlili ğin ad ına Dikey Hareketlilik 

derler. Burada incelenecek önemli iki konu vard ır : Statu de ğiştirme, tabaka 

değiştirme, toplumsal yükselme ve inme Yatay Hareketlilik rr ıekânla 

ilgili olduğu halde Dikey Hareketlilik makam ve kadarla ilgilidir. 

a) Statü deği ştirme : Mekan de ğiştiren insanlar ayn ı zamanda makam 

de ği ştirirler. Köyden bir endüstri bölgesine gelen bir köylüyü dü şünelim: 

Köyde ekincilik ve hayvan besleme yerine şehirde bir fabrikada makine ba şındad 

ır ; köyde kulübede iken burada kiralan ıth ş muntazam bir kattad ır ; 

Köyde tar ım ve hayvanc ılıktan gelen ayni gelirlerle geçinirken burada 

sadece bir gündelik almaktad ır. Bütün bunlar göçmen üzerinde çok derin 

etkiler yapar. Öyle ki az sonra köylülük hat ıralar ı adeta silinir gider. Bu 

kimsenin çocuklar ı ise büsbütiin ba şka şartlar içinde yeti şirler. 

Köylerden kalifiye olmayan i şçi tedarik edilir. Kalifiye i şçi daha önce 

mevcut olup endüstrile şme sonunda ortadan kalkan el sanatkarlar ıd ır. Böylece 

bir endüstri s ınıfı tabakas ı ortaya ç ıkar. Yeni s ınıf bir erime sonunda 

ortaya ç ıkmıştır. Bir yanda köyde tar ımsal yetenekleriyle bar ınma yolunu 

bulamayan i şçiler; öte yanda endüstri yar ışmas ında dayanaklar ını kaybetmi ş 

kalifiye i şçi bir erime sonucu yeni bir s ınıfın do ğmas ına yol açm ıştır. Bu 

iki kayna ğı üçüncü bir kaynak olan do ğumlar izler. 

El ;'anatkarlar ı büyük endüstri tarafından çökertildikten sonra yine 

baz ı sektörlerde bunlara ihtiyaç vard ır. Kundura Fabrikas ı kar şısında Kundura 

tamircisi, anahtar ve çilingir e şyas ı fabrikas ı yanında çilingir, ve benzerleri 

varl ıklarını devam e ttirmi şlerdir. Dikkat edilirse bunlar ın ço ğu ba ğıms ızlığını 

kaybederek mesela bir otomobil Fabrikas ının dö şenı.ecilik kesiminde çal ış - 

makta ve ba ğıms ız kalmak isteyenler de s ınırlı çalışma alanı içinde s ıkışıp 

kalmaktadır. Bunlardan bir k ısmı üretim alan ıyla ilgisini kesmi ştir. Fakat 

as ıl tipik olan yön bunların fabrikalarda kalifiye i şçi olarak görevlendirilmeleridir. 

Bu durum kar şıs ında bunlar için bir tabakada!' ötekine geçi ş de ğil, 

statü de ğerinde bir de ğişiklik söz konusudur. 

b) Tabaka değiştirme : Tabaka değiştirme, statü de ğiştirmeden ayr ıdır. 

Eski Türk Askeri Azap askeri idi. Yeniçeri düzeninin kurulmas ıyla bunlar 

29

ulundukları tabakadan dü şmüş, soluğu Denizcilikte almışlardır. Zira harp teknigittin 

de ğişmesiyle gere ğinde ağır silahlarla donanm ış bir yeniçeri nizam ı bunları 

lüzumsuz Unu ş ve çoğu yerde yeniçeri askerinin hücuma kalkmadan azaplar ı 

ileri sürerek harcad ığı ve Onların cesetleri üzerinden hücuma geçti ği görülmüş - 

tü/. Bu durumu anlayan padi şahlar onlar ı Deniz kuvvetlerine vermek suretiyle 

Yeniçeri;azap çat ışmas ım önlemişlerdir. Ekonomi alanında da s ık s ık böyle 

değişiklikler olur. Köleliğin yasak edilmesi üzerine Amerika Birle şik Devletlerinde 

zenciler tabaka de ği ştirmişlerdir. 

c) Yükselme ve inme : Dikey hareketlilikte birde çe şitli toplum tabakaları 

aras ında fertlerin bazan yukar ı bir tabakaya atlad ıkları bazan 

da daha a şağı tabakaya indikleri s ık s ık rastlanan bir olayd ır. Bu konuyu gözlerde 

canland ırmak için birbirine z ıt iki örnekten biri kast sisteminin geçerlikte 

olduğu toplumlard ır. Burada bir tabakadan ötekine geçmek imkâns ızd ır. 

Bunun karşı kutbunu liberal bir sistemde buluruz. Burada bir tabakadan 

ötekine geçmek çok kolayd ır. Zamanımız toplumlarında veraset yolu ile 

intikal eden mesleki çenberler k ırılmış ve fert için geni ş yükselir e imkârıları 

açılmıştır. Bu konuda iki noktayı aydınlatmaya lüzum vard ır : Birinci nokta 

ferdin yükselme arzusunun içinde bulundu ğumuz toplumda son derece kuvvetli 

bir yükselme saiki olmas ı; ikinci nokta ise, toplumun bu imkâm haz ırlamas ıdır. 

Toplum adetâ bir asansör haz ırlar; kullanmasım bilenler bu asansörle 

yukarı tabakalara yükselirler. Katolik kilisesi bu yolda çok ayd ınlatıcı bir 

örnektir. . Bu kilise demokrat ve üyelerine yükselme imkâm veren çok 

elverişli bir sistemdir. Bir çoban ın günün birinde bir kardinal olmas ı ve bir 

kardinalin da s ıras ı gelincede papa olmas ı hiç te yad ırgandcak bir şey değildir. 

Demokratik bir sistemde yükselmeyi mümkün k ılan ve yükselme şanslarmı 

eşit duruma getiren kurumlar yarat ılmışt ır. Yarışmalar, yükselmeye götüren 

yolları e şit olarak bütün yurtta şlara aç ık tutar. 

Birde çe şitli ülkelerdeki hareketliliğin ölçüsü veya denge üzeridlle durulmaktad 

ıır. Burada babamn mesle ği ile oğul ve torunlar ın mesleği aras ında 

bir orant ı kurulur. Colin Clark'a göre A-Ziraatç ılar B- İşçiler C-Ötekiler diye 

bir şema çizilebilir. Çözümü gereken problem A grubundan ahnan kimselerden 

kaç ki şinin A grubunda kaldığı ve kaç ki şinin B ve C mesleklerine geçtiğidir. 

Bu konuda Amerikada al ınan sayılar şöyle olsa : 

A B C 

A grubu 38 39 23 

B 

C 

,, 

,, 

4 61 25 

4 25 71 

30

Bu takdirde A grubunda 38 ki şi babas ının meslekinde kalmış, 39 tanesi 

B grubuna 23 tanesi de C grubuna geçmi ştir. O halde burada % 62 bir hareketlilik 

vardır. Bu rakkam yaln ız A grubundaki hareketlilik olup di ğer gruplar ın 

da hareketlilik ölçüsü al ınabilir. 34 

III DINLER BILIMI (Sciences Religieuses) 

Joachim. Wach'a göre Dinler bilimi felsefi de ğil, ampirik bir bilimdir. 

Wach, C. P. Tiele'nin din bilimleriyle Din felsefesi aras ındaki s ınırları ortadan 

kald ırmış Olmas ına takışmıştir. Tielenin eserinde, Din Felsefesi, dar anlam ıyla, 

Dinler biliminden ba şka bir şey de ğildir. Yazara göre bilim derlenmiş , 

düzenlenmi ş ve bölümlenmi ş bilgiler üzerindeki felsefi bir görü ştür. Wach, 

Chantepie de la Soussaye'nin de Dinler bilimi ile din felsefe ve tarihini ayn ı 

seviyede gördüğü kanıs ındadır. 

Wach' ın üstad ı Ernst Troeltsch yaln ız Din Felsefesi ile Dinler bilimi 

arasındaki s ınırları silmekle kalmam ış, aynı zamanda Dinler biliminin mahiyeti 

ve görevi üzerinde de hiç bir vakit aç ık konnşma ınıştır. Ona göre Dinler bilimi 

normatif bir bilimdir. 

Wach, Troelsch' ın durumunu bu şekilde aç ıkladıktan sonra bu konuda 

iki eğilme işaret etmektedir: Bunlardan biri, bilim olarak geli şmek üzere 

Felsefeden hareket eder ; ötekisi, Felsefeye yönelmek üzere biliniden hareket 

eder. Wach'a göre Dinler biliminin ba ğımsız görevi bu iki uç aras ında kalmahdır. 

34 Genel Sosyoloji ile- ilgili örnek şdkil ve fikirleri yazarken sayın Hocam Ord. Prof Hans 

Freyer'in eserleri esas tutulmu ştur. Genel olarak bu kesimde a şağıdaki eserler ayd ınlatıcı ve 

görülmesi yararl ıdır : 

1957 . 

Dr. Hans Freyer, Sosyolojiye Giri ş, Dr. N. Abadan çevrisi (Ajans Türk Matbaas ı, Ankara 

Dr. Hans Freyer, Einführung in die Soziologie 1931 

Dr. Hans Freyer, Soziologie als Wirklichkeitlehre 1930 

Dr. Hans Freyer, Introduccion a la sociologia F. G. V. mn Ispanyolca çevrisi, Madrid 1951 

Ord. Prof H. Z. -Diken, Sosyolojinin problemleri, İstanbul, 1955. 

Ren6 Maunier; Introduction a la Sociologie, Paris, Lib. Felix Alacan, 1929 

Armand Cuviller, Manuel de Sociologie, 2 tomes, Paris, P. U. F. 1958. 

Mehmet Taplamac ıo ğlu, Genel Sosyoloji, Ankara 1961 

Macıver, Encyclopedia of Social Sciences'deki Sociology maddesi. 

Paul Fauconnet ve Marcel Mauss, Grande Ancyclope'clie'deki Sociologie maddesi. 

Max Bonafus ve Necmettin Sad ık, İçtimaiyat, İstanbul 1927 

31

Son zamanlarda Din filozoflan aras ında Felsefe ile Dinler b;limini aç ıkca 

birbirinden ay ıran tek yazar, Max Scheler'dir. Bu yazar, pozitif Din 

bilimi ve Dinin asli Fenomenolojisi aras ına, birle ştirici bir tema olarak, dini 

e şya ve eylemlerin somut fenomenolojisini koyar. Max Scheler'in kendi deyimiyle, 

bu ara şt ırma bir veya bir çok dini tasavvurlar ın muhtevas ın ı mümkün 

olduğu kadar tam olarak anlamaya çal ışır. 

Böylece Max Scheler, aç ıkça dini ve ilmi olan bir görü şün yine dini ve 

ilmi görevini zihninde tasarlar. 

Wach böylesine bir Dinler biliminde ç ıkış noktas ının tarihi dinlerde 

mevcut oldu ğunu do ğrulamaktad ır. Din Felsefesi tümden gelim metoduna 

göre önsel (a priori) olarak ortaya ç ıktığı halde dinler bilimi hiçbir spekülatif 

amaç gütmez, ve sonsal (a posteriori) d ır. Vasıflama (description) Dinler 

Bilimi için hayati bir önem ta şımakla beraber yine bu bilim tam olarak vas ıflayıcı 

değildir. Wach'a göre din alan ında, ara ştırıcı, gayretini olaylara anlam 

vermeye yöneltmeliclir. 

Ba şka disiplinlerle kar şılaştırınca, konusunun özelli ği dolayısıyla, Dinler 

Biliminde böyle bir anlam verme (Bedeutung) nin özel bir tak ım güçlüklerle 

kar şılaşacsa ı ortaya ç ıkar. Meselâ bir estetikçiye göre, sanat yap ısı, dini tezahürler 

yap ı sından daha objektiftir. Sanat incelemelerinde yorumun a şağı seviyesi 

ile anlay ışın (Verstehen) yukar ı seviyesi aras ında büyük ölçüde bir uzla şma 

imkânı vardır .: Yorumun a şa ğı seviyesinde bir ifadenin anlam ı belirtilir. 

Anlayışın yukarı seviyesinde ise, tüm ve bütüne götürmek suretiyle 

bir olayın anla şılmas ı sağlan ır. Dinler Biliminin ç ıkış noktas ı din olayının 

anlamı üzerinde bir ara ştırmadır. Felsefi ve metafizik problemler bundan 

sonra gelir. 

• 

Mes'ele, dinin mahiyetini, de ğerler tablosundaki s ıras ını ve psikojenez 

(Psychogense) safhas ındaki yerini belli etme konusu etrafında döner. Böylece 

felsefe için her vakit bir güçlük ba ş gösteriyor demektir. Bu da ampirik ye 

tarihi yerlerin felsefi-dini görevdeki s ıras ını veya hacmini tayinden ileri gelir. 

Dinler Biliminin görevi tarihi yerlerin anla şılmas ırıdan ibaret olup metot 

ve usulleri bu sonucu sa ğlamak üzere ayarlanm ıştır. Böyle bir bütün içinde 

dinler biliminin sistematik görevi ampirik veriler aras ında münasebetler 

kurma ğa inhisar eder. O halde dinler biliminde dinlerin iyice anla şılması 

için Tarihi konular (Objets Historiques) sistematik tasanlar (Projets- Systematiques)' 

ın her ikisi de kesin olarak gereklidir. 

Wach'm kanaat ına göre ilahiyatç ılarla felsefeciler belirli din veya doktrinleri 

savunduklar ı halde din bilgini veya dinler bilimi uzman ı değer yarg ılarına 

32

dayanan beyanlarda bulunmak zorunda de ğildir. Prensip bak ımından ölü 

dinler dahi, hiç olmazsa tarihi yönden, ayn ı işleme tabi tutulmal ıdır. Bununla 

beraber amprik ara ştırıc ılar subjektif olarak bir tak ım pe şin felsefi fikirlerden 

uzak kalamazlar. Bu sebepten bu kimselerin subjektiflik ve nazarilik 

tehlikesine kar şı dikkatli bulunmalar ı gerekir. 

Din konusunda felsefenin bilime üçüzlü bir yard ımı vard ır: 

a) Disiplinin metotlar ını denetler ve do ğrular. (Buna dinler biliminin 

mantığı denir.) 

b) Bir ara şt ırmausulünü ötekine ba ğlamak suretiyle konusunu felsefi 

olarak tayin eder'. 

c) Bilgiler bütünü içinde olaylar ı bir düzen ve s ıraya koyar. (Dinin tarih, 

Felsefe ve metafizi ği) 

Bununla beraber bu tip münasebette ampirik ara şt ırma ile Feisefi ara ş - 

t ırma aras ında ki fark hiç bir şekilde kapanamaz. 'Bundan dolay ı J. Wach 

ampirik ara ştırmalardan evrensel geçerlikte normlar ç ıkaran tarihçile ıle 

ihtilaf halindedir. Wach' ın takındığı bu durum, kendisinin Din konusunda, 

genel ve evrensel tarihten ç ıkardığı metot ve ilkelere engel olmam ıştır 

Dinler biliminin sistematik k ısmında Wach t ıpkı Simmel gibi anlamak 

isteyen suje ile anla şılmas ı gerekli konu aras ında ortalama bir çözüm yolu 

olarak yorumlama teorisini ileri sürmü ştür. Waeh' ın hipotezi insan tabiat 

ının evrenselli ğine dayan ır. Bundan ezeli insanl ık (Eternel H ınnain-Ewig 

Menschingliche) ile tarihi ayr ımla şma aras ında ortalama bir çozüm yolu 

olmak bak ımından tipolojik metodun önemi meydana ç ıkar. Bütün bunlar 

özetlenirse, Wach' ın din etüdünde iki yönü birbirinden ay ırdığı görülür. 

Bir yanda normatif olan teoloji ve din felsefesi, öte yanda ampirik olan Dinler 

Bilimi vard ır. Dinler Bilimi tarihi ve sistematik k ıs ımlara ayrılır. Tarihi 

ba şlık alt ında genel ve Özel dinler tarihi s ıralanır. Sistematik ba şlık tipolojik 

etütleri, yani tarihi ve psikolojik tipleri ele al ır. 

Joachim Wach' ın geli ştirdi ği önemli konulardan biri de Klasik kavramıdır. 

Yazar klasik kavram ımn bir din etüdünde normatif ve deskriptif 

yönler aras ında bir köprü kuraca ğını tahmin etmektedir. Kendi deyi şiyle 

klasik kavramı bir ön yargı (Prenotion) ad ına olayların heterogenliğini zorlamak 

durumunda olan yani onlar ı aynı cins ve türden olmaya zorlayan 

izafi bir normdur 35 . 

35 Une norme relative qui 'a pas â violenter l'heterogenetie des phenomenes au nom d'une 

preconeeption) 


Klasik sözünden menfi olarak ah şıbıuş olaylar da anla şılır. Gerçekte 

klasik adı verilen olaylar bir tak ım tipik şeyleri gösterir. Dini hayat ve dini 

tecrübe kar şısında bu olaylar bireysel olarak ta şıdıkları anlamdan çok daha 

üstün anlamlar ta şırlar. Maitre Eckhart 36 , Gazali ve Shankara 37 klasik mistiklerdendir. 

Çünkü onlar ın ateşli heyecan ve ö ğretilerinde tipik bir tak ım 

mistik yönler vardır. Bununla beraber, klasik Kavram ı bir olaydaki temsili 

ayırmacayı (farikayı) göstermez, ayn ı zamanda bir normu da gerektirir. 

Şahsiyet, hareket ve tarihi olaylar ın çokluğu içinde bile bunlardan baz ıları hatırda 

kalmıştır. Çünkü bunlara ayd ınlatıcı bir nitelik tan ımak ve onlar ı örnek 

olarak göstermek mümkündür. Bu yolla onla ıın dini yaşayışımız üzerindeki 

etkisi tan ınmış olur. 

Klasik kavram ı Wach'a göre mutlak relativizmle her türlü infra-kritik 

görü ş aras ında mevcut olan bir yöneli şin denenmesidir 38 . Bu ise yazar ın 

düşüncesile Van Der Leeuw'ün fenomenolojisi ve Mircea Eliade' ın din morfolojisi 

arasında baz ı yakmliklar Sa ğlar. Her türlü bilimsel çalışmayı imkans ız kılan 

anarşi dolu sübjektivizmden kurtulmak isteniyorsa klasik kavram ında özellikle 

gerçekle şmi ş olan İZAFf OBJEKT İFL İK ilkesine inanmış olmak gerekir. 

Wach'ın tasarlad ığı türdeki bir Dinler Biliminin göze çarpan üst yap ı- 

sı, belli ba şlı üç bölümde toplan ır- Yorum teorisi, Dini Tecrübe ve Din sosyolojisi 

A. YORUM TEORISI (Hermeneutique) • 

Wach Dilthey'in görü şlerini benimseyerek yorumu felsefe ile insan bilimleri 

(Geisteswissenshaften) aras ında bir ba ğlantı noktası sayar. Yazd ığı 

anlayış (Das Verstehen) adl ı eserin 39 birinci cildini yorum teorisine ay ırmıştır. 

Burada s ırasiyle Wolf, Ast ve Boeckh gibi klasik filologlar, Schliermacher 

gibi teologlar ve W. Von Humboldt gibi bilginlerin sistemleri yer al ır. 

Wach verdiği her örnekte, keskin bir görü şle yorum teorisi ve felsefi 

temayül aras ındaki münasebeti belirtmekten geri kalmaz. Kitab ın ikinci 

cildi ünlü ilahiyatçıların verdikleri 14 örnek içinde teolojik yorumu inceler. 

36 Maitre Eekhart (1260-1307) alman filozofudur. .Papa onun mistik teorilerini mahkum 

etmiştir. 

37 Shankara, bir hint filozofudur. 

38 Infra-kritik bir kimsenin özel felsefe ve teolojideki seçme yetene ğine bağlı takdiri bir 

haldir. 

39 Das Verstehen, Grundzüge Einergeschichte der Hermeneutiscben Theorie im 19. Jahrhundert. 

1933. Tübingen. J. C. B. Mohr. 

34

Schliermacher ve bir kaç ba şka yazardan sonra Giri ş kısmında Wach Din 

kadar Sanat ve Edebiyat ın da tam uygun bir yorumu olup olmayaca ğını 

ara ştır ır. Kutsal Kitaplar (criture Sainte) ın türünde tek (Suigeneris) olmaları 

özel bir yorumu gerektirince yazar, böyle bir eseri inceleyen bir disiplinin 

hangi anlamda bir bilim say ılabilece ğini a ı a ştırır. Üçüncü Cilt, tarihçilerin 

yorum teorilerine ayr ılmışt ır. Bunların belli ba şhları Ranke ile Droysen'in 

teorileridir. 

Wabh' ın yorum teorisine kar şı gösterdiği bu ilgi yorumun dış ilke ve 

kurallar ı ile s ınırlı değildir. Dinin tam ve tüm olarak anlayışına kadar gider. 

Üstad bu konuda şu dört temel ilkeye i şaret etmektedir: 

1) Olay ve olguların anlayışlı bir deskripsiyonu 

2) Tarihi ve sosyolojik bir aç ıklama 

3) Sınıfland ırma tekniği 

4) Psikolojik bir anlay ışın zorunlu ğu 

Wach bilimsel çalışmalara koyuldu ğu günden ba şlayarak dinler bilimi 

kadrosu içinde yorum mes'eleleri ile u ğra şmıştı. Dini iyice anlamak için d ış 

bir görünü şten hareket etmenin mümkün olup olmad ığı sorusunu kendi kendine 

soruyordu. Acaba bir dinin esas ı o dine mensup olmayan bir kimse 

için 'bilinemiyecek kadar güç bir şeymidir Acaba bir müslüman din uzman ı 

Hıristiyan dinini bilimsel bir ara ştırma konusu yapabilir mi Yapabilirse 

bu müslüman ın kendisine yabanc ı kalan olaylar üzerinde ne dereceye kadar 

hüküm yürütebilir 

Wach Anlay ış (Das Verstehen) adli eserinde anlay ışı insan kesafeti 

ile mümkün oldu ğunu ve anlama eyleminin insanlar ın birbirlerile görü ş - 

melerinden sonra gerçekle şebildiğini ileri sürüyordu. 

Bu bak ımdan anlayış, toplumsal bir olgudur. Hiç bir deskripsiyon, tek 

ba şına bu i şi ba şaramaz. Bu konu Felsefe, Mant ık ve bilgi teorisi (Epistemologie) 

ile ilgilidir. Anlay ışın ve metafizik temelinin şartları kadar, sonuçlarını 

da gözönünde tutmak gerekir. Psikoloji ruhi hayat ın tümü içinde anlayışın 

yerini arar ve anlay ışı hayat tecrübelerine ba ğlamak amac ıyla insandaki 

gelişmeyi ara ştırır. 

Fakat burada en önemli yeri Dilbilgisi tutar. Çünkü dil insanlar aras ındaki 

fikir ahş veri şinde en kesin araç ve mekan ve zaman içindeki fikir ak ımının 

en do ğru yoludur. Biraz daha ileri giderek denilebilir ki bir kimseyi anlamak 

onun dilini bilmekle mümkündür. Dil zihnin yarat ıcı bir eylemidir. 

35

Bunun gibi beyan tarz ı (Elocution) dü şünceyi yapan organ olarak tan ımlanabilir. 

Dil, onu yaratan milletin zeka ve zihniyetinin bir d ış görünüşüdür. 

Filoloji'nin Dinler Bilimindeki önemi bundan ileri gelir. Öte yandan Wach 

her vakit Humbolt ve Dilthey ile birlikte ferdi anlay ış üzerinde durur. 

En manalı yön, anlayış problemlerinin bir s ınır ve derece meselesi 

olmas ıdır. Bu konuda Wach şöyle yazar: (... her anlay ış ta iki faktör birle şir. 

Bu faktörlerden biri subjektif yorumdur ki bu yolla bir deyimin Psikolojik 

anlanu bulunur. Bu da onu ilk defa söyleyene kadar götürmek suretiyle 

yap ılır. Öteki faktör, objektif yorum olup yorumu gereken ifade, oldu ğu gibi 

alınarak ondan manâ ç ıkarıhr. 

Objektif yorumun üç şekli vardır. 

a- Teknik Yorum: Burada yorumu gereken deyim veya anlat ımın malzeme 

ve unsurlar ı çözümlenir. 

b- Türsel Yok ım: (İnterpretation G enerique) Burada incelenen şeyin 

tertip ve şekli üzerinde durulur: 

c- Tarihi ve Sosyolojik Yorum: Burada Tarihi ve Sosyolojik olaylar ın geliş - 

mesi söz konusu olur.Bu yorum olaylar ın gelişmesini aydınlatmağa çalışır. San- 

'at ın yorumunda, bir yandan yorum, öte yandan de ğer verme eylemleri birbirine 

s ımsıkı bağlanmıştır. Mesela, Hukukun yorumunda ve daha bir çok 

hallerde durum böyledir. Dinin yorumunda, bir dini demeçteki anlam ın tarihi 

karakteri bilinmeden o demecin anla şılıp anla şılamayaca ğı sorusu akla 

gelebilir. 

Kendi dinimiz dışındaki bir dinin anla şılmas ı 4 şarta ba ğlıdır. 

a) O din hakkında mümkün olduğu kadar fazla bilgi edinmek. 

b) Konu üzerinde tam uygun bir duyarhk ve titizlik göstermek. 

c) Tasarı hazırlamada do ğruluk. 

d) Kutsala ili şkin kişisel tecrübe. 

Mutlak olarak objektif bir anlay ışa varmak imkans ızlığı karşısında Dinler 

Biliminin amacı, hiç olmazsa etrafl ıca dinin anla şılması olmalıdır. 

B) DİNİ TECRÜBE (ExOrienee religieuse) 

Rudolf Otto, Dini tecrübenin türsel (specifique) bir nitelik ta şıdığı kanısındadır. 

Otto bu işe görülmemiş bir çözümleme inceli ği, o zamana kadar 

36

alışılmamış bir derinlik ve üstün de ğerde bir dini duyarl ık kavramı getirmi ş - 

tir. J. Wach üstad ının bu çıkış noktas ını benimsemiştir. Ahlak, estetik ve 

benzeri tecrübelerle olan ba ğıntısına ra ğmen yine dini tecrübe, di ğer tecrübe 

türlerinden ayrılır. Rodolf Otto bunun için latince Tanr ı gücü, tanr ısal anlamına 

gelen Numen ve numineux terimlerini kullanmıştır. Din alanı kutsal 

aland ır; ba şka bir deyi şle din alan ı kutsahn ta kendisidir. Bu bildiri ve aç ıklama, 

san ıldığı gibi, gereksiz bir tekrar (tautologie) olmad ığı gibi söylenmesi 

gereken son söz de de ğildir. E ğer Otto dini tecrübe olay ında mevcut objektiflik 

vasfınm ispat ını çıkış noktası yapsayd ı bu konuda pek çok yan ılmalar 

önlenmiş olurdu. 

Yaratığın üstün bir varlığa karşı duyduğu bağlılık ve tanr ısal güç (Numen) 

hakk ında R. Ottonun yapt ığı çözümleme bazı takışmalara yol açm ış - 

t ır. Çünkü yazar ın kutsal anlay ışı aşırı derecede Psikolojiktir. Bununla beraber 

Wach, üstadının kutsal fikri, ( İdee du sacre) üzerindeki ilk teklifinin, 

sır (Mysterium) ın objektif niteli ğine dayand ığını düşünür. P. Tillich'in de 

aynı fikirde olduğu biliniyordu 40. Otto hayat ının son 20 yılında iki türlü 

mes'ele ile u ğra şmışt ır: Bunlardan biri felsefe, ötekisi teolojidir. 

Birinci mes'ele dinin ahlâkla miinasebetine ili şkin tipi incelenmesidir. 

Wach bunu şöyle ifade ediyor: 

Eleştiriciler R. Otto'da en zay ıf tarafın şekilcilik oldu ğunda oy birliği 

ederler. Yazar Şemacılık (Schematisme) terimini Kant'tan 'alm ış fakat anlamını 

değiştirmiştir. Dini tecrübe, ba şka türlü tecrübe ve yarg ılarla şematize 

edilir. Yazara göre günah, kurtulu ş, hatta kutsahn temel kavramlar ı, ahlaki 

arılamlar ta şır. Ahlaki , ve manevi de ğerlerin fenomenolojik- bir ispat ı R. 

Ottonun önemle varmak istedi ği bir amaçt ı. 

• Otto'nun 'tart ışmas ın ı yaptığı ikinci mes'ele İsa hakk ında ne dü şünüyoksunuz 

sorusu ile ortaya at ılmıştır. Bu ikinci mes'elenin tart ışmasına Wach'- 

ın ikinci üstad ı olan Ernst Troeltsch'ta kat ılmıştır. Wach, Otto'nun fikrine 

uyarak İsa Bininin bir dü şünce ve zihni bir haz ırhktan sonra gelmi ş olmadığı 

kanısındadır. Yeni din Hıristo'nun ferdiyet ve derinli ğinden fışkırmışt ır. 

İsa, Tanr ım!' gönderdi ği gerçek H ıristomudur sorusunu, Otto ancak dinin 

cevaplandırabileceğini ve böyle bir cevab ın Dinler Tarihinin görevi d ışıda 

kaldığı sonucuna var ır. 

40 P. Tillich, Systematik Theology, (tome I, Chicago, Uni. Of Chicago press, 1951) adli 

eserinin 215-216 sayfalar ında şöyle deniliyordu: Rudolf Ottonun klasik olan The Idea of Iloly 

(kutsal fikri) adl ı eseri, kutsahn fenomenolojik deskripsiyonu, kutsal, anlam ıyla tanrısal anlamı 

aras ında kar şılıklı bir bagımlasmas ım(interdependance) ve bunlar ın da sonsuz bir varh ğa bağlı 

kaldığım göstermektedir. 

37

Wach' ın en büyük hizmetini dini tecrübenin anlat ımlarını teorik, pratik 

ve sosyolojik diye üç alanda toplamış olmas ında aramak gerekir. 

/ Dini tecrübenin teorik anlatt ım- konusunda şunlar söylenebilir: Teorik 

ifade ilk tecrübenin sezi ş, duyu ş ve inanışında aranmal ıd ır. Bunlar ise ço ğu 

zaman sembol şeklinde gösterilir ki buda inanç ve ö ğreti unsurlar ını 

ihtiva eder. Bu ilk alg ılar az çok , belirli ve tutarli bildirilerde anlat ılmışlardır. 

Dini tecrübenin teorik anlat ımı özel bir önem ta şıyan üç konu etrafında 

döner: Tanr ı, Dünya ve insan. Ba şka deyi şle teolojik, kozmolojik ve antropolojik 

görü ş ve anlayışlard ır ki bunlar devamhca Efsane, Doktrin ve do ğma 

yolu ile gelişmiş ve beslenmi şlerdir. 

Temel tecrübede veya onun ilk anlat ımında teori ile pratik, teoloji ile 

ahlâk aras ında bir ay ırım yapmak güçtür. 

Wach, dinin, teorik anlat ımında bildirilen şeylerin dini uygulamalara 

yol açtığını söyler. Bunlar, geni ş anlam ıyla kayna ğını dini tecrübede bulan 

her türlü tap ınma eylemeleri (Cultus) dir. O halde dini tecrübenin pratik 

ifadesini ibadet (Culte) s ınırları içinde dü şünmek gerekir. 

Din ço ğu zaman ibâdet olarak tan ımlanmışt ır. Bütün dinlerde kutsal ın 

tecrübeleri efsane, doktrin ve do ğmaya dayan ıp Tanrı (Numen) ya kar şı 

tap ınma eylemleri olarak ifade olunurlar. İbadeti aç ıklama konusunda hizmeti 

çok büyük olan Underhill bu eylemleri dörde ay ırır: 1) Mensek ve Litürjiler 

2) Semboller, 3) Kutsallama törenleri ve 4) Kurbanlar. 

Efsanelerin men şei üzerindeki anla şmazlıklarla Wach hiçbir suretle 

ilgilenmez. Buna kar şılık yazar bir yandan toplumsal bask ı; öte yandan ferdi 

özgürlük ve dinin tarihi geli şmesinde ferdin oynadığı rol hakkında yap ılan 

münazara ile candan ilgilenir. 

Dini tecrübenin sosyolojik a ıılatımı çok önemlidir. Bundan dolay ı Wach 

Sosciology of Religion, Religionssoziologie, Sociologie de la Religion gibi 

çe şitli dillerde yaz ılmış eserlerinde kendine öz bir din sosyolojisi görü şünü 

geli ştirmiştir. 

C) DİN SOSYOLOJİSİ (Sociologie Religieuse) 

Din Sosyolojisi Dinler Biliminin önemli bir dalıdır. Öte yandan bu 

disiplin din ve toplum bilimlerinin birle şmesinden do ğmu ştur. 

Din Sosyolojisinin, iki disiplinden tevarüs etti ği mes'eleler yan ında bir 

takım güçlükleri ve kendine öz görevleri vard ır. Ba şka deyi şle, din sosyo- 

38

lojisi, insanın diğer faaliyetlerine ili şkin olarak sosyoloji ile baz ı problemleri 

payla şır. Bu arada dini tecrübe ve anlat ımlarının özel mahiyetine ba ğlı kendine 

öz problemleri de vard ır 41 . 

K ısacas ı, Din Sosyolojisi dinin toplum, toplumun din üzerindeki karşılıklı 

etki ve tepkileriyle dini gruplar ı inceler. 

Din Sosyolojisi, ba ğıms ız bir disiplin olarak daha dünyaya gözlerini 

açmadan önce onun hesab ına ba şka disiplinler pek çok malzeme toplam ış - 

t ı. Bu malzemenin ço ğu, 20. yüzy ılda elde edilmi ş olup zaman zaman teolojik, 

filozofik ve psikolojik yönlerden bölümlenmi ş ve incelenmi ştir. 

Bununla beraber, 20. yüzy ıl ba şlangıc ına kadar toplanm ş olan malzemeyi 

tarafs ız ve özel bir metotla ele almış olan hiç bir diri sosyolojisi mevcut 

de ğildir. 

Wach, Amerikan, İngiliz, Felemenk, Frans ız ve Iskandinav sosyolologlarına, 

pek çok şeyler borçlu oldu ğunu kabul etmekle beraber, gerek mizacı 

ve gerekse yeti şme tarz ı bakımından anlayış sosyolojisi ve bu okulun 

kurucularından olan Max Weber, Ernst Troeltsch, Werner Sombart ve Ge- 

_ 

orge Simmelin yaratt ıkları gelene ğin içinde kalmıştır. Ki şisel olarak da Dilthey-'in 

etkisi alt ındad ır. Bilindiği gibi Diltlı ba ğıms ız bir sosyolojinin kurulmas 

ına muhaliftir. Bununla beraber yazar ın felsefi ve tarihi eserleri sistematik 

ve metodolojik yönlerden önemlidir. 

Wach' ın Rickert'le payla ştığı fikir şudur: toplum olaylar ının kavranmas ı 

özel bir de ğerler tablosuna kat ılmay ı gerektirmez.... Fakat insanlar ın toplum 

içindeki davranışları, ancak e şyanın manasma (Sinn) nüfuz etmekle 

anla şılır. Bunu do ğrulayan Max Weber be şeri hareket ve davran ışların diğer 

olaylardan farkl ı olduğunu; fakat anlaşabilirliğin, ampirik bilimler için çok 

akışkan s ınırlar ı olduğunu söyler. 

Wach, Max Weber'den ilk olarak din sosyolojisini ortaya atm ış bir bilgin 

olarak bahseder. Max Weber, eserinde kalvinizme büyük bir yer ay ırmkakla 

sistematik din sosyolojisine• yapt ığı büyük hizmetleri gölgede b ırakmışt 

ır. Fazla olarak Max Weber bir çok konular ı eksik b ırakmıştır. Mesela, 

ilkel dinleri, islam dinini ve bir çok önemli dinleri Dinler Şemas ına sokmamışt 

ır. Bunun gibi din olaylar ının temel anlam ına kar şı gösterdi ği dikkatin 

yetersizli ği yüzünden s ımflamaları tam ve memnunluk verici de ğildir. 

Max Weberin eseri, bir çok yönlerden dostu Ernst Troeltsch' ın üstün 

değerdeki etütleriyle tamamland ı. Troeltsch' ın eseri H ıristiyanlık s ınırları 

41 1961 yılında yaynnladi ğım Din Sosyolojisine giri ş adlı eserinin üçüncü bölümüne bak. 

39

içinde kald ı. Bu iki bilginin durumları kar şdaşt ırdırsa Max Weberin daha 

çok toplumsal bilimlerde; Ernst Troeltsch' ın teoloji ve felsefede uzman 

oldukları görülür. Her ikisi de bo ş teorilere, ki şisel dü şünce ve metafizik 

görü şlere saplanmayarak dini anlamdaki toplumsal olaylar ı çö, 

zümlerne ve vas ıfla:mada tarafs ız kalmas ını bilmi şlerdir. Bu tutum, gelece ğin 

din sosyologlarına ö ğütlenmeye de ğer bir örnektir. Bu büyük bilginlerin 

tuttu ğu tarafs ızlık yolunu halefleri kendileri kadar titizlikle izleyememi ş - 

lerdir. 

Wach din sosyolojisi metodunun tarafs ız ve objektif olmas ı gereğini 

ileri sürer. Bununla beraber baz ı ilkelere uyulmak gereklidir. Birinci İlke, 

Dini tecrübenin geni ş ve çe şitli oldu ğunun anla şılmış olmas ıd ır. Bunun tabii 

bir sonucu olarak dinin her türlü sosyolojik etüdünün ilk a şamada fenomenolojik 

ve psikolojik tipler üzerinde yap ılması gerekir İkinci aşamada 

dini tecrübenin çok say ıda tarihi tiplerini incelemede aranmal ıd ır. Ba şka 

bir deyi şle ara ştırma alanını yalnız bir dini inceleyecek kadar daraltan her 

te şebbüs zorunlu olarak yetersizdir. İkinci İlke, din olaylarının manâ 

ve mahiyetine de ğer verme ve anlamad ır. Ara ştırıcı inceleme konusu ile 

bir yakınlık sa ğlamal ı ve elindeki malzemeyi sempatik bir anlay ışla yorumlamal 

ıdır. 

Objektif olmak ald ırış s ız olmak anlam ında de ğildir. Bu durumda acaba 

bir tek din sosyolojisi mi yoksa her dine göre ayr ı bir sosyoloji mi bahis konusu 

olacakt ır. Wach'a göre bir tek din sosyolojisi olmak gerektir. Toplumun, 

bir katolik, bir marksist ve bir islam felsefesi olmas ına kar şılık objektif ölçütlere 

dayanan ve bütün dinler için geçerli ği olan tek bir din sosyolojisi 

vardır. Bu din sosyolojisine çe şitli aç ılardan yana şrnak ve onlar ı farklı derecelerde 

gerçekle ştirmek mümkündür. Fakat biraz öncede söyledi ğimiz gibi 

bu sosyoloji aynı şekilde objektif ölçütlerden yararlanmak zorundad ır. Ara ş - 

tırma amac ı, dini nitelikteki kavram, tören ve te şkilatı bütünü ile içine almak 

ve her kesimini bütünün bir parças ı olarak yorumlamak olmal ıdır. K ısacas 

ı din sosyologu, yorum ilkelerini izlemek, dini fikir, mensek ve te şkilat 

şekillerinin mana ve maksad ım bütünü ve tümü içinde anlamak zorundad ır. 

Her dini grubun din olaylar ını kendine öz bir anlay ışı ve kendine öz 

bir yorum tarz ı vard ır. Bu durumda sosyologun çe şitli anlayış ve yorumlar ı 

ne şekilde ele almas ı sorusu hat ıra gelebilir. Wach, bilgi sosyolojisi uzman ı 

Scheler'in izafiyecili ği (Relationisme) ile din sosyolojisinin tipolojik metodundan 

yararlanarak bu soruyu cevapland ırıyor. Din bilgininin, sosyolojik 

ara ştırma usullerine ah şmas ı laz ımdır. Buna kar şılık sosyologun da din 

hayat ı ve onun dış belirtilerine ili şkin teori ve ipotezi din bilgininden almas ı 

ve öğrenmesi gereklidir. Böylece din bilginleriyle tophimu inceleyen kimseler 

40

aras ında işbirliği yap ılarak din sosyolojisinin özel kategorileri olumlu bir 

şekilde meydana ç ıkarılır. Wach bu konuda şu yönleri belirterek yorum ilkelerinin 

önemine i şaret eder : 

a) Söz ve kavramlar ın bugünkü anlamlar ı. 

b) Günah, af, nedamet ve kurtulu ş gibi terimlerin dini anlamlar ı 

c) Dini bir çevrede bu terimler için yap ılan somut, bireysel ve teolojik 

yorumlar. n 42,wc eR, e, e ,4e4o-n. P e :ÇıAL4 1 "4",e,(4‹,_ ri Q 

Kavram, mensek ve adet gibi ayr ı ayr ı gözlemlenen olaylarla bunlar ı 

doğuran ana tecrübeyi ba ğlıla şt ırmak (correlation) için çok ciddi te şebbüslere 

giri şilmedikçe, dini gruplar ın zihniyetine nüfuz etmek ve dini ya şayış, 

sembol ve davran ışları anlamak mümkün de ğildir. 

Wach'a göre böyle bir sosyolojinin iki türlü inceleme alan ı vard ır : 

Birinci alan, dinle toplum münasebetlerine ili şkin olup şu kesimleri 

ihtiva eder. 

a) İman, ibadet ve cemaatin sosyolojik kök ve görevleri. 

b) dinin toplum içinde ve üzerinde yapt ığı sosyolojik etki ve görevleri. 

İkinci alan dini gruplard ır. Bu alan bir çok yönlerden ele al ınabilir; 

fakat en önemli yönü şudur : 

"Ara ştırmaları, dini tecrübenin teorik, pratik ve sosyolojik anlat ımları 

üzerine çekmek genel sosyolojinin görevleri aras ındadır. Efsane, doktrin ve 

doğma dini tecrübenin teorik 'anlatt ım; dua, kurban, mensek, pratik anlat ılır]; 

te şkilat, kurulu ş ve otorite ise onun sosyolojik anlat ımıdır. Somut ve tarihi 

misalleri, sosyolojik görü şlerle ku şatmak özel sosyolojinin görevidir. Bir 

Ergenekon efsanesi, bir G ılgamış destanı böyle bir etüde muhtaçt ır. Bu türlü 

ara şt ırmalar tasavvuru mümkün olan en küçük birliklerden ba şlayarak yürütülmelidir. 

Mesela bir aile, bir klân, belli zaman ve mekandaki yersel bir 

grubun incelenmesi böyledir. Bu i şin en büyük tehlikesi daha önce ayn ı 

konuda teolojik, psikolojik veya antropolojik bir incelenmenin yap ılmış olmasından 

ileri gelir. Fakat bu tehlike de önlenmi ş bulunmaktad ır; zira bu 

incelemeye hâkim olan sosyolojik görü ş tek ba şına kesin bir rol oynar." 

Sistematik bir din sosyolojisi, ideal olarak, günün veya geçmi şin bütün 

din gruplar ını, soysal (etnik), kültürel ve siyasal nitelikleri olan tabii 

grupla münasebetleri bak ımından ele almak zorundad ır. 

41

Wach Din sosyolojisi (Sociology of Religion) adl ı kitab ının önsözünde 

Din ve toplum bilimlerinini birbirinden ay ıran çukurun üzerine bir köprü 

kurulmas ını çok uygun buldu ğunu aç ıklamaktad ır. Yazar bu konudaki hizmet 

ve yard ımını eksiksiz bir envanterden daha ziyade mütevazi bir sentez 

denemesi saymaktad ır. 

yor : 

Aynı yazar kitab ın ın son k ısmında şunları söyliyecek derecede ileri gidi- 

Bu etüdün gruplar ın sosyolojik deskripsiyonu ile s ınırlanmış olmas ı" 

toplum üzerinde yap ılan teolojik, felsefi ve metafizik ara şt ırmalar ın ortaya 

att ığı mes'eleleriji ask ıda kalrnas ıum Osii.ee.-kelftıl--edi.l ıslei anlamında asla yorumlanmamal 

ıdır Yazar ın amac ı dinle toplumun kar şıl ıklı münasebetlerini 

ilgilendiren çe şitli dini ve felsefi malzemeyi okuyuculara sunmaktn. 

B İBL İ YOGRAFYA: 

Buraya kadar dip notlar ında ve metinlerde i şaret edilenlerle birlikte 

a şağıdaki eserler konu ile ilgilidir. 

Gustav Mensching, Sociologie religieuse, Tr. Par P, Jundt, Paris, 1951. 

" " Welt Religion und Volk Religion, 1933. 

J. Wach, La sociologie de la religion, Sociologie au XX eme siecle P. U. F. 

Paris, 1947 

Religionsoziologie, Die Religion in Geschichte und Gegenwart 1932 

Comparative Study of Religions, colombia universty press, 1958 

H. Z. Ülken, Dini Sosyoloji, İstanbul 1943 

Mehmet Taplamacıoğlu, Din Sosyolojisine giri ş, Ankara 1961 

Archives de la Sociologie des religions No 1. Paris, 1960. 

TraiM de sociologie, publie sous la direction de G. Gürvitsch, 1958 

Nurettin Şazi Kösemihal, Sosyoloji tarihi. İstanbul, 1955. 

Abdülkerimül Yafi, Temhit fih ilmül içtima' , Şam 1.957. 

Dr. G. Kesseler, İçtimaiyata başlangıç, İstanbul 1938 

Roger Mehl, Histoire et Socilogie religieuse, Strasbourg, 1962. 

42

IV. D SOSYOLOJİSİNİN TARİHÇESİ 

A. Din Sosyolojisinin öncüleri 

Sosyoloji, 20. Yüzy ıl ba şında felsefi görü şlerden kurtularak belirli olayları 

kendi metotlanyla inceleyen bir bilim dal ı olmaya ba şlamıştır. Çe şitli 

toplum olaylar ı aras ında din olaylar ı önemli bir yer tutar. Deneysel bir sosyoloji 

ortaya çıktığı zaman, din sosyolojisi, sosyolojinin önemli bir bölümü 

olarak kurulmu ştur. 

Din sosyolojisi, bu anlamıyla pek yenidir. Fakat din üzerindeki ara ştırmalar 

çok eskidir. Toplum ve din olaylar ı iizerinde dü şünme ve ara şt ırma 

en az 'tabiat olaylar ı kadar eskidir. Bunun kaynaklar ı ilk ça ğ Yunan felsefesine 

kadar ç ıkar. Manevi bilimlerin ba şlang ıcı ilk yunan sofistlerinde görülür. 

Fakat onlardan önce tabiat bilimlerinin kurulma ğa ba şladığı s ıralarda 

din hakk ında bugünkülerine çok yak ın düşüncelere rastlan ır. Bunlar aras ında 

Kolophan (Colophan) lx Ksenophanes, (Xenophanes) ile Efesli Herakleitus 

tan bahsedilebilir. Birincisi çok tanr ılı (Polytheiste) dinlerdeki iman konusu, 

ötekisi ibâdet ve din törenlerini bilimsel yönden incelemi ş ve ele ştirmi ştir. 

Dinler kadar tanr ı ve tanr ı kullarımn çe şit ve kar şı tlığı üzerinde durmu ş , 

zaman ındaki inanışların gerçek din ve tanr ı anlayışına aykırı olduğunu göstererek, 

felsefi bir sezi şle tek tanr ıcılığı savunmu ştur. Şüphesiz onlar ın tanr ılar/ 

ve tanrı görüşü daha çok bir teoloji ( ılâhiyat-kelâm) meselesidir." Bu fikirleri 

savunmak için zaman ın dinlerini ve,bu dinlerin toplum üzerindeki etkilerini 

inceleme, genel olarak dinler bilimi, özel olarakta din sosyolojisi bak ımından, 

yararlı olmuştur. 

Bunlardan sonra gelen sofistler dü şüncelerini fizik ve fizik-ötesi konulai't 

dan daha çok, insan ve topluma çevirmi şlerdir. Fikir tarihinde pek tan ınmış 

olan « İnsan her şeyin ölçüsüdür. » düsturuna dayanarak bilim, ahIk 

ve dinin insani kaynakların ı - aram ışlar, böylece dinlerin çe şitliliğini 

insan ve toplumların çe şitliliğinde görmü şlerdir. Dinin teorik anlat ımı olan 

mitolojiyi kendi görü şlerine göre yorumlam ış ve aç ıklamışlard ır. Sofistlerin 

görü şleri o zamanki dinlere dayan ıyordu. Toplumun din, dinin de toplum 

üzerinde ki kar şılıklı etkilerini incelemeleri kendilerine dinler bilimi ve diri 

sosyolojisi tarihinde önemli bir yer verdirmi ştir. 

Din sosyolojisi bak ımından en orjinal görü şlere Eflâtunda rastlan ır. 

Eflâtun bir çok bilim ve felsefe konular ında oldu ğu gibi bu alanda da öncülük 

yapmaktad ır. Bu bak ımdan onu bir din sosyolo ğu saymakta bir sak ınca 

yoktur. O din ve toplum olaylar ını çe şitli yollardan incelemi ş ve birbiriyle 

43

s ıkı münasebetlerini en ufak ve ince noktalar ına kadar göstermi ştir. Eflâtunda 

'felsefenin hareket noktas ı sofistlerin dayand ıkları ilkenin tam kar şıt ıdır. 

Sofistler her şeyin ölçüsü insand ır (Homo-Mensura) diyordu. Eflatun 

"Her şeyin ölçüsü Tanrıdır" diyor. Aristo felsefe, ahlak ve siyaset sistemlerini 

kurduktan sonra bütün bunlar ı din üzerinde temellendirmek istiyordu. Çünkü 

tasarladığı toplum düzeninin dinsiz , yaşayamaca ğma inan ıyordu. İlk büyük 

eseri olan Devlet (Politeia) gençlerin e ğitirninde dinin yerini belirttikten 

sonra, zaman ın eğitim sistemlerinde uygulanan din ö ğretimine tak ışmakta ve 

yeni bir e ğitim ve öğretimin hangi ilkelere dayanmas ı gerektiğini göstermekte- 

dir'. Fakat yazar ın din sosyolojisi bakımından .en önemli eseri şüphesizki kanun- 

. 

larıdır. (Nomoi). Eflatun bu kitapta günün toplumsal_ şartlarına uygun bir 

devlet anayasas ının planını çizdikten sonra koydu ğu kanunlar ın yalnız maddi 

yaptırımlarla (müeyyide) tutunam ıyaca ğını, asıl manevi yat ırımların gerek 

tiğini, bunuda ancak dinin verebilece ğini ileri sürüyordu. Toplumda rastlanan 

her türlü bozuklu ğun, dinsizlikten, tanr ılara inanmaktan ileri geldi ğini, 

dolayısıyla iyi bir toplum düzeninin kurulabilmesi için, ilkin dinsizli ğe karşı 

sava şmak gerektiğini ileri sürüyordu. Bu sava şta yap ılacak ilk i ş bir çok devletlerin 

yapt ığı gibi dinsizliğe karşı kanunlar ç ıkarmakt ır. Eflâtunun eserinde 

(kanunlar) dine kar şı işlenen suçlar ve bunlar ın yaptırım listesi Oldukça kabarıktır. 

Yazd ığı ceza kanununun hükümleri ilk ça ğ devletlerinin toplum hayat ında 

dinin oynadığı rolü belirtmek bak ımından çok çekicidir. Fakat Eflatun 

yalnız bu maddi yard ımların yani devletin dini korumas ın ın, dinsizliği önlemek 

için yeterli olmad ığım da görüyordu. Çünkü dinsizli ğin asıl sebebi maddi 

değil, mânevidir. Buda halktan de ğil, filozoflardan gelmekte idi. Böylece 

dinsizliğe götüren Materyalist felsefeye karg ı Spiritüalist bir felsefe kurmak 

gerekti ğini belirterek, fikir tarihinde ilk olarak sa ğlam bir ilahiyat (Theologie) 

sistemi kurdu. ilahiyat ın birinci işi Tanrının varlığını ispat .etmektir.' ,Bunun 

için klasik bir tak ım kamtlar veriyordu. İkinci i şi Tanrımn insanlarla ilgilendiğini, 

hiçbir kimsenin yapt ıklarının yanına kalmayaca ğın ı -ispat etmekti. 

Üçüncüsü, bir takım yalvarma veya ba ğışlarla Tamılarm kazan ılamıyaca ğını 

ve herkesin kendi hareketinden sorumlu tutulaca ğını ispat etmekti. Eflatun 

dinde eylem kadar inanc ın da önemini, bu , eylem ve inancın bir toplumun, 

varolma ve ya şama şartlar ından biri oldu ğunu belirtiyordu. Bu bak ımdan, 

Eflatan ilk din sosyologu olarak gösterilebilir. 

Aristo sosyolojinin ilk öncülleri aras ında say ılabilir. Fakat din hakk ındaki 

görüşleri daha çok psikolojik ve metafizik temellere dayan ır. Aristodaki 

Tanrı anlayışının gerek Yunan gerekse Hristiyan ve islam dinlerindeki tesirleri 

bilinmektedir. Ortaça ğın Müslüman, Yahudi ve H ıristiyan Teologları 

Aristo'dan büyük ölçüde yararlanm ışlardır. Fakat din sosyolojisi alan ında 

yazar ın genel görü şlerden ileri gitti ğini sanmak yersizdir. 

44

Eflatun ve Aristodan sonra bir yandan İskender saldırısı yüzünden 

Eski Yunan Sitelerinin y ıkıldığı, öte yandan yunanl ılarla doğu milletlerinin 

karışmas ından yeni bir âlemin belirdi ği görülüyor. Romalılarındoğu ülkelerine 

sald ırmas ından Hıristiyanlığın yayılmas ına kadar süren zamana tarihte 

Helenistik ça ğ denir. Bu devir dinler tarihi kadar dinler bilimi yönünden 

de çok ilgi çekicidir. Zira bu devirde klasik yunan dini, bir yandan kendi 

içinde beliren felsefi okul ve ak ımların .dinin yerini almak için harcad ıklar ı 

çabalarla, öte yandan İran, İsrail ve Mıs ır gibi do ğulu dinlerin etkileriyle 

özelliklerini kaybederek tarihi bir din olmaya ba şlamışt ır. Ayd ınların felsef9yi 

kendilerine bir din edinmeleri, tarihi yunan dininin efsaneleri ve toplumun 

tuttu ğu din ve tan ıdıkları tanrılara kar şı uyanan ilgiler çe şitli ve geni ş bir 

din edebiyatının doğmasına sebep olmu ştur. Kutsal efsane, takvim, dini tören, 

din hukuku, ibadet, s ır, bayram, kurban, kâhin, tap ınak, tanr ı şeceresi ve 

benzeri konular üzerinde zengin bir din edebiyat ı bu devrin öezellikleri arac ındad 

ır42 . 

Dine ve dinin tamm ına kar şı gösterilen ilgi yunan dininden ba şka do ğu 

dinlerine de yöneliyor : Fenike, İsrail, Iran ve M ıs ır dinleri üzerine bir çok 

eserler yaz ılıyör ve bu arada kutsal kitaplar yunancaya çevriliyordu 43. Böylece 

ilk ça ğ dinleri ile onlar ı takip eden H ıristiyanlığın doğma ve yayılma şartlar ı 

hakkında en iyi tarihi bilgiler bu kaynaklarda yer al ıyordu. Bu bilgiler başhca 

üç kaynaktan gelir: Birinci kaynak Aristonun ö ğrencisi ve ondan sonra 

Aristo okulunun ba şkanı Theophrastos, İkincisi ünlü Co ğrafyac ı Strabon, 

Üçüncüsü Tarihçi Plutarkhos'tur. 

Hıristiyanh ğın ortaya ç ıkmas ıyla ruhlar kuvvetli bir iman ışığı etrafında 

toplanıyor. Bu iman kendini anlamak ve anlatmak istedi ği zaman Helenistik 

devrin Felsefe ak ımlarından olan Stoac ılık ile yeni Eflâtunculu ğun yardımına 

baş vuruyor. Dini inan ışı felsefi bir şekilde açıklama ihtiyacından bir Hıristiyan 

teolojisi (Kelâm) do ğuyordu. Daha sonra gelen islâmiyet de ayn ı Yunan 

kaynaklar ından faydalan ıyor; Böylece bütün orta ça ğ boyunca, din bilgisi, 

aşağı yukarı kelâmdan (teolojiden) ibaret kal ıyordu. 

Dinler biliminin, bütün bilimler gibi yeni ça ğın akliyeciliği ile ba şladığmda 

şüphe yoktur. Almanlar ın Aufklârung, Frans ızların Siecle de Lumieres ad ını 

verdikleri bu rasyonalizm veya Ayd ınlanma hareketi İngiltere, Fransa ve 

Almanyada 17 - 18. yüzy ıllarda kuvvetleniyordu. İlk çağda olduğu gibi 

42 Le 0.6ıie Grec dans la Religlion. 1. Bölüm, II. bahis sh. 842 Louis Gernet et Andre. Boulanger. 

43 Elimizde bulunan en eski Tevrat metinlerinden biri, Isa'dan önce 3. yüzy ılda yetişmi 

ş Ibrani alimi tarafından Iskenderiyede yaz ılan Yunanca bir metindir. 

45

ir yandan dü şünce lâyilde şiyor, öte yandan din bilgileri, zenginle şiyordu. 

Bu hareketin bir çok sebepleri vard ır . Fakat ba şlıca sebep ça ğda ş bilmin 

doğmas ı ve gelişmesidir. Genel olarak bilim ve bilimsel dü şünce ba ğıms ızlık 

kazanınca her alana uzan ır. Din de zorunlu olarak onun ara ştırma alan ından 

uzak kalamazd ı. Fakat henüz ça ğda ş bilim doğmadan önce haçl ı sava şlar 

hıristiyanhkla islâmh ğı kar şı karşıya getirdi ği gibi yeni kara parçalar ının 

keşfi de mevcut dinlerden ba şka dinlerin varlığını öğretinişti. Amerika yerlilerinin 

dinleri kadar, çe şitli Asya dinleri de inceleme ve kar şılaşt ırma konüsu 

olmuştur. Bu çe şitli dinleri birbirleriyle ve H ıristiyanlıkla kar şıla şt ırma, 

din bilimi denilen genel bir disiplinin ba şlangıcı olmuştur. Fakat bu bilim 

çalışmalarr zaman ın toplumsal gereklerine cevap veren bir felsefe hareketini 

doğurmuştur ki buna tabii din (Religio Naturalis) anlayışı denir. 

Aydınlık devri filozoflan, baz ı ilk ça ğ filozoflar ımn ve özellikle helenistik 

çağ filozoflarmın görüşüne dayanarak, bütün dinlerde tabii ve mü şterek noktalar 

bulundu ğunu, insanda din duygusunun ve Tanrı fikrinin tabii olarak mevcut 

olduğunu ileri sürmüş ve yalnız bu tabii duygu veya fikrin tA ılili üzerine 

bir din kurmak istemi şlerdir. Büyük ölçüde Protestanhktan ilham alan 

bu görüş, tarihi dinlerden yaln ız bu tabü, duyguya uygun olan ı alıyor. 

Dinin akla uygun olmayan yerlerini sadece bir gelenek olarak kabul ediyordu. 

Bunlara göre üstün bir Tanr ı vard ır. Ona inanmak ve ibadet etmek lâz ımdır. 

Bu ibâdetin esas ı da fazilet ve tanr ı sevgisidir. Her günah ın bir nedameti 

vard ır. Nedamet ise vicdan azab ına götürür. Bu azap günah]. öder. Ölümden 

sonra iyiliğin ve kötülüğün bir mükâfat ve mücazat ı olur. Böylece ak ılla 

bulabildiğimiz bir takım genel ve iiimel gerçekler varekr. Bunlar tabii dinin 

temelidir. Böylece kendilerine tanr ıcı (Deiste) adını veren bu Filozoflar, İlk 

ça ğda olduğu gibi, bir türlü felsefi dine gidiyorlard ı. Bunun da vard ığı sonuç 

Aug. •Comte' ıin dediği gibi, dinin inkârı oluyordu. Çünkü din gibi tabiat 

üstü bir Kurumu, tabii bir kurum olarak göstermek, onun mahiyetini inkâr 

etmek demekti. Nitekim 18. Yüzyılın aşırı fertçiliği, ilkin kiliseye kar şı yap ılan 

tenkidleri sonra dine çevirmi ş ve dinin artık tarihi rolünü oynad ığı fikrini 

ileri süren bir türlü dinsizli ğin doğmas ına yol açmıştı. Frans ız devrimi böyle 

bir hava içinde geli şmiş ve sadece hakikat denilen hayali bir Tanr ıya tapacak 

kadar ileri gitmi ştir 44. 

44 Bu felsefenin din meselesi ile ilgili alan ında ba şlıca mümessillleri ingilterede. John Locke, 

Herbert of Cherbury, Barkly ve David Hume, Almanyada Leibnitz ve Wolff, Fransada Voltaire 

ve Rousseau'dur. Bunlar hakk ında şüphesiz felsefe tarihi eserlerinde geni ş bilgi vardır. Türkiye 

de bu konu .üzerinde oldukça geni ş bir bilgi veren ve aydınlık felsefesi hakkında türkçede ilk 

yazılmış eser olarak İstanbul -üniversitesi Profesörlerinden Macit Gökberk'in Kant ve Herder'in 

Tarih Felsefesi üzerine denemesini gösterebiliriz. 

46

B. Din Sosyolojisinin kurumlar ı 

19. Yüzyıl ve onu temsil eden pozitivist felsefe 18. yüzy ıl akliyeciliğinin 

bir tepkisi olarak ortaya ç ıkıyor. Toplum meselelerini, olaylar ın objektifinden 

görmek isteyen 'bu felsefenin ba şlıca mümessiii Aug. Comte, ba şka alanlarda 

olduğu gibi,, toplum konusundada tecrübe metodunu gaye ediniyor : Bu 

maksatla sosyoloji kadar, Din sosyolojisinin de kurucusu olarak görünmek 

istiyor. Aug. Comte sosyolojiyi iki temelli bölüme ay ınyor : Statik Sosyal, 

Dinamik Sosyal. Statik Sosyal bir toplumu yapan ve ya şatan temel unsurlar ı 

inceliyor ve. birbirleriyle münasebetlerini tesbit ediyordu, yani bu statik 

bir toplum düzeninin bilimi idi. 

Dinamik sosyal ise temel unsurlar ın tarih boyunca geli şmesini inceliyordu; 

dolayısıyla bu da toplumsal ilerlemenin bilmi idi. Gerek Statik sosyal 

gerekse Dinamik sosyalin temel unsuru dindi. Ona göre toplumu meydana 

getiren üç temel vard ır : Aile, Devlet ve Din. Bunlar olmadan bir toplum 

kurulamaz. Toplum düzeninin tam veya eksik, iyi veya kötü olmas ı bunlar 

aras ındaki dengeye ba ğlıdır. Böylece Din, Aile ve Devlet gibi, insan ın tabiatından 

ç ıkan ve toplu halde ya şayan insan için gerekli bir kurumdur. Nerede 

insan toplumu varsa orada bir din vard ır. Böylece Aug. Comte, kurmay ı 

tasarladığı pozitif toplumun pozitivist bir dini olaca ğım ileri sürerek bir 

"Pozitivist 

45 bile yazmıştı. Bu ilmihal bugünkü anlamda bir din 

kitabı sayılabilir. Çünkü, onda, toplum ve din münasebetleri, dinin tarifi, 

toplum hayat ındaki rolü inceden inceye ele al ınmıştır 

Dinamik sosyal bak ımından, üç hal kanunu, insanl ığın ilk dünya ve 

hayat anlay ışının din olduğunu gösteriyor. Bu kanuna göre insan dü şünce- 

sinin hareket noktas ı dindi. İlk düşünce şekli teolojik idi: Metafizik dü şünce, 

• 

teolojik düşünce ile pozitif dü şünce aras ında geçici bir ya şayış tarz ı olduğuna, 

ve pozitif ça ğın da ondan sonra kurulaca ğına göre, tarih boyunca insanh ğa 

hakim olan dü şünce kayna ğını dinden almış oluyordu. Ona göre, metafizik 

ça ğ aşağı yukar ı klasik Yunanla ba şlıyor. Halbuki Yunanhlarda büyük ve 

kuvvetli bir mistiklik do ğduğu ve Felsefe sistemlerinin zamanla dini şekil 

alarak H ıristiyanhkta sona erdi ği bilinmektedir. Orta ça ğ ise, tarihin tan ıdığı 

en büyük dinlerin 'do ğduğu ve yay ıldığı bir çağelır. Dolayısiyle pozitif ça ğa 

kadar geçen zaman boyunca, insanl ığın alın yazısında din en önemli bir rol 

oynar. O halde, Dinamik sosyal, bir Felsefe ve din tarihi olarak ortaya ç ıkıyor. 

Belli dünya görü şüne, belli din görü şleri tekabül eder. Böylece, Aug, Comte 

ilk olarak dinlerin evrim ve geli şmesi kanununu ortaya koymu ş oluyor. Orada 

45 Cathechisme Positiviste, TürlsCeye Peyami Erman taraf ından çevrilmi ştir. 

47

Feti şizm'den politeizm'e ve oradan Monoteizm'e geçi şin genel bir kanununu 

buluyor. Aug. Comte'un Frans ız sosyolojisi üzerinde b ırakt ığı etki bu güne ka- 

dar devam edegelmi ştir..1)ç hal kanunu insan bilgisinin geli şme,si kanunudur. 

Aug. Comte'den sonra, Frans ız sosyolojisini en iyi temsil'eden Durkheimda 

da bu tesir pek iyi görülüyor. Durkheim sosyolojisinin temelini kollektif 

şuur (Conseience colletive) anlay ışı te şkil eder. Kollektif şuur ortakla şa tasavvurlar 

tümüdür. Ortakla şa tasavvurlar ın temeli ba şlangıçta Dini tasavvurlardı. 

Böylece Durkheim sosyolojisini en geni ş anlamıyla, bir din sosyolojisi 

olarak görmekte bir sak ınca yoktur. Durkheimin ilk ve en önemli eseri,olan 

toplumsal i şbölümü 46 , işbölümünü yani medeniyetin ilerlemesiyle geli şen 

çeşitli toplumsal kurumlar ı ve bu arada dini inceler. 

Meşhur mihaniki ve uzvi dayan ışma sistemlerine göre yazar ilkel ve ileri 

dinleri birbirinden ay ırır. Yazar uzvi dayan ışmada ortakla şa bilincin (kollektif 

Şuurun) şiddetini kaybetmesini, dini hukuktan layik hukuka geçi şle ispat 

etmeye kalkıyor. Ilk'hukukun dini niteliği üzerinde duruyor. Hukuk sisteminin 

zamanla nas ıl dini şekilden layik şekle geçti ğini inceliyor. Durkheim'in bu 

eserinden sonra kurdu ğu Ann& Sociologique dergisinde yazd ığı ilk yaz ı din 

olaylarının tan ımı 47 üzerindedir. Burada yazar Aug. Comte'a ba ğlı kalarak dinin 

toplumsallığı üzerinde duruyor. Din olaylar ım objektif bir gözle inceleyen 

bir dinler biliminin nasıl kurulabilece ğini anlatıyor. Annee Sociologique 

dergisinin her say ısında, çe şitli sosyoloji alanlarında yap ılan yayınları bildiren 

bölümlerin birincisini Din Sosyolojisi te şkil eder. Bir din sosyolojisi terimine 

ilk defa bu dergide rastlan ır Din Hayat ımn iptidai şekilleri adlı eseri 48 , 

din sosyolojisinin en klasiklerinden biridir. Bu eserin önsözü yaln ız sosyolojide 

değil, felsefe tarihinde önemli bir yer tutar. Çünkü yazar orada, klasik felsefe 

nin en önemli konusu olan Bilgi Nazariyesini, sosyolojik bir gözle çözümlemeyi 

deniyor. Dü şüncemizin muhtevas ı gibi şeklinin de, toplumsal ve dolay ı- 

s ıyla dini olduğunu savunuyor. E şyayı anlamak için zihnin kulland ığı ba şlıca 

kategorilerin (zaman, mekan, illiyet ve benzeri) kurulu şunda dinin oynad ığı 

rolü belirtiyor. Insan ın kendisylie dünya hakk ında edindi ği ilk tasavvurların 

kayna ğı dindir diyor. İnsan, Dünya ve Tanr ı ile ilgili görüşleri ihtiva 

etmiyen bir din yoktur. Felsefe ve Bilim Binden do ğmuştur. Din yalmz insan 

düşüncesini zenginle ştirmekle. kalmamış, insan düşünceslnin olu ş ve kuruluşuna 

da yard ım etmiştir". 49 Fekat Durkheim'e göre dinin as ıl görevi, 

yalnız insanın dü şüncesini geliştirmek değil, onu belli ideallere ba ğlıyarak 

46 De la Division du Travail Social, 1893. 

47 De la Definition des Phenomenes socianx, 1899. 

48 Les Formes Elementaires de la vie Religiense. 

49 Les Formes Elementaires de la Vie Religiense, Introduction, sh, 12. 

48

manen ve ahlâkan yükseltmektir Dinin gerçek görevi yaln ızca bizi diişündürmek, 

bilgimizi zenginle ştirmek değil, bizi harekete getirmek ve ya şamamıza 

yard ım etmektir. Hayat ın güçlükleri artt ıkça mümin kendini daha güçlü 

hisseder. İmanın birinci şartı kurtulu şa inanmakt ır. Bu duruma göre dini 

kuvvetler insani, ve ahlaki kuvvetlerdir 5°. 

Durkheim dinin bu ahlaki ve manevi kuvvetini INTIHAR adlı eserinde 

göstermi ştir. Böylece Durkheim, dinin çe şitli olaylar üzerindeki etkilerini 

belirtmek suretiyle ilk olarak bilimsel bir din sosyolojisi kurmu ştur. Aynı 

eserin sonunda yazar şöyle diyor : Dü şüncenin temel kategorileri ve dolay ı- 

sıyla bilim, ahlak ve hukuk kurallar ı dinden ç ıkmıştır. Daha geniş anlamda" 

bütün toplumsal kurumlar ın ana kayna ğı dindir 51 . 

Durkheim bugün dahi sosyolojinin belliba şlı klasilderi aras ında kalmaktadır. 

Fakat o memleketimizde ad ıyla çok fikir ve doktrini ile az tan ınmış bir 

bilgindir. 

Durkheim'in kurdu ğu Anne Sociologique" dergisi etrafında toplanan 

kimselerin sosyolojik ara ştırmalarımn a ğırlık merkezini gene din sosyolojisi 

te şkil eder. Mauss ile Hubert'in gerek birlikte gerekse ayr ı ayrı yayınladıkları 

etütler hep aym konu ile ilgilidir. Kurbamn mahiyeti ve toplumsal görevi 

üzerine deneme 52 bunların en önemli eserlerindendir. Tam olarak Durkheim'- 

in görüşünde olmakla beraber Frans ız sosyolojisine büyük hizmeti dokunan 

bir yazar da Lucien Lb. ıy Bruhl'dür. İptidailer 53 üzerinde yapt ığı çe şitli incele 

meleri aras ında İlkel zihniyet, İlkel ruh 54, ilkel toplumlarda zihni görevler. 

gib; klasik olanlar vard ır 55 . 

Durkheim okulundan olmad ığı gibi meslekten bir sosyolog da olmayan fakat 

ça ğımızın en büyük filozofu sayılan Henri Bergson'un Ahlak ile dinin iki 

kaynağı 56 adlı eserinde, din meselesi şüphesiz yeni ufuklar açm ıştır 

Aug. Comte'tan beri dinin toplumsal kökü ve görevi hakk ında ileri sürülen 

fikirler en büyük ve en kuvvetli tenkidi Bergson'dan görmü ştür. O, Dinin 

50 Aynı eser, Conclusion, sh, 595. 

51 Aynı eser, Conclusions, sh. 568. 

52 Essai sur la Nature et la Fonetion Sociale du Sacrifice. 

53 La Mentalite Primitive. 

54 L'Ame Primitive. 

55 Les Fonctions Mentales dans les Societes Primitives. 

56 Le Deux Sources de la Morale et de la Religion. 


yalmz toplumsal sebeplerle açiklanamayaca ğım, daha derin sebeplerin ara ştırılması 

gerektiğini ileri sürüyor. Durkheim'in kollektif şuuru ve Levy-Bruhl'un 

ilkel zihniyeti ile dini aç ıklamağa imkân olmadığını söylüyor. Dinin psiko- - 

biyolojik bir izahını verdikten sonra, ilkel dinlerden ileri dinlere do ğru din 

anlayışlı= nas ıl geliştiğini gösteriyor. Statik ve dinamik diye dinleri ikiye 

ayırdıktan sonra, ilkel dinleri birinci kategoriye, yüksek dinleri de ikinci 

kategoriye koyuyor. Sonra bu iki türlü dini kar şıhyan iki türlü ahlak, iki 

türlü hukuk görü şünün varlığını belirtiyor. Bu görü şün orjinal tarafı ilkel 

dinlerle ileri dinler yahut eski ça ğ dinleriyle yeni dinler aras ında, sosyologlarm 

bir türlü gösteremedikleri fark ı belirtmiş olmasıdır. Insanh ğın bütün 

üstün kavram ve duyguları insan haklar ı, demokrasi, e şitllik, karde şlik, 

insana sayg ı hep dinden geliyor. Hatta bugünkü tekni ğin, bat ı medeniyetindeki 

bütün nimetlerinin dinden geldi ğini, en inandırıcı bir dille aç ıklıyor. 

Fransada din konusuyla u ğra şanlar yaln ız bunlar değildir. Fakat belirli 

bir konu üzerinde kalmak amac ı din sosyolojisine do ğrudan doğruya veya 

dolayısıyla yard ımı dokunan din ara ştırmaları= hepsinden bahsetmeyi 

imkansız kılmaktad ır Yalnız bir noktay ı belirtmek gerekirki bu konu üzerinde 

aşağı yukarı yüzyıldan fazla bir zamandan beri u ğra şılmakla beraber bütün meseleleri 

bir arada gözden geçiren sistematik bir eser yoktur Şimdilik elimizde 

Roger Rastider'in Din sosyolojisinin unsurlar ı 57 adli ufak bir eseri vard ır. 

Buna birde 1950 de Almancadan çevrilen güstave Mensching'in din sosyolojisi 

58 adlı eserini eklemek gerekir. 

Doğrudan doğruya din sosyolojisi ile uğraşmamakla beraber genel dinler 

bilimine yaptıkları hizmet dolayısıyla din sosyolojisi için önemli say ılan baz ı 

yazarlardan bahsetmek gerekir. Pinar De La Boullaye'nin dinlerin kar şılaştırmah 

etüdü 59 adli eseri genel olarak din, özel olarak din sosyolojisi incelemelerinde 

izlenecek yolu göstermek bak ımından çok ilginçtir. Buna Raoul 

De la Grasserie'nin Dinlerin sosyolojik bak ımdan mukayesesi 69 adli eserini 

de eklemek gerektir. Bunlardan ba şka din konusunda Milletler aras ı şöhreti 

olan Hollandalı Van Der Leeuw'un Frans ızcaya çevrilen Özü ve belirtileri 

içinde din" 61 adlı eseri de bunlara kat ılabilir. 

Nasıl aydınlık felsefesi ilkin İngilterede do ğmuş ve oradan bat ı ülkelerine 

yayılmış ise, Pozitivizm hareketi de Aug. Comte'tan sonra Fransan ın 

dışına yayılmıştır. Comte'u izleyen ilk dü şünür İngilterede Stuart Mil 

57 Elements de Sociologic Religieuse.. 

58 Sociologie Religieuse. 

59 Etude Comparte des Religions. 

60 Des. Religions Compares au point de vue Sociologique. 

61 La Religion dans son Essence et ses Manifestations. 

50

olmuştur. İngiltere, Fransa gibi, bir devrim memleketi olmasada, orada da 

bir takım toplumsal meseleler, sosyalizmin ve onunla birlikte sosyololojinin 

doğmasına sebep olmu ştur. Fakat İngiliz muhafazakörlığı şosyolojiyi daima 

şüphe ile kar şılamıştır. Bunun için Ingilterede Fransada oldu ğu gibi bağıms ız 

sosyoloji akımından ziyade toplumsal meseleleri inceleyen özel toplum bilimlerinin 

geli ştiği görülür. Bir bakıma genel sosyolojinin bir kolu olan din sosyolojisi 

içinde hal böyle olmuştur. Din sosyolojisinin görece ği işler, inceleyeceği 

konular ve uygulayaca ğı metodlar Almanya ve Fransada oldu ğu kadar aç ık 

ve sistematik bir şekilde tayin edilememi ştir. Onun için sosyolojide ün salanlar 

saf sosyolojiden daha çok sosyolojinin yard ımcı kollarında çalışanlar 

olmuştur. Bunların da ba şmda etnolog ve etnograflar gelir. Ba şhcalan Frazer 

ile Taylor'd ır. Birincisi Totemizm üzerindeki çal ışmalarıyla tanınmıştır 

Totemizm ve d ış evlenme 62 , Altın Dal 63 en mühim eserleridir. İkincisi iptidai 

kültür 64 adlı eseri ile ün salmışur. Fakat din Bilimi gibi din sosyolojisinde 

de en önemli rolü oynayan yazar Max Müller'dir. Bu dü şünürün dinler 

üzerinde kar şılaştırmalı etüdünün genel din biliminin kurulmas ında büyük 

yarar ı olmuştur 65 . 

Sistematik din sosyolojisi çalışmalarına Almanya ve Amerikada 

rastlanıyor. Bunların başmda Max Weber'in çalışmaları gelir. Weber toplum, 

iktisat ve din üzerindeki incelemeleriyle tan ınmıştır. En önemli eserleri olan 

Ekonomi ve Toplum 66 ve Din sosyolojisi dergisi 67 sistematik din sosyolojisinin 

ana hatlarıni çizmi ştir. Eserlerinin mihrak noktas ını Hıristiyanlık, 

ve Kalvianizm te şkil eder. Burada yazar din ve iktisat münasebetlerini inceler. 

Bundan başka Weber hıristiyanlık dışında kalan birçok dinleri, bu arada 

ilkel dinleri, islâmh ğı ihmal etmi ştir. 68 Max Weber'in eksiklerini Ernst 

Troeltsch tamamlam ıştır Fakat bu yazar da incelemelerini yaln ızca Hıris 

tiyanhğa hasretmek gafletini göstermi ştir. 

Asıl tarihi ve sistematik din sosyolojisini, birinci Dünya Sava şım takip 

eden yıllarda, Max Weber'in öğrencileri kurmu ştur. Bunların en önemlisi 

Joachim Wach'd ır. Wach, bugün çok tan ınmış bir din sosyologudur. 1931 

de din sosyolojisine giri ş 69 adlı eseri ile ilk olarak sistematik bir Din Sosyolojisi 

yazmıştır. Bu ufak eserde tamam ıyla tecrübi, kendi deyimiyle Ampirik bir 

din sosyolojisinin, metot, konu, alan ve s ınırı ana çizgileriyle görülür. 1935 

62 Totemism and Exogamy. 

63 Golden Bough.. 

64 Primitive Culture. 

65 H. Ziya Ulken, Dini Sasyoloji 

66 Wirtschaft und Geselsohaft. 1925. 

67 Gesammelte Aufsiltze zur Religions Siziologie. 1927. 

68 Joachim Wach, Sociology of Rengim", sh. 3. Chicago, 1944. 

69 Einführung in die Religionssoziologie. 

51

yılında Almanyada geli şen siyasi olaylar dolay ıs ıyla Amerika Birle şik Devletlerine 

gitmiş ve 1944 yılında en önemli eseri olan Din Sosyolojisini ingilizce 

olarak yazm ıştır 7° . Max Weber ile Joachim Wach'tan sonra ikinci derecede 

önemli alman din sosyologu Güstav Mensching'dir. Dinler Biliminin de ğişik 

konuları üzerinde çe şitli eserler yazan Mensching Bat ı Almanya ve belki 

de bütün Avrupada bugün bu konuda söz sahibi büyük bir bilgindir. Yazar 

Daha önce 1938 y ılında ulusal ve Evrensel din (Volksreligion und Weltreligion) 

adlı çok ilginç bir eser yaymlam ış, 1947 yılında yazdığı Din Sosyolojisi 

adlı eseri 1951 y ılında frans ızcaya çevrilmi ştir 71 - 72 . 

Alanının geni şliğ; ve konusunun önemi dolay ısıyla sosyolojinin pek 

zengin bir edebiyat ı vardır. Buna kar şılık Din Sosyolojisi üzerinde sistematik 

yaz ıların sayısı pek azdır. Bugün Bat ı Almanyada Gabriel le Bras, Wach 

ve Mensching'den ba şka önemli yazarlara rastlanmaz. Türkçede yay ınlanmış 

ilk eser Prof. H. Z. Ülkenin Dini Sosyolojisidir. İkincisi yazar ın 1961 yılında 

yayınladığı Din Sosyolojisine Giri ş adli eserdir. 1960 y ılında kısa bir süre 

için Ilahiyat Fakültesinde ders veren Hans Freyer almanca olarak 90 sayfalık 

bir Din Sosyolojisi Özetini sözü geçen Fakültenin Dekamna teslim etmi şsede 

bu eser bugüne kadar dilimize çevrilmemi ş*. Sözü geçen eserin Türkçeye 

çevrilmesiyle Prof. Bedi Ziya Egemen görevlendirilmi ştir. Ziya Gökalp'm 

Din Sosyolojisine ili şkin ders notlar ımn bulunduğu söylenmekte isede bugüe 

kadar bunlar ı elde etmek mümkün olamam ıştır 73 . 

C. DIN SOSYOLOJİSİNDE SON GELIŞMELER 

Dinle Toplum münasebetlerinin esash bir şekilde ele ahnmas ı, ancak 

19. yüzyıldan başlar. Bu durumu daha önce belirtmi ştik. Şu kadar k; bu 

ilgilenme, başlangıçta ancak ilkel dinlere kar şı olup bunda akliyecievrimcilik 

(evolutionisme rationaliste) din ve sihiri, günlük hayat ın teorik 

ve pratik problemlerini çözmek için ilk araç olarak tan ır. Bunlar Spencer 

ve Taylor da oldu ğu gibi rasyonalist bilim ve tekniğin geli şmesi kar şı s ın 

da kendiliklerinden kaybolup giderler. Tarihi maddecilik hemen ayn ı 

iyimser bir görü şle bu münasebetleri temellendirme ğe çahşır. Mesela Karl 

Marx dini, üretim münasebetlerinden ve buna ba ğlı s ınıf çat ışmalar ından 

hareket ederek aç ıklamaya çah şır. Marx'a göre din egemen s ınıfın imtiyazlar 

ını koruyan bir araç olup toplumun alt yap ısı üzerinde muhafazakâr 

bir etki yapar. 

70 Sociology of Religion•Chicago-. 1944 son bask ısı 1957 

71 Sociologie der Religion-Bonn. 1947 

72 Sociologie Religieuse Paris. Payot. 1951 

73 Tarafımdan yayınlanan Din Sosyolojisine giri ş'te Türkiyede Din sosyolojisi çah şmalarr 

(Sayfa 93-97) Bak. Bu eser'in genel Bilgiler k ısmı. 

52

Emile Durkheim, Bronislav Malinowski, Max weber, ve Ernst Troeltsch 

ile Din Sosyolojisinin Alt ın Devri ba şlamıştır. Durkheim hem rasyonalizmi 

hemde Max Müller natüralizmini a şarak bünyesinde dinin ilkel 

şeklini, mü şahede etti ği totemcilikten hareket ederek toplumu yaln ız ba şına 

hem dinin kökü hemde konusu olarak inceledi. Buna kar şıhk Tanrı ve Kutsal 

ı, toplumun sembolleri ve grup dayan ışmalarının kişile ştirilmesi olarak 

ele aldı. Toplum, dini sembolları ve daha önce toplumsal olarak yap ılmakta 

olan törenleri dinin mihrak ı olarak kullan ır. Bütün bunlar Durkheim'a göre 

kollektif tasavvurlar (Representations Collectives) in çekirde ği olan kollektif 

ve kültürel devinim kurallar ını anlatmak için yap ılır. Bu duruma göre dinin 

esası toplumsal birle şme ve kayna şma (integration) dar. 

Bronislav Malinowski toplumdan söz açmakla yetinmiyerek dinin men şeinde 

bir ferdilik görmektedir. Yazar dinin rasyonalist yorumuna ve özellikle, 

Levy Bruhl'ün ilkel toplumlar ın mantık öncesi zihniyeti (mentalite prelogique) 

tezine kar şı cephe almaktad ır. Bu toplumlarda rasyonel tekni ğin bilindiği, 

din ve sihirin sadece ilk şekiller oimad ıkları, bunların ba ğıms ız sistemler 

oldukları, bu vas ıtalarla rasyonel yönden kontrolu mümkün olmayan zararl ı 

tesirlerin yok edilemedi ği ve insanlar ın güvensizlik ve korku hallerinde 

yeni heyecanlara uymaya sevkedildi ği söylenmektedir. Dini törenlerde 

sa ğlanan iç bo şaltmalar, fertlerin gruplardan ayr ılmas ı tehlikesini önler. 

Ernst Troeltsch, H ıristiyan kilise ve gruplar ın ın toplumsal doktrinlerini 

inceleyen ara şt ırmalar ında kilise ile mezhepleri (sectes) birbirinden ay ırt 

etmektedir. Bunlar özellikle toplum içindeki farkl ı durumlar ıyla bir birinden 

ayrılırlar ki böylece sosyal teorileri farkl ı olan tipik gruplar bir topluma kat ılma 

yolunu bulmu ş olurlar. Bunun bir sonucu olarak dinin kendine öz dinamizmi 

hiç bir şekilde inkâr edilmi ş olmaz. Troeltsch, ilk h ıristiyanhkta bayatlam ış 

bir kal ıptan daha çok fikri bir devrim görmektedir. Eski ça ğda toplum buhranlar 

ı halkın alt tabakalar ına ancak endirekt olarak sokulmu ş ve H ıristiyan 

Ilkin kurulmas ın ı sa ğlam ışt ır. Zira önemli dini yenilikler ve türü kendine 

öz birçok din birliklerinin kurulmas ı bu tabakada daima müsait kar şılanmıştır. 

Din Sosyolojisinde klasik devrin en önemli temsilcisi olan Max Weber 

her şeyden önce Bat ı Kültürünün geli şimi ile ilgilenmektedir. Bu yazar toplum 

ve din münasebetlerinin Hint, Çin ve Yahudilikteki tarihi kar şıla şt ırmalarım 

yaparak şu sonuçlara varmaktad ır : Bilgine göre iktisadi ve genel farklar 

dini ve ahlâki alandaki farklara uymaktad ır. Toplum dokularnam de ğişmesiyle 

dinlerin kar şısına yeni problemler ç ıkmakta ve bu problemleri 

her din kendi doktrinine göre çözmektedir. Toplum, iktisat .4ve din 

aras ında kar şılıklı etki ve tepkiler vard ır. Max Weber'in bu tezi marksizimin 

din olaylarını tek sebebe ba ğlama (Monocausal) yolundaki aç ıklamalarını 

53

yetersiz bularak reddetmektedir. Merkezi inanç doktrinlerinin etkisi alt ında 

Kalvinizm bir gruba has iktisadi özelliklerin geli şmesine vesile olmu ştur. Bu 

da ça ğda ş kapitalizme esash etkiler yaparak onu geli ştirmiştir. 

Harp aras ı devirde din sosyolojisi önemli bir ilerleme yapamam ıştır. 

Bu süre içinde en çok sözü edilmeye de ğer tart ışmalar Weber'in tezi üzerinde 

olmu ştur. Bu arada Erha Tawny'den söz aç ılabilir. Bu yazara göre Weber, 

kalvinist protestanl ığın ve kapitalist iktisat zihniyetinin do ğmas ında dinin 

rolunu olurundan daha büyük göstermi ştir. Gerek J. Wach' ın gerekse 

G. Mensching'in Din sosyolojisi eserleri sistematik din sosyolojisinin ilk ve 

esaslı denemeleridir. Şu kadar ki bu denemelerin kar şıla ştırmalı Dinler 

Bilimiyle olan yakın ilgileri su götürmez bir gerçektir. 

Avrupadaki Din Sosyolojisi frans ız kilise çevrelerinin çaba ve çal ışmalarıyla 

önemli ilerleme ve geli şmeler yapmışt ır. Gabriel le Bras, frans ız katolik 

lerinin dini pratikleri hakk ında geni ş denemelerde bulundu. Sonralar ı bu 

çahşmalara F. Boulard, Y. Daniel, J. Labbens, L-J Lebert ve E. Pin gibi 

bilginler de kat ıld ı . 

İkinci ve oldukça etkin bir ara şt ırma merkezi Hollanda da kuruldu. 

Burada W. Banning, J. P. Kruijt, ve G. H. L. Zeegers'in çah ştıkları görülür. 

Bugün bir çok mezhep ara ştırma enstitüleri, kiliselerin toplumsal ara ş- 

t ırmalar için yapt ığı çalışmalara kat ılmak iste ğindedir. Burada Steinmetz'in 

planoloji tesirleri görülür. Fransada ba şlayan bu hareket Belçika, İtalya, 

İspanya, Kanada ve Güney Amerikaya yay ıldığı gibi Hollanda da ba şlayan 

hareket te oradan Avusturya ve Almanyaya yay ılmıştır. J. Freytag, N. Greinacher, 

R. Köster ve W. Menges bu etkiler alt ında çalışmışlardır. Bunlar 

aras ında E. Pin istisna edilirse bütün bu ara ştırmaların büyük bir kısmı 

kilise adamlar ı tarafından yap ılmakta ve bu akım kuvvetle tarihi, istatistik 

ve sosyografik do ğrultulara yönelmi ş bulunmaktad ır 

Fransada türeyen bir tak ım yeni bilginler pastoral bir do ğrultuya saparak 

din sosyolojisi görü şünden ayr ılmışlar ve Gabriel le Bras' ın etrafında toplanarak 

Din Sosyolojisi Grubu içindeki yerlerini alm ışlardır. Bunların fikirlerini 

Dinler Sosyolojisi Arsivlervi (Archives de la Sociologie des religions) adl ı 

dergi yayar. Amaçlar ı daha çok teorik yönden kilise elemanlar ı üzerinde 

ara ştırmalar yapmakt ır. Kulland ıkları metotlar Genel Sosyolojinin 

metotları olmakla beraber münferit dinlerin sosyolojisi ve nihayet 

çe şitli dinlerin genel bir din sosyolojisini kurmaya çal ışmaktad ırlar. Bu yeni 

doğrultunun belirgin özelli ğini 1948, 

yılında toplanan uluslar aras ı Dinler 

Sosyolojisi konferans ının 6. inci Kongresinde bulmakta-pz 74. Bu konferans 

1959 yılında polonyada toplanm ıştır. Bunun yan ında 1958 plındanberi Din 

74 Conferance internationale de Sociologie Relgieuse 

54

Sosyolojisi enstitülerinin Milletler aras ı federasyonu yer almaktad ır. Bu 

kurulu şun fikirlerini yayan Social Compass yani toplumsal pusula adl ı dergidir. 

Amerika Birle şik Devletlerinde 1920-25 y ılları aras ında Protestan çevrelerde 

protestan kilisesinin intibak' ile ilgili problemler inceleme ve ara ştırma 

konusu olmu ştur. H. P. Douglass ve R. W. Sonderson bu do ğrultuda çalış - 

mışlardır. Fakat bu çal ışmalar yar ıda kalmış ve ancak büyük sava ş sonu 

olan 1945 yılından sonra bu ara şt ırmalara devam olunmu ştur. Bugün kilise 

pratiği üzerinde dikkate' de ğer ara ştırmalar vard ır. Buna kar şılık protestan 

papazlar ımn bölgelerinde beliren ve bunun d ışına çıkan konular da yer almaktadır. 

Dinin evlenme ve aile üzerindeki etkileri, din ve toplumsal de ğiş - 

meler, reform ve lâyikle şme bu aradad ır. N. Bellah' ın ara ştırmalar ı daha 

eski klasik din sosyolojisinde oldu ğu gibi toplum olaylar ının tiimüne yönelmiş 

bulunmaktad ır. Japonyada oldu ğu gibi din ile eğem.enlik ve sanayileşme 

aras ındaki münasebetler böyledir. Ancak 1950 y ılından sonra ça ğdaş 

nazariyelere yönelmi ş baz ı eserler ç ıkmıştır E K. Nothingham, J. M. Yinger 

ve T. F. Hoult'ün eserleri bu niteliktedir. Amerika Birle şik Devletlerinde 

Din Sosyolojisine kar şı gösterilen ilgi gün geçtikçe artmaktad ır. Amerikan 

Sosyolojisinin tan ınmış bilginlerinden T. Parson bu çal ışmaları beğenmekte 

ve sosyolojinin bugüne kadar ihmal edilen bu alanlar ında kendisi de emek 

harcamaktad ır. 

D. Bugünkü durum : 

Günümüzün Din Sosyolojisi, dini art ık Aug. Comte örne ğine göre bir kültür 

gecikmesi (Retard de Civilisation) tipi olarak almamaktad ır Dinin doğuşunu 

tek bir sebebe ba ğlamak isteyen (Monocausal) her te şebbüs art ık bir çıkmaz 

yol olarak kabul edilmektedir. Din bugün için daha çok toplumun fonksiyonel 

bir ön şart ı olarak dü şünülmekte ve dinle toplum aras ındaki kar şılıklı 

etkiler üzerinde önemle durulmaktad ır. Bu münasebetle belirtelim ki, gerek 

dini tam olarak tan ımlamak ve gerekse onun toplumun fonksiyonel ön 

şartı olduğunu ispat etmek oldukça güçtür. 

Din. Sosyolojisine kar şı din çevrelerinde beslenen güvensizlik hemen 

hemen ortadan kalkm ıştır. Öte yandan a şırı derecede idealist olan ve ferdiyeti 

ortadan kald ıran görü şler de hemen hemen silinmi ş 

Din Sosyolojisinin temel konular ından biri, dinin bide ştirici görevidir. 

Toplumsal düzen problemleri yaln ız ba şına iktidarla çözülecek türden değildir. 

Ortakla şa bir de ğer sistemi bunun ikinci bir ipotezidir. Din, gerek 

değer ve normlara anlam vermek ve böylelikle fert üzerinde bask ı yepreı 

4,tf "I Ol Ske erf ~it" 1 0`,1 ON C. da '101 g• 4 

55

-ve heyeeardara 

hitabeden adet ve Virerdepi-dErakinondan,-~ gtuplarn ı-nıey.dana-gelıneleri- 

ne yardım eden başka ..faluöslor bak ımından ee gerekse yer yüzünde kar şı- 

laşılan hayal lur ıkhklarınfkırgınlıkları ve hayati kendisine dünya ötesi bir 

ı ,S 

düzenle manalancl ırmalk~ dengeye—getir-3~5i bak ımından şüphe yok 

ki, bir toplumun birle şmesine esasl ı bir şekilde hizmet etmektedir. Fakat 

dinin bu birle ştirme görevini ne dereceye kadar yerine getirdi ği sorusu 

bugünkü durumda kesin olarak cevapland ırılamaz. 

Din, bilinçli olarak, din mensuplar ı aras ında bütünleyici ve birle ştirici 

bir rol oynar. Buna kar şıl ık dine ba ğlı orta tipte insanlar do ğrudan do ğruya 

dini değerlerin etkisi alt ında değildirler. Bugün genel geçerlikte kutsal 

tören ve de ğerlerden söz edilemez. Birbirleriyle ba ğda şamayan yeni 

değer ve normlar meydana gelmi ştir. Bu yeni ölçülerde H ıristiyanh ğın 

ve diğer evrensel dinlerin çok eski fikri de ğerleri kutsal d ışı mana değişikliklerine 

uğramıştır Amerika Birle şik Devletlerinde nicelik bak ımından kilise 

bağlarımn art ışı bu durumda hiçbir de ğişiklik yapmamıştır Kilise bağlarının 

bu art ışı demokratik ya şayışın e şdeğer sembolleri olarak ortaya ç ıkmışt 

ır. Bunlar a şırı bir lâyikle ştirme sonucu olarak belirrni ş ve muhtevas ız 

bir inanışa inanış (Belief in Belief) olarak ço ğu zaman ortaya ç ıkmışlardır. 

Bütün bunlar pragmatik olarak yer yüzü bar ışına hizmet etmekte ve ünlü din 

adamları da onlar ın propagandas ını yapmaktad ırlar. 

Bir zamanlar yeni ekonomi sistemlerinin esas itibariyle din etkisi altında 

bulunmalar ına kar şılık bugün bu sistemler geni ş ölçüde dini ba ğlardan 

kurtulmu ş ve din de kendi kabu ğuna çekilmi ş veya özel alemine itilmi ştir. 

Böylece tersine dönen bu türlü süreci bir çok alanlarda izlemek mümkün 

olmuştur. Burada dinler genel niteliklerdeki görevlerini kaybetme kar şılığı 

özel (specifique) bir alana çekilmi ştir. Bu arada din ba ğları= gittikçe gevşemekte 

olduğu söylenebilir. Bunun bir çok sebepleri vard ır: önendileri şunlardır: 

bir defa Devletin din üzerindeki deneti kalkm ış ve bu suretle Devletin 

bu konudaki ald ırışsızlığı kar şısında yurtta şlar dinle ilgilenmez olmu şlardır. 

İkinci sebep, toplu göçlerdir. Güçler, gruplar ın toplumsal köklerinden koparak 

şehirlere yerle şmesine, sosyalizmin yay ılmasına ve dolay ısıyla din 

bağlarınııı gevşemesine yol açm ıştır. Bununla beraber geri kald ığı iddia olunan 

dini te şkilat (Avrupa kilise te şkilat ı) bu toplumsal de ğişmeler içinde 

ulusal niteliğini korumağa çalışmıştır. 

Öte yandan dinin de toplumu parçalad ığı ileri sürülmektedir. Fakat bu 

konu sosyolojik yönden pek az de şilmiştir. Günümüzde aç ık çatışma ve çarpışmalar 

yerine yer alt ı faaliyetleri ve gizli gerginlikler hüküm sürmektedir. 

Çok kuvvetli topluluk şuuruna sahip olan dini, mezhebi ve menseki az ınlık 

56

gruplar ının merkezin basklar ından kurtulmas ı, çatışmaları bir kat daha 

artt ırmıştır. Bu durum kar şısında büyük dini kitleye mensup bir çokları 

imtiyazlar ım kaybetmek endi şesine düşerlerse büyük anla şmazlıklar ortaya 

ç ıkar ve bu da çat ışmaları alevlendirir. 

57

İ kinci Bölüm 

D İN SOSYOLOJ İ S İ N İ N 

ANA PROBLEMLERI 

I. GENEL B İLG İLER 

Özellikle genç bilimlerde, konular ı tek tek ele almadan önce metot, alan, 

ve amaç üzerinde durmak gerekir. Son yüzy ılın insan bilimleri ve din bilimlerinde 

meydana getirdi ği mutlu sonuçlardan biri de Din Sosyolojisi denilen 

yeni bir disiplinin müsbet bilimler aras ında yer alm ış olmas ıdır. Fransız devriminden 

önce toplum konusundaki sorular ı klasik disiplinlerden teoloji ve 

din felsefesi cevapland ırıyor ve o zaman ın bilim alemi bu cevap ve aç ıklalamalarla 

pekala yetiniyordu. Devrimle beraber bu iki klasik bilim dal ı hayatın 

binbir çeşit olaylar ını ve onların de ği şik görünüs,lerini aç ıklayamaz oldu. 

Bu Eski Bilimlerin olaylara verdi ği anlam ve aç ıklamalar, yetersiz say ılmakla 

kalmamış, birçok kimselerin alay ve e ğlenmesine bile yol açm ıştı. Klasik bilimlerin 

dünya olaylar ını açıklanı adaki yetersizlikleri ve yeni durum ve kurumların 

gerekleri, yeni bir bilimin do ğmas ına sebep oldu. Bu yeni bilimin 

ad ı Sosyolojidir. Ancak yeni disiplinin bir dinsizlik tohumu saçaca ğından 

korkan kimi bilginler dini korumak ve sosyolojinin ta şkınlıklarm ı önlemek 

için bir denge ar ıyorlard ı. Denge fikri, şüphesiz, eskiye dönmek veya sözü 

geçen klasik bilimlerden yard ım beklemek şeklinde ortaya ç ıkmad ı.Bir 

dan, sosyolojinin dine kar şı takındığı sert durum yumu şarken öte yandan 

teoloji ve din felsefesi, müsbet bir nitelik ta şıyan dinler tarihi, din psikolojisi 

ve din fenemonolojisini içine alan Dinler bilimine yakla şmaya ba şlad ı . 

Birbirine kar şıt sayılan bu iki sistemin uzla ştığı ve birle ştiği noktada Din 

Sosyolojisi adı verilen ba ğımsız bir bilim do ğdu. B ıı bakımdan yeni bilim, 

toplum ve din bilimlerinin gönüllü ve tatl ı bir birle şiminin mutlu bir sonucu 

sayılabilir. 

Din sosyolojisinin aç ıklanan bu durumu çe şitli yorumlara yol açm ışt ır: 

Baz ıları bu bilimin bağıms ızlığı yerine kom şu bilimler çerçevesi içinde kalmas 

ın ı öğütler; ba şkaları ise yeni disiplinin ba ğıms ızlığa hak kazand ığı fikrindedirler. 

Bir bilimin ba ğıms ızlık kazanmas ı kendine has metodu, alan ı, 

amac ı ve konusu olmas ına bağlıdır. Son elli yılın olagan üstü geli şmeleri so- 

58

nunda Din Sosyolojisi, sözün tam anlam ıyla, bu ba ğımsızlığa hak kazanmıştır. 

Bu bak ımdan bu bilimin metot, alan ve amac ına bir göz atmada büyük 

bir önem ve fayda vard ır. 

A. DİN SOSYOLOJİSİNDE METOT: 

1, qa 1 k rfN e 4 

TOı e'k k`: 

- Tc kal 

Ana çizgileriyle bile olsa, burada dinler bilimi metotlar ının tümünü 

incelemek amaç d ışıdır. Yap ılacak şey, dinler biliminin çe şitli dalları aras ındaki 

bağlant ıları gözden geçirmektir. Normatif bir bilim dal ı olan teoloji 

(kelam), belirli bir dini çözümleme, yorumlama ve aç ıklama amac ını güder. 

Din fenomenolojisi, Din psikolojisi, dinler tarihi ve din sosyolojisini içine 

alan Genel Dinler Bilimi (Religionswissenschaft) asl ında deskriptif olup bütün 

dinlerin niteliklerini anlamaya çah şır. Bu yönden iki disiplinin ba şlangıç, 

yol, amaç ve araçlar ı aras ında bir nitelik ve nicelik fark ı vard ır Teolojinin 

inceleme konusu, özel bir din ve onun savunmas ıdır. Dinler Biliminin konusu 

ise çe şitli dinlerdir. Metot bak ımından Teoloji normatif; Dinler bilimi deskriptif 

(vas ıflayıcı) t ır. Din felsefesi, normatif oldu ğundan teoloji ile ayn ı familyadandır; 

fakat konusunu dinler bilimi ile payla şır. 

Dinler tarihi ve din Psikolojisi üzerine çok güzel eserler yaz ılmışt ır. Fakat 

dini tecrübenin anlat ımlarmı inceliyen sistematik ve kar şılaştırmalı etütler 

çok azd ır. Ara ştırıcıların pek ço ğu efsane, ö ğreti (doktrin) ve inak (dogma 

-nas) gibi dini tecrübenin teorik anlatı nı z, üzerinde önemle durmaktad ır. Şüphesiz, 

Dini Tecrübenin bu türlü anlat ımları önemlidir; fakat bir tap ınma 

ve tören şeklinde beliren Dini Tecrübenin pratik anlat ımı da bir o kadar 

önemlidir. Dini tecrübenin ö ğreti (doctrine) ve törenleri yani teorik ve pratik 

anlat ımları dışında toplumsal bir alan ı daha vard ır ki, bu ancak son zamanlarda 

gereken önemi kazanm ıştır. Dini tecrübenin bu son anlat ımı, dini 

grupla şma, din karde şliği, din birli ği, din derne ği ve benzeri şekillerde göze 

çarpar. İşte dini tecrübenin toplumsal veya sosyolojik anlat ımı olan bu toplulukların 

tipolojik ve kar şıla ştırmalı etüdüdür ki Din Sosyolojisinin ba şlıca 

konularından birini te şkil eder. Ba şka bir deyi şle Din Sosyolojisi böyle bir 

etüdün ana çizgilerini belirtmek amac ındad ır. 

Burada sosyolojik yönden inceleyece ğimiz çe şitli dinlerle, ilgili tarihi geli ş- 

melerin önceden bilindiği farzedilerek işe ba şlamaktad ır. Dinler tarihçisinin 

yardımı olmadan din sosyologu ba şarılı bir çalışma yapamaz. Fakat 

bunlardan hiçbiri ötekinin yerini tutamaz. Dinler tarihi geli şmenin yatay 

çizgileriyle ilgilendiği halde Din sosyolojisi bu geli şimin dikey kesiti ile uğraşır. 

Sosyologun ümit ve iste ği, kategorileri oldukça verimli k ılarak tarihçinin 

belgeleri düzenlemesine yol açmakt ır 

44Vv);.59 

■A ; 1),s, A k Lal 4„„de,„/2„; ri4 "14 iAce fo '; 4 • :ı 

01:1 ■`a,

İlk olarak sistematik bir din sosyolojisi kurmak şerefi, Max Weber'e 

nasip olmu ştur 1. Nedense bütün gözler ünlü yazar ın Kalvinizm üzerindeki 

çalışmalarına çevrilmiş ve onun sistematik din Sosyolojisine yapt ığı hizmetlerin 

büyük bir kısmı gölgede kalm ıştır. Biz burada yazar ın sistematik görüşleri 

ve h ıristiyanl ık dışındaki dinlerde yapt ığı incelemeler üzerinde duraca 

ğız. Weberle arkada şları, ve özellikle Werner Sombart toplumda dinle 

ekonomiyi ba ğlayan zayıf bağlar üzerindeki ara ştırmalarda öncülük yapmışlardır. 

Bununla beraber dinle ekonomi münasebederinin tetkiki çok sayıdaki 

toplum çal ışmalarının yalnızca bir yönü olup din sosyolojisinin ancak 

bir bölümünü ayd ınlatabilir. Din ve sanat veya din ve hukuk 1~ ınl...,..un 

as ındaki ba ğitmtda ıi. 

ot-ii-tierirrele oldu ğu gibi ekonomi ve dinin karma şık olan kar şıhklı münase- 

„ 

betleri ı , dinle bütün toplum taaityetier - ı aras ındaki bağlant ılarm genel 

ye, -1 

etüdünde büyük anlam1~~61,ır. Fakat dinle ekonomi münasebetlerini in- 

cLQ-- 

Le•/k;, 

celemek hiçbir suretle din sosyolojisi demek de ğildir 2 . 

Weber, geride kendisinden sonra yap ılmas ı gerekli pek çok şey b ıraktı. 

Eserlerinde ilkel dinlerin tümünü, islamiyeti ve daha birçok önemli dinleri 

ihmal etmi şti. Fazla olarak bu ünlü bilginin yüksek din anlay ışı dine 

karşı takındığı ele ştirici durum yüzünden, bir dereceye kadar körlenmi şti. 

Din olaylarını s ımflamak için Weber'in kurdu ğu kategoriler tamam ıyla tatminkâr 

değildi. Çünkü bunlar ın orijinal anlamlarma yeteri kadar dikkat 

edilmemi şti. 

Weberin eseri, bir çok yönlerden, arkada şı Ernst Troeltsch'ün üstün 

de ğerdeki çalışmalarıyla tamamlanmışt ır 3 . Fakat bu sonuncu da, ne 

yaz ık ki, yalnızca H ıristiyan dinine ba ğlı kalmıştı. Troeltsch'ün çalışmaları 

Amerikan mezhepleri (american denominationalism) üzerinde inceleme yapma 

isteklerini artt ırmış ve H. Richard Niebuhr bu konuda yazd ığı değerli 

bir eserle din sosyolojisinin geli şmesinde olağan üstü bir hizmet sa ğlamış - 

tır 4. 

Tıpkı bunun gibi, Max Weber'in tesiri, Leopold Von Wiese'nin sosyoloji 

ile birle şerek Howard Becker'in ilgisini dinin sosyolojik yönlerine çek- 

1 Din sosyolojisi ve tarihçesi almanca yay ınlanmış olan Die Religion in Geschichte und 

Gegenwart adlı ansiklopedide Joachim Wach taraf ından özetlenmi ştir. 

2 Yazar ın başlıca eserleri, Ekonomi ve Toplum (Wirtschaft und Gesellchaft) ve Din sosyolojisi 

dergisi (Gesammelte aufsötze zur Religionssoziologie) dir. 

3 Ernst Troeltsch'ün en önemli eseri, H ıristiyan kilise ve gruplar ının sosyal teorisi (Die 

Soizallehren der Christlichen Kirchen und Gruppen) dir. 

4 H. Richard Niebuhr, mezheplerin toplumsal kaynaklar ı (The social Sources of Denominationalism) 

New York, Henry Holt and Co. 1929. 

60

miştir 5. Sosyolog olan Max Weber ile teolog ve filozof olan Ernest Troeltsch 

dini nitelikteki toplumsal olaylar ı incelerken şahsi görüş, anlayış ve 

teorilerini bir yana b ırakarak objektif bir yol tutmu şlardı. Daha sonra gelen 

bilginler ünlü kurucular ın açhklar ı bu mutlu yolu her vakit izleyememi şlerdir. 

Bu türlü ara ştırmalarda, yeni din psikolojisi kurueülarımn bir süre önce 

dü ştükleri hatalardan sak ınmak gerekir. Yeni ışıklarla gözleri kama şmış 

olan baz ı ara ştırıcılar, din olayların ı anlamak konusunda her kap ıyı açabibilen 

bir sihirli maymuncu ğun ellerinde oldu ğunu sanmışlard ı. Dinin sosyolojik 

anlamla= ara ştıranlar tek tarafl ı bir görüşle dinin mahiyet ve esas ım açıklayacaklarını 

düşündükleri müddetçe, t ıpkı din psikolojisi kurucular ı gibi, 

yanılacaklard ır. Bu uyarma, özellikle, Karl Marx ve Aug. Comte felsefesini 

veya Freud görü şünü din ve toplum etütlerine uygulamak hevesinde olanları 

hedef tutar. Mesela bunlardan Durkheim, kamts ız olarak (delil göster 

maden) tap ılanla, tapan ayn ı şey saymış ve ilkel din kurumlar ı üzerindeki 

değerli incelemelerinin geçerli ğini pek çok zayıflatmıştır. Öte yandan Durkheim 

dini heyecanları ilkel iç güdülere indirmekle dinin yüceli ğini ve 

üstün değerini kötülemi ştir 6 . 

Karl Marx, dini ekonomik hayat ın bir 

fonksiyonu olarak ele alm ış; Freud ise din hayat ını bir nevroz olarak inceka.4«t 

Din Sosyolojisi, gerçekte, din fenomenolojisi, din psikolojisi ve dinler 

tarihini tamamlar. Fakat hiçbir suretle onlarm yerini tutamaz; hele teolojinin 

yerini ise asla tutamaz. Ya şayış ve davram şlarmuza kılavuzluk eden 

dini kural ve değerlerin anlat ımım teolojiye (İlmi Kelâm'a) b ırakıyoruz. 

Sosyolojide metot vas ıflayıcı (deskriptif), oldu ğundan varılacak sonuçlar 

hiçbir vakit akademik ve teorik olamaz. Tarafs ız bir gözlemci din ve toplum 

münasebetlerindeki karma şıkhk ve çe şitliliğin farkına varır. Dinin haiz olduğu 

olagan üstü bir birle ştirme ve isteklendirme gücü bu gözlemcinin gözlerinden 

asla kaçmıyacak ve onu uzun uzun dü şündürecektir. 

İsviçrenin büyük kültür tarihçisi Jacob Burckhardt konumuza ışık 

saçan dünya tarihinin tema şas ı (Weltgeschichtliche Betrachtungen) adl ı konferanslar 

ında Bacon'ün Din insanlığtn en önemli bağtchr (La religion 

est le principal lien de l'humanite) 8 şeklindeki özlü sözünü hat ırlatmaktadır. 

Devrimizde medeniyeti ku şatan felaketin e şiğinde dinin toplumda 

oynadığı rolü tam olarak anlamak büyük önem ta şır. Bilginlerin, karşıla ş - 

tım:kah din konular ını umursamıyacakları devir çoktan geçmi ştir. 19. yüzyılın 

sonunda düşünürlerin kaleminden ç ıkan inaksal (do ğmatik) yargıları 

toplamak çok aydudat ıcıdır. Bunlar do ğrudan doğruya veya dolay ısiyle 

Aydmlanma Devri ile ilgili dü şünüş ve davranışları kamtlar ıyla birlikte aksettirirler. 

Ayd ınlanma Devri tek tarafh bir zihniyetcilik ( İntelectualisme) 

ve şüphecilik (scepticisme) Devri idi. Bir çok pozitivist yorumcular ı, cahil 

zihniyetin garip ve çi ğ ifadeleriyle alay etmeye sevkeden üstünlük duygusu, 

hemen hemen ortadan kalkm ıştı Nasıl bizimkinden ayr ı bir sanat anlay ışım, 

Sanat Tarihi ö ğretirse, t ıpkı bunun gibi çe şitli dinlerde kullanılan efsane 

ve sembolleri kavramak ve onlar ın gerçek anlam ını ortaya koymak görevini 

dinler tarihi üzerine al ır. Metot bölümünde bir ba şka konu da toplumun 

normatif teorisi olan toplum Felsefesi (Philosophie Sociale) ile sosyoloji 

arasında yap ılması ve gözetilmesi gereken ay ırımdır. Gerçekte H ıristiyan, 

Müslüman ve Yahudi sosyolojisi diye bir şey yoktur. Bununla beraber, aç ık 

veya kap ah olarak H ıristiyan, Müslüman yahut Yahudi toplum felsefeleri 

vardır. Fakat tamamiyle yersiz olarak Toplum Felsefesiyle Sosyolojinin 

birbirine karıştırıldıgı ve aynı sayıldığı da olmu ştur. Dinin normatif anlayışı 

içinde Hıristiyan Sosyolojisi veya İslam Sosyolojisi şeklinde görülen disiplinler, 

ba ğh bulundukları dinin toplumsal anlamdaki etütlerini bir araya getirir. 

Bunlar de ğerli olabilir, Fakat bu eserlerde di ğer dinler hakk ında pek 

az bilgi bulunduğu gibi bunlarla uğra şan yazarlar ın sayısı da pek azd ır. 

Sık s ık yap ılageldiği üzere, Din Sosyolojisini toplumsal reformun kesin 

programlarıyla aynı şey saymak ta büyük bir hatad ır. Sosyolojiyi bu şekilde 

8 Religio praecipuum humanae societatis vinculum. 

62

anlamak, onun vas ıflarc ı (deskriptif) olan gerçek de ğerine kar şı büyük 

bir sayg ısızlık olur. 

Dinin sosyolojik anlam ın ın saptanmas ı, ön yargılardan uzak olarak gerçekle 

ştirilen tarafs ız ve objektif bir çal ışmayı gerektirir. Bunun için baz ı 

ilkelere uyulmak zaruridir. İlk şart dini tecrübenin geni şlik ve çes,itliliğini 

tam olarak ölçebilmektir. Bu ise din sosyolojisini, fenomenolojik ve psikolojik 

tipler kadar dini tecrübenin çe şitli tarihi tipleri üzerinde temellendirmek 

demektir. Ba şka bir deyi şle, incelemeyi bizim dine veya bizce bilinen tek 

bir dine hasretmek üzere giri şilen her te şebbüs, bizi yanlış sonuçlara götürür. 

Ara şt ırıcımn, dini tecrübenin çe şitli anlat ımları üzerindeki bilgisi ne kadar 

geniş ve derin olursa temel konuyu anlamas ı da o kadar kolay olur. Dinler 

tarihi, antropoloji ve sosyoloji üzerindeki ça ğda ş ara şt ırmalar bundan 30, 

40 yıl önceki malzeme ve belgeleme fakirli ğini gidermiştir. Bu türlü ara şt ırmalarda 

kullan ılan tipolojik metot, seçme yetkisini ortadan kald ıran ve olaylar 

aras ında bir fark gözetmeyen tarihçi metotla, ara ştırmayı tek bir dine 

hasreden inhisarc ı metot aras ında bulunmaktadır. Söz konusu tek din genel 

olarak ara ştırıemın kendi dinidir. Burada hâkim olan dü şünce Harnack' ın 

iddia etti ği üzere bir dini bilen bütün dinleri de bilir önermesidir. 

Din Sosyolojisi metotlarm ı ba şka disiplinlerde izlenen metotlardan al ır. Vinogradoff'un 

hukuk ve kurumlar ı üzerindeki etütleri bu konuda çok ayd ınlatıc 

ıd ır. Yazar metodunu şöyle karakterize etmektedir: İdeoloji alanında olay 

ve doktrinleri incelerken olaylar ın bugünkü gerçek ak ım ı nı tayin eden coğrafi, 

etnolojik, politik ve kültürel şartları bir an bile gözden kaç ırmamak ve kabul etmek 

gerekir. Din ve toplum olaylar ının sistematik ve fenomenolojik tetkikinde 

kesin olarak bu görü ş uygulan ır Bunun en güzel örneklerini islâm dininin 

de ğişik şartlara malik ülkelerde de ği şik şekiller almas ı verir. Gerçekten İrandaki 

co ğrafi, etnolojik, politik ve kültürel şartlar Anadoludan farkh olduğundan 

tranda Şia denilen bir fırkamn yer almas ına kar şılık Anadolu müslümanlar 

ı sünni kalmışlard ır. 

Tip teorisini kurarken ara ştırıcının zorunlu olarak statik bir görü şü 

dinamik bir görü şle tamamlamas ı gerekir. Olaylar ın statik ve dinamik yönlerini 

e şit olarak de ğerlendirmek kolay bir i ş de ğildir. Ara ştırıcılar, genel 

olarak olaylar ın bu iki yönünden birine daha çok önem vermektedirler. Vinogradoff'a 

göre hukuk teorisine temel olarak tarihi tiplerin de ğerini kabul etmek 

esash bir noktad ır. T ıpkı bunun gibi dini gruplarla ilgili tiple iri 

ba şarı ile incelemek için dinler tarihinin verilerinden yararlanmak zorunludur. 

Din konusunda ba şarılı bir ara ştırmanın ba şka bir şart ı da din olayları= 

anlam ve özelli ğinin tam olarak anla şılmas ı ve de ğerlendirilmesidir. 

63

Ara ştırıcı konusunu sevmeli ve ele ald ığı belgeleri,bir yakınhk duyarak yorumlamaya 

alışık olmalıdır. 

Din olayları, dini tutum ve davranışlar ve dini grup ve ki şilikler üzerin- 

- 

de ara ştırma yapan bir kimse için izlenecek iki yol vard ır. Biri gerçe ği olayın 

içinde sayan ve arayan içkin metot (Methode immanente) tur. Bu kaynaktan 

ilham alan sosyolog t ıpkı dinler tarihçisi gibi söz konusu olay ın en az yarısını 

yorumlayabilir. Ötekisi birinciyi inkâr etmemekle beraber, bir belge veya 

malzemeyi ele alarak onu ele ştirici bir gözle toplumsal, tarihi, kültürel ve 

psikolojik çevre ve ba ğınt ılar içinde nazara alarak ilkin o olay ın tabiat ve 

mahiyetini belirttikten sonra o olay ı, bağlandığı amaca dayanarak yorumlayan 

metottur. 

Metot konusunda son olarak şu soru hat ıra gelebilir: Acaba felsefeci 

ve din bilginleri, toplum bilginleriyle zaman zaman bir araya gelerek kendi 

çaplar ında kar şılıklı bir çah şma ve anla şma ile Din Sosyolojisinin geli şmesine 

yardım edebilirler mi Bu soru şöyle cevapland ırılabilir: Kendilerini toplum, 

siyaset teorisi ve devlet yönetimi incelemelerine vermi ş olan sosyologlar 

konunun bir yönünü; filoloji, arkeoloji ve çe şitli teolojilerle takviye gören 

kar şılaştırmalı din bilginleri de konunun ba şka bir yönünü ayd ınlatabilirler. 

Böylece her iki ara şt ırıc ı zümre el ele vererek ba şarılı bir Din Sosyolojisinin 

kurulmas ına yardım edebilirler. 

B. DIN SOSYOLOJİSİNDE ARAŞTIRMA ALAVI 

Amacımız dinle toplum münasebetlerini ve bunlar aras ında yer alan 

kar şılıklı etki ve tepkileri incelemektir. Prensip olarak bu konuda yap ılacak 

s ırf teorik bir ara ştırma isteği karşılar. Fakat konunun iyice anla şılmas ı için 

deneysel belirtilerin somut etüdüne de ihtiyaç vard ır. Teorik çalışmalar, 

eldeki belgeleri düzenlemeyi sa ğlayan kategorileri verir; deney, belirti ve d ış 

gösteriler de, prensipleri do ğrulamaya yarayan çok say ıda verileri toplamaya 

yarar. 

Dinin sosyoloji ile münasebeti bak ımından ta şıdığı anlamlara değer 

ve önem verilmesi felsefi ve psikolojik etütleri derinle ştirmiştir. Böylece 

bilginler dikkatlerini, tarihi dinlerin saklad ıkları gizli maksatlar, demeçlerinin 

toplumsal anlamı ve etkilerinin meydana getirdi ği değişmeler üzerinde 

toplamağa ba şlamışlardır. Gerçekte, bu do ğrultuda gere ğinden fazla ileri 

gidilmiştir Dinin siyasal, toplumsal ve kültürel etlçilerine olagan üstü bir 

önem vermek suretiyle gidilen a şırdığa (ifrata) kar şı geçen yüz y ıl içinde sosyolojik 

ara şt ırmalarda gerçekle ştirilen hızlı gelişmeler sonunda bu görü ş - 

64

lerde. bir de ğişiklik olmuş ve dini, yaln ızca toplumsal ve kültürel kuvvet 

ve eğitimlerin bir mahsülü gibi yorumlama temayülü ba ş göstermi şti. Konuyu 

bu türlü ele alman ın anlamları üzerinde söylenecek çok şeyler vard ır. Şüphesiz 

bu alanda ilgi çeken sonuçlara var ılmıştır. Bu sonuçlar dini dü şünüş 

ve davranışın toplumsal ve ekonomik varsay ışları (faraziyeleri) üzerindeki 

bilgi alammızın genişlemesine yardım etmişlerdir. Ama, öte yandan, tek 

yönlü bir ara ştırma ile avunmak ta yersizdir. Daha önce görüldü ğü üzere, 

Din Sosyolojisinin Kurulu şuna herkesten çok hizmet etmi ş olan Max Weber, 

sosyolojik ve ekonomik materyalizmin tek yönlü görü şünü protesto edenlerin 

ilki olmuştur. Ünlü bilgin dini bir 'davran ışta ayırdedici niteliği sadece 

bir tabakan ın toplumsal şartlarının bir fonksiyonu sayan materyalist yorumu 

kesin olarak, reddetmi ştir. Söz konusu görüş Karl Marx' ın Komünist Beyannamesinde 

(Le Manifeste Communiste) yer alm ış olup Sosyolojik incelemeler 

üzerinde çok büyük etki ve tepki yaratm ışt ır. 

İbrani dini üzerinde, devrimizin birinci s ınıf uzmanı olan Lduis Finkelstein 

İsrail geleneklerinin, yoksullarla bunlara i şkence eden büyük toprak sahipleri 

aras ındaki sürekli kültür sava şının bir sonucu olarak incelenmesi gereğini 

ortaya atm ıştır. Yazar yan göçebe çobanla yerle şik çiftçi aras ındaki 

ilkel karşınlık (muhalefet) ve da ğlık bölgelerin küçük köyliisü ile düz ovalarm 

varhkh ve mutlu ekincisi aras ındaki çat ışma üzerinde durmaktad ır. Şehirlerdeki 

tüccar ve küçük sanat erbab ıyla asilzâde ve saray mensuplar ı: arasında 

beliren kar şınhğm da Romadaki patriçilerle plebler aras ındaki temelli 

farklara benzetilebilece ği ve , bu iki olayın özde ş (ayn ı) olduğu üzerinde direnmektedir. 

Reform devrinde ve protestan mezhepleri ııiıı türemesi s ıras ında 

bu yoldaki ara ştırmalarda benzeri dü şünce ve aç ıklamalar üstün rol oynamakta 

idi. Ernst Troeltsch bu tip tek yönlü ara ştırmalara kar şı kafa tutanlar 

aras ındadır. Toplumsal şartlar ın din üzerindeki büyük etkileri oldu ğu 

kabul edilmekle beraber, bir tak ım bilginler dinden kayna ğını alan ve toplum 

yap ısı üzerinde tepki yapan etkenlerin de bir o kadar önemli oldu ğunu unutuyorlar. 

Dinin toplum hayat ı üzerinde etkileri, gruplar ın birle şme ve bağlanmaları, 

tophımsal tutum ve kadrolar ın evrim ve ayrınılaşmaları ve yine 

toplumsal kuruinlarm yükseli ş ve çökü şleri üzerinde yap ılacak esash bir 

inceleme, çok de ğerli sonuçlar ı ortaya ç ıkarır. 

C. DIN VE TOPLUM 

Dinle toplumun karşıhkh münasebetlerini incelemeye ba şlamadan önce 

bazı ön sorular üzerinde k ısaca durma= gerekir. a) Din bireyselmi yoksa 

toplumsalm ıdır b) Dinin tabii gruba kar şı tutumu nedir (olumlu, olumsuz 

veya ilgisizmidir); ba şka bir deyi şle toplumla dinin temas noktalar ı nerededir 

 


Dini tanımlamak amac ımız dışındadır o. Bununla beraber en iyi tanem, 

kısa ve sade olmak niteli ğini ta şır: Rudolf Otto, Din Kuts4 ı n Tecritbesidir 

(La religion est l'experience du sacre) diyor Dinin bu 'anlay ışı, din üzerindeki 

ara ştırmaların objektif mahiyetini aç ıktan açığa ortaya koyar. Bu ise antropologlar 

arasmda öteden beri moda oldu ğu üzere psikolojik teorilerde söz 

konusu olan dinin s ırf subjektif anlay ışına zıt bir görü ştür. As ıl bu objektif 

anlayışt ır ki din etüdüne olanca zenginli ğini verir. 18. ve 19. yüzy ıllarda 

sübjektivizm akımına kap ılan ve ço ğu protestan olan teolog ve kilozoflar 

dinin bu zengin anlamını reddetmi şlerdir. 19. yüzy ıldan 20. yüzyıla geçince 

takınılan tutumda bir de ğişiklik olmuştur. Robert Ranulph, Marett, Nathansoederblom, 

Wilhelm Schmitt ve Rudolf Otto gibi din uzmanlar ının eserleri 

objektivizm hakkında çağdaş felsefi temayüllerle, her vakit şuurlp olmasa 

bile, gerçekten uzla şm ı halindedir. France Brentano, Alexis Meinong, 

Edmund Husserl gibi yazarlar ın temsil etmekte olduklar ı Alman ve Avusturya 

Fenomenolojik okulunun Psikoloji aleyhtar ı tutumu, Romano Guardini, 

Max Scheler, Jacques Maritain ve ba şkalarının ortaya att ıkları Din felsefesince 

payla şıhmştır. Otto'nun dini tecrübeyi, büyük bir incelikle, KOR- 

KUTUCU VE BUYIYLEYICI SIR (Mysterium tremendum et fascinosum) 

şeklinde nitelendirmesi, onu vas ıflama, çözümleme ve anlam ını bilimsel olarak 

kavrama yolunda yap‘lacak her türlü te şebbüse meydan okumaktad ır. 

Her gün yeni ve daha iyi gerçekle şme amac ı güttüğünden dinin yarat ıcı enerjisi 

sonsuzdur. Dini tecrübe ilk bak ışta açıkça ve dola şıks ız olarak ifade edileniez. 

Fakat bu tecrübenin anlat ımları sayesinde karSkterini tam olarak 

çizmek ve anlamak mümkündür. Dini sübjektif yönden incelemeye çal ışanların 

hepsi de şu FASIT DAİREYE düşmüşlerdir İç tecrübenin anla şılmas ı, 

objektif anlat ınun yorumu ile mümkündür; Fakat bizzat bu yorumun anlaşılabilmesi 

de her şeyden önce dini tecrübenin iç anlam ını kavramaya ba ğ- 

lıdır. 

Temel dini tecrübe (L'experience religieuse fondamentale) çi şitli şekillerde 

anlat ılır ve objektifle şir. Dini tecrübenin çe şitli anlatımlarının tanım 

ve açıklanmasına ihtiyaç vard ır. Filozoflar uzun zamandan beri bu gere ği 

anlamışlardı. Fenomenolojide Hegel, objektifleşmenin birbiri ard ından gelen 

aşamalarını çözümlemi ştir. Hegel, İnsanın düşünülebilen bütün faaliyetlerini 

bu a şamalar içerisine sokmu ştur. Yazar büyük bir titizlikle objektif 

tin (Esprit Objectif) le mutlak tin (Esprit Absolu) aras ındaki ayırımı göz 

önünde tutmu ş olup mutlak ti ıı ,seviyesindel7lini tecrübe ,i—fakwu anlat ımi ak., I 

arasındaki uyarlığın,objektif tin 

;ta jazanka, cın ,,4144,- 

çdaha tam olduğunaIşaret 

etmiştir. Hegel'e göre din mutlak tinin yönlerinden biridir. Ve yine Hegel 

9 Dinin çe şitli yönlerden tanımı için, tarafımdan yayınlanan. Din sosyolojisine giri ş adlı 

kitabm 36-52 sayfalar ına bakımz. (Resimli posta matbaas ı, Ankara, 1961) 

66

akımından, çağdaş adaptasyon ve yorumlar ı izleyerek, teknik ba şarı, ekonomik 

sistem, sanat çah şmaları, hukuk ve düşünüş sistemleri gibi insan ın 

kültürel ürünlerini objektif kültür sistemleri olarak ele almak mümkündür. 

Şüphesiz bu objektif kültür sistemleri aile, arkada şhk ve akrabahk gruplar ı, 

dernek ve devlet gibi toplumun her türlü organizasyonundan farld ıdır.• Teknik 

ba şarı, ekonomik sistem, sanat çah şması, hukuk ve düşünüş sistemleri 

kültürün objektif sistemleri olarak sosyolojiyi ancak dolay ıs ıyla ilgilendirebihr. 

Dini tecrübenin anlat ımma gelince bunu birinci kategoriye bir hayli 

tereddütle sokabiliriz. Çünkü bu tecrübenin öz ve esas ı tam bir objektifle ş- 

meye yer vermez. Bu ise ço ğu zaman dini tecrübenin yorumunu ayd ınlatacak 

yerde güçle ştirir. Bir dini ö ğreti, bir tap ınma veya bir dini tören, bir kanun 

veya endüstri ürünürıden daha az objektifle şmiştir. Belirli bir grubun eko 

nomik, artistik ve hukuki kurumlar ıyla dini kurumlar ı aras ındaki, münasebetlerin 

etüdü kadar toplumsal grupla dini geli şmeler aras ındaki bağhla ş - 

ma (Correlation) üzerindeki incelemeler de bir tak ım güçlüklerle doludur. 

Hegelin ard ından Dilthey hukuk, sanat, bilim ve din gibi objektif kültür 

sistemleriyle toplumun kabile, Devlet, millet ümmet şeklinde görülen organizasyonlar 

ı arasında bir münasebet oldu ğunu aç ıkça ispat etmi şti. Böylece 

Dilthey, Hegel ve Lazarus'un metafizik in şaları (Constructions m&taphysiques) 

ile Steirıtharm Halk Psikolojisi (Volker-Psychologie) ne cephe almış 

oluyordu. Amma Dilthey bile çekinmeden dini, objektif kültür sistemlerinden 

biri gibi görmeye olurundan fazla meyletmi şti. Dilthey'in manevi „ 

bilimler felsefesi (Philosophie der Geisteswissenschaften) nin parlak bir be- 

~kid) sini yapmış olan Baillie, t ıpkı Dilthey gibi, dini, sadece kültür 

anlatımlarmın bir çe şidi saymakla yandmiştır 

Din Filozofu D. M. Edward ile mutab ık olarak, kutsal ın, iyi, gerçek 

ve ğüzel gibi değerlere eklenen dördüncü bir de ğer olmadığı savunulabilir. 

Mecazi olarak denebilir ki Din A ğacın Bir Dalı Degil, Gövdesidir. Bundan 

dolayı, belirli bir Kültür sisteminin çözümlenmesi yaln ızca dini davranış - 

ların anahtarı olan teoloji, efsane ve törenleri ara ştırmalda yap ılmaz, ayın 

zamanda kültür ya şayışım tümü ile aç ığa vuran gerçek havay ı keşfetmek, 

genel davran ışları dikkatlice incelemek gerekir. Ç ıeğsleş--~1.444-1,..ültiirel 

1,..2.11,1 e etki-~a ııı.-ereiüi-et-lienlePi§1--fen,lcsi~1.-~ii~elibedewi-- 

tl mle durmalet.efehr. 

Bu konuda dikkati çeken bir ba şka yön gelenek ve kendili ğindenlik 

(Tradition et spontan&t) problemidir. İlkel insanm toplumsal ya şayışa 

katılması, bağışlar alıp vermekle olurdu. İnsan, tevarüs etti ği her türlü kanun, 

kural, gelenek, kurum ve kavramlar ı hemen hemen aynen al ıp uyguladığı 

gibi bunlara kendili ğinden yenilerini eklediği de olur. İlkel toplumların 

dinleri üzerinde son zamanlarda yap ılan ara ştırmalar, tek bir etnik ve co ğ- 

67

afi birlikte bile uygulama bak ımından büyük farklar bulundu ğunu gösteriyor. 

Bu türlü ara ştırmaların en ba şarılıs ı Ruth Benedict'in Kuzey Amerikada 

koruyucu ruh kavram ı adli parlak bir monografisidir 10. Bu kavramın 

çeşitli amerikan kültür çevrelerinde ald ığı şeklileri gözden geçiren Benedict, 

geleneklerin pasif bir şekilde halk tarafından olduğu gibi uygulanmas ından 

tutun da onda yarat ıcı değişiklikler yap ılmas ına kadar giden çe şitlenmeleri 

açıkça göstermiştir. Böylece eserde, dinler tarihi boyunca ferdi tecrübenin 

çok karma şık bir yorumu ile gleneksel ifadesinin çe şitli şekillerini buluyoruz. 

Bütün bunlar dinde pasif elemanlar ın yanında dinamik elemanlar ın 

da yer ald ığını gösterir. 

II. DINI TECRUBENIN ANL kTILMALARI 

Din olayları gözden, geçirilecek olursa, Dini Tecrübeyi tam olarak aç ıklamak 

üzere sürekli ve az çok ba şarılı bir çabanın harcandığı göze çarpar. 

Gelenek ve görenek, evrim ve devrim, reform ve rönesans gibi sözler bu 

alanda verilen bitmez tükenmez sava şın çeşitli evrelerini gösterir. Bu arada, 

dini şekillerle sanat, hukuk ve ekonomi faaliyetleri aras ında görülen benzerlik 

te ilgi çekicidir. Şimdilik sınır ve amac d ışına ta şmadan yaln ızca şu 

soruları cevapland ırmakla yetinilebilir: 

Dinin' niteliği nedir Heyecan, düşünce ve iradenin din olay ındaki yeri 

ve payı neden ibarettir 

Bu konularda tek yönlü görü şler eksik de ğildir. Heyecan, dü şünce ve 

irade zaman zaman dini tecrübenin özü gibi ahnm ıştı. Dinin psikolojik niteliğini 

ayrıntılı olarak belirtmeden öince herhangi bir tanımın, olaylardaki 

karma şıklığı göz önünde tutmas ı lüzumuna işaret etmek gerekir. Dü şüncenin 

dine büsbütün yabanc ı olduğunu ileri süren Schliermacher iddias ında 

haks ızdır. Bununla beraber, dinin aslmda dü şünceye dayandığını, düşünceden 

çıktığını ve yalnızca dü şünceden ibaret oldu ğunu savunmak pek güç oldu ğu 

gibi onu iç güdü ve gicli şlerimizle aynı saymak ta mümkün de ğildir. Şüphesiz 

tek yönlü de olsa dinin niteli ği üzerindeki görü şlerin herbirinde bir parça 

geçerlik ve gerçeklik pay ı vardır. Herbiri gerçe ğin bir yönünü ayd ınlatır Fakat 

hiç birini din olaylarm ıntümünü kaplayan bir ilke gibi ele almak do ğru olmaz. 

Genel olarak bunlar, din konusundaki ba şka görü şleri küçümsemek 

10 Ruth Benedict (The Concept of the Guardian Spirit in North America) american Anthropological 

Asssociation. Memoirs yol. XXIX. 1923. 

68

hevesinden ileri gelir. Dinde duyu ve güdüye önem verilmesi zihniyeteiliğin 

(intellectualism e) eseridir. Oysa ki dinin dü şünce ile ayn ı şey sayılması 

onda akla sığmayan ve ak ıl dışı kalan (irrationalisme) unsurlar ı hiçe saymak 

olur. Kutsalin tecrübesi diye tan ımlanan dini tecrübe çe şitli anlatım şekillerine 

bürünmii ştür. 

İman ve ibadet konular ında çok , şeyler yaz ılmıştır Bunları incelerken 

akla şu sorular gelir: 

"Dini tecrübenin teorik anlat ım ı olan imanla, pratik anlat ımı olan ibadet 

(tap ınma) ten acaba hangisi daha önemli ve önceldir " 

Ve yine 

"Efsane ve tören, iman ve âmel, itikat ve ibadet aras ındaki kar şılıklı 

miinasebetler nelerdir " 

Bilimsel alanda bu konularda bir çözüm yolu bulmak çok güçtür. İslam 

dünyas ı ameller niyetlere göre de ğerlendirilir ilkesiyle niyete ve dolay ı- 

s ıyla iman konusuna önem vermektedir. H ıristiyanl ığın protestan kollar ında 

da dini tecrübenin bu sübjektif yönü geçerliktedir. Fakat bilimsel alanda 

kaldığımız sürece en akla yatan görü ş imanla ibadeti s ıkıca birbirine ba ğlı 

sayan ve bunlardan hiçbirine öncelik ve üstünlük tan ımayan görü ştür. Hiç 

bir tap ınma (ibadet) yoktur ki onda bir parça tanr ısal dü şünüş ve inanış 

olmas ın; ve yine hiçbir dini inan ış ve görev yoktur ki orada biraz tap ınma 

eylemi bulunmas ın. Scheler'le birlikte denebilir ki : İman, tap ınmadan öncel 

değil, yalnız geli şmesi için tap ınma arac ından yararlan ır. Bununla beraber 

din olayı temelinde, zihni ve ruhi bir olayd ır ; fakat tek yönlü ruhi bir olay 

değil, ruhi-fiziki (psycho-physique) nitelikte bir olayd ır. 

A) DININ TEORİK ANLATIMI : İman ve öğreti (Croyance et doctrine) 

Teorik anlat ım Temel tecrübede daha önceden vard ır. Temel tecrübe, 

çok kez duyu, dü şünce veya ö ğreti (doktrin) yi içinde gizleyen sembollerje 

gösterilir. İlk algı ve sezi şten olan Temel Tecrübe belirli ve tutarl ı teorik 

bildirilerde söz konusu olur. 

Bu türlü sembollerin niteli ğini iki büyük alman şairi güzelce anlatm ış - 

lard ır. Schiller'e göre ; akl ın olgunla şmas ı sürecinde ancak yüzy ıllar geçtikten 

sonra anla şılan şeyler, çocukluk ça ğındaki insan ın kafasında çok daha önceden 

ilham ve vahiy olarak yer almıştır. Goethe (Göte) ise, gerçek sembolle ştirme 

öyle bir haldir ki orada hülya ve hayalet de ğil, fakat henüz ke şfedilmemiş 

önemli ve canl ı bir vahiy ve ilham olarak özel, geneli temsil eder, der. 

69

Dini tecrübenin teorik anlat ımın iyice anlıyabilmek için din kavram ı= 

gelişime sürecini incelemek gerekir. Bu geli şme şekil ve muhteva bak ımından 

ele al ınabilir : 

I) Imanin şekil balamindan gelişmesi : 

İlkel zihniyetlerdeki efsane (mythes), daha ileri medeniyetlerde ö ğreti 

(Doktrin) olarak kendini gösterir. Efsanenin kendine öz mant ık ve kurallar ı 

vardır. İlkel zihniyetle ilgili zaman, mekân ve sebeplik kategorileri ve efsanelerde 

adı geçen ki şilikleri incelemek bu konuda çok ayd ınlatıcıdır. Çok kez 

birbirini, tutmayan mitolojik olay ve geleneklerin çe şitli olmasıyla nitelenen 

polimorfizm a şaması, belirli medeniyetlerde bütün tarih boyunca ya şamış 

ve devam etmi ştir. Bu arada efsanelerin bir ço ğunda birbirini tutmayan 

çelişiklik baş göstermi ş ve da ğınık ve çelişik efsaneler zamanla ba ğdaşıp 

örgütlenerek merkezi ki şilikkr tarafından açıklığa kavu şmuşlardır. , Efsanelerin 

baz ı yönleri zamanla daha aç ık ve belirli bir hal almış ; buna kar şılık 

başka yönleri silinip gitmiştir. Soy kütükleri ( şecere tablolar ı) nin anahatlar ı 

çizilir ve geli şme süreci devam ederse masal ve efsaneler ba ğda şır, düzenlenir 

ve birle şirler. Şüphesiz burada ak ıl ve düşüncenin oynad ığı rol büyük bir 

anlam ta şır ve bu yoldaki geli şmenin devamhhğım sağlar. Bu alanda göze 

çarpan bir ba şkn etken de dini ki şiliklerin kendilerine öz dini tecrübeleri 

başkalarına geçirmek ve yaymak arzular ıdır. 

Durum ve toplum şartları elveri şli olursa, iman ilkeleri (doktrin) ni bir 

araya getirmek, tan ımlamak ve düzenlemek üzere üstün bir din otoritesi 

kurulur. Böylelikle rasgele bir araya gelen çe şitli mitolojik gelenekler yerlerini 

normatif bir sistem olan ö ğretiye (doktrine) b ırakır. Bu ise düpe düz ilâhiyat 

(teoloji) ın ba şlangıcıdır. Bu arada efsaneleri derleme, toplama, düzenleme 

ve kanunla ştırma i şleri aralıks ız devam eder. Sözlü gelenekler yerlerini zamanla 

yazılı geleneklere b ırakır. Bunun sonunda kutsal kitaplar ortaya ç ıkar. 

ilâhiyatç ılar temel kavramlar ı rasyonalize etmeye, ve normatif karakterdeki 

iman ilkelerini geli ştirmeye çal ışırlar. Bir yandan ilâhiyatç ılar imamn 

mıuhtevasma ili şkin çok ince fikirleri haz ırlarken; öteyandan imanla ilgili 

kısa özetler akait kadrolar ı içine alınır ilâhiyat ın bu şekildeki geli şmesi ise 

felsefenin do ğmasına yol açar. 

Dini tecrübenin zihni anlat ımının sistemle şmesi sürecinde birinci basamak 

Afrika ve Polinezya mitolojileridir. Babil, M ıs ır, Meksika, Çin ve Yunan 

dinleri ikinci basamakt ır. Bu ikinciler ba ğımsız iman ilkelerinde görülen 

birle şme ve kanunla şma temayülü ile birincilerden ayr ılırlar. Yahudilik, 

Hıristiyanlık, islândık, Zerdü ştlük, Maniçeizm, Budizm, Jainizim, Hinduizm, 

Konfuçyanizm ve taoizm gibi kitaph dinler çok iyi geli şmiş inaklarıyla (nass) 

70

-üçüncü basama ğı teşkil ederler. Bütün bu dinlerin temel ilkeleri üzerinde 

yap ılan tart ışmalar ise felsefenin do ğmasma ve geli şmesine yard ım etmiştir. 

2) İman ın muhteva bak ım ından gelişmesi 

Dini tecrübenin teorik anlat ımı özel bir önem taşıyan üç konu etrafında 

döner : Tanrı, Dünya ve İnsan... Bunlar ı kar şılayan bilim dallar ı s ıras ıyle 

Teoloji, Kozmoloji ve Antropoloji (ilahiyat, Kevniyat ve be şeriyat) veya 

Tanrı bilimi, evren bilimi ve insan bilimidir. Bu kavramlar süreklice efsane, 

öğreti ve inak, ba şka deyişle mitos, doktrin ve do ğma şekilleri altında evrim 

geçirmi şlerdir. Tanr ı, Tanr ıların doğuşu, yetişek veya ba şlangıcı "Teogoni" 11 

ıların nitelikleri, dünya ile olan münasebetleri ve bunlar ın isbat ı Tanr 

"Teodise" 12 gibi konular ın tümü teoloji içinde anlat ılmış ve gösterilmiştir. 

Kozmoloji, dünyanın ba şlangıcı, gelişimi, çeşitli evreleri ve sonucu ile ilgilidir. 

Teolojik anlamdaki antropoloji ise kurtulu ş teorisi (Soteriologie) 13 , ve 

öbür dünya bilgi§i (Eschatologie) i ıi 14 , içine alarak insanlığın başlangıç, tabiat 

ve al ın yaz ısını inceler. 

Dünya düzeninde ilkel anlamda el de ğmemiş baz ı mitolojik kavramlar ı 

çok ayrımlaşmış ve son derece geli şmiş felsefe ve teoloji sistemleriyle kar şılaştırmak 

çok ilgi çekicidir. Bat ı Afrika, Polinezya, güney bat ı Amerika ve 

Meksikanın tek düzenli sistemleri hakk ında bilgiler elde edildikçe ilkel 

toplumlarla Çin, Hint, Babil, Yunan ve Roma gibi eski ça ğın büyük uygarhlçları 

arasındaki geçici bo şluklar dolmakta ve kapanmaktad ır. Bu sistemlerin 

pek ço ğu dünya ve Tanrı kavramlar ı çevresinde döner. Toplum- 

' ların mitolojisinde pek çok felsefi elemanlar varsada orjinal evrelerde 

teori üzerinde o/kadar durulmaz. Mesela totemcilik k ısmen nazari bir sistemdir; 

fakat ameli ahlâka önem verir. Ameli ahlaka önem verilmesi ileri 

dinlerin büyük teolojilerine öz bir niteliktir. 

Yahudilik, Parsilik (Hindistan zerdü ştlüğü) Hinduizm ve Konfuçyanizmde 

olduğu gibi dinin çabuk' geli şme ve ayr ımla şmas ı sonunda Hikmet 

Edebiyat ı (Literature Sapientiale) denilen çok yeni bir evreye vard ır. 15 

11 Teogoni (Thöogonie) : Tanr ılarm dogu şlarniı ve soy kütüklerini inceler. 

12 Teodise (Thöo ılieöe) : Tanr ının varlığından ve niteliklerinden bahseden bilim kolu 

13 Soteriyoloji (SOtöriologie): İsa doktirinindeki kurtulu ş teorisi ve İsanın bu kurtulu ştaki 

rolünü aç ıklayan bilgi kolu. 

14 Eskatoloji (Eschatologie) : Teolojinin bir kolu olup ölümden, ceza giinünden, cennet 

ve cehennemden, dünyan ın sonundan ve genel olarak öbür dünya olaylar ından söz açar. 

15 Hikmet edebiyat ı (Littörature Sapientiale) Tevrat ın ahlak ve hikmet ilkelerini içine 

alan kesimleri, meseller, rahipler v. s. 

71

Dinin teorik anlat ımı ile pratik anlat ımı s ıms ıkı birbirine ba ğhdır. Fakat 

zamanla teori prati ğe bağlı kalır. Böylece insan din konusunda daha çok 

ilgi toplar ve yava ş yava ş ahlak ve teoloji köleliğinden kurtulmu ş olur. Ba ş - 

langıçtan din felsefesinin kurulu şuna kadar giden bu geli şme yunan dininin 

tarihi dönemlerinde izlenebilir. Yunanistan Theoria'yı 16 buldu. Aristo da 

bilgi örgütünün bir tablosunu yapt ı. Bu yalnzca bilimsel veriler üzerine 

kurulmu ş teori ara ştırmalar ı= ba şlang ıcını aydınlatır. Şüphesiz, Kahramanl ık 

ça ğı ve onun mitolojik görünü şünden ilâhiyatç ılarm hikmet ça ğına ve oradan 

stoacıların rasyonel ve metodik ansiklopedisine varmak için oldukça uzun 

bir yol vardır 17 . 

Din kurucular ı denilen büyük dini önderlerin ortaya koyduklar ı eserleri 

de bu evrim ışığı altında yorumlamak gerekir. Her sezgi, ilham veya vahiyde 

bir teorinin tohumlar ı yatar. Bu tohumlar ı, kurucu veya izleyicileri bir ö ğreti 

(Doktrin) haline koyar ve zamanla bunlar inak (Do ğma) olarak yerle şirler 

Bununla beraber, temel tecrübe (Experience originelle) ve onun ilk anlat ımında 

teori ile pratik, teoloji ile ahlak aras ında bir ay ırım yapmak çok güçtür. Hz. 

Muhammede gelen ilk ilhâm ve vahiy, Musaya inen buyruklar, Budan ın 

ayd ınlanma tecrübeleri incelenirse teori ile pratik aras ında bir s ınırlamaya 

imkân olmadığı kams ına var ılır. 

B) DİNİN PRATIK ANLATIMI: Tap ınma (Culte) 18 

Ba şlangıçtan beri yap ılan aç ıklamalardan, dini tecrübenin pratik anlatımı 

olan dini eylem veya ibadetin s ıkıca inanç ve imana ba ğlı oldu ğu anla şılıyor. 

Dinin teorik bildirisinde aç ıklanan iman konular ı burada pratik olarak 

anlat ılmakta, uygulanmakta ve gerçekle şmektedir. Geniş anlamda, dini tecrübeden 

kayna ğını alan her eylem dinin pratik anlat ımı olarak al ınmak gerekir. 

Dar anlamda ise dinsel kişi (Homo Religiosus) nin yapt ığı eylem ve 

işlemlere tap ınma (ibadet) denir. Bu tan ımda din tap ınma olarak ele al ınmıştır 

19 . Kutsalm tecrübesi olan din, Efsane, ö ğreti (doktrin) ve Inak (do ğma) 

larda tap ınma konusu olan Tanr ıya veya Tanr ısal güce kar şı saygı eylemleriyle 

anlat ıhr. Gerardus Van der leeuw bütün din anlat ımlarmın geniş 

bir etüdüne dayanan tap ınma eyleminin fenomenolojik bir yorumunu yap- 

16 Theoria : Tanr ısal sırları görme, bilme ve ö ğrenmedir. Vahiy unsurlar ı ta şır. Sonralar ı 

bilimsel bir anlam kazanm ıştır. 

17 Stoik felsefe akıldan ba şka hiçbir d ış belirtiye önem vermeyen bir sistemdir. 

18 Öz türkçe ile iman veya akideye inanç; ibadet ve amele ise tap ınma denmektedir. İnançta 

efsane, ö ğreti (doktirin) ve inak (do ğma ve nass) dahildir. Tap ınma dil, fiil ve baz ı çekimserliklerle 

gerçekle şir. 

19 Bk. Evelyn Underhill, ibadet (Worship) (N. y and London, Harper and Bros. 1937 

72

nuştır 2° . Underhill tap ınma eylemlerini dörde ay ırır : Dini törenler (Les 

Rituels), Semboller (Les symboles), kutsallama törenleri (Les Sacrements) 

ve kurban (Le sacrifice)... Tap ınma eylemlerinin anlam, münasebet ve 

mahiyeti üzerinde sistematik bir ara ştırma söz konusu oldu ğu zaman bu 

türlü s ınıflamalar çok yararl ı olur 21 . Eski sözleşme (Tevrat) üzerinde de ğerli 

çalışmalar yapmış olan Walter Eicrodt ile birlikte tap ınmanın geçici bir olay 

değil, ,dinin temelli ve gerçek bir anlat ımı olduğu ve insan hayat ının tümünü 

kapladığı söylenebilir. Dinin zihni anlat ımı ile onun temel, tabiat ve görevini 

birbirine kar ışt ırmaktan ileri gelen yan ılma, __teorinin dinde en anlaml ı 

veya en esasl ı bir ilke olmadığım kabul etmek suretiyle önlenmi ş olur. Gerçekte 

tap ınma olay ı o kadar önemlidir ki, bir dinin onsuz devam edebilece ği 

bile şüphelidir. Çe şitli dinlerde tap ınmanın inançla kar şılıkh münasebeti çok 

kez tart ışma konusu olmu ş ve birbirinden çok farkh çözüm yollar ına bağlanmıştır. 

Kuzey Avrupa folklor ve din sistemlerine k ısaca bir göz atmak konuya 

ışık verecek özellikleri ortaya koyar. 19. yüzy ılın ba şlarında Kuzey Avrupa 

Tetkikleri kürsüsünü kurmu ş olan Jacob Grimm, dinin teorik (mitolojik) 

anlatımına kar şı duyulan bir ilgiyi ibadet, hukuk ve kurumsal elemanlarla 

karıştırmıştır. Grimm'den 'sonra gelen Schwartz, efsanevi geleneklerin (traditions 

ınythologiques) yorumuna önem vermi ş ; fakat 19 yüzy ılın ikinci yarısında 

Wilhelm Mannhardt çal ışmalar ını halk törenlerini geni şce incelemeye 

hasretmi ştir. Dini tecrübenin iman ve ibadet yahut Maç ve tap ınma yönlerin- 

20 Gerardus Van der Leeuw Din fenomenolojisi (Phenomenologie der Religin) adl ı eseriyle 

fenomenolojiyi dine uygulamıştır Aslında fenomoloji bir kimsenin doğrudan do ğruya edindiği 

tecrübenin deskriptif bir etüdüdür. 1933 y ıhnda yayınlanan bu eser kar şılaştırmalı dinler etüdün 

de önemli bir yer tutar. Özel olarak din fenomolojisi din olaylar ı olarak dini yap ı ve onun dayandığı 

temel tecrübe ve belirtilerini ke şfetmeye çal ışır. Bunu yaparken de tarihi ve yersel elemanlardan 

soyutlamr. 

21 Din törenleri eski dilde Mensek ve Bat ı dillerinde ise Rite diye geçer. Ve Din törenlerindeki 

sıra, şekil ve yalvarma (dua) lar ı gösterir. Bu tören s ıralarını açıklamak üzere yaz ılan 

kitaplara Rituel denir. 

Litürji (Liturgie) : Dini otorite tarafından saptanmış olup dua ve töreulerin s ırasını bildirir. 

Semboller (les symboles) soyut bir kavram ı somut şekillerle anlatmak için kullan ılan i şaretlerdir. 

Bu i şaretler müminlerce bilindi ği halade yabanc ıların anlayam ıyacağı şekilde düzenlenmiştir. 

Hırıstıyanhk ilk devirlerinde (i şkence çektikleri sırada) bu sembolle1rden yararlanm ıştır. 

Meselâ Hırıstiyanlıkta haç, Hz. İsayı ve bütün hırıstıyanligı gösterir. Üç kenarh e şit bir üçken 

içine çizilen daire e şit üç kutsal' yani teslisi (Trinite") gösterir. Güvercin kutsal ruhu (Saint-Esprit) 

temsil eder. İslamiyette şehadet parma ğını kaldırma tanrı birliğine Hz. Muhammedin hak resul 

olduğuna işarettir. 

Kutsallama törenleri (Les sacrements) Hr ıstiyanlıkta kutsal bir ruh veya kavram ın kutsal 

bir eylem olarak d ışarı aksetmesidir. H ırıstiyanlıkta yedi kutsallama töreni vard ır: yaftiz, konfirmasyon 

(belirli bir ya şa gelen çocukları papazın duasiyle a şai rebbaniye kat ılması), A şai 

rebbani âyini (eucharistie) bunlar aras ındaır. 

lıar 

73

den birine ötekinden daha çok önem ve öncelik tan ınmas ıyla ortaya ç ıkan 

anla şmazlıklar sami dinlerin tetkikinde de önümüze ç ıkar. Robertson Smith 

tap ınma konusuna gereken ilginin gösterilmeme3ine öfkelenerek sami dinler 

(Religion of Semites) adl ı eserini kaleme alm ıştı Mazmurların yorumu üzerindeki 

çat ışmalar, Mowinckl'in teorisinde son kertesine varm ış ve, dinin ihadetle 

ba şladığı sonucunua var ılmışt ır. Ilkel tap ınmalar konusunda değerli bir uzman 

olan Daniel Brinton, Dini eylemlerin bütün dinlerin kayna ğı olduğunu ileri 

süren Otto Gruppe'nin teorisine kar şı koymuştur. Brinton ayn ı şekilde efsanelerin 

din törenlerinden ç ıkmış olduğunu söyleyen Robertson Smith'in görü ş - 

lerine de tak ışarak dinde eylemin efsaneye dayand ığını savunmuştu. 

Tanrılara saygı göstermek üzere giri şilen en basit eylemlerden, yahudilik, 

parsilik, brahmanlik, Do ğu ve Bat ı katolikliği gibi, dinleri karakterize 

eden kimi menseki örnekler ç ıkmıştır. Ortalama bir görü şle tap ınma olarak, 

kutsal zaman ve mekânlara sayg ı gösterilerini, dünya düzeni ve tanr ı iradesinin 

geni ş bir yörumu sonucunda giri şilen kimi eylemleri ya da belli bir amaca 

varmak için yap ılan basit törenleri (taharet, dua, kurban gibi) bulmaktay ız. 

Tapınmamn tarihçesi bir yandan zorlama ile gelenel aras ındaki sürekli münasebetin, 

öte yandan, ferdi hürriyet için giri şilen devamlı savaşın bir hikâyesidir 

C) DİNİN SOSYOLOJ İK ANLATIMI : Din Birli ği (Communion) • 

— Kollektif ve ferdi din — 

Dini teerübenin teorik ve pratik anlat ımlan onun üçüncü bir görünü şü 

olan sosyolojik anlat ımı ile tamamlan ır. Ya şayan bir din tabiat ı icab ı toplumsal 

münasebetleri kurmak ve devam ettirmek zorundad ır. John Mac Murray 

Dini Tecrübenin Yap ısı 

üzerindeki ilgi çekici derslerinde din alan ınm 

kişisel münasebetler alan ı olduğunua bizleri inand ırmaya çalışlynr. Bu teori 

dinde ferdi ve kollektif elemanlara yer vermekle pozitivistlerin toplumu 

tap ınma konusu saymakla dü ştükleri yanl ış yoruma yakla şmak tehlikesi 

gösterir. Bütün münasebetlerin din alan ında cereyan etti ği ve dinin, kar şılıklı 

bir bağımla şmamn bilinçli bir idrakinden ibaret oldu ğu düşüncesi do ğru 

değildir. Bu anlayış kutsala bağlılığı açıklayan temel tecrübenin toplumsal 

sonucundan başka bir şey değildir; ve önemi ne olursa olsun ikinci derecede 

kalmaya mahldımdur. Mac Murray, dinin toplumsal yön ve görünü şü 

üzerinde durdu ğu müddetçe hakl ıdır; Fakat toplumsal olay ın bir töre .Vini 

onun gerçek çekirde ği saymakla yanlış bir yola sapmıştır. Tabiatiyle Mac 

Murray dini birliğin (cemaatin) sembolik çah şmalan üzerinde yüksek dü şünceleri 

01..:n bir bilgindir. Yorumlar ı gerçekten derin ve anlaml ıdır. Bu bilgin 

göre, dini tören birli ğin basit bir anlat ımı değil, fakat birliği ya şatan bir araçt ır. 

74

Beşeri münasebetler niyyet ve iradeye dayand ıkları nisbette yükselir ve asille 

şirler. Her şeye ra ğmen, yüksek bir din de „toplumsal münasebetlerin dini 

yönden muhafazas ı tabii ba ğları kuvvetlendirdiği kadar onları kolaylıkla 

yokedebilir. Çünkü manevi birlik, tabii birli ğin sadece bir devam ı değildir. 

Bir dindeki sosyolojik sonuçlar ı incelemek için Dinler Tarihinin ma4eme 

ve verileri ele ahnmal ıdır. İlk iş dindeki birlik, i şbirliği ve ortakla şa çalış - 

maların dini tecrübenin bütünleyici ve temeli parçalar ından= yoksa 

geçici olayların bir belirtisimi olup olmad ığım kestirmektedir. Ve yine dinde 

acaba fertlerin kendiliklerinden dinin toplumsal çal ışmalarına kat ılma ve toplum 

fertleriyle birle şme ihtirnalini ortadan kald ıracak kadar köklü baz ı ferdi 

durum ve tutumlar varm ıdır Bu türlü sorulara verilecek kar şıhklarm din 

hakkındaki özel görü şleri aksettirece ği kolayca anla şıhr. Ortakla şa tap ınma 

ilkeleri (Principle of . Corporate Worship) adl ı eserinde Evelyn Underhill çok 

anlamlı olan şu yorumu yap ıyor : tek ve toplu tap ınma aras ındaki öncelik 

ve üstünlük problemi bir kenara b ırakıhrsa pratik hayatta her ikisi de birbirini 

tamamladığı, kuvvetlendirdiği ve denetledi ği görülür. Scheler dinde her 

işlemin aynı zamanda bireysel ve toplumsal i şlem olduğunu ve tek bir h ıristiyan 

asla h ıristiyan de ğildir (Unus Christianus nullus Christianus) sözünün 

geniş anlamda bütün dinlere uygulanaca ğım söylediği zaman şüphe yok ki 

tümü ve bütünüyle katolik felsefesini yans ıt ıyordu. Yazar kiliseyi müminler 

birliği olarak ald ığı ve bu birlik hakk ında derin bir görü şü olmadığı halde 

tümüyle dinin bireyselliği ve ferdin do ğrudan doğruya tanr ıya kar şı sorumlu 

olduğu konusunda önemle durmu ştur. Bununla beraber protestanl ıkta bile 

ferdin din konusundaki rol ve önemi üzerinde görü ş ayrılıkları vardır. Burada 

çeşitli mezhebi gruplar ın görüş ve anlayışlarına göre ferdin dindeki rol ve 

ve önemi birbirinden farkl ıdır. Bu görü şler bir dini toplulu ğun gelişme safhalarma 

göre değişebildiği gibi aynı alanda da değişik görü şler olabilir. Mesela' 

protestanl ık Doğu katoliklikten daha çok fert üzerinde durur. Bunun gibi 

her ikisi de protestan oldu ğu halde Metodizm (Methodisme) anglikanizmden 

daha çok bireye ve bireysel de ğerlere önem verir 22 . Öte yandan Luther mezhebinde 

19. yüzyılda ortaya ç ıkan dindarhk ve uyan ış hareketleri küçük ve 

samimi grupların kurulmas ına yol açmışt ır. Bu hareketlerde Ortodoks ve 

konfessiyonalizmden daha aç ık olarak ferdi dindarl ığa önem verilmi şti. Mez-. 

hebi gruplar da ayn ı eğilimleri gösterirler. Gerek ferdiyetci durum ve tutumlar 

ve gerekse reform hareketleri, karizmatik ve komünist gruplar ın çok koyu 

kollektivist duyu şlarma z ıt bir do ğrultuda geli şmişlerdir. 

22 Metodizm : 1729 da Ingilterede Weseley karde şler tarafından kurulmu ş bir protestan 

mezheptir. -1:1-yelerinin ahlak kurallar ına olurundan çok önem vermeleriyle ötekilerden ayr ı- 

hr. 

75

19. yüzyılın sonuna do ğru, bir çok bilginler dini geli şmenin yava ş yava ş 

fakat, de ğişmez ve dönmez bir şekilde kollektivistlikten fertçili ğe doğru iler 

lediği sonucuna varm ışlard ır. Bu evrensel gidi şte H ıristiyanl ık putperestli ğe, 

protestanhk katolikli ğe, liberal protestanhk klasik protestanl ığa kar şı üstünlük 

ve öncelik sağlamak suretiyle örnekler vermi ştir. Geçen 50 yıl içinde 

ayrın,tıh ve kar şıla ştırmalı tarih biliminin geli şmesi ve hırisyanl ık çeşitleriıin 

tümüne kar şı büyük bir ilginin uyanmas ı bu türlü erken genellemelere şüphe 

ile bakmayı öğretmiştir. Mistisizm, rasyonalizm ve spritüalizm gibi baz ı 

dini tutumlar birbirinden oldukça ayr ı ve aral ıklı dönem ve devrelerde şu 

veya bu şekilde tekrar ortaya ç ıkmış ve tek ki şinin toplumla olan münasebetini 

tayin etmiştir. Çe şitli hıristiyan gruplar ında görülen bu tutumlar Ernst 

Troeltsch tarafından sosyolojik ortanUar ı içinde incelenmi ştir. Bilginler ça ğda ş 

dünyaya öz olan bu geli şmelerin daha öncede Eski Yunan ve Orta ça ğ toplum- 

larında örnek vermi ş olduğunu ispat etmi şlerdir. 

İster fert isterse bir grup olsun, dinin temel süjesi üzerindeki görü şlerin 

pek çok değiştiği görülür. Eski ça ğın Site dinlerinde ifadesini bulan dini birlik 

kavramı ça ğdaş dinlerdekinden çok farkl ı idi. Onlar toplu tap ınmalarma 

önem vermi ş ve bireysel tap ınmayı geçerliği olmayan bir soyutlama 

olarak alm ışlardı. İlkel dinler bu konuda daha da ileri gitmi şlerdi. Yunan 

,dini ferdi olmadan önce aile, kabile ve devlet dini gibi toplumsal bir nitelik 

ta şımakta idi. Roma topraklar ında bireysellik (ferdiyat) kavram ın-in geli şmeEi, 

toplumsal dü şünüşün olağanüstü ilerlemesi yüzünden geç kalm ıştı Fert 

sadece aile, klan ve Devletin yüzü suyu hörmetine var say ılıyordu. Japon 

toplumu aile kavram ına kutsal bir anlam verir. Fert, ailenin ortakla şa ya şayışı 

içinde geçici de ğil, fakat sürekli olarak erimi ş ve yutulmu ştur. 

Güven verir gibi görünen bu cür'etli genellemeler pek çok istisnalar ı 

ihmal eder. Yukar ıda sözü geçen medeniyetlerde kollektif dinin önemi çok 

büyük olmakla beraber dini önderlerin toplumlarda ola ğan üstü rolü ve 

üstün derecede yard ımları olduğunu unutmamak yçrinde olur. İlkel toplumlarda 

bile çok ki şisel bir dini tecrübenin varl ığını kabul etmek zarureti 

vardır. Bütün bunlar dinin yalnızca bireysel oldu ğunu ispat etmese de dini 

düpedüz toplumsal nitelikte anlamay ı güçle ştirir. MaSnowskinin oralama 

formillüne uyarak kollektif ile dininiri hiçbir suretle ayn ı geniş - 

likte olmad ıklar ı söylenebilir. Yahut Ruth Bendiet'in söyledi ği gibi gerçekte 

toplumla tekin birbirine kar şıt olmadıkları doğrulanabilir 23 . 

Daha üstün nitelikteki ferdiyetçi dinin geli şmesinde iki önemli etken 

göze çarpar: Biri kültürel ve toplumsal ortam ın etkisi. altında ferdin yava ş 

1934) 

23 Ruth Benedict, kültür örnekleri (Patterns of culture) (Boston Houghton Mafflin co 

76

yava ş özgürlüğüne kavu şmas ı, ötekisi toplum ve uygarl ıkta devaml ı bir 

ayrımlaşma (Differenciation) sürecinin gerçekle şmesidir 24. 

Bu çifte sürece 

ilkel toplumlarda bile rastlan ır. Lowie, Amerika yerlilerinden Crow (Karga), 

Yeni Gine yerlilerinden Kai ve. Eskimo gibi bir çok ilkel toplumlardaki mülkiyet 

kavram ını gözden geçirdiklen sonra ba şka yerde rastlanmayan bu komünist 

toplumlarda bile ferdi motiflerin büsbütün ortadan kalk ınadığı sonucuna 

varmıştır. Bu temayül Do ğuda daha açık olarak kendini gösterir. Fakat 

Batı medeniyetleri ferdiyetçili ğin zirvesine varm ış bulunmaktad ır. Tek ba şı - 

na klasik medeniyetin gelenekleriyle haz ırlanan bu ferdiyetçilik yöneli şin 

yahudilik, H ıristiyanl ık ve İslamlık gibi evrensel dinler derinle ştirmiştir. 

Helenistik devir bir yandan ayn ı geleneksel nitelikteki örgütleri (te şkilat ı) 

eritmek; öte yandan yeni tipte bir dindarl ık yaratmak ve bu yeni tiplerle 

birlikte din derneklerinin kurulmas ına yard ım etmekle dinde ölçüsüz etkiler 

yapmıştır. Dini ferdiyetçili ğin gelişmesinde sosyolojik bak ımdan çok önemli 

bir yön, dini cemaatlarla tabii gruplar ın gün geçtikçe birbirinden ayr ılması 

yani Lâyiklik ilkesinin uygar ve ça ğdaş toplumlarda revaç bulmas ıdır. Konumuza 

ili şkin olmas ı bakımından yukar ıda yap ılan açıklamalara h ıristiyanhktaki 

ferdiyet kavraniiyle ilgili bir söz daha eklenebilir. Ba şlangıcında kutsal 

kitaplara dayanan ve büyük din ıslahatç ılarınca (Reformateurs) yorumlanan 

ferdiyet kavram ı, paskal, Kant ve Kierkegaard felsefelerinde üstün 

bir rol oynarlar. Bir din sosyologu olumlu bir ilgi ta şımamakla beraber, 

Soeren Kierkegaard teolojisi, ferdin (der einzekne) sosyolojik ve dini yönden 

temel kategori olduğu konusunda var ılan en son mant ıki sonuçları gösterir. 

Çağdaş felsefe ve protestan teolojisinde benzeri fikirlere rastlan ır Mesela 

Alfred Nortlı Whitehead dini, insanın iç hayat ının sanat ve teorisi olarak 

tanımlar ve bu do ğrulamayn dinin her şeyden önce bir toplum olay ı olduğu 

görüşünün aç ıktan açığa bir reddiyesi sayar. Bu yazar Din olay ım ferdin 

yalnızlığı ve yalmzlığlyla yetinnıesi olarak özetler. Öte yandan dindeki kollektif 

eylemleri ise dinin süslü püslü bu d ış yönü olarak al ır. Çağda ş psikolog 

Floyd Allport'a göle Ki şisel din, ferdi, dinden ayırmakla kalmaz, ayn ı -zamanda 

ba şkaları ile her türlü muhabere ve temas ı engeller. H ıristiyan wezhepçili 

ği (Sectarianisme Chretien) ve budist teolojisine hiçte yabanc ı olmayan 

bu görüşten dolayı dini .tecrübenin imkan, me şruiyet ve din birli ği sınırları 

problemi olağan üstü bir ciddiyet gösterir. Dini tecrübeyi yaln ızca ki şisel 

bir iş sayanlar kilisenin örgüt, disiplin ve yasas ını ret ve inkâr edenlerdir. 

Dinleti tarihi boyunca ferdin geli şme ve özgürlüğünü tehlikeye koyan sistemleıe 

karşı ferdi tecrübe ve te şebbüs ad ına sürekli bir itiraz ın yükseldiği görülür. 

•Önceden mevcut olan geleneksel bir toplum içinde gerçekle şınek zorunda 

kalan din kavram ı, ya bağımsız olarak dini olgunluğa götüren etkenleri bir- 

1937) 

24 Robert M. Mac iver Society : İts stucture and ehances (N. Y : Farer and Ihn ıhart 

77

le ştirir; ya da mevcut herhangi bir topluluktan ba ğımsız bir cemaatin doğacak 

olan iman birliğine yönelmesini sa ğlar. 

Burada din sosyolo ğunun işi, dini topluluk (cemaat) konusunda birbirinden 

ayrı kavramlardan ç ıkan ve tipolojik yönden farkl ı olan dini yap ı- 

ları dikkatlice incelemek ve s ınıflamakt ır. Yine bu bilgin yap ıların tarihi 

gelişmelerini çizmek ve her yer ve zamanda rastlanan çe şitli din karde şliği 

kavramını aramak zorundad ır. 

III. DİNİN TOPLUM VE DÜNYA KARŞISINDAKİ TUTUMU 

A. Dinin sosyolojik rolü 

Tipolojik bakımdan dinin toplum kar şısında üç farkh tutumu vard ır: 

1) Olumlu tutum (Attitude affirmative) 

Bu durum ve tutum, din ve dünya te şkilatlar ı aynı olan gruplar ın ayırdedici 

bir niteli ğidir. Ulusal dinlerle, islâmiyet, lamaizm ve Vatikan Katolikliği 

bu tutumun ayd ınlat ıc ı örnekleridir. Burada din topluma kar şı olumlu 

bir durum tak ınmıştır. 

2) Olumsuz tutum (Attitude negative): 

Koyu sofuluk (Ascetisme radical) bu tutumun tipik bir örne ğidir. Budizm 

ve baz ı islam tarikatlar ı, bozguncu yobazhk, ke şişlik (monachisme), 

çilecilik ve benzerleri bu s ıradad ır. Burada din topluma kar şı menfi 

bir durum tak ınmıştır. 

3) Seçmeli tutum (Attitude d'un realisme selectif). 

Bu tutum dini gruplar ı nitelik ve nitelik bak ımından s ınırlandırır. islâmdaki 

Emrü Dünya (dünya i şleri), Emrü Ahiret (ahiret veya din i şleri), 

hıristiyanh ğın ilk demeçlerinde ifadesini bulan din ve dünya (devlet) i şlerinin 

ayırımı buna ili şkin örneklerdir. 

Dini cemaat tiplerinin kar şıla ştırmalı bir etüdü, zorunlu olarak onlar ın 

kurulu ş sebeplerini, özel anlamlar ını ve üyleri üzerinde yapt ığı etkileri inceler. 

Ba şka bir deyi şle, yalnızca sosyolojik olan bir ara ştırmayı grubun ken- 

78

dini yorumlamas ı olan ideoloji ve yap ısı üzerindeki incelemelerle tamamlamak 

gerekir. Burada ideoloji sözü, sübektif ve s ınırlı olarak dar anlamda 

de ğil, teorik bir aç ıklama ve grubun kendini vas ıflama ve aç ıklamas ı olarak 

geniiş anlamda al ınmalıdır. Yalnızca psikolojik veya yaln ızca sosyolojik olan 

bir yorum tek yönlü ve eksiktir. Bu türlü yorum, bir şekil veya grubun çat ı 

ve yap ısını anlamaya yol yerse bile tek ba şına onu bütün yönleriyle aç ıklayamaz 

ve muhtevas ım ortaya koyamaz. Bir grubun ileri sü ıdüğü dini değerlerin 

psikolojik veya sosyolojik çözümlemesi, grup üzerinde etki yapan 

değerlerin ancak bir ba şlangıcı olarak al ınabileceğini gösterir. Grup içindeki 

ortakla şa tecrübe ye onun anlat ımlan çok etkin bir birle ştirme ve kayna ş - 

firma gücü olarak etki yapar. Grubun korunma ve kurulma ihtiyaçlar ı, üyelerin 

birbirlerine kar şı dayamşma duygular ının oluşma ve gelişmesinde önemli 

bir rol oynar. Bu, bir gruptaki resmi inancm zorunlu olarak, ba şlangıçtaki 

toplumsal ve psikolojik şartlar ın tam i dadesi gibi ele al ınmas ı gere ğini göstermez. 

Din kurucusu, din önderi veya haleflerinin yan ılma paylar ını ve karşıla 

şt ıkları hayal kınklıklannı hesaba katmak gerekir. Mezhepçilik zihniyeti 

(Sectarianisme) nin tarihi, bu konuyu ayd ınlatan baz ı örnekler verir. 

Kavram ve. şekillerin gerçek yönünü, bilinç alt ı anlamını ve nedenlerini yorumlama 

i şinde psikoloji, psiko—sosyoloji ∎ve psikopatolojinin çok de ğerli 

yardımları olabilir 

Bununla beraber as ıl sosyolojiyi ilgilendiren cihet, dini kavramlar, kut 

sal törenler ve toplumsal yap ılardır. Bunlar sosyolojik bir birlik sa ğlamak 

üzere toplum üyelerini hem birle ştiren hemde onlar ı dış âlemden ay ıran aç ık 

ve belirli bir dini tecrübeyi aksettirir. Cemaat ve tarikatlar gibi s ırf dini olan 

guruplar (Groupements Specifiquement Religieux) n ı durum ve idoolojilerini 

aile ve kabile gibi hem dini hem tabii olan guruplar ınki ile kar şılaştırmak 

çok ilgi çekicidir. Her iki halde de yabanc ılara kar şı teorinin emretti ği ve 

pratiğin izlediği farklı bir durum ve tutum göze çarpar. Birinci şıkta yabanc ı 

yalnız iman bakımından guruptan ayr ı kaldığı halde ikinci şıkta yabanc ı 

guruptan hem inıân hemde kan bak ımından ayr ılır. 

O halde sosyolojik yönden dinin iki türlü etkisi vard ır: Her yeni din, 

yeni bir âlem ve yeni bir dünya görü şü (Weltansehaung) yarat ır. Bu yeni 

âlemde, eski görü şler, bayatla ınış ve günü geçmiş kurumlar varl ık sebeple 

rini kaybederler. Burada tabii guruplardan gelen görü şler ortadan kalkar, eskiler 

silinir ve yeni bir e şya düzeni kendini gösterir. Şüphesiz bu de ğişmeler 

devfimei de olabilirler. Bütün mesele, geleneksel elemanlar ın bu yeni görü ş - 

le yapılan yorumlarm ın geni şliğine ba ğlıdır. Yeni bir dinin demeçleri, vaaz 

ve kitaplar ı, bu din evrensel nitelikte olsa bile, ilk olarak az çok düzenli bir 

gruba yönelir. Kültürü yüksek ve sosyal yap ısı ayrımlı toplumlarda ihtidalarm 

içinde cereyan etti ği ortam ço ğu zaman tecanüsten yoksundur. 

79

o 

Huy ve soy, dü şünce ve kültür bak ımından bu kadar tutars ız olan elemanların 

din etkisi alt ında nas ıl tek düzen ve tek parça bir gurup meydana 

getirdiklerini incelemek, Din Sosyolojisinin ilginç bir konusudur. 

İlk hıristiyan (Ekklesia), Buda ve Jaina (Samgha) İslam ve zerdü şt 

cemaatle ı-i bu konuda gerekli, bilgi ve malzemeyi verirler. Bu seviyede daha 

kesif bir dini tecrübenin sonucu olarak özel bir tak ım problemler ortaya ç ı- 

kar. Burada önemle dini tecrübenin özü olan tanr ı ve tanrıya yakla şma ve 

onunla birle şme konusu üzerinde durulur. Bu münasebet tasarlanabilen 

bütün diğer insanlar aras ı münasebetler kar şısında bir üstünlük ve öncelik 

gösterir. Fakat yeni gurupta din hayat ının kesifle şme ve geli şmesiyle bu tecrübenin 

yayılmas ı (sirayeti) çok güç olur. İlk safhalarda dini tecrübe anlatımlarının 

ortakla şa araç ve anlamlar ı olan seMboller bir dereceye kadar 

yumuşakhk ve kolaylık gösterirken, daha rasyonel görü şlerin ve daha evrimli 

törenlerin gelişmesi bu sembollerin anla şılmas ım güçleştirir; ba şka bir 

deyişle, eğer geleneksel sembollerin dini cemaatin temeli say ılması zaruri 

ise bunlar ın daha açık olarak tan ımlanmas ı gerekir. Yukar ıda belirtildiği 

üzere yüksek seviyedeki dinde, grubu bütünleme ve perçinle ıneye götüren 

etkenler vard ır. 

Bu durumda, daha küçük, daha kesif bir din hayat ı yaşayan seçkin 

bir dini grup (elite religieux) kurulmu ş olur. Dinler Biliminde buna cemaat 

içinde cemaatcik (Ecelesiola in Ecclesia) denir. Bu küçük topluluk üyeleri 

herkese aç ık bulunan dini cemaattakinden daha derin tecrübeler, daha s ıkı 

kurallar veya daha s ıkı örgütlerle birbirlerine ba ğhdırlar. Yeni grubun üyelerini 

daha s ıkıca birle ştiren dış alemin tepkileri de bir kenara b ırakılmayacak 

derecede önemlidir. 

Din karde şliği (Fraternite religieu şe) incelenirken kar şılıklı bir süreç 

veya münasebeti unutmamak gerekir. Bu süreçle bir dini cemaatin zihniyet 

ve tutumunu, o cemaatin üyeleri yarat ır. Blına karşılık gurup üyelerinin 

tutumlar ı ferdi kavramlar üzerinde geni ş ölçüde etli yapar. Cemaat içinde. 

özel terimlerin yerle şmesi, ahlâk ve âdetlerin geli şmesi böylece gurubun etkisi 

altında gerçekle şir. Bu kar şıhkh uyarma ve isteklendirme dil ve di ğer 

yarat ıcı faaliyetlerin etüdünde de kendini gösterir. Dil felsefesinin bugün 

bile en büyük temsilcilerinden biri olan büyük Wilhelm Von Humboldt çok 

önemli olan şu ilkeyi savunür. Gurup konu şarak dili, dil de s ıras ı gelince 

gurubu yat ır. Yazara göre kutsal dil ile din münasebetlerinin, dil sosyolojisi 

ile din sosyolojisi arasında olduğu gibi, ilgi çeken bir çok benzerlikleri vard ır. 

80

B. İman ve öğretinin birle ştirme gücü (Le Pouvoir integrant de foi 

et doctrine) 

Konu dinin cemaat üyelerini birle ştirip kayna şt ırarak tek parça bir 

bütün yapmas ını ve bunu kolayla ştıran ve güçle ştiren şart ve araçlar ı inceleme 

olduğuna göre, dini tecrübenin çe şitli anlat ımlarmm (iman, ibadet ve cemaat) 

ne dereceye kadar bu birle şme ve kayna şmaya yard ım ettikleri sorulabilir. 

Kesin anlamdaki dini tecrübe, kutsal terimlerle buyrulmu ş ve bildirilmi ş, 

tap ınma törenleriyle anlat ılmış ve son olarak pratik alanlarda uygulanm ıştır. 

Ba şka deyi şle dinin özü, buyruk, kulluk ve topluluktur. 

Benzeri sosyolojik etkiler kutsal geleneklerin geçerlikte oldu ğu her yer 

ve zamanda gözlemlenebilir. Ilkel toplumlarda masal ve efsanelerin dile gelmesiyle 

grup kayna şır ve birle şir. Kutsal bilim ya kehânet ve vecize olarak 

bireysel bildirilerle yahut vahiy ve ilham de ğerini ta şıyan hitap ve kitaplarla 

açıklanır. Böylece kutsal demeçleri i şitmek için kulaklar= ve gerçek 

imanı (la vraie foi) duymak ve anlamak için kalp gözlerini açanlar birle şir 

ve kayna şırlar. Bu kutsal ça ğrılara cevap vermeyenler ise din kadrosu d ı- 

şmda kahrlar. 

Doktrin, daha önce birle şmiş olan grubu, te şkilâtlanmaya götüren ilk 

te şebbüstür. Ö ğreti (doktrin) ya sistematik efsane ve masal şeklinde ya da 

inak (doğma) olarak kat ıla şmış kanunlar halinde tart ışmalı olarak ortaya 

çıkar. Din konusunda gerekli tan ımlar yap ılsa ve inaklar kat ıla şarak kanunlaşsa 

bile yine bu tart ışmaların sonu gelmez. Çünkü temel tecrübenin 

gizli kalan muhtevas ını anlamak ve bunu içten gelen şüphelere, d ıştan gelen 

saldırılara kar şı korumak ve savunmak iste ği tarih boyunca devam edegelmiştir. 

Bu tart ışmalar sonunda bir yandan yer ve yarad ıhştan, huy ve soydan, 

gelenek ve görenekten ileri gelen fikir ayr ılıklar', öte yandan temel tecrübenin 

yorumunda ortaya ç ıkan de ği şik görüş ve anlayışlar üstün değerdeki 

valz ve tefsirci, yorumcu ve İlahiyatç ılar etrafında bazı mezhep, mektep 

ve tarikatlar ın do ğmasına yol açar. Dini grubun daha çok kayna şmas ı ve 

birliğin daha çok kuvvet bulmas ı, günah ç ıkarmalar ve sembollerin formül 

haline getirilmesi sayesinde gerçekle şir. Dini cemaat aynı tecrübeye ba ğlı 

kimselerin dayan ışmasuu ifade ve isteklendirme amac ını güden İman sembollerini 

formülle ştirmek yoluyla kendi birli ğini kuvvetlendirir. Yeni dilde 

inak denilen do ğma veya doğmatik sözü baz ı çevrelerde bir kötüleme formülü 

olarak menfi bir de ğer ve anlamda kullan ılır. Bu doğmatiktir, deyince değişmez 

dini kanıları dolayısiyle kendisinden uzakla şılmak istenen bir muar ız 

kastolunur. Hıristiyanlığın Kamş ilkesi (Credo en Chretien), Budistli ğin üçlü 

Din Sosyoiojisi F. 6 81

cevheri (Triratna bouddhiste) 25 , Islamın şehadet ve amentüsü, Yahudili ğin 

İman duası (Shema Juif) 26 ve tran ın itiraflar ı inak, nas veya do ğmamn uygulanma 

alanlar ıdır. 

Mahalli . şöhreti olan Ilahiyat okulla ırımn iman ve öğreti konusunda 

korkunç denecek derecede büyük etkileri vard ır. Mısırda Heliopolis, 

distanda Dakshineshvara, Japonyada Mou ııt Hiei böyledir. Bu okullar gerek 

doktrinin geli şmesi ve gerekse, geni ş anlamıyla dini birlik üzerinde büyük 

etkiler yapm ışlardır 

Bu türlü sosyolojik bütünleme ve kayna şmalarm politik anlamları olacağım 

söylemek hiçte mübala ğah sayılmaz. Eski Çağdaki Yakın Doğu, Japonya 

ve Meksika gibi imparatorluklar ın tarihi bunu ispat eden misallerle doludur. 

Bir dini cemaatte sözünü geçiren önder ve ö ğreticiler çevresinde toplanan 

muhtelif gruplar ın tartıştıkları öğreti ve olaylar ın çe şitli olması yalnızca 

fikir, teoloji ve felsefenin geli şmesine yol açmakla kalmaz, ayni zamanda 

toplum hayat ı için büyük bir önem ta şır. Dinler Tarihinde bu konuyu aydanlatan 

pek çok belge ve kamtlar vard ır. Pythagore, Empedocle, Eflâtun ve 

Plotinus , gibi büyük gnostik üstatlar 27 ve HinduizmdekiShankara, Ramanuja 

ve Râma krishna; Japon BudiZminde Honen Shinran ve Nichiren gibi 

ilahiyatç ı filozoflar kendilerinden sonra gelenler ve genel olarak din karde ş - 

leri üzerinde çok büyük etkiler yapm ışlardır. 007 4.

aynı merkezi tecrübeye dayanan kimseleri birbirine ba ğlar ve birle ştirir 29 . 

Bu olay ilkel dinlerde daha aç ık olarak görülür. Profesör Bronislav Kaspar 

Malinowski, ibadet, âyin ve tören olarak görülen eylemlerde yarat ıcı 

elemanlar görmekte ve bu amaçla yap ılan toplant ılardan en kutsal eylem 

ve i şlemlerin cereyan etmekte oldu ğunu savunmaktad ır. Şüphesiz, namaz 

kılmak, kurban kesmek, Tanr ıya şükretmek ve yalvarmak için bir araya 

gelen müminler ibadet, âyin ve törenlerin en güzel örneklerini verirler. Malinowski, 

ilkel toplumlardaki ibadetin, genellik ve dini inançla toplum te şkilat 

ının kar şılıklı münasebetleri bak ımından en az ileri dinlerdeki kadar belirgin 

oldu ğunu söyler. Soy, sop, uruk ve ulustan hangisi söz konusu olursa 

olsun en ilkel ibadet, âyin ve törenler bile grubu birle ştirmeye yard ım eder. 

Hiçbir teolojik doktrin, dini tören ve menseklerin yapt ığı tesiri yapamaz. 

Dr. Pratt Hinduizmin tan ınmış bir kolu olan Arya Samaj gibi büyük ölçüde 

rasyonalist olan bir grupta bile ibâdetin kuvvetli etkilerini görmü ştür. Çağımızın 

en önde gelen bir sosyolog ve filozofu olan G. H. Mead'e göre ibadetin 

tam olarak aklile ştirilmesi imkans ız olup içinde sakladığı sırlı değerler vardır 

30. Bununla beraber o her vakit içinde bulundu ğu şekil ve toplumsal ortamda 

muhafaza edilegelmektedir. 

Ibadet, kurban ve dini tören, yaln ızca ona kat ılanlar ın tecrübelerini 

açıkça anlatmakla kalmaz, ayn ı zamanda grubun te şkilat ve zihniyetini 

tayin etmeye ve ona şekil vermeye de yard ım eder. Underhill H ıristiyan 

kilisesinde toplu tap ınma konusunda üç tip tespit eder: Ortakla şa bir 

sükat, Önder, imam, papaz, haham ve yard ımcılarının grup ad ına yaptıkları 

tap ınma eylemleri ve hei müminin kat ıldığı âyin, tören ve litürji eylemleridir. 

Ilkel bir toplumda teorik bilgilerin say ısı pek azd ır. Amerika 

Yerlilerinden Kara ayakhlar (Pieds—Noirs) veya karga (Corbeau) ve benzeri 

uruklar çok az bir dünya görü şüne sahiptirler. Her türlü panteon fikrinden 

yoksundurlar 31 . Kutsal bilgiler çok kez büyücü, hoca, papaz ve haham gibi 

din işlerini yürütmekten birinci derecede sorumlu kimselerin biricik i ş ve 

imtiyazlar ıd ır. Grup bir bütün olarak çok az din töreni yapar. Fakat grubun 

29 W. E. Hocking, The Meaning of God in Humen experience (New Havan: Yale Üniversity 

press, 1912. 

30 George Herbert Mead, Self and Society, 1934 

31 Panteon (Panthe'on) sözünün üç ayr ı anlamı vard ır : 

a) Yunanl ı ve romahlann bütün tanr ılan için ayırd ıklan tapınak anlammad ır Roma panteonu 

isâdan 27 yıl önce yapılmış olup ilkin bütün Roma Tanr ılarına Sonra Meryem Anne ve 

azizlere tahsis edilmi şti. 

b) Bir memlekette tap ılan tannlann tümü anlammad ır. 

c) Memleket büyükleri için ayr ılan mezarlık anlam ınadır Paris panteonu ve Londradaki 

Westminister Abbey böyle birer panteondur. 

83

devamhl ığı bu popüler törenlere ba ğlıdır. Tar ımla u ğra şan toplumlarda ve 

genel olarak, köylüler aras ında teorik din bilgisinin az ve k ıt olmas ına kar- 

şılık ibadet konusundaki ilgi ve eylemleri göze çarpacak kadar belirgindir. 

Tap ıııma eylemleri zamanla daha ince ve karma şık bir hal ahnca büyük 

ölçüde bir uzman ihtiyac ı ba ş gösterir. Böylece ilke ve uygulamada bir 

takım tap ınma eylemlerini ba şkalar ından ay ırmak ve baz ı menseki ve litür- 

jik görevleri yerine getirmek üzere din adamlar ından kurulmu ş bir heyet 

meydana gelir. Bu kimseler gün geçtikçe Diyanet i şlerini fiili inhisarlar ı 

alt ına aldılar. Bu suretle yava ş yava ş Ruhban (Sacerdoce) denilen bir s ınıf 

teşekkül eder.. Bunlar İsrail, Mıs ır, Yunan, Meksika, Çin ve Japonya'da oldu ğu 

gibi başlangıçta aile babas ı (Paterfamilias), önder, ba şkan, memur ve k ıral- 

ların yapmakta olduklar ı dini işlem ve görevleri üzerlerine al ırlar. Ibade Ile 

ilgili önemli görüşler ve fe ı di doğrudan do ğruya grupla münasebete getiren 

an ve zamanlar üzerinde durulur. Bunlar aile için do ğum, erginlik, ev- 

lenme, sava ş, av ve benzeri, tek ve toplu çal ışma için bülug ça ğı ve gruptan ay- 

__ 

rılmak için de ölüm olaylar ıdır. Ilkel insanın hayat ında hiçbir iş ve eylem 

yoktur ki din damgas ını ta şımasm. Şüphesiz din bütün toplumlarda en 

önemli bir etkendir. Din her türlü toplum ve aile münasebetlerine, en basit 

çalışmalara ve günlük i şlere kadar girer. K ısacas ı ilkel insan ın yaşayışında 

her işlem ve eylem dini mensek ve yasaklarla az çok s ıradanmış 

ve denetlenmi ştir. Tap ınma ilkel toplumlarda birinci derecede bir birleştirme 

etkeni ve birli ği anlatma konusunda ba şta gelen bir faktördür. Bu 

görü ş kültür gelişmelerinin daha yüksek seviyelerinde bile do ğrudur. İsrail, 

Yunan, Roma, Hint, Çin, Meksika ve Eski Do ğunun şehir devletlerinde 

özel ve genel tap ınmalar iman ve doktrinden daha çok ya şayış ve davran ış 

birliği sağliyordu. Bugün e ğer Doğu Roma, İngiliz Katolikliği, Budizmin 

Mahayana kolu 32, Hinduizm, Parsizm, Yahudilik ve İslamhğın baz ı dallarında 

dinin ibadet yönlerine önem veriliyorsa bunu k ısmen tap ınma yahut din 

törenlerinde sald ı birle ştirme gücünün anla şılmış olmas ına yormak 

gerekir. Bu kan ı ve anlayış bütün din kurucular ında layık olduğu ifadeyi 

bulmuştur. Bunun en tipik örne ği, Konfuçyus'ta ve onun konu şmaların 

saptayan seçme eserler (Analectes)inde bulunur 33 . 

32 Budizmin iki kolu vardır : Mahayana, Hinayana Mahayana sanskritçede büyük 

araç demektir. Bu kol daha çok Çin, Kore, Japonya ve Tibette yerle şmiştir. Bu arada Tibet 

budizmini bazı yazarlar Lamaizm ad ı altmda tamamen ayr ı bir kol sayarlar Hinayana ise 

yine Sanskritçede küçük araç anlam ındadır. Bu kol daha çok Seylan, Birmanya, Siyam ve Çinde 

yerle şmiştir. 

33 Analectes, Seçme parçalar demektir. Konfuçyus'un ölümünden sonra Ö ğrencileri ve 

ümmetinin uluları tarafından derlenmi ş seçme eserler dergisidir. As ıl anlamı özetlenmi ş konuşmalardır. 

84

ibadetin birle ştirme gücü, geçici veya sürekli bir te şkilâtın kurulması 

ile gerçekle şir : ilkel toplumlar aras ında ve Yunanistanda yer alan s ır cemiyet- 

Teri (şocietes â Mystres) ve gizli dernekler, Romamn karde şlik dernekleri 

bütün dünya dinlerinde özel ve genel tap ınma görevlerini yerine "getirmek 

üzere kurulmu ş olan Lonca, Tarikat, Ahilik, Fütüvvet gibi ad ta şıyan dernekler 

ve bir merkeze b .ağlanmış olan grup, kabile ve siteler konfederasyonu bu 

türlü te şkilatın örnekleridir. Bu Konuda Bayram şenlikleri (Festivals) ve haç 

tavafları olağanüstü firsatlard ır. Çünkü buralarda yıkanma, temizlenme 

(taharet), yalvarma, adama (Voeu), sunma (Ofrande), kurban kesme, dini 

tören, törensel yürüyü ş (Processions) gibi çe şitli tap ınma eylemleri arasında 

sıkı bir bağhla şma görülür. Bütün bunlar din tarihçisi kadar Din sosyolo- 

. 

ğunun da özellikle ilgilendi ği konulardır. Bu türlü te şkilatın özel bir maksatla 

toplanmış olan mensuplarının zihniyet ve tutumu üzerindeki etkiler ve 

genel olarak din üzerinde yaratt ığı birleştirici ve bütünleyici sonuçlar kolayca 

tasavvur edilebilir. 

Bununla beraber kültür anlat ımlarında olduğu kadar dini şekillerin 

yorumlarında da bir ipham bulunduğunu kabul etmek gerekir. Bu belirsizlik 

ve müphemiyet dinin pratik anlatmu olan tap ınmada da vardır. Doktrinler 

ancak onlar ın anlam ve önemini aç ıklayan kesin tan ımlarla korunurlar. 

Öte yandan tap ınma eylemleri çe şitli yorumlara yol açabilir. Bu sebepten 

rastgele ve maksath olarak ba şka başka amaçlara hizmet ederler. Bu türlü 

karma şık sebeplilik örneklerini Pueblo Medeniyetinde bulmaktay ız 34. 

Amerika 

Yedilerinden Zuni uru ğunda ev yapma eylemi Hasat dolay ısıyla yapıl- 

makta , olan din törenlerinin bir parças ıdır. Bu vesile ile yap ılan tören zengin- 

, lerin toplumsal ödevlerini yerine getirme ve toplumu birle ştirme ve kayna 

ştırma mekanizması olan mal ve mülk da ğıtımı için bir fırsattır 35 . Bu gibi 

örnekler her din tarihinden al ınacak misallerle sonsuz olarak ço ğaltılabilir. 

Tapınma eylemleri bu kadar kolayl ıkla geni ş, yeni ve belki de birbirine karşıt 

anlamlara bürünse bile büyük bir ayr ıhğa yol açmaz. Buna karşılık yorum 

farkları çatışma ve uyu şmazhklar yaratabilir. 

Bilindiği üzere sanat dini ilham sayesinde beslenir ve geli şir. Tezyin 

sanatları gibi görünürde dini san ılmayan bulu şların bile kök ve ba şlangıcının 

dini ilhamda olmad ığım ispat etmek çok güçtür. Güzellik ve dansta hiçbir 

şeye irca edilemeyen bir zevkin varl ığı inkar edilemez; ancak SANAT 

SANAT İÇ İNDİR (l'Art pour Part) önermesi çok geç var ılan bir sonuçtur. 

34 Pueblo Medeniyeti (Civilisation de Pueblo) ; pueblo sözü ispanyolcada köy köylü 

demektir. Halk anlam ına da gelir. Burada Amerika. yerlilerinin küçük kulübelerden yap ılmış 

köylerinde içlerine k ıvrılarak sürdükleri geri kalmış bir medeni yaşayışı anlatır. 

35 Bk. Ruth Benedict, ayn ı eser, Güney Bat ı Amerikadaki Potlaç kurumu. 

Bk. Ziya Gökalp, Türk Medeniyeti Tarihi, Matbaa' Amire, 1341, S 55 ve devamı. 

85

Ilkel 36 ve doğulu dinlerin epik, dramatik ve lirik edebiyat ında resim, 

mimari, müzik ve dans ın tap ınma ile ilgili bir ba şlangıç ve anlam taşıdığı 

açıkça farkedilir. Burada "sanat sanat içindir" anlat ımı nisbeten küçük 

bir rol oynar. Bat ı Aleminde sanat ın ba şlangıç şartlar ından, yani din etki- 

sinden kurtulması Rönesansla ba şlar. Sanat ın yarat ıcılık niteliği başlangıç- 

, 

taki amaçlar ını muhafaza etti ği müddetçe bunun dini gruplar üzerindeki 

birle ştirici ve kayna ştırıcı etkisi ölçüsüz denecek derecede büyüktür. Bunu 

anlamak için Dionizos s ırlarının yorumunda Yunan Dram ının oynadığı rolü, 

islâmda Alevilerin elem ve ac ılarını dile getiren Şia dramının rolünü, Hint 

ve Yunamn büyük kahramanlık destanlarım, Çin, Tamil 37 ve Iran lirizmini 

düşünmek kâfi gelir. Bu konuda birde sanat yap ılarıyla pratik olarak 

bütün ileri dinlerdeki tap ınma yerlerinin (Havra, kilise ve camiler gibi tap ı- 

pınaklar) artistik yap ı ve dekorasyonunun yaratt ığı etkiye ve klasik kilise 

müziğinin Hıristiyanhkta oynad ığı birleştirici rol ve ta şıdığı anlam ve öneme 

işaret edilebilir. Böylece bu türlü faaliyetlere yard ım etmek ve onlar ı geli ş- 

tirmek amacını güden te şkilâtın çok çe şitli olduğu meydana çıkar. Bunlar ın 

din ve kültür hayat ı üzerinde büyük etkileri vard ır. 

D. Dini Tecrübe ve Dinin Dünyaya Karşı Tutumu 

Buraya kadar dini tecrübenin, teorik ve pratik anlat ımları olarak öğreti 

(doktrin) ve tap ınma (ibadet) y ı inceledik. Şimdi dini grubun genel olarak 

dünyaya ve özel olarak topluma kar şı durum ve tutumunu ele alaca ğız. Din''it ı ca,i,E, 

bir iç hal ve sübjektif bir tecrübe olarak belirli bir temayül, bir atmosfer, v. 1,0 

bir tutum veya şekil olarak objektifle şmedikçe olaylar üzerinde etki yapmaz. 

Kat ıksızca kişisel olan bir din sübjektif bir teori olarak kalmaya mahldim4 

dur (Sokrat misali) 

Anla şılmas ı ve toplumsal bir sonuç vermesi için duygu, dü şünce ve heyecanın 

anlatılmas ı ve açığa vurulması gerekir. Aynı dine bağlı iki kişinin 

ya şadıkları dini tecrübe, hareket, söz ve eylem olarak kendini göstermezse 

bu iki kişi arasında din ve iman birliği meydana gelmez. Bu hareket, söz 

ve eylem sayesinde birbirinin benzeri say ılan duyu, düşünce ve eylemler, 

kat ılaşma, yerle şme ve gerçekle şme şans ına kavu şur. Bir ba şkasının ruhunda 

ya şadığı dini tecrübenin anla şılması nadir ve olagan üstü bir haldir. Do ğ- 

rudan do ğruya ve kar şılıklı anlayış olsa, olsa iki veya birbirlerini yak ından 

tan ıyan birkaç ki şi arasında dü şünülebilir. Fakat bu halin, dini tecrü- 

36 P. Radin, Social Anthropology (Newyork and London, Mc. Grow-Hill Book Co 1932) 

37 Tamil' veya Tamil Hindistamn Güney k ısmmda ve Seylan adasında oturan etkin 

bir gruptur Madras ve Seylan beyli ği adını taşır. 

86

enin oldukça geni ş bir birlik ve mübadelesine temel te şkil etmesi çok güçtür. 

Dini tecrübe kendili ğinden karakteristik durum ve tutumlar ın gelişmesini 

isteklendirir. Daha önce aç ıklandığı gibi sıras ı gelince bu durum ve tutumlar 

duygu, düşünce ve eylem olarak belirli ve billurlu bir şekil alırlar. Kurucular 

ının ya şadığı kutsalın gerçek tecrübesinden kayna ğını alan hıristiyan, 

İslam, Budist ve Hindu, durum ve tutumunu tan ımlamak imkansız değil- 

8e bile çok güçtür. Her dinin ruh ve özü bu durum ve tutumda sakl ı bulunmaktadır. 

Bu durum ve tutumlar bir dindeki fikir, norm ve kurallar ın bugünkü 

davram şlara uygulanmas ını düzenlemi ş ve gerektirmi ştir. Spekülatif 

metot bugünkü ku şaklar ;çin çok ilgi çekici de ğildir. Fakat Hegel'in Tarih 

ve Din Felsefesinde büyük dinler hakk ında yapt ığı tavsifler bugün bile faydalı 

bir şekilde okunabilir niteliktedirler. 

Büyük yazar Çin dinini ölçü, Suriye dinini ıztırap, yahudi dinini yücelik, 

Yunan dinini Güzellik, ve Roma dinini menfaat dinleri olarak vas ıfladığı 

zaman hemen herkes kendisiyle beraberdi 38 . İbrani milletinin Babil Esaretinde 

ve bundan k ısa bir süre sonra geçirdi ği dini tecrübenin bir sonucu 

olan durumun incelenmesi yahudilerin, hayat, toplum ve dünyaya kar şı 

davranışlar ını anlamak için elimize bir anahtar verir. Japon Şintoizmi üzerinde 

yap ılacak benzeri bir ara ştırma, bu dinin hayat, tabiat, devlet ve dünya 

kar şısındaki tutum ve davran ışını anlamayı mümkün kılar. Bu misallerin 

faydası, dini tecrübedeki, çe şitli faktörlerinin anla şılmas ı ve bağda şmaz gibi 

görünen fikir ve fiilleri tek bir merkezi sebeplik ilkesine ba ğlamas ıdır. 

Kardeşlik, din birliği ve din derneklerinin önemini anlama, de ğerlendirme 

ve yorumlama tarzlar ında dinler birbirlerinden farkhd ırlar. Üstün derecede 

geli şmiş dinlerde normlar saptanm ıştır. 

Bu normlar her dine öz bir dünya ve toplum fikrini tan ımlar. Tarihçi 

ve sosyolog bu dinlerin gelişmesini, bu dinlerin özel iddialar ı ışığında incelemek 

zorundad ır. 

Çok parlak bir etüdünde, Max Weber baz ı dünya dinlerinde rastlanan 

çeşitli dini tutumları tipolojik yönden vasıflamaya çalışmıştır. Toplum, dünya 

düzeninin bir parças ı olduğundan, muhtelif dinlerin topluma kar şı tutumu, 

merkezi görü şlerinden aynlmaz. Aslında tekçi olan bir din çe şitli derecelerde 

ikiciliğe (Dualizme) yönelebilir. Mesela, ilkel dinde grubun dini tecrübesi, 

alemi kutsal (tabu) ve kutsal d ışı (noa) 39 diye ikili bir bölümlemeye götür- 

__ 

38 Georg W ilhelm Friedrich Hegel, Lectures on the Philosophy of religion trans. E. B. 

Spriel (London K, Paul, Fronch, Trubner And Co, 1893) yazarın islam dini için de bir (Hikmet irt tw'" 1 410 4 tak ı 

dini) şeklinde bir vasilamada bulunmam ış olması çok üziicüdür. 

39 Noa. Polinezya dilinde kutsal-d ışı, baya ğı anlamındadır. Tabunun z ıddıdır. 

87

müştür. Bu ayr ımın temeli dinidir; fakat bunun ahlaki ve manevi anlamlar ı- 

da vard ır. Esasen dünya iyi ve e ğleneelidir. Fakat efsane ve teolojide aç ıklanan 

baz ı sebepler bu iyiliği belirli bir alana lıasretmi ş, onu =dam ı§ ve 

bozmuştur. Daha geli şmiş dinlerde de mes'ele böyledir, de ğişmez. 

Kötü kuvvetlerin dünya düzenini süreklice bozma temayüllerine ra ğmen 

Homer ve Veda kahramanl ık destanlar ımn içinde ceryan etti ği alem tenaelli 

olarak iyi idi. Tevrat ın Tekvin kitab ı (Livre de la Genese) yarat ıliş sonucunu 

çok iyi diye vasıflar. Fakat İbrani dininin gelişmesi sıras ında Leviler kitab ında 

(Livre Levitique) yer alan bir tak ım farklar belirmi ştir. 

Dünyay ı iyi ve e ğlenceli olarak de ğerlendirmek baz ı dinlerde hâkim 

bir ilkedir. Buna kar şılık daha ayr ımlı ve daha geli şmiş ba şka dinler dünyaya 

karşı kararlı olarak menfi bir durum takınırlar. Gnostsizm 40, Mandeizm 41 

Maniçeizm ve Budizm bunun göze çarpan örnekleridir. Bu dinlere göre 

dünya en karanl ık renkteolup orada ıstırap ve şer, kötülük ve üzüntü en 

yüksek derecede hüküm sürer. Böyle bir dünya kar şısında dinin tak ınaca ğı 

biricik rasyonel durum ve tutum, kat ıksız bir kötümserliktir. 

Budizm teoloji ve felsefesi, tipik bir hint görü şü olan samsaran ın özel 

bir yorumuna dayan ır 42. 

Üçüncü bir dünya görü şü be şeri tecrübeden aksetti ği üzere dünyan ın 

metafizik ve ahlaki bir nitelik ta şıyan menfi yorumudur. Burada çe şitli değişiklik 

ve şartlara yer verecek menfi bir tutum söz konusu olup tamamen 

veya kısmen kutsal kalma imkanlar ı üzerinde durulmu ştur. Genel olarak 

yahudi ve islam teolojileri bu görüşü temsil ederler. İranın zerdüşt dini bu 

konuda çok ayd ınlat ıc ı örnekler verir Hikmet Tanr ısı olan Ahura—Mazdan ın 

her şeyi yapmaya yeten gücü nisbeten ba ğımsız bir varlığa sahip olan kötülük 

kuvvetleriyle tadile u ğramış ve sınırlı kalmıştır. Yani burada dinin 

teolojisine dinamiklik a şılayan bir ikili sistem vard ır. Böylece iyilik ve kötülük 

kar şıla şmas ına dayanan ikili bir sistem dinin teolojisine henüz benzeri 

olmayan bir dinamiklik vermiştir. Bu dinamik kuvvet iranl ıların tarih felsefesi 

(Kozmoloji, eskatoloji) ve ahlak ında canlı bir şekilde ifade edilmi ştir 

Buna göre, dünya çok geni ş bir sava ş alam gibi ahnmaktad ır. Çarp ışan or- 

40 Gnostisiz ınKatma bir dini felsefi sistemidir. Hinstlyanl ıktan önce birçok farkl ı elemenlan 

tek bir sistemde toplanm ıştır. Bu elemenlar Babilonyamn mitolojisi, Kabalist yahudilik, 

hanın ikili sistemi ve Yunan felsefesiydi. H ıristiyanlık doğduktan sonra karma şık bir hale gelmiştir. 

Bu dini saf bir halde bulmak güçtür, ba şka dinlere kar ışmıştır. 

41 Mancleizm. hanın batısında ve Babilonyamn güneyinde yürürlükte olan bir dindir. 

Samsara. Hindu dininde durmadan dönen hayat çark ı anlamınadır Devir, doğum 

ve tekrar do ğumdan başlayarak sonuna kadar gider. Buna ruhlarm göçü veya tenahsuhu denir. 

88

dular e şit şartlar alt ında kar şılaşırlar. Burada kötülük kuvvetleri inatç ı, hilekâr 

ve güçlüdür. Bir çok defa dü şmamnın kalesini ele geçirecek gibi olur. 

Fakat bütün sava şlar iyiliğin zaferiyle sonuçlan ır 

İran Tanrı bilimi (Theodicee İranienne) nin yahudi h ıristiyan ve islamların 

tarih ve dünyayı yorumlama tarzlar ına tesir ettiği genel olarak kabul 

edilmektedir 43 . Nitekim islâmdaki melek ve şeytan, cennet ve cehennem 

fikri bunu gösterir. Herder, Kant Schelling ve Hegel gibi ça ğda ş felsefe tarihçilerinde 

ve çe şitli hıristiyan Rus yazarlar ında bu tesiri görmek mümkündür. 

Büyük tarihçi Von Ranke tarih felsefesinde Eski İran görüşünü şöyle 

aksettirir : 

"Hümüzle Ehriman sonsuz sava ş halindedirler. Ehriman durmadan 

dünyayı karışt ırmaya ve i şleri alt üst etmeye çal ışır. Fakat ba şarı sağlaya- 

maz 44 ." 

Karakteristik bir tecrübenin tayin etti ği ve sebep olduğu bir dünyaya 

kar şı takınılan tutum be şeri varl ık ve be şeri faaliyet şekillerinin temel görü ş- 

leri insamn dünya olaylar ım değerlendirmesine etki yapar. Weber bir 

kere daha bunun tipolojik tasla ğını gözlerimiz önüne serer. Böylece yazar 

klasik Yunan, Buda ve Hint dinlerinin tabiat olaylar ına verdikleri de ğerleri 

kar şılaştırarak, bunlarda mevcut karakteristik ve farkl ı tepkileri ortaya 

çıkarır 45 . 

Tabiat olaylar ının yorumunda rastlanan bu türlü görü ş farkları 

Doğu katolikliği, Roma katolikliği ve protestanl ık tiplerinin incelenmesiyle güzelce 

belirtilmi ş ve açıklanmış olur. Duruma göre ya tabiat olaylar ı olduğu 

gibi kabul edilmi ş ya kesin olarak reddedilmi ş yahut ortalama bir yorum ve 

işleme ba ğlanmışt ır. O halde tabiat olaylar ına karşı, herbiri kendi bünyesinde 

yeni bir farkl ılaşmaya elveri şli olmak üzere üç farkl ı tutum vard ır: 

Be şeri Tecrübede bir temel olay say ılan sava ş, genel olarak, a şağı kültür 

seviyesindeki bir çok dinlerin memnunlukla kabul edip uygulad ığı bir eylemdir. 

Buna kar şılık baz ı ünlü be şeri ve evrensel din önderleri sava şı tanımaz 

ve bu yolu do ğru bulmazlar Yahudi, H ıristiyan ve islam teolojileri, 

bir takım şartlar alt ında sava şı uygun görürler 46. 

43 Theodicöe sözü yunancada Tanr ı Adaleti anlam ınadır. Metafizi ğin bir kolu olarak 

Tanrı, Tanrısal varhk ve tannsal niteliklerden bahseden kesimdir. Biz bu Terimi Tanr ısal Bilim 

diye dilimize çevirebiliriz. 

44 Löopold Von Ranke , Gesammelte Werke 

45 Hınstıyanhğın dünyaya kar şı takındığı temel durumu en iyi aksettiren eser Ernst 

Troeltsch' ın Hıristiyan kiliselerinin toplumsal ö ğretisi (Soziallehren der christlichen kirchen 

und gruppen) adl ı eseridir. Bu eser Olive Wyon tarafından (The Social Teaching of the christian 

churches) olarak ingilizceye çevrilmi ştir. (New york Mac Millan Co. 1931) 

46 İslamda Cihad, s ınırlı hallere hasredilmiştir. Kuranda Bakara suresinin 190. ayetinde 

89

Dinlerin sanat karşısındaki tutumlar ı, bu dinlerin temel ilkelerine göre 

deği şir. Hıristiyanlıkta bu konuda türlü kanaatlar ın bulunmas ı bu deği şik 

tutumun bir delilidir. Genel olarak Do ğu, Roma ve İngiliz katolikliğinin 

her üçü de sanat ı korur ve savunurlar. Lütl ıer kilisesi baz ı 

şartlar alt ında 

sanat ı kabul eder. __ Kalvinizm ise hiç olmazsa ba şlang ıçta bunlara iyi bir göz- 

le bakmaz. Müzik, Dans, tiyatro ve heykeltra şlık konusunda bütün dinlerde 

değişik tutum ve yorumlara rastlan ır. Islam ın ana kayna ğı olan Kur'anda 

sırf putperestliği önleme amac ıyla baz ı hükümler 47 bulunduğu gibi ikinci 

ti 

derecede bir kaynak olan hadislerde de bu amac ı güden yasaklar vard ır 48 . 

Islamın doğuş şartları göz önünde tutulursa yasaklar ın yalnızca putpresliği 

önleme ve yüce ilkeleri koruma dü şüncesinden ileri geldi ği anla şılır. Bilimi, 

güzelliği, insanhğı ve beşeri değerleri bu kadar üstün tutan bir dinin 

dünyayı başka türlü görmesi beklenemez. Güzel sanatlar ın bir çoğu islam 

devletlerinde ho ş görüldüğü ve iyi karşılandığı tarihçe sabittir. Mimari, tezyini 

sanatlar, müzik ve minyatür konusunda hiç bir tereddüt olmamakla 

beraber heykeltra şhk, resim ve raks için baz ı tereddütler vard ır. Bütün 

bunları islamın çok engin olan dünya görü şü ile yorumlamak gerekir. Kurtube 

yakınlarındaki Medinetüzzehra'da Zehra heykelinin, Mevlevi rak ıslamum, 

baz ı kabartma resim ve benzerlerinin İslam âleminde yad ırgannıad ı- 

ğı ileri sürülmektedir, 49 

(Size sava ş açanlarla Tanrı yolunda dövü şün, aşırı gitmeyin ; Gerçekten Tanr ı aşırı giden saldırganları 

sevmez. 41h:A I Li bm; 

47 Kuranda Maide suresinin 90. ayeti şöyledir 

Ey inananlar' içki, kumar, putlar ve fal oklar ı, hiç şüphe yokki, şeytan işi pisliklerdir; 

esenliğe kavu şmak için onlardan kaç ınmız : j j.-$ 

, 

Lel I Lt 

48 Sahihi Buhari, Babüttasvir (Cilt 7 /4 sahife 64, 65, 67) de rastlanan hadislerin bir k ısmı 

aşağıdadır : 

a) Kim bu dünyada suret yaparsa k ıyamet gününde ona ruh ver diye kendine bir teklif 

yapılacak; Fakat o ruh verecek durumda de ğildir. 

_,./11 ili ;ji, 

b) Kıyamet gününde Tanr ı katında nastan en şiddetli azaba çarp ılacak olanlar suret yapanlar 

(musavvirler) d ır : 

r„, 

49 Bu konuda şu eserlere bak : 

Ord. Prof Suut kemal Yetkin, Islam Mimarisi, islâml ıkta resim ve heykelin durumu, sayfa 

75-79 

Osman Keskioğlu, islâmda Tasvir ve Minyatürler, Bâhiyat Fakültesi Dergisi, 961 

Dr. Neda Armaner, hadislere göre kad ının siyasal durumuna umurni bir bak ış, illihiyat 

Fakültesi Dergisi 1961. 

Halil Arslan O ğlu, İslamda Resim, ilâhiyat F. Dergisi 1963. 

Musaya inen 10 emirde put yapma yasak edilmi ştir (Tevrat, Çıkış XX) 

90

Yenileyin dini görü şlerin ekonomi gibi alanlardaki etkileri üzerinde 

bir çok parlak eserler yaz ılnuştır. Max Weber yahudi, H ıristiyan, Hindu, 

Parsi, Buda Konfuçyus ve Toa dinlerinin i ş, ticaret, mülk, para ve tefecilik 

kar şısındaki tutumunu çözümlemi ştir. Weberin eseri Werner Sombart, Ernst 

Troeltsch, Kraus, Tawney, Niebuhr, Hyma ve h ıristiyan mezhepleriyle u ğ- 

ra şanlar tarafından maharetle ele ştirilmiş ve tamamlanm ıştır. Temel be şefi 

tutumlarm dini sebepleri için pek çok misaller verilebilir. Muhtelif kültür 

ve medeniyetlerin çok soyut kavramlar ı bile dini ilke ve temellere göre değişik 

görünüştedirler. 

Bütün bu etütlerin sosyolojiye çok şeyler kazand ırdığı aşikârdır. Bütün 

bu şekilleriyle ferdin topluma kar şı tutumu ve dinin toplumsal münasebetler 

ve kurumlar üzerindeki etkisi geni ş ölçüde dini grubun ö ğreti, tap ınma 

ve te şkilatına nüfuz eden ruh ve zihniyete ba ğhdır. Belirli bir toplumda insanlar 

aras ı münasebetleri de tayin eden yine bu ruh ve tutumlard ır. Aile, 

hısımlık ve devlet gibi kurumlar merkezi tecrübenin ışığı altında düzenlenebilir. 

Bu merkezi tecrübeye göre bir toplumun ülküsü dile getirilip kaleme 

alınır; yani formülle ştirilir. Bununla beraber bu konu dinle toplumun 

karşılıklı etkisinin yalnızca bir yönünü gösterir. Çünkü dini tecrübenin an. 

latımları bile dışarıdan gelen toplumsal etkilerin sonuçlar ına göre değişikliklere 

sahne olmaktad ır. 

E. Toplum ve Evrensel Düzen : (Ahlak, ideal ve Gerçek) 

Dinin dünya ile ilgili görüşleri dinin toplum olaylar ı karşısındaki tutumuna 

hasredildi ğinden şimdi sıra bu farkl ı tutum ve olaylar ı birle ştiren ana 

fikirleri inceleme ğe gelmi ştir. ilkel toplumlar ın bir çoğunda rastlanan zengin 

ve te şkilâth mitolojik sistemler genel olarak, normatif elemanlar ı ihtiva 

ederler. Evrensel, dünyevi, ahlâki ve dini düzene ili şkin ilkeler bu düzeni 

umm§ olanlara bir tak ım külfetler yükler. Devinim kurallar ı (hatt ı hareket 

kaideleri) ve ahlâk ilkeleri sistemli bir zihniyet için bazen çeli şik gibi görünür. 

Fakat bunlar tanr ısal düzeni anlamak, gerçe ği bir düzene göre ayarlamak 

ve böylece varhk ve mutlulu ğun ba ğli bulunduğu sistemin işlemesini sağlamak 

çâbas ından ba şka şeyler de ğildir. 

Herhangi bir toplumun ahlâk yasas ı (Code ethiquelo toplumdaki normatif 

sistemin bir parças ıdır. Normatif sistemle hukuk, Ahlak, pratik ve benzeri 

kuralların tümü anlat ılır. Bu kurallar, tek (fert) in toplum içindeki hareketini 

düzenler ve tek bir sistemde birle ştirir. Kurallar ın hiçbir yönü, normlarm 

hiçbir grubu, sistemin tümünden ayr ı ve ba ğıms ız sayılmaz ve ayrı 

bir inceleme konusu olamaz 5° 

50 Bk. Jane E. Harrison, A study of Social Origins of Greek Religion (Gambridge University 

press, 1912) 

91

Eski çağın toplum sistemi, teamül ve kanunlarla snurhd ır. Kanun (lex), 

teamül (Mos) ve hukuk (Jus)'a dayanarak anlat ılmış ve düsturla şmıştır. 

Eski Yunanda Themis 51 adaleti ve dünya düzenini temsil ederdi. Bu düzen 

toplumda zorlay ıcı bir nitelik ta şırdı. Öte yandan Themis, ba şlangıçta yaygın, 

kapak ve basitti; daha sonra kollektif şuuru, toplumsal müeyyideyi ve 

toplumsal buyru ğu kişileştirirdi. Bu ilkeler, kanun ve adalet olarak belirli 

sözleşme ve örflerde billurlu bir şekil almıştır Medeni hukukla ceza hukuku 

veya kanunla teamül ve örf aras ında kesin farklar ancak son zamanlarda 

kendini göstermiştir. Medeniyetin ilerledi ği nisbette hayat ve hareket ülküsü 

formül halinde ifade edilmi ştir Bu da pek az bir istisna ile dindeki temel 

görü şlerin (mitoloji veya teolojinin) ay ırdedici niteliklerini muhafaza etmesine 

imkan vermi ştir. Hindin Manu kanunları, Tevrat ve Kur'an ın ortaya 

koyduğu hukuk sistemleri, zerdü şt ve konfucius yasalar ı bu temayülün göze 

çarpan örnekleridir. Belgeler aras ında dinle hukuku birbirinden ay ırmak çok 

güçtür. Gerçekte hukuk dinin bir parças ıdır. 

Ilkel toplumlarda ve Do ğu ülkelerinde çok eski bir tarihte atasözleri 

olarak beliren bir hikmet edebiyat ına rastlan ır. 

Bu hikmet edebiyat ında dü şünce ile gerçek davran ış birbirine kar şıttır. 

Son zamanlarda İbrani Hikmet Edebiyat ı üzerinde yap ılan bir çözüm- 

lemede bu Edebiyat ın iki ana bölüme ayr ıldığı görülür. Birinci bölüm, pra- 

tik felsefe ve Ahlaki içine al ır. Tecrübeden ç ıkar ve popüler hikmeti aç ıklayan 

vecizelerden ibarettir. İkincisi teorik felsefe yolu ile ahlak ve din hayatının 

problenderini inceler. Bu grubun en iyi örnekleri Hz. Eyyubun kitaplarmda 

ve kökü Hz. Süleymana ba ğlanan atasözleri (Emsal]. Süleyman) nde 

yer alır. Halk bilgisi, de ğişik medeniyetlerde çe şitli şekillerde meydana ç ıkar. 

Bilmece (Enigme), Atasözü (Proverbe), Özlü Söz (Aphorisme), Menkibe (A- 

necdote) ve benzerleri bu aradad ır. Bu bilgi ço ğu zaman hayat ın pratik tecrübesinden 

çıkmış olduğundan yalnızca teorik kalan dü şünceyi tamamlamaya 

yarar. Her ikisi yani pratik ile teori el ele vererek teoloji ve felsefenin geli ş - 

mesini sağlar ve topluma kılavuzluk ederler. 

Doktrin ilerledikçe ahlak, kanun ve örften ayr ılır. Fakat bir ahlak sisteminin 

do ğduğu yerde bile bu ahlaki fikirlerin men şe'i, sebep ve olu şu kesin 

bir dini tecrübeye dayan ır. Pratt bütün tarihi _ dinlerde din önderlerine 

karşı takından tutumla hayat ın gidişi üzerinde etki yapan ö ğretim sistemini 

ayırdetmektedir. Yazar bunlar ın birbirine bağlı olduğunu ve pratik 

51 Themis, Eski Yunanda adaleti temsil eden bir Tanr ıça idi. Adalet mensuplarının kullandıkları 

terazi sembolu ondan kalmad ır. 

92

olarak aralar ında bir ayırım yapmanın imkansız olduğunu söyler 52 . Felsefi 

ahlak sistemleri ancak üstün seviyelerde ve özel şartlar içinde geli şebilir. 

Yunan felsefesi bu konuda belki de en çok dikkati çeken örne ği verir. 

Üzüntü ile söylenebilir ki bilginlerin ahlak tarihi üzerindeki ilgileri hemen 

hemen yaln ızca Eski Sözle şme (Ahtü Atik) ile Yunan, H ıristiyan 53 ve 

çağdoaLaBatı Ahlaki üzerinde toplanmakta ve teorik yöne önem verilmektedir. 

Ilkel medeniyetler konusunda yeni baz ı malzeme ve belgeler elde edilmekle 

beraber ahlak kavramlar ının tip ve geli şmeleri hakk ında daha geni ş 

etütlere ihtiyaç vard ır. Dini tecrübenin Ahlak üzerindeki yank ıları ahlak ın 

toplumsal anlamları ve bunlar ın karakteristik mahiyetteki toplum görü ş 

ve te şkilatı üzerindeki etkilerini ve son olarak dini buyruklar ın gerçek olaylar 

üzerindeki tesirleri hakk ında daha pek çok şeyler öğrenmemiz gerekmektedir 

54. 

Eke, 

SosyoLog tarihçiden geri kalmamak şartiyle ülkü ile gerçek aras ındaki 

karma şık münasebetlerle ilgilenir. Bu nokta göz önünde tutularak dini grubun 

niteliğini ve geli şmesini yorumlamak gerekir. Görünürde do ğru, gerçekte 

yanlış ve aldat ıcı olan iki doktrin, gerçek münasebetlerin anla' şılmasım güçieştirir. 

Bunlardan birincisi Tarihe olurundan çok ruhani bir nitelik ve anlam 

veren tarihçi mektebin görü şüdür. Bu doktrin kat ı gerçeğin fikir ve düşüncelerde 

sebep oldu ğu etki ve sonuçlar ı ihmal eder. Yine bu doktrin tarihi 

verilerin önemini o kadar büyültür ki gerçek yerine kar şımıza parlak sentezler 

ç ıkar. Ikinci Doktrirı sathi bir maddecilikten ibarettir. Bu da teoriyi maddi , 

şartların basit bir sonucu gibi alarak onu gerçek de ğerinden ayırır ve işe yaramaz 

duruma getirir. Marksizimde ideoloji kavram ımn düştüğü utanç verici 

durum bunun aç ık bir örne ğidir. Din Sosyologu her iki görü şün aldat ıcı etkisinden 

uzak kalmas ını bilmelidir. 

rıs,.. %le İ #1., /!.55' 

52 Harry Ranston, The old testament Wisdom book and their Teaching (London 1930.) 

53 H. E. Barnes and H. Becker, Social Thought from Lore to Science (Boston, 1938.) 

54 Pratt, Religious Consciousness 

93

Üçüncü Bölüm 

DİN VE TOPLUM MÜNASEBETLERI 

Daha önce belirtildi ği üzere, devrin ve konunun en büyük uzman ı olan 

Joachim Wach'a göre Din Sosyolojisi, D İNLE TOPLUM münasebetlerin' ve 

bunlar aras ında yer alan kar şılıklı etki ve tepkileri inceler 1 . 

Burada dinin üç türlü münasebeti dü şünülebilir. 

1 — Dinin toplumla ve toplumun daha etkin bir te şkilatı olan Devletle 

münasebetleri. 

2 — Dinin toplum içinde ve d ışındaki ba şka dinlerle olan münasebetleri. 

3 — Dinin kendi bölümleri ile veya mezhep, tarikat ve benzeri alt gruplarla 

olan münasebetleri. 

Genel olarak birinci kesim, toplumun ve onun egemenlik bask ısı altında 

birle şmiş ve kayna şmış bir örgütü olan DEVLETIN D İNLE MÜNASE- 

BETLER İNİ ve son olarak dinle devlet ay ırımı olan L 'AY İKLIK ILKELE- 

RINI söz konusu eder. 

İkinci Kesim ; D İN ve Vicdan imtiyaz ve özgürlü ğünü inceler. 

Üçüncü kesim ; Mezhep, tarikat ve benzeri alt gruplar ı ara ştırır. 

Birinci Kesim 

DİN VE DEVLET MÜNASEBETLER İ 

Din Sosyolojisi üzerine yaz ılan eserlerin birço ğunda Din ve Devlet münasebetlerinden 

önce dinin çe şitli toplum şekilleriyle olan münasebetleri çözümlenir. 

Fakat henüz konusu oturmam ış, ilkeleri yerle şmemi ş ve özel terimleri 

1 . To study the interrelation of religion and society and the forms of interaction Which 

take place between them (J. Wach, Sociology of Religion, sayfa II) 

94

saptanmam ış olan bu alanda, al ışılmış ve bilinmiş terim ve olaylardan uzakla 

şmak tehlikelidir. Çok şey bilip engin alanlarda kaybolmaktansa, az ve 

öz bilmeyi ve aç ık olmay ı üstün tutmak gerekir. Bu sak ıncalar ı gözönünde 

tutarak bu kesimde yaln ızca şu konular ele al ınacakt ır. 

I. DEVLET (Etat) 

II. 

İSLAMDA DEVLET (Califat) 

III .D İN VE DEVLET MÜNASEBETLERI (Relation de l'Etat et 

de la Religion) 

1V.LAYIKLIK VE DIN ÖZGÜRLÜ ĞÜ (Laicite et la liberte religieuse) 

I — DEVLET 

Sosyolojide toplumsal örgütün en basitinden ba şlayarak en karma şık 

ve karışıklar ına kadar bütün toplum şekilleri, inceleme konusu olur. Bunlar 

aras ında çe şitli sebeplerden dolay ı devlet, özel bir ara şt ırma konusu olmaktad ır. 

Ba şta, Devlet nitelik ve nitelik bak ınundan Kamusal kurumların en önemlisidir. 

İkinci olarak devlette ba şka kurumlarda bulunmayan bir özellik (Egemenlik) 

vardır. Son olarak dini cemaatlar ın tetkiki mant ıkan bunların kar şılığı 

olan siyasi ve tabii topluluklar ın incelenmesini gerektirir. Ba şka bir deyimle 

devlet makanizmas ı bilinmedikçe din ve toplum münesebetlerinin sosyolojik 

yönleri eksik kal ır. 

A — DEVLET SÖZÜ 

Devlet sözü dilimize arapçadan gelmi ştir. Bu söz, ba şlangıçta bir hakan, 

veya bakan' soyuna öz e ğemenlik ve sultanl ığı anlat ırdı. Sonralar ı geni ş - 

leyerek bütün ülkeyi kapsayan soyut bir e ğemenlik ve sultanhk anlam ına 

gelmi ştir 2 . 

Eski Türklerde ilhanhk ve bakanl ık, islâmda hilafet sözleri bu 

anlamda kullan ılmıştır. Arapçada mülk sözü de devlet anlam ında kullanılır: 

J.L..11 (Adalet mülkün temelidir) cümlesinde mülk sözü Devlet 

yerine kullanılmışt ır 

2 Bk. H. Naili Kvbah, Devlet Anayasa Hukuku, İst S. 128 

95

Yunanlılar buna Polis ( no\.tg ) Romahlar ise Res publicum veya 

Civitas 3 . derler. Dikkat edilirse ayni terimler hem devleti hemde şehri 

gösterir. Zira o devirlerde devletin ülkesi sitenin geni şlemiş bir şekli 

sayılıyordu. Bodin buna Republique, demi şti. 

Siyasal bir kurul anlam ında bat ı dillerindeki Etat terimi ilk olarak İtalya'da 

Stato diye kullan ılmışt ır. Machiavelli ister Cumhuriyet, isterse Mutlakiyet 

olsun devlete ilk olarak bu ad ı vermi ştir 4. Ingilterede ayni kökten 

ve ayni siyasi anlamda State kelimesine 1538 tarihinde Thomas Starkey'in 

eserinde rastlan ır Bu kitap İtalyan makamlar ın incelemekte idi. Fakat 

Ingilterede resmi dile devlet sekretesi (Secretary of State) deyimiyle girmi ştir. 

Bu deyim Elizabeth zaman ında Robert Cecil'in i şgal ettiği bakanl ık görevine 

alem olarak kullan ılıyordu. 17. yüzyılda Almanyada Staatkunst deyimi 

İtalyan köklü Ragione di Stato (Devlet yönetimi) kar şılığı olarak kullan ıl 

mışt ır. 

Almanya'da Staatsrecht sözü kamu hukuku anlam ına gelen Jus publicum 

kar şılığı kullanılırdı Teknik olarak bu terimle ülkeye, halka ve egemen 

otoriteye at ıf yap ılmaktad ır. Bugünkü anlamda devlet sözü bir dereceye 

kadar siyasi ba ğıms ızlık ifade eden ve hatta büyük ölçüde bir egemenlik 

iddias ında bulunmayan yönetimleri de içine alacak derecede geni şletilmiştir 

O kadarki tarihi gidi şinde Avrupadaki siyasi ve felsefi geli şmelerle hiç bir 

ilgisi olmayan Avrupa dışı devletlere de bu ad verilmi ştir. Ingilizcede devlet 

sözünün tesadüfi olarak toplum anlam ında kullamldığı da olmuştur. 5 . 

Millet sözünün çok kere devlet anlam ında kullanıldığı olmuştur. Şüphesiz 

kültür bakımından farkl ı olan bir milletin bir devlet içinde az ınlık olarak 

kalması olayı ile ayni ülkeye yerle şmiş bir devletin çe şitli milletlerden kurulmu ş 

olmas ı hali vard ır. Bu da gösteriyorki devletle millet ayni şey olmaktan uzaktır. 

Bu iki terim sosyolojik yönden birbirinden ayr ı anlamlardad ır. Millet, 

kültür, toprak, Din, tarih, kader ve amaç birli ği, gelenek, görenek, ulusal 

ülke ve kahramanl ıklara sayg ı gibi ortakla şa temellere dayan ır. Bütün bu 

temellerin belki de en önemlisi, milletlerin S İYAS İ KADERLER İN İ KENDI- 

LERININ TAYIN ETMESI isteğidir. Devlet ise siyasi ve hukuki makam. 

3 Yunancada Polis şehir ve devlet anlam ına geldiği gibi politis kelimesi de ayni kökle 

ilgili olarak yurtta ş anlammadır. (Bk. Prof. Sinano ğlu Yunanca-Türkçe sözlük.) Latincede civitas 

kelimesi vatanda şlar birliği devlet ve milletler toplulu ğu (Civitates aut nationes) anlam ında 

kullamlmaktadır. (BK. Cassell'a Latin Dictionnary) 

4 Machiavelli, prince, kesim 1. 

5 George H, Sabine E. S. S. Cilt 14 S, 328 State maddesi State is an History regarded 

at as the halt) 

96

ların birliğine işaret sayılmaktad ır. Devletle milletin ayni . şey olmamas ına 

rağmen ısrarla ileri sürülen bir inan ışa göre milli birlik, siyasi birliğin bir 

temelidir. Bundan dolay ı hiç olmazsa siyasi ideal bak ımdan milli devletlere 

modern tip ,tevletler denebilir. Bununla beraber milliyetçili ğin devletin fiili 

yap ısı üzerindeki yankılannı çok geniş tutmak ve bunu sihirli bir maymuncuk 

saymak yersizdir. 

B — DEVLETIN BA ŞLANGICI 

Devletin ba şlangıcını ararken Devletle devlete benzeyen çok ilkel, bulan ık, 

ve geçici bir devrenin hesaba kat ılmas ı gerekir 6. 

ilkel devlet sisteminden yüksek kültür hayat ına geçi şin ayıncı niteliğinin 

iktisadi bir üretim arac ı olan sapamn kullanılması olduğu iddia olunabilir. 

Bu konuda bütün bilginlerce henüz bir görü ş birliğine vanlmanu ştır. Bundan 

dolayı biz de devletin kurulmas ı için genel olarak temelli say ılan unsurlar ı 

saymakla yetinece ğiz. Bir devletin var olmas ı için, yukar ıda belirttiğimiz 

üzere ülke yeter say ıda bir insan toplulu ğu ve eğemen bir yönetim 

temelli şartlardand ır. Bu duruma göre devlet belli bir ülkede ya şayan, üstün ve 

eğemen bir' otoriteye bağlı bir insan topluluğunun meydana getirdiği devaml ı, 

siyasi ve hukuki bir bütündür. Egemenlik unsuru eski bir anlay ışa göre râkip, 

nâzir, mâdun, mâfevk tan ımayan bir irade iktidar ıdır. Şimdi bu ilke Devlet 

bünyesinde vukua gelen de ğişme sonucu sadece içerde özerklik (Dahili muhtariyet) 

ve d ışarıda bağımsızlık şeklinde kendini gösterir. Egemenlik, ilkel toplumlarda 

bile Ru şeyn (Embryon) halinde vard ı. Toplumların ve dini cemaatların 

siyasal ve toplumsal geli şmesi ele ahnacak olursa, baz ı grupların yalnız 

akrabalık bağına, baz ılarının tarihi bitişikliğe (Contiguite Historique), baz ı- 

larının ortakla şa bir tarih ve gelene ğe ve hatta baz ılarının da tek bir yönetim 

(Gouvernement unifie) alt ında ya şama olayına dayandığı görülür. Göçler, sava 

şlar ve zorumlu boyunduruklar (Subjugation) ve buna benzer birçok geli ş- 

meler devletlerin do ğuşuna ve siyasal yap ının kurulmasına hizmet etmi ş- 

lerdir. Kuzey Amerikada ki birçok kabileler ahenkli olarak birbirlerine ba ğ- 

lannu şlar ve fakat hiçbir suretle te şkilath bir bütün (Organised Whale) içinde 

erimemişlerdir. O kadar ki bunlar için devlet deyimi ııi kullanmak çok güçtür 7. 

MacLeod, devletten önce gelen iki te şkilat tipini incelemektedir Bunlar- 

.._ 

dan birisi Kuzey Amerika yerlilerinden Yurok kabilesinde uygulanmakta 

6 R. H. Lowie, The Origine of the state, New York, 1927 

7 Birbirleriyle koordine olan kabileler şunlardır : Cherokec Pawnee, Dakota, pueblo, 

Joachim Wach, Sociology of Religion. S. 289 


olan anar şi (Anarchie), Ötekisi do ğu Afrika Kabilelerinden Bantular aras ında 

rastlanan ihtiyarlar idaresi (Gerontocratie) d ır. Bunlara benzeyen Kuzey 

Amerika'nın tanınmış İrokva ( İrouquois) lar birli ğine veyahut Natschez 

teşkilatına devlet s ıfat ını vermeyi hakl ı gösterecek bir sebep yoktur. Fakat 

gerek Aztek ve gerekse Peru hükümdarl ıklarına pekâla devlet ad ı verilebilir. 

C — DEVLETIN TANIMI 

Nazariyecilere göre devlet, ortakla şa amaç ve ülkünün gerçekle şmesi 

için birlikte hareket eden insanlar ın meydana getirdikleri grup ve te şkilattır. 

Bu tanım devleti toplumdan küçük, fakat amac ının kesinliği bak ımından 

ortakla şa ya şayışlardan ayr ı sayar. Ba şka bir görü şle devlet, toplumda yaşayan 

insanların olaganüstü dış münasebetlerinin düzenlenmesi amac ın ı güden toplumsal 

bir yönetim kuruludur. Böyle bir görü ş tabiatıyla menfaatçı devlet 

teorisi (Th63rie utilitaire de L'Etat)tipiyle ayni ardamdad ır. Metafizik, âhlak 

veya adalet bak ımından kuvvetle desteklenen baz ı yazarlar, devletle toplumu, 

grup meselesi olmaktan daha çok„ bir görü ş fark ı olarak ay ırdederler. Bun 

lara göre devlet, toplumun bir bölümü de ğil bir ba şka yönden görünü şüdür. 

Böylece Hegel hükümetin hergün yapmakta oldu ğu bu türlü görevleri devlete 

kar şı değil, sivil topluma (Burgerliche gesellschaft) kar şı yap ılan polis görevlerine 

yormaktachr. İngiliz siyaset nazariyesine bugünkü kimli ğini veren İngiliz 

Hegelcileri, devleti toplumsal bir kurumdan daha çok toplumsal de ğişmeleri 

(Chanğement) yöneten, her yerde ve her şeyde gizli bir uzla ştırma etkeni 

(İntelligence) olarak dü şünürler. Hukukçulardan, özellikle Kant görü şüne 

taraftar olanlar bu türlü ay ırımı, daha iyi açıklamışlardır. Böylece Kelsen 

devletin bu sosyolojik görü şünü yani onun toplumla aç ıklanmasını toptan 

redetmi ştir. Kelsen Almancadaki Sein (olan) ve Sollen (olmas ı gereken veya 

arzu edilen) aras ındaki esash farktan faydalanarak Devleti Hukuki normlar ın 

düzen ve sistemi olarak hüviyetlendirmi ştir. 

Devlet sözünün siyasi te şkilatı gösteren bir terim olmas ı, Devletle hükümet 

aras ında kesin bir s ımrlamayı güçle ştirir. Mutlak .hükümdarhklardan 

daha do ğrusu Mutlakiyet devrinde, Devletin e ğemenliği hükümdarm şahs ında 

toplandığından devletle hükümet ay ırımı o kadar önemli değildir. O devirde 

ülke ve ülke üzerinde ya şayan halk hükümdarın mameleki (Patromoine) say ı- 

lır& 8 . Bununla beraber böyle bir ay ırım yap ılmas ı, Devletin, hukuki anlayışı 

bakımından çok önemlidir. Seydle den Jellinek'e kadar birçok Alman 

nazariyecileri mâmelek görü şünü yıkarak devleti, hukuki bir varl ık olarak 

kurmuşlardır. Hükümdar ve hükümet sadece devletin organlar ıdır. Kelsen 

devletin hukuki şahsiyetini müphem görmektedir. 

8. Marrielek. Bir kimsenin yarı yoğu, mal mülkünün tümü. 

98

D — DEVLETİN KURUCU UNSURLARI VE 

DEVLET GÜCÜNÜN NE OLDUĞU 

Yukarda devletin üç unsurdan meydana geldi ğini belirtmi ştik : (Ülke, 

insan topluluğu ve Egemenlik) Bunlardan insan toplulu ğu ile ülke devletin 

Maddi unsurlar ıdır. Bunun yan ında çok önemli bir unsur daha vard ırki bu 

da manevi nitelikte olan devlet otoritesi, veya egemenliktir. Maddi unsurlar 

olmadan bir deiletin kurulmas ı mümkün değildir Fakat sadece maddi unsur 

ların bulunmas ı bir devletin kurulmas ı için yeter sayılamaz. Maddi unsurlarla 

ve bunlara ili şkin teorilerle u ğra şmak konumuzla ilgili de ğildir. Fakat 

ilerdeki ara ştırmalarda aydınlatıcı bir önem ta şıyaca ğı için devlet otoritesi 

(Eğemenlik) üzerinde durmak yararl ıdır. 

Bir insan topluluğunun bir ülke üzerinde yerle şmesi devletin bir ba şlangıcı 

sayılabilir. Fakat devletin kurulmas ı için toplumun hücreleri say ılan 

birliklerin bir amac ı gerçekle ştirme u ğrunda kayna şmaları ve mertebeler 

düzenine ba ğlanmaları gerekir. Bu ise ancak devlet gücü denilen e ğemen 

bir erkin (iktidarm) varlığı ve bask ısı ile olur. O halde devletin en önemli 

unsuru, bu kayna şmayı sağlayan ve mertebeler düzenini kuran e ğemen bir 

devlet gücüdür. Bu temel unsur yan ında ikinci dereCede bir tak ım unsurlar 

daha vard ır. Bunlara VAHDET ve DEVAMLILIK denir. Bir ülkede yerle şen 

insanlar aras ında bu unsurlar yani devlet kudreti, VAHDET ve DEVAMLILIK 

varsa orada zorunlu olarak devlet vard ır. 

Devlet gücünün ne oldu ğu konusunda biri. Frans ız bulu şu olan, sözleşme 

teorisi, ötekisi Alman görü şünü aksettiren pozitivist teori vard ır. Zamanımızda 

bu dikenli mesele üzerine yaz ı yazanlar bunlardan birini veya ötekini 

esas tutarak i şe başlamaktad ırlar. Biz devlet gücünün ayd ınlanmas ı konusunda 

ünlü üç yazarın adlar ını açıklamakla yetinece ğiz. Alman Pozitivist okuluna 

katılmakla beraber Normativizm gibi orijinal bir fikir ortaya atm ış olan 

Kelsen, gerçekci bir doktrin sahibi olan Leon Duguit, ve nihayet realizmle 

idealimizi bağdaşt ırmaya çal ışarak sosyolojik verilerden i şe ba şlayan Hau- 

• 

riou'dur 10 . 

E — DEVLETİN SİYASİ VE TARIHI GÖRÜNÜŞÜ 

Siyasi kurumlar ın gelişme ve ilerlemesi belirli bir düzen ve yol izlemedi ği 

için bir s ıraya göre, devletin evrimini söz konusu etmek gerçe ğe uymayan 

bir iddia olabilir. Bununla beraber birçok devlet tipleri inceleme konusu 

olabilir. Bunlar, ilişkin olduklar ı devirlerin ay ırıcı özeliklerini ta şırlar. 

1 — Şehir Devleti (Esat-Citö) Devlet örneklerinin ilkidir. 

9 ve 10 Bak. Akbay, Muaffak, Umumi Amme Hukuku, Ankara 1952. 

99

Denilebilirki as ıl bu şehir devleti içinde siyasi devlet nazariyesi ba şlamıştır. 

Bu tip devletin özelliği küçüklüğü ve siyasi ya şayışının içtenliğidir. Ba şka 

bir deyişle içten (Samimi) ve etkin bir yönetimin kurulabilmesi ülke s ınırlarımn 

çok dar olmas ı ve Yunanistanda oldu ğu gibi dışarı ile ticari ve siyasi 

münasebetleri sağlayacak derecede halk ın sava şcı olmasına bağhdır. Özgür 

yurtta ş anlayışı kuvvetten daha çok i ş birliğine dayanan özgür yönetim anlayışnun 

kaçınılmaz bir gere ği idi. Bu bak ımdan Yunanistan' ın Yurtta şhk 

görüşü hukuki olmaktan daha çok ahlâki ve e ğitimsel idi. Zira Yunan dü şünürleri 

devleti, içinde yüksek medeni ya şayışın sağlanabileceği, bir olay gibi 

görmekte idiler. Fakat idealim son derece zengin olu şu bu alanı seçkin ve 

küçük bir s ınıfa öz k ılmışt ır. 

Şehir devletinin, ilk önce Makedonya, daha sonra Roma imparatorlu ğu 

tarafından yutulmuş olması bu sistemin siyasi anlam ını yok etmiş ve onu 

ideallerinden uzakla ştırarak yalnızlığa götiirmiiştür. Roma devletinde yurtta şlık 

evrensel bir nitelik ta şıyordu. Yurtta şlar aras ındaki bağ, şehir devletinin kültür, 

içtenlik (samimiyet) ve i ş birliğine dayanan ba ğlarından büsbütün ba şka idi. 

Romada bu ba ğ hukuki idi. Bugün bile hukuk anlayışı Roma düşüncesinin 

bir miras ı sayılabilir. Yargıç otoritesinin ve yarg ıçlık hakkının inancası kanundu. 

Kanun ve daha geniş anlamıyla hukuk, tatbikatta hak ve hukuku 

içine alır bir şekilde tasarlamyordu. Bir Romal ı her tarafa bir hukukçu gözüyle 

bakmakta idi. Hayvanlar ın bile çok zaman yarg ılanarak cezaya çarptırılmas 

ı, Romanın Hukuka verdiği önemi belirtme ğe yeter. Bir dünya devleti 

içinde bu hukuk idealinin devam edebilmesi, imparatorluk otoritesinin kaynağını 

askeri bir güçten alm ış olmasından ve bu gücün hukuk sistemiyle desteklenmiş 

olmasından ileri gelir. 

2) Orta çağda siyasi kurum ve dü şüncelere büyük ölçüde feodalite 

bağları hâkim bulunuyordu. ' Bu devirde hükümdar ile uyru ğu arasındaki 

münasebet nizami (tüzüksel) bir münasebet oldu ğu halde Senyör ile toprak 

kulu arasındaki münasebet daha çok sözle şmeli bir münasebete benziyordu. 

3) Avrupa siyasi tarihinin modern ça ğı açıktan açığa siyasi ve hukuki 

otoritelerin merkezle şmeye doğru bir yol ald ığını gösterir. Bu hareket ticari 

işlerin art ışı, mahalli bağımsahldann ortadan kalkmas ı, esnaf loncalar ının, 

din ve rühban derneklerinin kald ırılmasıyla yakından ilgilidir. Bu türlü merkezile 

şme hareketi biribirine dü şman din ve mezheplerin do ğurdu ğu ayrıhkları 

ahenkli kılma ihtiyac ı ve milli birlik duygusunun artmas ı ile teşvik 

görmü ştür. Milli Birlik duygusunun amac ı, siyasi iktidara dünyevi ve lây ık 

bir temel vermektir. 

Bu türlü devlet anlayışına egemenlik anlay ışı çok uygun gelmektedir, 

ilk a şamada milli birlik duygusunun artmas ı, iktidardakilerin siyasi nüfuzunun 

100

artmas ını gerektirmi ş ve bundan da en çok kira! faydalanm ıştır. İngilterede 

bu hal parlamenter geli şme ile ba ğda şmıştır. Bu memlekette s ınıfları temsil 

eden bir meclisten (Assembly of Estates)ulusal nitelikte bir yasaman meclis 

(Natoinel Legislative) do ğmu ştur. Bu meclis ise genel oyla seçilen yasaman 

meclisin asli örne ğini (Prototype) vermektedir. Bu örnek say ılan yasaman 

meclisin de dahil bulundu ğu İngiliz sistemi, geçirdi ği sayısız deği şikliklerle 

bugünkü demokrat ve liberal devletin tipik bir örne ği olmuştur ı l. 

4) Modern Devlet olarak son zamanlarda yeni tipte baz ı devlet şekillerinin 

gelişme halinde olduğunu söylemek do ğru olsa bile bu ana kadar İngilterede 

gelişen demokrat tipin yerine geçecek daha üstün bir devlet şeklinin bulunmu ş 

olduğu iddia edilemez. Mesela bugün mutlakiyete dayanan bir sistemin İngiltere 

için uygun bir yönetim oldu ğu ileri sürülemez. Britanya Milletleri Topluluğu 

(British Commonwealth of Nations) nun varl ığı ve parlamento egemenli ği 

hükümdarlığı hukuki bir faraziyeye irca etmi ş tir. Yani Ingilizler, mutlakiyet 

şeklinin bütün kılık ve k ıyafetini muhafaza etmi ş, ancak onun içinden sanki 

bir şırınga ile bütün eskilikleri atarak yerine çok yeni fikirleri zerk etmi ş 

gibidirler. Bu konuda şekil ve görünüşe aldanmamak gerekir. Zira bugün 

İngiliz meclisinin farazi olarak yapamayaca ğı bir şey varsa oda kad ını e ıkek, 

erkeği kad ın yapmakt ır ki baz ı düşünürlere göre meclis hukuk bak ımından 

bunu da yapabilir. S ıkı bir uluslar aras ı sisteminin kurulmas ı ulusal egemenlik 

ve ba ğıms ızhkları daha farazi bir hale getirebilir. Yahut toplumsal ve 

ekonomik münasebetler ba ğımsızlık nazariyesine ayak uydurmak için k ıl ık 

kiyafet de ği ştirmek zorunda kalabilir. Devlet yönetiminde mülk sahiplerinin, 

işçilerin ve tüketicilerin ç ıkarlar ı bakımından ticari, iktisadi, mali ve hatta 

siyasi baz ı düzen ve tedbirlere ba ş vurulmas ı önüne geçilmez bir zaruret 

haline gelmi ştir. Di ğer taraftan, yasaman meclislerin meseleleri çözmede 

gösterdikleri yetersizlik kimsenin gözünden kaçmamaktafbr. Bu alanda 

genel düzenleme ve denetleme görü şü, seçim ile kurulan meclislere birakılmak 

suretiyle hükümet ve idare düzeni için gerekli organlar ı kurmak gibi 

temsili bir mahiyet arz eden hükümet şekli kald ırılarak s ıkı .snurlamalarla 

otoritenin daha çok merkezile ştirilmesi de dü şünülebilir. İkinci şıkta yani 

temsili hükümetin kald ırılarak s ıkı s ınırlamalar ı gerektiren merkezile şme 

sistemine İtalya ve Almanya'da kurulmu ş olan fa şist idareler misal te şkil 

ederler 12 . Devletin totaliter anlay ışı olan bu doktrine göre, devlet yaln ız 

hukuki anlamda egemen olmakla kalmaz. Toplumsal ya şayışın bütün bö- 

11 Bk. Georges H. Sbine State, E. S. S. Cilt 14 S. 329 ve devam ı 

12 Bak. Schumen Fredericke, political theory of german Facism, American political 

scienes Review, cilt, 28, 1934. Sh. 210-232) 

101

lümlefini düzenlemek görevini de üzerine al ır. Eğitim, din ve sanat kadar, 

sermaye, i ş ve ulusal ekonominin tümü devletin düzenleme, yönetme, 

denetleme ve müdahele alan ına girer. Rusyada 20. yüzyılda yerle şmiş olan 

Komünist devlet anlay ışı, sonuçlar ı bakımından bu görü şten çok farkl ı değildir. 

Rusya'daki sistem i şçi sınıfının çıkarlarını korumak üzere kurulmu ş 

bir diktatörlük oldu ğu halde Fa şizm ve Nazizm aç ıkça itiraf edilmedi ği halde 

kapitalist diktatörlükten ba şka bir şey değildir. Yani İspanyollar ın dediği 

gibi birisi k ızıl, di ğeri beyaz birer diktatörlüktür. Fakat her ikisi de bir diktatorya 

idaresidir. Her iki sistemde de (Yani Fa şizm ve Komünizmde) muhalefet 

partileri kald ırılmış ve parlamento asli cevherinden yoksun kalm ıştır 

Bununla beraber her ikisi de ba şhcas ı üreciler konfederasyonu olmak üzere 

baz ı organlar vas ıtasıyla TEMSIL ESASINI, muhafaza ettiklerini ısrarla 

iddia ederler. Muhalefet, Demokrasi ve Parlamento rejiminin bir temel 

unsuru olduğu halde Fa şizm ve Komünizmin kurdu ğu bu organlaıın sistem 

ve temel unsurlardan say ılamıy\-aca ğı art ık anla şılnuştır. Bu tecrübelerin 

yeni bir devlet tipine i şaret say ıldığını söylemek güç ve hatta imkâns ızdır. 

Yalnız Rusya meselesinde Komünizmin memleketin içinde bulundu ğu özel 

şartlara uygun dü şmesi mümkündür. Ba şka memleketlerde ayn ı şartlar ın 

bulunmayışı, diğer devletlerin Komünizm sistemini ayn ı doğrultuda geliştirebilmeleri 

ihtimalini bertaraf eder. Bunun gibi. İtalya ile Almanya meselesinde 

Fa şizmin yeni bir devlet tipimi yoksa modern bir k ıhğa bürünmüş 

eski bir diktatörlükmü oldu ğunu kestirmek bir hayli güçtür. Fa şist devletlerin 

kurulması ve bu şekildeki bir devlet anlay ışmunn geçici de olsa revaç 

bulmuş olmas ı kısmen toplumsal çöküntü ve sefaletten do ğan psikolojik 

telâfiye, kısmen de bu sistemin milliyetçilik, Hegelcilik (Hegelianisme ve Makyavelcilik 

(Machiavelisme) ile kar ışık bulunmas ına atfetmek gerekir 13 . 

Herhengi bir devlet nazariyesinin en güç taraf ı, olaya ve de ğerlere verilmesi 

gereken önemde sakh bulunmaktad ır. Herhangi bir de ğeri pe şin olarak 

var farz ederek i şe ba şlamak bizi yanlış yollara götürür. Siyasi olaylar, 

değerlendirmeler ışığı altında bir de ğerler dokusu niteli ğindedir. Gerçek siyaset 

felsefesi, halk ın zihninde müphem olarak mevcut olan de ğerleri aç ıklığa 

kavu şturan ve de ğerlendirmeyi yeni olay şartlarına uygulamış olanıdır. 

13 Bk. Prof. E.Z: Karalm devrim ve laiklik yaz ısı S. 67 Laiklik adli anonim eseri, (Birinci 

cihan harbinden sonra Laik idealini inkar eden, İnsan şahsiyetini ham madde gibi kullanmak 

ve israf etmek isteyen Fa şizm ve Komünizm rejimleri ortaya ç ıktı. Lâyik de ğerleri ihtiva eden 

Demokrasi nizam ına, ayrı cephelerden, taarruz ederek bu nizam ı büsbütün kald ırmak istediler. 

Fakat ikinci cihan harbi ile tasfiye edilen zihniyet Fa şizm zihniyeti oldu. Bugün ayakta tutunmaya 

çalışan Komilnizme gelince : Korkuya, zulme dayand ığı için ve yalmz maddeye k ıymet 

verdiğinden insanlık için bir iddia de ğildir ve olamaz. Fa şizm'in uğradığı akibetten kurtulmas ı 

da, bu sebeple ne mümkündür, nede muhtemeldir. Bu k ısa aç ıklamada gösteriyorki medeni 

dünyanın ideali ve istikameti Lâik devlet nizanud ır. 

102

Geleneksel Devlet Felsefesi, her devletin gerek kendi uyru ğuna kar şı, 

gerekse ba şkalar ına kar şı uygulamakta oldu ğu zorlama gücünü (Contrainte) 

ahlâki yönden hakl ı göstermek yolunu tutmu ştur. Eski toplumsal sözle 

şme (Contrat social) veya Tanr ısal hukuk (Jus divinum) nazariyeleri bugün 

modadan dü ş mü ştür. Fakat bu iki nazariye aras ında mevcut olan esasl ı fark 

devam etmektedir. Her iki nazariyenin de devletin haiz oldu ğu zorlamay ı 

haklı göstermek üzere ortaya at ılmış olduklar ı izahtan varested ır. 

Devletin Hukuki nazariyesi, de ğerlendirme s ın ırları içinde dü şünülen 

nazariye tipinin özel bir halidir. Bundan dolay ı ahlaki de ğerlerle ilgilenme ğe 

bir ihtiyac ı yoktur. Mesele kollektif iradenin geçerli ği ve gerçekli ğini ilgilendirdiği 

orant ıda olumludur. Şunu da söze katmak ki hukuki yetki, kendiliğinden 

bir de ğerdir. Bunun fiili bir iktidarla zorunlu bir münasebeti yoktur. 

Siyasi e ğilimdeki nazariyeler, Hukukla devlet aras ında tek bir münasebet 

kabul etseler bile, genel olarak devlette yaln ızca hukuki olmayan siyaset 

ve hükümet tasarruflar ı (Actes gouvernementaux) n ın bulundu ğunu kabul 

ederler. Kanun yapma yetkisini devletten farkl ı bir görev sayan nazariyeler 

ço ğu zaman hukuku bir norm, devleti ise kendisinden hukuk normu ç ıkan 

bir tüzel ki şilik sayarlar. Bu tip nazariyeler hukukun var olmas ını bir devletin 

var olmas ına; bir devletin var olmas ını da hukukun var olmas ına ba ğlar 

ve bu iki önerme aras ında bir fark gözetrnez. Bu yolda tamlan en aç ık durum 

Kelsen'in durumudur. Kamu otoritesinin me şruiyeti ile ilgilenen nazariyeler 

bile kaideten bu meseleleri, fiili ve illî mahiyetleri dolay ıs ıyle birbirinden 

ay ırdedememi şlerdir. Makyavelden beri siyasi ve hukuki münasebetlerin 

mekanizmaslyla ilgilenen bilginler olmu ştur. Fakat Aristonun siyasetname 

veya politika diye an ılan 14 eseri bu sahada yap ılan etüdlerin tümüne bir 

misal te şkil eder. Bu türlü eserler, toplumsal ve siyasal psikoloji ve kültür antropolojisinde 

yap ılan en son ara ştırmalarda oldukça önem kazanm ışlard ır. 

Son devrin siyasi münaka şalar ında söz s ınıf mücadelesine getirilmekte ve 

devlet iktidarda bulunan s ınıfın vekâletini haiz bir heyet (Agence), say ılmaktad 

ır. Böyle bir anlay ışa göre devlet mensup oldu ğu s ınıfın menfaatlerini 

korur; Fakat di ğer s ınıflar ı sömürür. Bu nazariyenin kaç ınılmaz bir 

sonucu• s ınıfa dayan mayan bir cemiyette devlet kavram ın!'" ortadan kalkmas ı - 

d ır. Bu fikir gayet ütopik bir fikir oldu ğu halde halen sosyalistlerce ra ğbet 

görmektedir 15 . 

F) DINLE MÜNASEBETLERI BAKIMINDAN DEVLET ŞEKILLERI. 

Bu konuda bir çok s ımflamalara raslamr. Genel olarak Dinle münasebeti 

bakımından Devletin dört şekli dü şünülebilir: 

14 Bak. Aristo, Politika, IV, VI kitaplar. 

15 Bak. E. S.S. State Maddesi. 

103

1. Teokrasi (Theocratie) 

Din kurallar ı= devleti yönetmesi sistemidir. Tarihte pek çok örneklerine 

raslamr. Günümüzde say ısı çok azalmış olan bu sistemde devlet bir 

dini resmen tan ır. Bu din dışında kalan dinlerle mensuplar ımn Devletçe hiç 

bir değeri yoktur. Devletin temeli din ilkelerine dayan ır. Bu sistemin daha 

ileri şekillerinde bir dini ho şgörürlük yer ahr. Hattâ anayasalar ba şka dinlerin 

de varlığını kabul ederek bunlara bir hak tan ır. Günümüzde Suudi Arabistan, 

Tibette uygulanmakta olan Lamaizm ve bir bak ıma İspanya bu sistemin 

belli ba şh örnekleridir. İslamda Devlet (Hilafet) saf şeklile en aydınlatıcı 

bir teokrasi örne ğidir. 

2. Bizantinizm (Byzantinisme) 

Devletin dini himayesine almas ı demektir. Buna İngiliz yazarlar ı kayser 

papaliğı anlamında (Caesaro—Papism) derler. Iznik Konsilinde dini himayesine 

almış olan Konstantinin durumu böyledir. Osmanlı Imparatorluğu Yavuzun 

Hilafeti ele geçirmesinden sonra bu sisteme çok yak ın bir yönetim 

şekli olmu ştu. Yazarlar aras ında Osmanlı idaresini Teokrasi sayanlar da 

vardır. 

3. Konkordato Sistemi (Regime Concordataire) 

Bir Devlet Ba şkanı, ülkesinde ya şayan kimselerin ilgili bulunduğu dinin 

önderiyle bir anla şmaya var ırsa bu anla şma hükümlerine göre bir yönetim 

kurulur ki buna konkorda veya konkordato rejimi denir. Bu rejim iki tarafh 

bir uluslar aras ı anlaşma niteliğinde olduğundan bunun tek tarafl ı bozulması 

Devletler hukukuna ayk ırıdır. Fransada Birinci François ile papa arasında 

ve Napolyonla papal ık arasında böyle bir anla şmaya varılmıştı 

4. Lâyiklik (Laicite) 

Dinle Devletin ayr ılmas ı ilkesidir. Demokrasi e şitlik ve özgürlük temeline 

dayanır. Lâyiklik ise e şitlik ve özgürlü ğün bir sonucudur.- Bu dört sistemden 

en önemlisi birinci ile sonuncudur. Birincinin en tipik örne ği İslamda Devlet 

bahsinde, Lâyiklik ise daha ileride söz konusu edilecektir. 

.: Demir perde gerisinde gruplanan halk demokrasilerinde Sosyalist sis- 

temler klasik demokrasilerden farkla olarak din ve vicdan özgürlü ğü yanında 

dinsizlik (atheisme) özgürlüğünü anahaklar aras ında savunur. 

104

II. İSLAMDA DEVLET — (HILAFET) 

A. Genel Bilgiler 

Devletin Maddi Unsurları ve Kamu gücü 

a — Devletin maddi unsurlar ı (Ülke ve halk) 

Islâmiyet dünyayı üçe ay ırır; bunlar ın herbirine dâr denir. Müslümanların 

elinde olan k ısma Darülislam, müslümanlar ın elinde olnuyana Darülharp; 

müslümanlarla bar ış halinde olana Darülsulh derler. Bütün müslümanlar 

bir tek millet (milleti vâhide) say ıldığı halde gayrimüslimler üç zümreye 

ayrıhrlardı. 1— islam egemenli ği alt ında bulunmayanlara kafir—i harp denirdi. 

2— islam egemenliğini tan ıyan gayrimüslimlere ise 1(Ctfir—i zim ıni denir 

Bu Kâfir—i z ımmilere reaya da denirdi. 3— islam egemenli ğini tanımamış 

olmakla beraber islam ülkesine s ığınmış olan ve islam himayesi alt ında ya şayan 

gayri müslimlere de kafir—i müst'emen derlerdi. Müste'menler ancak 

bir sene islam ülkesinde kalabilirlerdi 3 . 

b — Devletin manevi unsuru (Kamu gücü veya egemenlik). 

Terimler ve anlamları 

Hak ve hukuk. Bugünkü anlamda hukuk zorunlu toplum kurallar ıdır 

biarada iki türlü hak vard ır Biri hakkullah denilen Tanr ısal Hak; ötekisi 

Hakkul'ibad denilen kul hakkıdır. Genel olarak bunlar ın birincisi bugün 

kamu hukuku bölümünde incelenir. Ikinci grup ise bugün Özel hukuk ba şlığı 

altında toplan ır. 

Kamu hukuku, kamuyu yani toplulu ğun ortakla şa işlerini ilgilendiren 

hukuk kollarını içine alır. Bu zümrede taraflardan biri devlettir. Bugün Hukuk 

Fakültelerinde okunmakta olan Anayasa hukuku, İdare hukuku, Ceza 

hukuku, Devletler Umumi Hukuku, Mali Hukuk ve benzerleri Kamu Hukuku 

ailesindendir. 

Yukarıda da belirtti ğimiz gibi, İslamda bu haklar ın çoğuna Tanr ısal haklar 

(Hakkullah) denirdi. Bugün Kamu haklar ı aras ında gördüğümüz özgürlük 

hakkı (hakkı hürriyet), nefsin ve ırz ın dokunulmazlığı hakkı (hakkı 

ismet), mülkedinme hakk ı (hakkı mülkiyet) ve şahsın dokunulmazlığı İslamda 

Tanrısal haklardand ı. 

13 Osmanli imparatorlu ğunun son zamanlarında Zimmilere tebai gayri-müslime ve müste' 

menlerede tebaa ecnebiye denmi ştir. 

105

Halife ve Hilafet sözü Arapça • 13 alefe ( 

) kökünden gelir. 

Birinden sonra gelmek anlam ındad ır. Halife sözü Bat ı dillerine Calife, 

Khalife, caliph şeklinde geçmi ştir. Kelime, Tü ıkçede üç anlamda kullan ılır: 

1— Türkçele şmiş olan şekli ile "Kalfa" in şaatta müteahhitle usta aras ında 

yap ı işlerini idare eden kimseye denir. 2— Eski Bab ıâli memurlarına verilen 

bir unvand ır; 3— Mahalle mekteplerinde hocadan bir derece a şağı olup öğrencilere 

yard ım eden kimsedir. Halifenin konumuzu ilgilendiren anlam ı 

ise Peygamberin ölümünden sonra islâm ın siyasi ve dini- önderli ğini yapan 

kimsedir. Buna göre Halife Peygamberin vekilidir. Ebubekir Tanr ı Peygamberinin 

Halifesi (Halifei Resulullah) unvan ı ile yetinmiştir. Tanr ın ın Halifesi 

(Halifetullah) deyiminin de kullan ıldığı olmuşsa da bunun do ğruluğu 

sabit olmamıştır 14 . 

Kur'anda islâmi anlamda hilafeti ilgilendiren bir hüküm yoktur. Sadece 

kamu hukukukunu ilgilendiren iki âyet vardır: Bunların birincisi, "Müslümanlar 

i şlerini kendi aralar ında me şveretle yürütürler" 15 , ötekisi "Tan: 

rı'ya, Tanr ı Resulline ve buyurma yetkisi olanlara itaat ı 16 öğütler" 17 . 

Görülüyor ki birinci âyet devlet i şlerinde kar şilıkl danışmayı hedef 

tutmakta, ikincisi ise anar şi, ba şsızhk ve hükümetsizli ği önlemek ve disiplini 

sağlamak için itaat ı emretmektedir 18 . 

Kur'anda Halife hakk ında, islâmi anlamda bir hüküm yoktur. Bu, böyle 

olmakla beraber Kur'an ın muhtelif yerlerinde Halife sözüne rastlanmaktadır. 

Arap dilinde ta şıdığı tarihi anlamlan ve hilafet sözü içinde gizlenmi ş 

özellikleri belirtmesi bak ımından bunları incelemek yerinde olur. 

14 Abbasi Halifelerinden Mansur mekke'de irad etti ği bir hutbede kendisinin Allah' ın 

yeryüzünde tayin etti ği bir Sultan oldu ğunu söylemi ştir. Bundan Tanr ı'nın yeryüzündeki gölgesi 

il j; manas ı ç ıkarılmaktad ır. Bu görü ş yanhştır. 

der. 

15 Kur'an, Sûra Suresi, 37 j.„1 

16 Kur'an, Nisa Suresi, 59 jil J y JJI 1_,"1. .11 13..,1,1 

17 Tartu şi eski bir bilgine atfen „kırk yıllık istibdat bir saatlik anar şiye müreccahtır" 

18 İncil'de I. Petrus'un birinci mektillıu (Premiöre clpître de Pierre, II) 13-14 ayetinda 

buna benzer bir hüküm vard ır : "Gerek egemen Kral olsun gerekse bu Kral ın kötüleri cezalandırmak 

ve iyileri korumak üzere gönderdi ği valiler olsun insanlar aras ında kurulmu ş her otoriteye"Tann 

uğrunda itaat . ediniz (Kitab ı Mukaddesteki ifade bozuk oldu ğundan Frans ızca 

ashndan tarafımdan çevrilmiştir.) Luter'e göre fena ve haks ız da olsa cismâni otoriteye isyan 

ve ayaklanma tecviz edilemez. Çünki kötülü ğü cezaland ırmak herkese ait bir i ş değil, ancak 

elinde dünya otoritesini bulunduran makam buna yetkilidir. (Bk Edit de Weimar, Cilt XVIII, 

Sayfa 302 ve devam ı) Buna kar şılık Ralven (Calvin) kötü idareye kar şı direnmeye uygun görür. 

(Bk. G. Mensching, Sociologie Religieuse, Paris, 1951, sayfa 132) 

106

Tanrı, Hazreti Davud'a: "Ey Davut seni yer yüzünde halife k ıldık 

Yeter ki insanlar aras ında hak ve adaletle hükmedesin." 19 Burada Hazreti 

Dâvut, Tanr ı'nın halifesidir. Fakat bu halifelik hak ve adaletle hükmetmek 

şartma ba ğlıdır. Adaletin yerine getirilmesi eski bir deyimle Hakk ın ihkak ı 

ve batılın iptali demektir. 

İmam ve İmamet: Bir çok islam müçtehitleri taraf ından İmametle hilafet 

aynı anlamda kullamlmıştır Fakat dikkat edilirse bu iki deyim aras ında 

bir fark vard ır. Her İmam Halife de ğildir; buna kar şılık her Halife ayn ı za• 

manda islamlann İmann (İmamül Müslimin) dir. Eski hukukçular bu iki 

kavram aras ında Umumu Mutlak ve Hususu Mutlak münasebeti vard ır derlerdi. 

Mesela mahalle imamlar ı, tabur imandan, İmamı Azara, İmam Şafii 

İmam Gazali gibi bir meslek veya mezhebin önderleri Halife say ılmazlar. 

İmam sözü kur'anda Hz. İbrahimin Tanr ı ile yaptığı bir konuşmas ında 

geçer: Burada Tanr ı Hazreti İbrahime "Ben seni nasa imam yapaca ğım" 

buyuruyor 29 

İslam Hukukunda birinci derecede önemli kaynak Kur'and ır İkinci 

olarak hadis gelir. Hadis Peygamberin söyledi ği, yaptığı, yapılmasını emrettiği 

ve yapılırken mani olmadığı işler ve eylemlerdir. Bu anlamda sünnet 

kelimesi de kullanılır Buraya kadar Kur'anda konumuzla ilgili hükümler 

görüldü. İkinci derecede bir kaynak olan hadiste konu ile ilgili önemli hükümlere 

raslanmaz. Gerçi İmam Kurey ş Kabilesinden olacakt ır 21 , diye bir 

hadis varsa da bu hilafet müessesesinin mahiyetiyle ilgili de ğildir. Kur'an 

ve Hadiste hilâfetle ilgili bir aç ıklamaya rastlanmamas ı meseleyi icma'a 

bırakmıştır 

Hildfeti Hakikiye ve Hilafeti Suriye: Sünnet etli bilginler hilafeti, Hilafeti 

Suriye ve Hilafeti Hakikiye diye ikiye ay ırırlar. Bu bölümleme Bat ılı 

bilginlerce de benimsenerek Hilafeti Hakikiyeye Frans ızca (Califat parfait 

ou legitime) ingilizce (Orthodoxe Caliphate) denilmektedir. Hilafeti Suriyeye 

sadece Califat veya (Caliphate) denilmi ştir Ileride uzun uzad ıya görece ğimiz 

Hilafeti Hakikiye (gerçek halifelik) gerekli nitelikteki bir kimsenin ümmetin 

seçkinleri tarafından geçilmesi ve biat denilen halk ın onayı ile iktidara gelmesi 

halidir 22 . 

islamiyetin ilk devirlerinde gelen ilk dört halifenin durumu 

19 Kur'an Sad Su ıesi (XXVII) 17. Ayet. 

20 Kur'an I, 124 

21 ( ot. e° •1) )Z 

22 Sadrü şşeria, Tadil-ül Ulum adl ı eserinde hakiki hilâfete hilâfeti nübüvvet ad ım vermek. 

tedir. (Bk Seyyit bey, Hilâfetin mahiyeti şer'iyesi, sayfa 16 ve devam ı. 

107

öyledir. Suri hilafet ise yukar ıda temel ilke diye sayd ığımız esastan birinin 

(seçimin) eksik olmas ı dolayısiyle ancak şeklen hilafet say ılır. Emevilerin, 

Osmanlıların hilafeti bu türlüdür. 

Örfü adet: Bu terim asl ında iki kelime olduğu halde tek bir anlam ı vard ır. 

O da, halkın yaptığı hukuktur. Kelime Bat ı dillerinde kullanılan usage, Coutume 

gibi tabirlerin kar şıhğı olmakla beraber Frans ızcada Les us et coutumes 

terimi nas ıl iki kelimeden yap ıldığı halde bir tek anlam ta şıyorsa, hukukçuları= 

da halen bu iki kelimeyi yukar ıda belirttiğimiz anlamda kullanmaktadırlar. 

Halbuki gerçekte iki kelime söz konusudur. Bunlardan biri 

örf, ötekisi âdettir. örf, irfana dayanan bir kurald ır. Bilginlerin, arif olanların 

koyduğu bir esast ır. Fakat adet sözünde bu yüksek anlam belirtilmi ş 

değildir. Zira batıl ve kötü şeyler de adet olabilir. Mü şterek olan yön, her 

ikisinin de toplumda ya şıyan ve yaz ılı olmıyan kurallardan olmas ıdır. İkisi 

arasında umum ve hususu mutlak münasebeti vard ır. Yani her örf bir adettir; 

fakat her adet örf de ğildir. Islami tabiriyle örf ( ) âdet ( ) d ır. 

Kuran' ın Araf suresinin 199. ayetinde örf ile emreyle denmektedir 23 

O halde örf üzere idare Tanr ı buyruğu icaplarındandır. 24 

Bugünkü hukuk görüşü örfü, adetin daha şuurla şmış bir şekli sayar. Bu 

bakımdan örf, adet ile Kanun aras ında, daha do ğrusu yaz ıs ız hukuk ile yaz ılı 

hukuk aras ında bir köprüdür 25 . 

B. H İLASET MÜESSESESI 

Gerçek hilafet, ülküsel biçim ve niteli ğini ancak ilk dört Halife devrinde 

koruyabilmi ş daha sonra görünürde hilâfete (sûri hilâfete) dönmü ştür. 

Gerçek hilafet özellik ta şıyan önemli bir inceleme konusudur. Buna kar şılık 

hilafeti siiri'ye diye an ılan bozuk şekil e şine her yerde rastlanan bir anayasa 

konusu olmaktan ileri gidemez. Terim k ısmında sözü geçen Sadru şşeriamn 

Tadilül Ulihn adli eserinde gerçek hilâfete Hilafet—i Nübiivvet deniliyordu. 

Bu konuda Peygamberin bir hadisi oldu ğu söylenir. Peygamber, bu hadisiııde, 

gerçek hilafetin ancak 30 y ıl devam edece ğini ve bundan sonra bu 

yönetimin ıs ırıcı bir saltanata dönece ğini bildirmiştir 26 . 

23 ( 1 Bağışla, örfle i şi yürüt ve bilgisiz- ' 

lere yüz çevir. 

24 Terim incelemelerinde daha uzun bilgi edinmek için şu eserlere müracaat edilmelidir. 

İslam Ansiklopedisinin konuyu ilgilendiren k ısımları, İbn Haldun tercümesi Cilt : 2, Seyyit 

Bey, Hilafetin mahiyeti şer'iyyesi ; Ortis, derecho musulman ( İspanyolca) Califato, Enciclopedia 

de Espasa (İspanyolca); Nasuhi Bilmen, Istilahat ı fıkhiye kamusu Cilt: I 

23 Ek. Yavuz Abadaü, Hukuk Tarihi, ta şbasması S. 63. 

26 ( ı 

âs I) 

108

Gerçek hilâfetin iyice anla şılmas ı, şu iki cihetin incelenmesiyle mümkürıdür 

: 

a. Adayın hilafet makam ına getirilmesi 

b. Halifenin din ve dünya görevleri 

a. Aday ın Hiltifet makam ına getirilmesi: 

Buradh üç evrenin incelenmesi gerekir. 1) Adayda aran ılan nitelik ve 

özellikler 2) Seçim; 3) Biat. Şimdi bunları ayrı ayrı ara şt ırahm• 

1. Sünni olan islam bilginlerine göre adayda aranan ki şisel şartlara 

başhcaları şunlardır 27 : 

4 

1— Müslüman olmak 

2— Bağıms ız olmak 

3— Akıl ve, baliğ (Reşit) olmak 

4— Erkek olmak 

5—Beden ve ak ıl eksikliği olmamak 

6— Ülke ve Ulusu yönetmede tedbirli bir siyaset\ adam ı olmak 

7— Halk arasmda ünlü ve güçlü tan ınmak 

8— Yiğit olmak 

9— Adalet erbab ından olmak 

10— Kurey ş Kabilesindcn olmak 

11— Bilgin olmak 

12— İyi ahlakh olmak 

13- Doğru olmak 

Yukarıda say ılan niteliklerin ço ğu bir aç ıklamayı gerektirmez. Fakat 

Kurey ş kabilesinden olmas ı ile bilgin olmas ı açıklamaya muhtaçtir. 

Halifenin Kurey ş kabilesinden yani Peygamberin ba ğlı bulunduğu kabileden 

olması bir hadise dayamr. Bu hadis Ebubekir taraf ından söylenmi ştir. 

Bundan dolay ı İslam bilginleri Osmanl ı Saltanat ına gerçek hilafet gözü ile 

bakmamışlardır. Osmanlı Hilafeti, seçim ve biat gibi temel şartlardan da yoksun 

27 Maverdi, Ahkânu Sultaniye, „bu eserde ilk on şart vard ır". 

109

ulunduğundan hiç bir zaman gerçek Hilafet sarlmam ıştır Yine bu şart 

son zamanlarda, M ıs ır Kırallarma, hilafetin verilmesine engel olmu ştur. 

Halife olacak aday ın bilgin olmas ı şart ına gelince, sünnet ehlinin bir 

çoğu Halifenin sadece, bilgin olmas ını yeter sayarlar. Sünnet ehli bilginlerinin 

bir kısmı da adayın sadece bilgin olmas ını yeter görmezler; ayr ıca aday ın 

hukuk biliminde doktrin sahibi yani müçtehit olmas ını da gerekli sayarlar. 

Hanefiler sadece adayın bilgin olmas ını yeter bir şart sayarlar. 

Dokuzuncu şart olarak görünen "Adalet erbab ından olmak" islâmdaki 

devlet anlayışının açık bir niteliğidir. İslam bilginlerine göre zalim bir kimseyi 

Halife yapmak, kurdu koyuna çoban yapmak demektir. Kur'anda Hazreti 

İbrahim'in Tanr ı ile konuşması, adaletin büyük önemini belirtmektedir. 

Hazreti İbrahim kendine verilen İmamet'in soyuna da verilmesini Tanr ı'dan 

e 

diledi 28 . Bunun üzerine Tanr ı "benim andı emanetim zalimlere vas ıl olııkaz" 

29 . cevab ını verdi. Buna göre Halife ve İmam tayini zalimin zulmuilnü def' 

etmek içindir. Ebubekir ilk hutbesinde "Ey nas... Ben sizin üzerinize veliyyülemir 

oldum. Halbuki ben hepinizin en hay ırlıs ı değilim. Eğer iyilik edersem 

bana zahir olunuz, e ğer fenahk edersem beni do ğru, yola sevk ediniz. Do ğruluk 

emanettir ; yalanc ıhk hiyanettir. Kaviniz indimde zay ıftır ki andan mağdurun 

hakkım istihsal ederim" 19 

İlk dört Halife bu şartları yerine 

getirmi şlerdi. Bundan sonra Hilafet kurumu Peygamberin sözüyle ısırıcı 

bir saltanata dönmü ştür. Bu saltanat ı dini anlamda Hilafet saymak yanl ış 

olur. Verilen ad ne olursa olsun bundan sonra gelen Devlet şekillerini sırf 

öğrenme merak ımız ı giderme ve İslamdaki yönetim şekillerini tesbit etmek bakımından 

söz konusu yapmak gerekir Sünnet ehlinden olan islam bilginlerinin 

hepsi bu kamdadırlar. Şia mezhebi ne mensup bilginler Hilafetin, Peygamberin 

damad ı olan Ali'nin nesline ait olmas ı gerekti ğinde israr ederler. Hariciler 

bu görüşün kar şı kutbunu te şkil ederler. İslam mezhepleri içinde çok demokrat 

olan bu mezhep, ehliyet şartlarından tamamiyle vazgeçerek herhangi 

bir müslümanın Halife seçilebilece ğini ileri sürer 31 . 

Şia mezhebi muhtelif fırkalara arılmışıtr 12 . Bunlardan biri olan Zeydiye 

fırkası Peygamberin kız ı Fatime evladıııdan olmak üzere Hilafetin verilmesi 

konusunda bir kaç şart ileri sürer ; İlm-ü Fazilet, züht-ü taat, cud-u 

semahat, şecaat- ı celadet ve halk- ı icabet ve itaate davet gibi 33 . 

28 Bak imamet (bu dilimin terim lusnn) 

29 Bakara 124. ,..„Lut Jl; j11.31.; 

30 Seyyit Beyin Mecliste irad etti ği Hilğfet nutkundan. 

31 P. Jose Lepaz Ortiz, Derecho Musulman, sahife 45 

32 İmamiye, Zeydiye ve .Gulat fırkalan 

33 Bk. İbni Haldun terciimesi 2. cilt 5. sahife 

110

— Hilafet Makam ına Gelme Tarz ı (seçim) 

Bütün iktidar halktad ır 34. Halk bu iktidara dayanarak gerekli şartları 

üzerinde toplayan aday ı Halife seçer. Bu seçim yap ıldıktan sonra bir de halk ın 

bu seçimi onaylamas ı gerekir. Halk ın onayına B İAT derler. Bu da Halifenin 

eli sıkılmak suretiyle yap ılırdı. Gerçekte seçimi yapan el üstünde olan seçkin 

bir zümredir. Bugünkü anlamda tam demokratik bir seçim de ğildir. Mes'ele 

bu safhada kalsayd ı İslam Hilâfetine bir zümre yönetimi demek gerekecekti. 

Fakat bu seçimden sonraki biat olay ı işleri de ğiştirmektedir. Bu son haliyle 

halife seçimi bugünkü demokrasi seçimlerinden farkl ıdır. Zira Seçim Ba şkentteki 

halkın oyuna dayan ıyordu. Taşramn açık bir biat ı söz konusu de ğildir. 

Ebubekir, sakife-i Beni Saide'de yap ılan bir toplant ı s ıras ında ümmetin 

ileri gelenleri tarafından seçilmi ş ; daha sonra halk ona Mat etmi şti. Halife 

Ömer, Halife Ebubekir tarafından aday gösterilmek suretiyle i ş ba şına gelmiş 

olmas ına rağmen halk kendisine biat etmi ş olduğundan durumu meşra bir hal 

almışt ı . İşte bu şekle veltiyeti ah ıt ve gösterilen adaya da veliaht derler. Halife 

Osman ile Ali de yine seçimle iktidara gelmi şlerdir. Yaln ız Hazreti Ali Mekke 

gurubunun oylar ıyla iktidara gelmi ş olup bütün müslümanlar bunu onaylamamışlardır. 

Bu yüzden İslam alemi kanl ı çarp ışmalara sahne olmu ştur. 

Fakat gerek E ınevi, gerek Abbasi, gerekse Osmanl ı Hilâfetinde bu iki temelden 

hiç biri nazar ı itibara al ınmamıştır Bu yönden, bilginler bunlar ı Suri 

Hilafet diye vas ıflandırırlar. Esasta Hilafet bir Vekalet olduğuna göre bu 

Vekalet ya mutlak olur, yahut s ınırh olur. Birinci halde Halife mutlak yetkilere 

maliktir İkinci halde ise Halife me şruti bir hükümdard ır. Bu sonuncuya 

en aç ık örneği son zamanlardaki Osmanl ı meşruti idaresi vermektedir. 

Batı hukukunda Devletin haiz oldu ğu üstün hakk ın kayna ğını bir sözle ş - 

meye bağlayanlar bulunduğu gibi 35 bunda Tanrısal özellik görenler veya 

Duguit'de oldu ğu gibi Devlet olay ım yönetenlerle yönetilenler aras ındaki 

bir ayr ımla şma (Differenciation) gibi görenler de vard ır 36. 

İslamda egemenliğin kayna ğı halktır 37 . 

Halk lıtı yetkisini yukarıda 

belirttiğimiz şekilde, Vekalet yolu ile Halifeye devreder. Bunun tabii bir 

34 Hıristiyanl ık iktidarın men şeini Tann'ya atfetmektedir. Bk. Incil Romahlar k ısmı 

35 J. J. Rousseau'mn toplumsal sözle şme (Contrat •social) adl ı eseri 

36 Duguit'mn Devlet Nazariyesi için D. Ethem Menemencio ğlu'nun Duguit tercümesine 

ve Prof. Muvaffak Akbay'm Amme Hukukuna bk. 

37 Sanhoury, tek ba şına Tanrı'nın egemen olduğunu, egemenliğin Tanrı tarafından Hükümdara 

de ğil millete verildiğini, binaenaleyh Halifenin Tanr ı'mn mümessili değil, milletin temsilcisi 

olduğunu ve milletin bizzat Tanny ı temsil etti ğiıi söylemektedir. (Bk. Sanhoury le Califat s. 

17, 18

sonucu olarak kamu .erkinin fizyonomisi de ğişir. Halifeye mutlak bir yetki 

verildiğinde mutlak bir yönetimin, sınırlı yetki verilirse Me şruti yönetimin 

meydana. gelece ğini biraz önce söyledik. Bu iki şekilden ba şka olarak halk 

hiç kimseye Vekalet vermeksizin kendi haklar ını kendisi kullamrsa Cumhuri 

idare olur. İslam tarihinde bu üç şeklin örnekleri vard ır. İlk dört Halife devrinde 

Hilafet mutlak bir Vekâlete dayan ıyordu. 1897 tarihli Osmanlı Anayassas 

ına göre bu yetki s ınırlıydı. Halkın bu yetkiyi temsilcileri arac ılığıyala 

doğrudan do ğruya kullanmas ı bugünkü anlamda demokrasi sistemini do ğurur. 

İslamda Hükümet kelimesi tahakküm anlam ını ta şıdığı için kullamlmaz; 

bunun yerine ilk devirlerde mütemadiyen Hilafet kelimesi kullan ılmıştır. 

Müsayere yazar ı 

İbni Hümam, Hilafeti "Müslümanlar üzerine Kamu 

tasarrufu yapmaya hak kazanmakttr" diye tan ımlar 38 . 

Bunun anlamı şudur: 

Halifenin bütün Müslümanlar ın kamu i şlerine karışmak hakkı vard ır. İşte 

bu tasarrufa Islam Hukukunda kamu velayeti anlamında Verayet-i amme 

denir. Bu ise egemenlik demektir, İslam bilginleri, yel:ayeti ister uygun görülsün 

ister görülmesin ba şkas ı üzerine söz geçirmek diye tammlarlar 39. 

kimsenin ba şkası üzerine söz geçirmesi gayri me şru olursa buna tahakküm, 

cebir yahutta tagallüp denir. Fakat bu söz geçirme me şrii bir temele dayamrsa 

o zaman böyle bir tasarruf velayet ad ını ahr. islâmiyette hiç bir kimse kendi 

imtiyaz ından dolayı ba şkası üzerine cebren söz geçirmek ona emir ve yasaklarda 

bulunmak hakk ına 'mâlik de ğildir. Yalnız babanın çocu ğu üzerine 

cebren söz geçirme yetkisi vard ır ki bunun ad ı velayettir; bunun da me şı i) 

olmas ı gerekir. Bu babal ık hakkına ba ğlı bir tasarruftur. Büyük Baba da 

bu durumdad ır. Bu velayete daha aç ık bir ifade ile veletyeti Zatiye denir 49 . 

Bir 

Babanın çocuk üzerindeki velayetinin bir velayeti zatiye oldu ğunu söyledik. 

Birde ba şkasının bir kişiye yetki vermesi hali vard ır. Bu türlü velayete 

de Velâyeti tafviz derler. Vekil, vasi, mütevelli, Vali, Hakim; Kumandan ve 

B. M. Meclisi ve hakemlerin haiz olduklar ı velayet böyle bir velayeti tafviz'dir. 

İşte Halifenin de haiz oldu ğu velayet, böyle bir Velayet-i Tafvizdir. Zira 

hiç bir kimse kendi iradesiyle veya irsen Halife olamaz. İbnühüman Halife 

olmak tasarrufu amme (kamu yetkisine) istihkak demektir diyordu. Bu istihkak 

millet tarafından bir kimseye tasarruf-u am vermekle meydana_ gelen 

bir Vekalettir. Kamu i şleri halkın müşterek i şleridir. Bir memleketin idaresi 

bir kamu i şi olup, o memleket, ahalisinin Kendi i şi ve hakkıdır. Halk, bu hakk ı 

kimseye vermedikçe, hiç kimse o hakka malik olamaz. Bil sebepten dolay ı 

38 I Ja 

39 L31 J J;111 

L 

40 Bak, Seyyit bey, HiLafetin mahiyeti Şer'iyesi sh. 30 ve devam ı, 

112

İslam Hukukçular ı, hilCıfet, milletle Halife aras ında yapılm ış bir Veldilettir 

derler. Siyasi cepheden hilafet, Hükümet demek olup, amac ı, memleket ve 

milleti adilâne ve güzelce yönetmektir. Şimdi hatıra bir soru gelebilir. Acaba 

Halife veya İmamın tasaruflar ı nas ıl oluyor da nafiz 41 . 

oluyor ve kayna ğı 

nedir Bu otoritenin kayna ğını, seçim ve bundan sonraki biatta aramak 

gerekir. Tasarrufun me şru olmas ı için bu tasarrufu yapan kimsenin behemehal 

seçilmiş olmas ı ve kendisine biat edilmi ş olmas ı 

şarttır. Ancak bu iki 

esasa tamamen uyulduktan sonrad ır ki Halifenin emir ve tasarruflar ı muteber 

ve me şra olur. 

Bu görü şü sünni olan bilginler genel olarak kabul ederler. İslam âleminde 

Şia mezhebi birçok fırkalara (Zeydiye, İmamiye, Gulat) ayr ılmış olmakla 

beraber hepsi Hazreti Ali ve soyunun İmam ye Halife olmas ında oy birliği 

ederler. Bunlar, iddialar ım Peygamberin hadislerine istinat ettirirler. Bu 

hadislerden birisi "Ben kimin Mevlas ve Velisi isem Ali de onun Velisidir" 

42 . Burada Mevlâ kelimesini Şiiler Veliyyül Emir manas ına almaktad ırlar. 

İkinci hadis : "Ali yarg ı konusunda hepinizden yetkilidir" 43 . 

Peygamber 

bu hadisinde kitap (Kur'an), sünnet ve yarg ı konularında Hz. Alinin 

ashabın en yetkilisi olduğunu söyleyerek onu övmü ştür. " İmamet ve hilâfener' 

matlup ve maksut dahi tenfizi ahlrâm ı şer'i mübin ile tanzimü ümurü 

müslimine maksur olup ve Kur'an ı Kerimde mezkar oldu ğu üzere Ulil emre 

itaat nehçi kavimi şer'i mübin üzere eimme ve hidafamn hüküm ve kazalar ı 

ına kaffei müsliminin teslim ve rizalar ından ibaret olmakla Aliyyül Murtaza' 

nın mesaili hükmü kazada âgem ve Afdal olmas ı nass'ı şari ile İmamet ve 

Hilâfete cümle ashaptan ziyade ehliyet ve istihkak ını müfit olur dediler ( İbn 

Haldun tercümesi, ikinci cilt, sahife 3). Fakat bu ve buna benzer dü şünceleri 

islam aleminin ço ğunluğu payla şmamıştır. Zira Hazreti Peygamber Ali kadar 

diğer Milefayi ra şidini de övmü ştür. 

b — Halifenin Görevleri 

Bütün dini ve siyasi erkler Halifede toplanm ış bulunmaktad ır. Politik 

bakımdan bugünkü Devlette klasik olarak üç erk vard ır 44. 

41 Bu yaz ının muhtelif yerlerinde münasebet dü ştükce temas edece ğimiz hilafet, terim 

bahsinde izah etti ğimiz gibi, dini otorite olan İmamet ve siyasi otorite olarak Devlet Ba şkanlığı 

gibi çift yetkiyi ifade eder. 

42 ( „ c„:„5" ) 

43 

44 Erklerin bu üçlü bölümlemesine son zamanlarda birçok yazarlar tak ışmıştır. Bu konuda 

Jose Ma Cordero Torres'in Consejo de Estado en Espana adli eserinde yeteri kadar aç ıklama 

vardır. (Madrid 1944). 

Din Sosyolojisi F. 8 1 13

a — Yasama Erki 

b — Yarg ılama erki 

e — Yürütme (Icra) erki 

İslamda ise Halifenin, yetkileri şöyle sıralanabilir : 

1 — Dinin savunmas ı ve korunmaal 

2 — Hukuki anla şmazlıkların çözümü 

3 — Suçların cezaland ırılmas ı 

4 — Sınırların korunmas ı için asker donatma ve toplama 

5 — Islâmiyeti kabul etmeyen veya İslam Devletine ba ğlı kalmak 

istemeyenlere kar şı savunma ve sava ş. (Cihat) 45. 

6 — Vergi koymak ve toplamak 

7 — Ayhklar ı vermek ve devlet mallar ını idare etmek. 

8 — Devletin ikinci de'recedeki i şleriyle u ğra şmak . 

Başka bir görü şle Halife bir yandan Peygamberin halefi, öte yandan 

milletin (daha do ğrusu ümmetin) bir vekili oldu ğundan eğer (bu vekâlet mutlak 

ise) yerine geçti ği Peygamberin yetkilerine sahip olmas ı gerekir. Meseleyi 

gerçek yönden al ırsak görülür ki İslam devleti tanrısal bir devlet (C İVİ- 

TAS DE İ) tir. Binaenaleyh Halifenin, Peygamberin haiz oldu ğu bütün yetkilere 

sahip olmas ı gerekir. Bilindi ği üzere Peygamberdeki yetkiler dini 

ve siyasi idi. Zira Hazreti Peygamber o zaman Arabistan'da ge ılerlikte olan 

Şeyhlik otoritesini tek Tanr ı'nın sözcüsü s ıfatiyle birle ştirerek teokratik 

bir devletin temelini atm ıştı. Bu anlayışa göre Peygamber, hem mü'minlerin 

İmam., hem kanun koyucusu, hem ba şyargıcı, hem yöneticisi, hem de hamledarı 

idi. Peygamberin bu durumunu İspanyol bilginleri şöyle anlat ırlar ; 

İslam peygamberi, en üstün dini ve dünyevi erki (Suprema Potestad Religiosa 

y Civil) elinde tutard ı 46 . 

45 İslâm dininin bir gönül dini olmas ı, dinde zor kullanmanın kabul edilmemi ş olması 

ve Kur'anda herkesin dini kendine denmesi (Kur'an Kafirun suresi 6. ayet) cihadm yalmzca bir 

me şru savunma arac ı olduğunu gösterir. Bu konuda ikinci bölümdeki aç ıklamalara 

bakılmalıdır. 

46 Margouliouth, İslamismo, sayfa 65-94 (El Estado Islamico) 

114

In — DIN VE DEVLET MİSASEBETLERi VE TİPOLOJİLER 

Dinlerde tipoloji denemeleri güç bir i ştir. Ulusal ve evrensel diye ayr ılan 

dinlerden birini örnek tip sayarak di ğer dinleri bu kadro içinde incelemek 

hemen hemen imkansızdır. Mesela her ikiside ilkel din oldu ğu halde animizmle 

totemizm asla bir tipeirca edilemez. Bunun gibi evrensel dinlerden örnek alarak 

bir din tipolojisi yapmak bo ş bir hevestir. Fakat, mutlak olmamakla beraber, 

din ve devlet münasebetleri konusunda, baz ı tipolojiler yapmak mümkündür. 

Biz burada üç tipoloji tesbit etmekle yetinece ğiz. Birinci tipoloji dinle 

devletin bir olmas ı halidir. İkincisi yeni din, üçünciisü evrensel dinlerdir. 

Birinci Tipoloji 

culte) 

DINLE DEVLETIN AYNI OLMASI HALI (Identit de l'Etat et du 

a) İlk safha 

Din ve dünya gruplar= aym olmas ı belirgin bir niteliktir. Burada 

devlet ibadet şeklini tekelci bir zihniyetle tayin etmi ştir. Hükümdar hem 

uyruklarım yönetir, hemde onlar ın tanrılar' ile münasebetlerinde arac ı- 

lık ederdi. Burada uzmanla şma ve iş bölümü „gerekleri bir ruhban s ımfının 

kurulmas ı şeklinde kendini gösterir. Mesela klanlarda kahinler, sihirbazlar 

ve falc ılar ilk ruhban zümrelerini te şkil etmişlerdir. Frazer, hükümdarhk 

inıtiyazlarmın rahiplere geçi şini belirtmek üzere ilkel toplumlardan örnekler 

alır. Bu konuda en tipik örnek Japonyada bugünkü imparatorluk rejiminin 

devirdiği Shogunate rejimidir 45 . Yunanistanda da siyasi sebepler ayn ı sonuçları 

doğurmuştu. Bu intikalin ba şka bir niteliği de ayr ıca bir dini te şkilat ın 

kurulamad ığı yerlerde gerek ba şkan ve gerekse buyruk alt ı küçük memurların 

dini i şlerin yönetimini ele alabilmeleridir. Buna bir bak ıma bizantinizm 

denir. 

b) İkinci Safha 

Devlet ve din te şkilat ının ba ğımsızlığı ve hatta dinin muhtar olmas ı 

halidir. Ruhban esas ına göre kurulmu ş örgütlerde ba şkamn etki, erk ve otoritesi 

yaln ız dinde değil, aynı zamanda siyasi ve kültürel çevrelerde de kendini 

duyurur. Dinin esas ında anla şmazlık söz konusu de ğildir. Burada ola ğanüstü 

yarad ıhştaki devlet ba şkanlarıyla dini heyet aras ında iktidarı ele geçirmek 

45 Shogun veya Shoganat Japonyada muhtelif zamanlarda hüküm sürmü ş bir yönetimdir. 

Burada çifte görev ayn ı kimse üzerinde, toplanmaktad ır. 

115

yolunda kişisel kavgalara s ık sık rastlan ır. Bu merhalade devlet ve din asl ında 

evrensel (universel) bir nitelikte de ğildir. Bu devrede standardizasyon 

ve birliğe do ğru bir temayül görülür. Efsanevi gelenekler toplan ır ve bundan 

sistematik bir teoloji do ğar. Din törenleri zorunlu bir devinim kural ı 

olarak yerle şir; Ibadet çe şitli şekiller al ır. Mahalli idareler bir araya gelerek 

merkezile şirler. Bu durum toplumsal geli şme sonucunda oldu ğu kadar imparator 

veya fatihlerin ani bir hareketile de gerçekle şebilir. Dini kurumlar deği şen 

şartlara uymak zorundad ırlar. Dini kurumlar ın yeni duruma göre ayarlanmas ı 

çok kez ba ştaki hükümdarm prestijini artt ırmak amac ıyla yap ılmış olabilir. 

Askeri ve siyasi geli şmelere ba ğlı olarak imparatorluk dini (Reichsreligion) 

kurulur. Bu yolla meydana gelen din, devletlerin veya imparatorluklar ın 

muhtelif k ısımlarım birbirine benzetmiye ve kenetlemeye hizmet eder. İsrail, 

Hitit, Roma, Meksika, Peru, Çin, Eski M ısır imparatorluklar ında durum 

böyledir. 

Şurası var ki dini merkez mutlaka siyasi merkez de ğildir. Bundan do ğan 

ikiliğin önemi çok büyüktür. Bat ı Afrikada Yoruba devleti buna iyi bir örnektir. 

Burada (Shango) ad ındaki tanr ın ın insan k ılığına girmi ş bir temsilcisi 

sayılan imparator (Alafin) memleketin siyasi ba şkenti olan OJO'da otururdu; 

buna kar şılık Yoruban ın ba ş rahibi olan papa (Oni) eskiden beri kutsal 

bir şehir olan İfe'de kalırdı 46 . Delfinin Yunanistanda, Menfisin M ısırda, Allahabad' 

ın Hindistanda, Kyoto'nun Japonyada haiz olduklar ı perestij siyasi 

etkiler yok olduktan sonra da devam etmi ştir. 

Bu devre içinde gerek siyasi ve gerekse dini te şkilat kuvvetlenmi ştir 

Hükümdarın kutsal say ılmasında baz ı değişmeler olmuştur. Rahip k ıral (Roi- 

Pretre) anlay ışı Mıs ır, Peru ve Japonya gibi daha ileri medeniyetlerde de 

görülmüştür. Tanrılarm do ğrudan do ğruya hükümdar olduklar ı ve hükümdarların 

ise insan kılığına girmi ş tanr ılar oldukları veya hükümdarlar ın yer 

yüzünde tanr ılarm temsilcileri veya çocu ğu oldukları görü şü bazı yerlerde 

pek çok geli şmiş ve koyu bir teokrasi sistemine yol açmıştır. Burada devlet, 

tanrıların tam yetkili elçileri ve din memurlar ından kurulmu ş te şkilat tarafından 

yönetilir. Ba şka hallerde layik makamlar ın yava ş yava ş dinden ayrıldığı 

veya aniden özgürlü ğe kavu ştuğu görülmü ştür. Nazari olarak 

hükümdar ın din bak ımından görevli olmas ı fikrine ba ğlı kalmas ına ve devletin 

evrensel bir geçerli ği olan manevi temele dayanmas ına ra ğmen dinle 

devlet aras ında yava ş yava ş bir ayrılma ba şlamıştır. Din ve devlet ayr ımı= 

yani bugünkü ad ıyla lâyiklik anlam ının çekirde ğini bu gelişmede bulmak 

mümkündür. Gruplar ın, fertlerin ve hattâ yönetenlerin ki şisel durumlar ı 

ve izledikleri politika birbirinden farkl ı olabilir. 

1) Hükümdar din adamlar ının yetki, etki ve prestijini s ınırlandırmaya 

46 J. Wach, Sociology of Religion, Chicago s. 300. 

116

çalışır ve onlar ın kendilerini yaln ızca dini çalışmalara vermelerini isteyebilir. 

Bu te şebbüs ileride dinle devlet ayr ımına giden yolu açar. 

2) Hükümdar, din üzerinde devletin denet (kontrol) ve egemenli ğini 

kurma yoluna gider; bu da Bizantinizme varan yolu haz ırlar. 

3) Hükümdar, din kurallar ını dünya münasebetlerine uygulamaya yel- 

Imir. Ve kendisi de bu kurallara uyarak i şlem yapar. Bu da teokrasi veya 

teokratik sistemdir. 

Tatbikatta ırk, siyaset ve tarih bak ımından ayarlanm ış çe şitli durumlara 

rastlanmaktad ır. Öyle site devletleri vard ır ki bütün tarih boyunca site devleti 

kalm ıştır. Eski Yunanistan ve Fenike bunun aç ık örnekleridir. Bunlarda 

dini değerlerin ayr ımlaşma ve geli şmesine bak ılmıyarak devletin dini, site 

dini olarak kalm ışt ır. Yani bunlar ulusal dinlerin ileri bir safhas ı olan medenilerin 

dinleri (Religions Civilisees) kesimine ba ğlı kalmışlard ır 47 . Buna karşılık 

bir de site devleti olarak do ğupta engin ülkelere yay ılmış devlet tipleri 

vard ır. Bu hale Roma ve Asur devletleri iyi birer örnektir. Bu türlü devletlerde 

ayr ımla şma için daha büyük bir alan var demektir. Bunlar din ve kültür 

bakımından hazan çok ve hazan az mütecanistirler. Bu ise devletin dine 

kar şı takındığı durumun tabii bir sonucu say ılabilir. 

Bir devletin s ınırları içinde iki ve daha ziyade dinin bulunmas ı yeni 

bir durum yarat ır ki burada üç ihtimal vard ır: 1) Eski ibadet ve din törenleri, 

eski gelenekler uyar ınca devam eder. 2) Yeni ibadet ve törenler meydana 

çıkar; 3) ibadet ve tören şekilleri dışarıdan gelmi ş olabilir. Bunun gibi bu 

çe şitli dinler, ya eski dinle ba ğda şacak türden olur yahut her biri di ğerine 

kar şı mutlak ve tekelci bir durum tak ınır. Bu son şekilde yani dinlerin yarışmas 

ı halinde, devlet ya böyle bir yar ışma (rekabet) ya kar şı ilgisiz kalır, 

yahut bunlardan birini tutar. Bu cihet devletin din konusundaki genel politikas 

ına ba ğlı bir meseledir. Bazan ve hattâ çok defa tesadüf edilen hal, devletin 

bir dine inhisarl ı ve imtiyazl ı bir hak vermi ş olmas ı halidir. Bu takdirde 

devlet, genel politikas ı gereklerine göre bir dine inhisar vermi ş ve diğer dinleri 

kald ırmaya karar vermi ş demektir. İspanyada hırıstiyanlığa tekelci bir 

nitelik vererek engizisyonlarm yok etti ği müslümanlık ve yahudilik bunun 

en yakın bir örne ğidir. Devlet yerli ve mensup oldu ğu ırkla ilgili bir dini benimseyebilir. 

Burada yap ılan yorum politika gereklerine göre bir elestikiyet 

kazanır İnanç ve törenler her hangi bir yerden al ınabilir. Romal ıların yabancı 

tanrıları daveti (EVOCAT İO)ve şehir yak ınında din için ayr ılan yerleri (Po- 

47 Dk. Mehmet Taplamac ıoğlu Din Sosyolojisine giri ş, ulusal dinlerin belirli nitelikleri. 

Sayfa 77 ve devam ı, Ankara 1961. 

117

meriunı) nin genişletilmesi ve buralara yabanc ı tanrıların getirilmesi bu amaca 

hizmet etmi ştir. 

c) Geçici safhaya ait birkaç örnek 48 

1) Zerdüştlük (Zoroastrisme) (Lig. Zoroastrianism) 

Geçici safha ııııı ilk örneğine İranda 3. ve 4. yüzyıllar aras ında ve 

Sasaniyan imparatorlu ğu zaman ında uygulanmış olan Zerdü ştlükte rastlanır. 

Burada bizi ilgilendiren cihet yukar ıda kaydetti ğimiz devre içinde 

bu dinin devletle olan münasebetleridir. Fakat s ıras ı gelmi şken bu dinin 

esash say ılan kısımlarım belirtmek, din ve devlet münasebetlerini aç ıklamak 

-bakımından, önemlidir. 

Klâsik zerdü şt kelâmı ikili sisteme (Dualisme) ba ğlı bulunmaktad ır. 

Orta farsçada ahura—mazda yahut Hürmüz, ışık ve iyilik tanr ısı olup kötülük 

ve karanlık tarım' olan angra mainyu yahut Ehriman'a muhalif bulunmaktadır. 

Bunlar aras ındaki sava ş sonunda iyiliğin kötülüğe, aydınlığın karanlığa 

ve hay= şerre galebesile sona erer, bu dinin kutsal kitab ı Avestadır. A- 

vesta pehlevi dilinde hukuk demektir. Buna baz ı İran ilâhiyatçdar ı yüzyıllar 

boyunca Zend denilen yorumlar yapm ışlardır. Zerdii ştliiğe göre iyilik kötülüğe 

galebe çalacakt ır; ama, doğuşta irade—i cüz'iyesi olan insan bu galebeye 

yardım etmelidir. Zerdü ştlüğün üç buyruğu vardır: iyi düşünce, iyi konu şma 

ve iyi davranma.... Ahirette ruh bir köprüden geçecektir. İyi ruhlara geçit 

kolaydır. Kötü ruhlar için bu köprü kıldan ince olup, neticede bu ruh oradan 

cehennem çukuruna yuvarlanacakt ır. Insanın yard ımı ile her şey muzaffer 

olunca tanrı yönetimi (Royaume de Dieu) yer yüzünde kurulmu ş olacakt ır. 

Din, Zerdü şt tarafından milattan önce kurulmu ştur. Büyük İskenderin 

saldırısından sonra Zerdü ştlük yediği büyük darbenin etkisi ile çok sarsdm ış - 

t ır. 641 yılında İrana giren İslâmiyet hem İran devletini hemde bu devletin 

resmi dini olan Zerdü ştlüğü yok etmi ştir. Bir k ısım Zerdü ştler ihtidadan 

(Abjuration) kurtulmak için Hindistana göç etmi şlerdir. Burada Zerdü ştlük 

serbest bir dini cemaat olarak Parsi ad ını almıştır İranda kalanlar az , 

sayıda olup bunlara Gebr derler. Yeni İslam hükümdarlar ı başlangıçta biraz 

hoşgörürlük göstermişlerse de Al—Mütevekkil (847-51) ve halefleri bu dine 

kar şı tassup ve şiddet göstermi şlerdir 49. 

48 Geçici safhada verilen misallerde dinin esas ım özetlemeyi konumuzu ayd ınlatması 

bakımından gerekli say ıyoruz. Bu sebepten dolay ı dinler tarihi ile ilgili olarak ilkönce bu misalleri 

ineeleyecek ; daha sonra din ve devlet münasebetleri bak ımından 

ve devlet münasibetleri bak ımından konuyu ele alaca ğız. 

49 E. Royston Pike, Dictionnaire des Religions, P.U.F. Paris, 1954 (Zoroastrisme maddesi) 

118

Zerdü ştlüğün devletle olan münasebetlerine gelince Ardaşir tarafından 

Sasanyan sülalesi kurulduktan sonra Zerdü ştlük İranın ulusal devlet dini 

olarak yeniden canland ırılmışt ı 50 . İran tarihinin bu ikinci büyük dev- 

, 

rinde yüksek örgütlü bir yönetime rastlan ır. Hükümdar tanr ısal nitelikte 

sayılmakta ve cihan şumul bir din ve ahlak kitab ı olan Asha (Tanr ı= ezeli 

kanunu—La Loi Etenrnelle de Dieu) ya göre tek parça say ılan bir ülkeyi yönetmektedir. 

Bu s ırada İranda Zerdü şt dini hiyerar şiye dayanan üstün te ş - 

kilatı bir ruhban heyeti meydana getirmi şti. Rahiplerine mecus (Mage), tap ı- 

naklar ına ate şgede (Temple du Feu) ad ı verilirdi. Gerçekte Sasanyan devrinde 

zerdü ştlük bir devlet dini olmu ş, bu sıfatla her türlü imtiyaz ve muafiyetten 

yararlamm şt ı. Din Bugünkü deyimiyle devlet dini statüsüne ba ğlı idi. Memleket 

içinde din bak ımından baz ı azınlıklar vard ı. Nesturi h ıristiyanlar, Maniç4isler 

(Manicheistes) bu arada idi. Bu az ınlıklar devlet zerdü ştlüğü (Zoroastrisme 

d'Etat) nün tekelci zihniyeti ile yok edilmi şlerdi. Zerdü ştlüğün 

İranda ulusal devlet dini olarak devletle s ıkı münasebetleri vard ı. 641 yılında 

müslüman araplar ın istilası üzerine İran imparatorlu ğu tamamen çök 

müş tü. Bundan sonra zerdü ştlük devletle ilgisi olmayan bir dini cemaat halinde 

yabanc ı ülkelere göç etmeye ba şladı. 

2) Shinto Dini (Shintoisme) 

Shinto, 1945 y ılında, Amerikan i şgali -üzerine Mac Arthur'un emrile devletten 

ayr ılıncaya kadar Japonyan ın resmi devlet dini say ılmakta idisl. 

Shinto kelimesi Çince Kami no michi tabirinden gelme olup buda tanr ılar 

yolu (Voie des dieux) demektir. Shinto dininde üstün bir varl ık fikri yoktur; 

sadece tanr ılar, yarı tanr ılar ve kahramanlar vard ır. Shinto panteonuncla 

tanrılaştırılmış imparatorlar, ulusal kahramanlar, dag, akar su, a ğaç v. s. 

tanrılar' yer ahrlai. Burada ne kutsal kitaplara ne günah ç ıkarma nede ortodoks 

(gerçek din) sistemlerine rastlan ır. Misyonerlik diye bir şey bilinmez. 

Çünkü ancak anadan do ğma Japon olanlar bu dine kat ılabilirler. İlk imparator 

milli destanlara göre güne ş tanrıças ının torunudur. Tenno veya mikado sülalesinin 

ceddidir. Bu soydan gelmi ş olan imparatorlar tanr ısal sayılırdı. Dini 

inançları ne olursa olsun bütün Japonlar devlet' shintosuna kat ılmak zorunda 

idiler. Zira bu türlü shinto, tanr ı evleri (Jijas) denilen tap ınakların etrafında 

Japon milletinin toplanmasını sembolize etmekte idi. Bunlar ın giderlerini 

• 

devlet verirdi. Ziyaret ve tavaf yeri Ise idi. 

Mezhep Shinto'suna gelince: bu Japonlarm fert olarak tuttuklar ı bir 

50 J. Wach, Sociology of Religion, Chicago 1957, Sayfa 302. 

51 1868 tarihinde Imparator dünyevi otoritesine ba şlamıştı. O zaman Shinte devletin 

resmi dini idi. 1889 tarihinde din hürriyeti ikin edilmi şti. Bununla befaber fiili bak ımdan Shintonun 

tesiri büyüktü. 

119

vicdan dini idi. Bu din evelkisi gibi yurtta şların imparatora ba ğlanması ve 

tapınmas ı değil, doğrudan doğruya kişisel bir din ve ibadetti. Bununla ilgili 

giderler din mensuplar ı tarafından ödenirdi. O halde Japonyada s ırf yurtta ş 

olmak dolayısıyla bütün Japonların katılmak zorunda olduklar ı resmi bir 

ibadet veya din şekli yanında kişisel bir vicdan dini olup giderleri mensuplaı'ı 

tarafından ödenen bir mezhep Shintosu vard ı . İşte as ıl kelâm (Theologie) 

bu mezheplerde geli şmiştir. Resmi tap ınakta yap ılan ibadete kar şılık 

bu mezheplere ait tap ınak ve ınihrapta yap ılan ibadet ve tap ınma şekli daha 

içten ve daha ki şiseldi. Mezhep Shintosunda geli ştirilen kelam, Peygamberi 

olan tek tanr ıcı dinlere çok yakla şır 52 Shinto dininin devletle olan münasebetleri 

geçici safhamn tipik bir örne ğidir. Aslında bir kabile dini (Religion tribale) 

olan Shinto imparatorlu ğun kurucusu olan hanedan ın siyasi başarıları 

dolayısıyla ulusal bir, geçerlik kazanm ıştır. Buddizm, Konfuçyaniztn 

gibi yabancı inanç ve ö ğretilerin Shinto dinine girmesi, bu dinin ufuklarını 

geni şletmi ş ve onu çe şitli dinlerin bir bütünü (Ryobu Shinto) haline getirmiştir 

53. 

Hükümdarlar ın muhtelif dinlere kar şı takındıkları durum ba şka başka 

olmuş ve zamanla Budizm duruma hâkim olmuştur. Bütün bunlara ra ğmen 

Japon tarihinde, bat ıda olduğu gibi, imparatorluk makamı ile papahk makamı 

aras ında bir ihtilaf söz konusu olmam ıştır. Zira Budist rahiplerinin, 

en kuvvetli bulunduklar ı zamanda bile, resmi makamlara meydan okudukları 

görülmemi ştir. Meiji hanedan ının kurulmas ından sonra Shinto törenleri 

adalardaki bütün din adamlar ınca uyulmas ı zorunlu bir nitelik kazanmıştı. 

Japonyada din ve devlet ınünesebetlerinin aç ıklanmas ı Japon dininin en 

önemli ve ilgi çeken yönlerinden biridir. K ısacası, resmi kisvesiyle Shinto 

dini öğreti ve örgüt bak ımından kilise ve ruhbam olan bir dinin temel 

niteliklerinden yoksundur. Fakat bu eksiklik devlete ba ğlı olmıyan mezhep 

Shinto'su ile giderilmektedir. Ki şisel bir vicdan dini olarak mezhep Shintosu 

bir dinin gerektirdi ği vas ıfları kendinde toplam ış sayıhr. 

3) İslâmiyet ( İslamisme) 

İslam kelimesi arapça asl ında tanr ı iradesine boyun e ğme anlam ınadır. 

Bu anlamı ile İslam. sözü Kur'anın bir çok yerlerinde geçer. Mesela Ali imran 

suresinin 17. ayetinde "Tanr ı katında gerçek dinin islam ( Pyl..yl Z, I .A11 JI ) 

olduğu belirtilmektedir. Burada islam sözü islam dini anlam ındadır. Bunun 

52 E. Royston Pike, Dic Des Religions P. Eni 954 ; S. 287 Shintoisme maddesi -Grande 

Encylop6die Shinto- G. W. Kux, the Development of religions in Japon , 1905. • 

53 Bk. J. Wach, ayn ı eser, sh. 302-303 

120

gibi, kur'anda sekiz yerde islam kelimesi geçmektedi ı 54 . Kelimenin ifade 

ettiği gerçek anlam "Allaha mutlak itaatt ır". Bu insan ın kendi iradesinden 

vazgeçmiye mecbur oldu ğu sonsuz ve tümü kapsayan Tanr ı gücü 

önünde duydu ğu bağlılık (Dependance) duygusudur. Schleier-macher'in 

dini, bağlılık şeklinde ifade etmesi 55 ve Lactantius'un dini ba ğlanmak anlamında 

yorumlamas ı 56 islâm esaslar ına uygun dü şmektedir. Bu dine mensup 

olanlara arapça muslim denildi ği gibi genel olarak din mensuplar ı kendilerine 

müslüman derler. Yabanc ı yazarlar ın s ık s ık kullandıkları Muhammedi 

deyimi islâmlar aras ında revaç bulmam ışt ır. 

Islam dini, bugün göksel (semavi) dinlerden biri (Di ğer ikisi H ırıstiyanlıkla 

Museviliktir) olup evrensel dinlerin önemlisidir. Halen üç yüz milyondan 

fazla bir müslüman toplulu ğu vardır. Islâmiyet arap yar ımadas ında do ğduğu 

halde hemen ilk yüzy ılda eski dünyan ın üç kıtasına yayılmışt ı Bir ucu 

Atlas okyanusuna di ğer ucu Hint ve Çine dayanmıştı. Güney Fransa ve IE. - 

panyadan islâmiyetin gerilemesi s ıras ında Türkler Avrupan ın göbeğine doğru 

saldırmağa ba şlamış ve ispanyada islâm ın u ğradığı yenilgiyi kısmen telafi 

etmişlerdi. Bugünkü durumu ile islâmiyet, dünyada büyük insan kütlelerinin 

dini say ılmaktadır. Hele 20. yüzy ılda uyanan islâm alemi bugün 

eski dünyanın bir çok yerlerinde ba ğımsız veya yar ı ba ğıms ız devletler halinde 

ve bir k ısmı da az ınlık olarak muhtelif Avrupa ülkelerinde bulunmaktadırlar. 

Islâmm Sosyolojik görünü şü üzerinde bat ılı ve do ğulu bir çok yazarlar 

kalem oynatmışlardır. Bunları incelemeye bu etüdümüzün müsaadesi yoktur. 

Ancak bu konuda tarafs ız bilginlerin mutab ık kaldıkları cihet islâmiyetin 

antropomorfizm (Anthropomorphisme) yani tanr ıcı insan şeklinde tasavvur 

etmeye muhalif, tek tanr ıcı, be şeri, evrensel ve orjinal bir din oldu ğu yolundadır. 

(Bk. H. Z. ülken, Islam Dü şüncesine giri ş. sh. 40-43, "Islâmda Allah 

telâkkisi) 

Islâm.a göre Tanr ı birdir; ba şlangıcı ve sonu yoktur; do ğmamış ve doğurmamışt 

ır; dengi ve benzeri yoktur (Kur'an ihlâs suresi). Bu ise Islâm ın 

hiç bir suretle insana loenzetilemiyen, soyut, bir tek tanr ı anlayışım gösterir. 

Aynı zamanda Tanr ı bir uruk ve ulusun de ğildir. "O alemlerin yarat ıcısı, 

inanan ve inanmayan herkesin ve her yarat ığın esirgeyicisidir" insanlar yalnız 

ona tapar ve ondan yard ım beklerler. (Kur'an Fatiha süresi) 

54 Bk. İslâm Ansiklopedisi, Islam maddesi. 

55 H. Z. Dlken, Dini Sosyoloji, İstanbul 1943, Sayfa 11-112 

56 M. Taplamac ıoğlu, Ayn ı eser, s. 36 

121

İslamda imal= temeli şehadettir: yaln ız bir Allah vard ır ve Muhammed 

onun resulüdür 57 Tek tanr ıya ve Muhammedin onun resulü oldu ğuna iman 

Islam akaidinin temelidir. Fakat iman bu kadarla bitmez. Daha ba şka 

iman konuları da vardır. 

İslam, Kur'an ı en son Tanr ı Buyruğu olarak kabul eder. Kurandan 

önce inmiş olan üç kitaba da inamr. Bunlar şunlard ır: Musevilerin Tevrat ı 

(Torah ou Pentateuque des Juifs), Davudun Zeburu (Psaumes de David), 

İsamn İncili (Evangile de Jesus). Ayr ıca islâmiyet 28 peygambere inamr. 

En önemlileri Adem, Nuh, İbrahim, Musa ve İsad ır. 

İsa dininde yani Hırıstiyanlıkta islamın reddetti ği nokta han ın asılmas ı 

ve Tanrı sayılmas ı (4P , dır. Meryem Ana'nın kız oğlan kız olduğu 

halde Hz. İsayı doğurduğuna inaralmaktad ır. İslam dininin iyice anla şılması 

için bu dinin diğer semavi dinlerle olan benzeyi ş ve ayrıl!~ 

sosyolojik yönden tesbit etmek gerekir. Islam ın içinde do ğduğu şartlar 

İsa ve Musa dininin do ğuş şartlarından farkl ıdır. Bir çok bat ılı yazarlar 

islamiyetin Musa dinine yak ınhğına şaşarlar. Gerçekte İslam dini ile Musa 

dini arasında baz ı esash farklar vard ır. En önemlilerinden biri islamhkta 

bir ruhban s ınıfı= olmayışıdır. Yani İslam dini, Tanrı ile kul aras ına bir 

arac ı koymamıştır. Önemli farklardan bir ba şkas ı 'da, Musa dinin ba şlangıçta 

ulusal bir din oldu ğu halde islam dini soy ve sop, ırk ve cins, milliyet ve 

medeniyet farkı gözetmeksizin kollar ını bütün insanlığa açmış olmas ı dır. Tanrı= 

birliğine ve Muhammedin peygamberli ğine inanan herkes islâmd ır. Halbuki 

Musa dinini kabul eden bir kimse hele ba şlangıçta musevi say ılmazdı. Bu 

ilk zamanlarda musevi olmak için anadan do ğma yahudi olmak gerekiyordu. 

Yahve kıskanç bir tanr ıdır ve yalmz yahudilerin Tanr ısıdır. Yahudilerin 

diğer milletlere zarar vermesini bile hakh görürdü 58 . 

İslam dininin h ıristiyanhkla olan farklar ı, bu iki dinin kur -Ulusları s ı- 

rasında içinde bulundukları özel şartlardan ileri gelir. islaınlık ilk günden 

başlayarak bir hukuk düzeni ve bir devlet yönetimi kurmak zorunda kald ığı 

halde Hıristiyanlık kuvvetli bir Roma imparatorlu ğu ve onun geli şmiş bir 

hukuk düzeni içinde dünyaya gözlerini açm ışt ır. Bundan dolayı Hıristiyanl ık 

ba şlangıçta dünya düzenile u ğra şmadı veya uğra şamad ı. İsa, dünya otoritesinin 

kötü yank ılarından kendini koruyabilmek için "Tanr ı= hakkını 

Tanrıya, Sezar ın (Hükümdarın) hakkım Sezara verin" düsturu ile dinle dünya 

işlerini ayırdı. Zamanla Tanrı ile insanlar aras ında arac ıhk yapmak üzere 

57 Frans ızlar bunu şöyle ifade ederler : İl n'ya qu'un Dieu et Mahomet est son Prophete; 

İngilizler ise yine ayn ı anlamda There is no God but God and Mahommed His Prophet. 

58 Bk. Kitabı mukaddes, Ç ıkış (exode) XI, 1, 2, 3. 

122

irde Ruhban S ımfı ortaya ç ıkt ı. Buna kar şılık islâmiyette dünya i şleri (Em- 

rü Dünya) ile öbür dünya i şleri (Emrü ahiret) birbirinden ayr ılmamıştır. 

İman konusunda bir de tanr ı meleklerine inanmak vard ır. Büyük melekler 

(Archanges) s ıras ıyla şunlard ır: Cebrail (Gabriel), Mikâil (Michel), Azrâil 

(Azrael) ve İsrafil. Bunlardan ba şka tanr ı melekilturm çevreleyen daha 

bir çok melekeler vard ır. Bunlar cinlerle sava şır, güçsüzleri korur ve gilnahkârlar 

ı tanrının ba ğışlamasını dilerler. 

Yine insanla ilgili olarak Ahiret (La vie future) inanc ı vardır. İnsan öldükten 

sonra hemen ilk anlarda sorguya çekilir E ğer gerçekten tanr ının 

iyi bir kulu ise K ıyamete kadar tedirgin edilmez. kötü bir insan ise Zebâniler 

tarafından dö ğülür. Ruhların bekledikleri yerlere berzah derler. ( İnsanlar 

tekrar hayata kavu şunca savap ve günahlar ına göre yarg ılan ır ve 

sonra S ırat ı Müstakimden geçerler. Bu, iyi ruhlu kullar için basit bir geçit 

olduğu halde kötü ruhlu kullar için k ıldan ince kılıçtan keskindir. Neticede 

bu köprüyü a şamayan kötü insanlar cehennemin ate şlerinde yanacaklard 

ır. Gerçek müslümanlara peygamber klavuzluk ederek bu köprüyü geçirecektir. 

Cennetin ırmaklar ı, ye şillikleri, sa ğladığı rahatl ıklar ve hurileri her 

müslüman dine ba ğlayan ola ğan üstü bir inanç kayna ğıdır. Buna kar şılık 

cehennem zebânileri, k ızg ın ate şleri ve ya ğdırdığı felâketler kötüleri 

ürküten bir deh şet konusudur. 

Ahiretle ilgili inançlar İslâmda eski bir deyimle Mebde've Mead anlay ışı 

(Eschatologie) ad ı altında toplan ır. İnsanın, ba şlangıcı ve sonu yahut geldi ği 

yer ve gidece ği yol İslâmiyetin metafizik temelidir. İslâmiyette bu konu 

üzerindeki literatür çok zengindir. 

Yevmiddin, yevmilkıyame, ruzumah şer, ruzuceza, Ahret, Cennet, Cehennem, 

kevser, s ırat, zebâni ve benzeri kavramlar kaynaklar ını eski sâmi 

kavimlerden almaktad ırlar. Bu milletlerde kötü insanlar cehennem ate ş 

ve azab ı ile korkutulurlard ı. islânon be ş şartı (Cinq Piliers de la Foi)n ın enönemlisi 

Tanrı Birliğine ve Muhammedin onun gerçek peygamberi oldu ğuna 

ilişkin olanıdır. Di ğer şartlar s ıras ı ile oruç, namaz, haç ve zekâttir. Burada 

özellikle iman konusu önemlidir. Bu, İslam inanç ve ö ğretisinin ana ilkesidir. 

Geri kalan dört şart ise âmele ili şkindir. Yani her müslürnana dü şen dini ödevlerdir. 

Ek sadaka ve ibadet, önceleri birde cihat (Guerre Sainte) ödevi vard ı . 

Bu kutsal sava ş " " son olarak 1914 y ılında müttefiklere kar şı Osmanlı 

padi şah ı tarafından ilân edilmi ş isede hiç bir sonuç vermemi ş aksine 

123

Osmanlı imparatorlu ğuna en öldürücü darbeyi yine müslümanlar vurmu ş - 

lardır. 

Bu konuda yap ılan bilimsel' bir ara ştırma cihad ın bir savunma arac ı 

olduğu ve islâmda ikna yetene ğinin kılıca kat kat üstün oldu ğu yolundadır 

59 . Hırıstiyanhktaki haçh seferler gibi cihat kavram ının saldırgan emellere 

vasıta edildiği çok görülmü ştür. 

Islamın kutsal kitab ı kurand ır. Kuran müslümanlara göre tanr ı kelâmıdır. 

Ahlaki, kelâm ı ve şer'i hükümleri ihtiva eder. Hadis ikinci kaynakt ır. 

Hadis sözü yerine bazen sünnet sözü kulland ır. Kuran ayetleri Peygamber 

zamanında tesbit edilerek halife Osman zamamnda bir kitap halinde getirildiği 

halde hadis daha sonra muhaddisin denilen bilginlerin gayreti ile toplanmıştır. 

Bunların en önemlisi Buhari (870) ve Müslim (875) olup Abu Davut 

(888), Ennesai (915), Al—Tirmizi (892) ve , İbn Maca (896) n ın hadis çalışmaları 

( S) alt ı kitap halinde derlenmi ştir. Kur'an ve hadis islam hukukunun 

şaşmaz kaynaklar ındandır. Sonra buna icmai ümmet eklenmi ş 

ve daha sonra da hukuk bilginlerinin ki şisel çahşmalanyla bu kaynaklar 

dörde ç ıkmıştır. Yorumu yapan hukukçulara müçtehit, yap ılan yoruma 

içtihat derler. Bir müddet sonra bu yorumlar ı yasak eden bir karara 

varıldı . İçtihat kap ısı kapanmışt ır denildi. Hukuk bakımından dört gerçekçi 

mezhep vard ır: Hanefi, maliki, hambeli, şafili. Bunlar sünni mezheplerdir 

(4 Ecoles orthodoxes de droit) İslamda mezhep sözü dar anlam ıyla sünnilerdeki 

dört okulu gösterir. Geni ş anlamda mezhep islâmdaki birbirinden 

oldukça farkl ı grupları gösterir. Baz ıları bu sonunculara siyasi mezhep veya 

fırka demektedir. İslamda bu son anlayışı ile üç mezhep vard ır. Bunlardan 

biri biraz önce söz konusu olan dört sünni mezhebi içine al ır ki mensuplarına 

ehli sünnet denir İkinci gurup haricilerin te şkil ettikleri guruptur. Bu 

gurup üyeleri çok mutaass ıp olup Hazreti Alinin hilafetine muhalefet etmi ş - 

ler ve isla ında bir çok karga şalıklar çıkarmışlardır. Bugün say ıları çok azd ır 60 . 

Üçüncü zümre Şiilerdir. Bunlar özellikle imamet konusunda sünnilerle çatışma 

halindedirler. Hazreti Aliyi tanr ının vekili sayarlar. 

K ısaca anahatlar ını çizdiğimiz islâmın konumuzla ilgili olan tarafı 

bu dinin devletle olan münasebetleridir. Eviensel bir din olmak bak ımından - 

islânıiyet buraya kadar münaka şas ını yaptığımız dinlerden farkl ı bir guruba 

mensup bulunmaktad ır. Özellik gösteren siyasi nazariyesi onu türü kendine 

öz bir kategoriye sokmaktad ır. islâmiyetin kurucusu olan Peygamberin 

59 Bk. H. Ziya Ülkem isllun Dü şüncesi, cihad bahsi. Bak ikinci bölüm cihad. 

60 Bk. E. R. Pike, Dic. Des. Religions Paris, 1954 islöm maddesi s. 165-168. Grande 

Encyclopödie, İslöm maddesi. 

124

arap olmasına ve arap halkına demeçte bulunmas ına ra ğmen mümin, gayri 

mümin, din ve dinin yayılması hakkındaki görü şü kurulu şunu hedef tuttuğu 

cemaatin s ınırlarını soy ve toprak, ırk ve mülk guruplarmdan daha 

geni ş ve daha büyük tuttu ğunu göstermektedir 61 . Bir çok bilginler Hazreti 

Muhammedin son yıllarındaki islam cemaati ile ilk dört halife devrindeki 

cemaata teokrasi yani din egemenli ğine dayanan yönetim demektedirler. 

Başlangıçta bu cemaat kur'anda beyan olunan şer'i şerife ve ilk yüz y ıllarda 

büyük imamlarca geli ştirilen hadise dayanmakta idi. Daha sonra islâmiyetten 

muhtelif cemaat ve guruplar peyda olmu ştu. Bunlar ilk kaynaklar ın 

kençlilerince üstün say ılan kurallar ına uyarak cemaat ın kurulu ş ve yap ılarında 

bir takım değişiklikler yapt ılar. Ebu Bekir'in gösterdi ği titizliğe rağmen 

hükümdarlar kendilerini yer yüzünde tanr ının halifesi (Halifet—ul—Allah) 

sayarak dinin koruyuculu ğu iddiasında bulundular 62 . Kadılarda kendilerini 

peygamberin halifeleri saymakta idi ki bu görü ş tamamen yanl ıştır 63 . Nerede 

olursa olsun Şer'i Şerif geçerlikte idi. Sünni müslüman teolojisine göre 

doğru yol ı tutan ve bir müslüman devletin yönetiminde ya şayan halk, gerçek 

müslümand ır. Sünni müslümanlar hilafet kurumunu, siyaset nazariyesinin 

mihrakı sayarlar. Hilafet meselesi son zamanlarda çok târt ışılmış ve bu uğurda 

pek çok mürekkep harcanm ışt ır. İlk ayrılma hareketi (Sehisme) hilafet 

meselesinden do ğmuştur. "Hariciler, Alinin hilafethn kabul etmemi şlerdir." 

İslamda, devrim ve kargaşalık taraftarlar ı bütün tarih boyunca, devlet 

ve dinin düşmanlar ı sayilmışlardır 64. Yetkili bilginler iktidar ın Emeviler,den 

Abbasilere geçmesini, bir arap imparatorlu ğu yerine bir müslüman imparatorluğunun 

kurulmas ı şeklinde yorumlarlar. Emevi hilafetinde bile hükümet 

görevleri aras ında bulunan siyasi yönetim (emirül müminin) dini önderlik 

(İmamet) ve vergi alma görevlerini, üç muhtelif kimse yönetirdi. Sünnilik 

üzerinde durmas ı ve saraylar ında din bilginlerinin nufuzlu bulunmas ı dolayısıyla 

Abbasi Hilafetinde de teokrasi şekli apaç ık kendini gösteriyordu. 929 

yılında İspanyada III. Abdurrahmanm resmed ba ğımsızlığını ilan ederek 

bir hilafet kurmas ı ve biraz sonra Kuzey Afrikada bir ba şka hilafeti"' kurulmas ı . 

İslamda birden fazla hilafetin ayn ı zamanda mevcut olabilece ğini göstermişti. 

Şu var ki orta ça ğ Hıristiyanh ğında kilise ile devlet aras ında ç ıkan 

anla şmazlıklar hiç bir vakit islâmiyette görülmemi ştir. 

İslam devletlerinin dini az ınlıklara kar şı tak ınd ıkları duruma gelince 

burada doktrinle pratik hiçbir vakit ba ğda şamamışt ır. Nazari olarak bu 

61 Devlet bölümündeki hilafet bahsi, Philip K. Hitti, History of the Arabs (London, 1937) 

62 Ebu Bekir Halifetullah tabiri ııi kabul etmemi ş ve sadece halife'i Resullullah s ıfatıyla 

yetinmi ştir Burada fark, yoruma ihtiyaç göstermiyecek derecede, aç ıktır. 

63 Sir Thomas Walker Arnoid the Caliphate, Oxford 1924, s. 123• 

64 Louis Massignon, Hüseyin ibn Mansur Al halladj 

125

azınlıkların yok edilmesi gerekirken Osmanl ı, Moğol ve İslâm Türk devletlerindeki 

uygulamalar çok yumu şak ve müsamahal ı olmuştur 65. 

Çağdaş islâmiyet biri birinden farkl ı iki yol tutmu ştur: Mıs ır, Suudi 

Arabistan, Türkiye, Suriye ve Yemen ayr ı ayrı ele alınırsa bu ikilik kendini 

gösterir. Müslümanlar ın devlete kar şı tutumu, devletin müslim veya gayri 

müslim olmas ına bağlıdır. Bunun gibi din ile devlet aras ındaki münasebetleıde 

idare eden hanedan ın veya hükümdarm sünni veya şii olup olmamas 

ı her iki tarafın karşılıklı durumlarında büyük bir rol oynar. S ırf bu 

yönden islâmiyet, devletle dini ayn ı sayan tipolojinin geçici bir safhas ı olarak 

incelenmiştir 66. 

İkinci Tipoloji 

YENİ DİN (Nouvelle foi) 

Dinlerin ulusal ve evrensel yahut geleneksel ve Kurucusu olan din ay ırımı 

biraz saymacad ır. Bu ciheti daha önce belirtmi ştik. Zira kendili ğinden yap ılmakta 

olan dini faaliyet geleneksel veya ulusal dedi ğimiz dinlerin gelişmesinde 

ço ğu zaman önemli bir rol oynar. Bunun gibi din kurucular ı, gerçek 

anlamda kurucu olmaktan ziyade çok kez ıslahatç ı (Reformteur) olarak 

hareket etmi şlerdir. Bu sebepten iki alan ı yani ulusal dinle evrensel dini 

kesin olarak biri birinden ay ırmıya imkan yoktur. Şuras ı var ki ne de olsa 

bu iki alanın ayırımı din ve devlet münasebetlerinin saptanmas ında aydınlatıcı 

bir rol oynar. Buraya kadar tipolojimiz din ve devlet te şkilâtında değerlerin 

ayrımlaşması (Differenciaton des valeurs) sonunda dinin devletten 

ayrılmas ı ve bağımsızlık kazanmas ı şeklinde bir yol izlemi ştir. Şimdi dikkatimizi 

dinde çok büyük bir anlamı olan ba şka bir olay üzerinde toplayahm. 

Bu olay yeni bir dinin ortaya ç ıkmasıdır. Bu hal geleneksel veya ulusal dine 

kar şı bir protesto, bir bayrak kald ırma ve bir ayaklanma olarak meydana 

gelmi ştir De ğişiklik dini tecrübenin büt İin alanlar ında yani kelam (Theologie), 

ibadet (Culte) ve te şkilat (Organisation) ta gerçekle şmiştir. İslâmiyet 

müstesna olmak üzere, dinlerde kollektif din statüsündeki de ğişmeler, fetih, 

hanedan de ğişmesi gibi siyasi bir sebepten yahut teolojik dü şünce ve dini 

tercihlerden ileri gelmi ş olabilir. Ilkel Toplumların bağlı bulundukları tabii 

dinler (Religions Naturelles) i bir yana b ırakırsak, kollektif de ğişmelere ve bu 

65 Adolph Louis Wismar'A Study in tolerance, as practiced by Muhammed and his immidiate 

successors (Contribution to oriental History and Philology cilt XIII (New york ; Columbia 

university Press, 1927) 

66 Bk. J. Wach, aym eser. sh. 303-306 

126

deği şmelerle ilgili örneklere Romada imparatorluktan önceki devrin tarihinde, 

Mısır, Babilonya, Cermen, Kelt ve Slav dinlerinde raslanabilir. Geleneksel 

ve kollektif bir konu olan din uruk (kabile), bölge ve ulusla ilgili bir kurum 

olarak birle ştirici bir rol oynar. Böyle bir dinin te şkilatı bağlı bulunduğu 

dünyevi cemaatin ya tamamen ayn ıdır yahut onun çok benzeridir. 

Bu a şamada bir devlet içinde din say ısının artmas ı kadar dinlerin bir tek 

din olarak birle şmesi de fetih, göç, siyasi de ğişiklik ve buna benzer d ış etkilerden 

ileri gelir. Bütün bunlar kuvvet ve ilham ım yarat ıcı önderlerden alan 

yeni grubun kurulmas ı ile tamamen de ğişebilir. Büyük bir dinin do ğ- 

mas ı, açıklanmas ı güç s ırlardan biridir. Bu durum insanlığın kültür bak ımından 

yükselmesi ile birlikte gerçekle şmiştir. Dini te şkilat incelenirken ilkel 

ve ileri toplumlarda baz ı derneklere rastlan ır Bu bize şahsi tercih ve karar ın 

dini hayatta oynad ığı rolü gösterir. Bu dernekler, yeni bir dini te şkilat olarak, 

gizliden gizliye veya' aç ıkça geleneksel ve resmi kurumlara meydan okurlar. 

Bunlara gizli dernekler denir. Bu guruplar genel olarak varhklar ını büyük evrensel 

dinlerin do ğmas ına yol açan te şebbüslere borçludurlar. Bu dinlerin 

meneine ait bilgiler bazan çok az ve da ğınık olduğu halde bazanda yeni dinin 

doğuşunu çevreleyen olaylar bu dinlerin ili şkin-bulunduklar ı toplumun müşterek 

hat ırasında yer- almış bulunur. Böyle bir gruplanmamn gerçekle şmesi 

ve büyümesi din ve devlet münasebetlerinin geli şmesinde yeni bir safhaya 

işaret say ıhr ki bu tam anlam ıyla evrensel dinler safhas ıdır. Gizli ve s ırh 

ifadelerinin de pekala gösterdi ği üzere bu gruplar kerldilerini ana gruptan 

ayırmak e ğilimindedirler. Devletle olan münasebetlerine gelince burada ayr ılma 

ve inzivadan tutun da fiili muhalefet ve hasmâne te şebbüslere kadar varan 

çeşitli münasebet tarzlar ı göze çarpar. Fiili muhalefet hükümete veya hükümdarın 

şahsına karşı olduğu gibi bir prensip meselesi de olabilir. Bu son 

şık yani ayaklanman ın prensip yönünden olmas ı arızidir. Pek az hallerde 

dini sebeplere dayanan bir çat ışma ve anar şi ortaya ç ıkar. Bunlara ili şkin 

örneklere Roma imparatorlu ğunda (Collegia illicita), islâmiyette ( Şii, batını 

hurafiler v. s.) ve Çindeki gizli cemiyetlerde prastlamr. Devlete fiilen kar şı 

koymanın sebep ve saikleri muhteliftir. Bu sebep ve saikler devletin güttü ğü 

zulüm ve i şkence politikas ına karşı bir tepki halinde kendini gösterir ve önemi 

ikinci derecede kal ır Yahut dini grubun teolojik, ideolojik ve politik nazariyesinde 

ifadesini bulan ilkelere dayan ır. Son şeklinde yani grubun dini, 

fikri ve siyasi teorisindeki ilkelere dayand ığı takdirde zorlama, şiddet kullanma 

ve harp gibi devlet mekanizmas ının tabii zorlama alet ve araçlar ıyla 

karşılaşır. Yahut bir devletin kimli ğini gösteren teori ve pratik engeller 

öne çıkar. Bu türden olmak üzere, Roma devleti, Yunanistan, Küçük 

Asya, M ıs ır, Suriye ve İrandan gelen dini gruplar ın hücumuna u ğramışt 

ı. Sünni müslüman devletleri de şii, harici, ihvanı safa, bat ıni ve karmati 

gibi çe şitli grupların muhalefetine u ğramışlardı. Hindistanda da ayn ı 

127

şekilde dini gruplar vardır. Hindistan yalnız bu dini gruplar ın yurdu olmakla 

kalmamış aynı zamanda evrensel dinlerin de be şiği olmuştur 67. 

Nüncü Tipoloji 

EVRENSEL D İNLER 

Din ve devlet münasebetlerinde üçüncü a şama evrensel dinlerdir. Bu 

a0manın ayırdedici niteliği, yüksek bir siyasi geli şme ve dini cemaatin evrensellik 

iddias ıdır. Bir dini evrensel diye vas ıflamada o dini tutanlarm 

sayısı o kadar önemli de ğildir. Çünkü burada sorumluluk yüklenen topluluk 

değil, ferttir. O halde bu geli şme devresindeki dini te şkilât ın sayı ve siyasete 

dayanan kuvveti tek ba şına kesin sonuçlu bir etken olamaz. Ba şka bir 

deyişle yeni dini cemaatlarda devlete kar şı takınılan durumu tayin eden 

tecrübenin şiddeti (İntensite de l'experience religieuse) dir. Büyük dinler küçük 

grup ve az ınlık inançları olarak ba şlar. Bu inançlara gün geçtikçe say ısı artan 

katılmalar olur. Ulusal dinde, dinle sarma ş dolaş olmaya ah şmış olan 

devlet, yeni dininin do ğması ve gün geçtikçe büyümesi sonunda tabii olarak 

dini grubun meydan okumalar ına karşı koymak zorunda kalir. Bu durumda 

Devletin yeni dine kar şı takınacağı tütumlar hakk ında çeşitli ihtimaller akla 

gelebilir. 

a) Devlet yeni dine kar şı ilgisiz kalir. 

b) Devlet yeni dini tanır. 

c) Devlet yeni dini reddederek mensuplar ına kar şı kovu şturma ve i şkence 

yapar. 

Roma devleti H ıristiyanlığa karşı ba şlangıçta birinci durumu tak ınmış 

yani ilgisiz kalmıştı. Az sonra üçüncü şıka dönerek H ıristiyanlara kar şı işkence 

politikas ı gütmüş ve hele Neron zaman ında bunları vahşi hayvanlara 

parçalatt ırmıştı. Sonunda ikinci şıkta karar k ılmış ve Hıristiyan* kabul etmişti. 

Buda dini Çinde so ğuk ve sert kar şılanmış, Hindistan devletlerinde ho ş 

görülmü ş ; Japonyada ise değişik işlemlere tabi olmuştur. Zerdüşt dini, 

başlangıçta hoş görülmüş 3-7. yüzyıllar' aras ında İranın resmi devlet dini 

olmuş ve ancak islâmın İram ele geçirmesi üzerine takibata u ğramışt ır Mani 

dini (Manicheisme) 68 başlangıçta ana yurdunda bile işkence çekmiş, daha sonra 

67 J. Wach. Suciology of Religion s. 306 ve devam ı 

G. Menshing, Sociologie religieuse s. 81 ve devamı 

68 Bu din zerdü şt dini gibi ikili bir dindir. Daha fazla ferdin kurtulu şuna önem veren 

ve bu suretle mistik gnostik zümreye dahildir Mani taraf ından kurulmuş olup Asyamn bir 

ucundan öte ucuna kadar yay ılınıştır. 

128

Orta Asyada devlet dini olmu ştur. Uygur devletinde °Idu ğ-U gibi Çinde de 

güvenli bir durum sa ğlamış ve en son Çinde u ğradığı işkence ve kovu şturma 

yüzünden da ğılnuştı. Konfuçyüs dini (Confucianisme) devrinde i şkence görmüş 

daha sonra olgun bir devlet dini olmak s ırrma ermi ştir. Halbuki Çinin 

halk dini olan Tao dini (Taoisme) hiç bir vakit üzerindeki şüpheyi gideremediği 

gibi bazı hükümdarlarm bu dini korumalar ı bile işkence ve kovuşturma 

siyasetini önliyememi şti. 

Bu kısa açıklama, devletin yeni evrensel dinlere kar şı takındığı ilk durumu 

zamanın akışına uyarak s ık sık deği ştirdiğini, bazan da büsbütün tersine bir 

durum tak ındığını gösterir. H ıristiyanl ık, islâmiyet, Maniçeizm, Budizm, 

Konfüçyanizmde oldu ğu gibi en önemli merhale Dinlerin do ğdukları yerden 

başka yerlere göç etmeleri, hanedan ın düşmesi, yöneten sınıf veya 

hükümetin de ğişmesi, devletin çökmesi ve yeni bir devletin kurulmas ı 

ve benzeri olaylar din ve devlet münasebetlerinde dönüm noktas ı sayılırlar. 

Bütün bu değişmeler dini guruplar ın geli şmesine etki yapar. Tarih alan ında 

girişilen bu kısa geziden sonra s ıra temel konu olan tipoloji ara ştırmalarına 

gelir. 

Evrensel dinlerin do ğmas ım ve gelişmesini gerektiren s ıkı bir dini tecrübe, 

bütün yönleriyle, de ğişik bir durum yaratm ıştır. Bu de ğişiklik, genel 

olarak, kötü kar şılanmakta, tak ışılmakta ve dini önderlerle mensuplar ının 

halk içinde de ğerden dü şmeleri sonucunu do ğurmakta idi. Dinin temeli sayılan 

baz ı bilgiler bu dinlerin genel do ğrultularım gösterir. Bu temel bilgiler 

aras ında dinin dünya görü şü, iman ve akideleri, dua ve ilahileri yer ahr. K ı- 

sacası bu kutsal kitaplarda yeni cemaatin ideali çizilmi ş, iman, amel ve cemaat 

ana çizgileriyle aç ıklanm ıştır. Bu kitaplarda din ve Devlet münasebetleri 

de anla şılır bir şekilde belirtilmi ştir Kur'an ve İncilde Tanrıya, Tanrı 

Resulüne ve yönetenlere kar şı itaat ın emredilmesi, yine İncilde Tanr ının hakk ı- 

nı Tanrıya, Kayserin hakk ını kaysere ver denilmesi dinin Tabii topluluk veya 

devlet kar şısındaki tutumunu aç ıklamaktadır. Yeni Dinin kurdu ğu düzene 

karşı durumun değişmesinde önemli sayılan bir nokta daha vard ır. Uruk, 

Kent ve Ulus gibi geleneksel gruplarca yüklenilen ortakla şa sorumluluk, vahiyden 

yararlanan büyük dini önderlerin getirdi ği dini tecrübelerin şiddeti 

bir ferdi imana ve ferdi dayan ışmaya inkılap etmi ştir. Böylece dindarl ığın bir 

ölçütü olan din törenleri yerini niyyet ve imana b ırakmıştır. İslam, amellerin 

niyetlere göre olacağın ı ilan etmekle bu yolda aç ık bir durum takmmıştır. Bu 

yönden Eski Sözle şmede adı geçen peygamberlerin dini ve ahlaki ö ğretileri, Yeni 

Sözle şmedeki dinin çalışma ve iman yoluyla gerçekle şen kişisel hakları kollektif 

hukuk yerine koymak üzere yap ılan gayretler bu alanda bir haz ırlık gibi 

yorumlanabilir. Hz. Muhammed eski putlara tap ınmanın ve bu türlü törenlerin 

hükümsüzlüğünü ilan etmekle ki şisel dine giden yolları açmış bulunu- 


yordu. Gerçe ğin bütün çıplaklığı ile anla şılmas ı için kişisel bir arınma ve 

ara ştırmayı öğütleyen Buddarun demeti, her türlü ortakla şa törenleriyle birlikte 

Brahmana devrindeki dininin ilgas ından ba şka bir şey değildir 69 . 

IV. LAYIKLIK VE VICDAN ÖZGURLtal 

(Laicite et la Liberte religieuse) 

A. GENEL BILGILER 

Evrensel dinlerin cemaata de ğil, ferde ve ferdin vicdamna hitabetmesini 

ve demeçlerinin s ınır tan ımayan bir geni şlikte olmas ını bunların din ve Devlet 

ayrunım kabul ettiklerine yormak gerekir. Ba şlangıçta, i ş bölümünün 

henüz gelişmemiş olduğu zamanlarda sanat, ahlak, felsefe, bilim ve siyaset 

din kadrosu içinde toplanmakta idi. De ğerlerin ayrımlaşmas ı (Differenciation 

des valeurs) ve i ş bölümünün ilerlemesi sonunda sanat, felsefe, ahlak 

ve bilim ve son olarakta Devlet, hukuk ve e ğitim dinden ayr ılmıştır. Dinin 

Devletten veya Devletin Binden ayr ılmas ı siyaset edebiyat ında lâyiklik ad ını 

alır. Din ve Devlet kurumlar ının ba ğımsız durumlar ını, vicdan, din ve kanaat 

özgürlüğünü, hatta Do ğuda rastlanan modernizm hareketlerini bu ba şlık 

altında toplamak mümkündür. 

1) LAYİK SÖZÜ 

Türkçedeki layik sözünün kökü frans ızcadır. Bu dile yunancadan gelmiştir. 

Layiklik arapçada İLMANİYE ve yeni türkçede Din Ayr ısı, Din 

Özgenli ği olarak gösterilmekte ise de bunlar ın hiçbiri tutunamamıştır. Anlamı 

halka, kalabalığa veya y ığına ilişkin olan layik sözünün Eski Yunancadan 

geldiği su götürmez bir gerçek ise de bu dile nereden geldi ği bilinmemektedir. 

Yetmişler, Tevrat ı ibrani dilinden yunancaya çevirirken, LAY İK sözü ile 

rahip ve özellikle kendilerini Tanr ıya verenler d ışında kalan halk ya ğınmm 

kasdedildi ği görülmü ştür. Bu çevirmede LEV İLERE KLEROS 

o5) denilmekte idi. Laos veya Lik. İKOS (itdixö) deyimi imtiyazl ı 

bir sınıf sayılan ruhban (Kleros) d ışındaki kimseler için kullan ıhyordu. 

Homeros'un eserinde bu sözün seçkin insanlar ın emrinde şekilsiz ve örgütsüz 

bir yığım anlatmakta oldu ğu sanılmaktadır. 

69 Bk. J. Wach, ayn ı eser s. 309 ve devann 

130

H ıristiyanlığın ilk zamanlar ında kilise adamlar ına yunanca Klerikoi 

ve latince Clerice, müminler topluluğuna ise yunanca Laikoi ve latince LA- 

İCİ denirdi 1 . Frans ızcadaki Laicit, Laic ve Laicisme sözleri bu kökten gelir. 

Bu anlamda Bat ı dillerirıde ve özellikle İngilizcede SECULAR İSM ve 

Secular terimleri vardır. Bu terimlerin ingiliz dilinde bugünkü anlam ıyla 

kullaruhşı 1848 yılında ba şlar ve bu konu ile u ğraşmış olan Holyoak'a mal 

edilir 2. 

Gençle ştirmek ve ça ğdaş kılmak anlanuna gelen to secularise bu kökten 

gelir 3 . Yine İngilizcede Layman ve Profane kelimeleri de layik anlam ında 

kullanılır. 

2 — LAIKLIĞIN TANIMI 

Laik aslinda rahip s ınıfından olmayan demektir. H ıristiyanlikta bir 

ruhban s ınıfı (Clege) vard ır; islâmiyette ise böyle bir şey yoktur 4. İçinde 

bir ruhban sınıfı olan dinlerde bu zünıre dışında kalan kimselere Lâyik denir. 

İnsanlık tarihine göz atacak olursak ba şlangıçta, sanat, bilim, felsefe, 

hukuk, eğitim ve hattâ devlet teorisinin din içinde ve dini köklerden geldilderi 

görülür. Bu yönden baz ı tarihçiler ve bunlardan Prof. Enver Ziya Karal Layikligi 

bir tarih terimi olarak, din ile felsefenin, din ile bilimin, din ile hukukun, 

din ile sanatın ayrılmas ıdır, diye tanımlar. Bu tammda dinle devlet ayırımına 

işaret yoktur. Lâyiklik, din ile felsefe, sanat, bilim, e ğitim, hukuk ve Devlet 

ayrımı diye tammlamrsa, hem yukardaki tan ımı hem de devlet ve din ayr ı- 

mını kapsayan bir anlama var ılmış olur 5 . 

ları. 

1 Bak. Dr. Suat Sinano ğlu, Laiklik adlı anonim eserde „Laik kelimesini etymonu ve anlam- 

2 E. R. E. (Din ve ahlâk ansiklopedisi) Seucularism maddesi. 

3 Cassel's Latin dictionnary Secularis kelimesi 

4 E. Z. Karal osmanlı Tarihi 5. cilt, Ankara, 1954 sh. 146-149 (Cevdet Paşa, Fransız elçisi 

Marqui de Montier ile bir mülakatmda, elçinin şu sözlerine muhatap olur. Napolyon Bonapart. 

Eğer ben bir din ile mütedeyyin olsam müslüman olurdum. Zira din-i İslam da ruhbanhk yoktur. 

Dermiş. Halbuki bir müddet İstanbulda eğlendim. Ulema s ınıfının clerg6 tarz ında olan meratibini 

öğrendim. İşte siz de bu tarikatın en ileri mertebesinde bulunuyorsunuz. Napolyon, 

buralara gelmediği cihetle hakikati hale muttali olmamıştı; der. Bunun üzerine 

Cevdet Pa şa da Napolyon Bonapart bu meseleyi tahkik eylemi ş ve güzel söylemi ş, filhakika 

Islâmda clerge yoktur ve 1.31,11 

.))1 diye bir hadis-i Şerif vardır. Gördü ğünüz 

sarıklılar clerg6 değillerdir. Zira onlarda bir s ıfat-ı resmiye-i ruhaniye yoktur. 

Clergenin tevaif-i İseviye haklarında icra ettikleri hükümet-i rubaniye gibi s ıkı muamelelere 

İslamiye tahammül edemez. 

5 Prof. E. Z. Karal; Lâyiklik adli anonim kitapta Devrim ve Lâyiklik adli yazı. 

131

Nahit Tendar, Prof. Hilmi Ziya Ülken'den mülhem yazısında Layikliği, 

din ve dünya i şlerinin ayrılmas ı, iç ve d ış aleme ayr ı değer ve görev verilmesi 

şeklinde tan ımlar 6. Lâyiklik dini inanış ile dü şünüş ayrımı diye 

taııımlansa daha felsefi olur; o zaman ak ıl ve vicdan özgürlükleri ayr ımı şeklinde 

bir sonuca var ılmış olur ki bu da düşünüş ile inanışın aynı zamanda 

var olabilece ği (coexistence) fikrini ilham eder. Bu durumda akl ın ula şamadığı 

yerde vicdan hükmünü verecektir. Böylece hem deneysel hem de deney 

üstü metotlar, insanlığın hizmetinde olacakt ır. 

Devrimizin ünlü bir hukukçusu olan Leon Duguit layikli ği şöyle tan ımlar: 

"Layik devlet, din konusunda tamamen tarafs ız olup ba şkan ı ve memurları 

istedikleri dini ta şımakla beraber, kendisi devlet olmak haysiyeti ile 

hiç bir din tutmayan ve hiç bir din töreni yapmayan ve kendi ad ına da yaptırmayan 

devlettir 7 . 

Görülüyor ki burada konu, hukuk ve devlet teorisi yönünden ele al ınmıştır. 

Layikliğin tan ımını belirtmeden önce ünlü tarihçi ve bilgin Ernest Lavisse'in 

"Anales de la Jeunesse Laique" adli dergide yayınladığı bir aç ıklamayı 

aynen buraya geçirmeyi uygun buluyoruz. "Lâyik olmak insan fikrini görülen 

ufuk ile çevrelemek hattâ insana rüyay ı yasak ve mütemadiyen Allah ı 

aramak arzusunu bertaraf eylemek de ğildir. Lâyik olmak bugünkü hayat 

için vazife hissini edinmektir. Lâyiklik şiddet göstermek, hala eski itikatlarm 

ta thlıkları içinde kapal ı kalan vicdanları tahrik etmek de de ğildir. 

Geçici dinlere, devam edici olan insanl ığı idare etmek hakk ını vermemektir. 

Lâyiklik bir mabetten yahut muhtelif mabetlerden hep birden nefret etmek 

de değildir; belki dinlerin ilham ettikleri garaz ve ayr ılık ruhunu —O ruh ki, 

birçok şiddetlerin, ölümlerin ve harabilerin sebebi olmu ştur— ortadan 

kaldırmaktır. Lâyik olmak insan fikrinin hareketsiz olan bir din kaidesine 

katlanmamas ı ve anla şılmaz bir şey önünde hakkından vaz geçmemesi ve hiç 

bir bilgisizliğe raz ı olmamas ıdır. Lâyik olmak hayat ın ya şanmaya de ğdiğine 

inanmak, bu hayatı sevmek, dünya hakk ındaki (Göz ya şları vadisi) tabirini 

ortadan kald ırmak, göz ya şlarımn lüzumlu ve iyilik yap ıcı olduğunu 

kabul etmemek, azab ın bir Allah emri oldu ğuna inanmamakt ır. Lâyiklik 

hiç bir sefalete, ıztıraba taraftar olmamakt ır. Lâyik olmak üç fazilete sahip 

olmak demektir. Şefkat, yani insanlar ı sevmek; Ümit, yani uzakta da olsa, 

adalet, sulh ve saadet rüyalar ının hakikat olaca ğına, eskiden atalar ımızın 

6 Nahit Tendar, Sosyoloji dergisi, No 1. Laiklik yaz ısı . 

7 Laiklik adli anonim eser. Sahife, 44. 

132

göğe bakarak bekledi ği şeylerin gelece ğine inanmak; İman, yani mütemadi 

sa'y ve gayretin nihayet galebesine kaani olmakt ır 8." 

Görülüyor ki Lâyiklikte temel ilke, din ve dünya i şlerinin ayrımı olmakla 

beraber, bilginlerce ayr ı ayrı tammlar yap ılmıştır Bu durum kar şısında 

doğrudan do ğruya konunun aç ıklanmasına geçmek ve tan ımların dar çemberi 

içinde kalmamak tutulacak en do ğru yoldur. Unutmamak gerekir ki lâyiklik 

ilkesi siyasi bir toplumda ya şayan insana, insanh ğa yakışır bir önem veren 

kutsal bir ilkedir. Zira bu ilkenin kabul edilmesiyle fert dü şünmek için bir 

dimağa, manevi âlemini korumak için bir vicdana kavu şmuştur 9 . 

Batıda din ile bilim, din ile sanat, din ile devlet ay ırımı rönesansla ba ş - 

layan ve i ş bölümünden ilham alan bir kavramd ır. Gerçekten matbaan ın 

ke şfiyle bilim, sanat ve Devlet teorisinde o kaadar büyük ilerlemeler olmu ş - 

tur ki bu olaylar ı, bütün gücünü inak (Do ğma) lardan alan din kal ıpları içinde 

çözmeye maddeten imkan kalmam ıştır. Bu durum, sözü geçen konular ın 

birer birer dinden ayr ılmasını gerektirmi ştir. Zira din ile Devletin ba ğlı bulundukları 

disiplinler ba şka ba şkadır. Ke şif ve bulu şlar ve bilimsel veriler karşıs 

ında art ık Galilee'yi susturmak, sanat ı de ğişmez dini kalıplarda hapsetmek, 

Devlete ve devlet hizmetlerine dini bir nitelik tan ımak savunulması güç bir 

hal almıştı. Ne yaz ık ki bu yolda harcanan çabalar a şırılık yüzünden bo şa 

çıkmış ve lâyikle şme bazan dinsizlik veya tanr ısızlıkla birle şerek sonunda bir 

çok bozuk şekiller ortaya ç ıkmıştır Akılla nakıl arasında verilmiş olan kanl ı 

sava şlar, devrilen saltanatlar ve yap ılan işkenceler bir yana b ırakıhrsa layiklik 

ilkesi hiç te mantığın inkâr edece ği bir şey de ğildir. Lâyiklik bugünkü 

anlamıyla dinsizlik de ğildir. Aksine insanl ık ülküsüne kar şı bir saygının ifadesidir. 

3. LÂYIKLIGIN BATIDA VE TÜRKIYEDE UYGULANMA ŞANSLARI 

Layikliğin Do ğu ve Bat ıda gösterdi ği özellikleri ele alamadan önce 

bu iki âlemin içinde bulunduklar ı şartlar ı kar şdaştırmada büyük bir 

fayda vard ır: Bat ıda dini koruyan bir ruhban s ınıfı vardır. Bu s ınıfın 

kendine öz okulları, üniversiteleri ve fikirlerini yayan organlar ı vard ır. 

Yine bu s ınıfı mali yönden ayakta tutan gelir kaynaklar ı vard ır. 

Yüzyıllardan beri devam eden gelenekleri ve yeti şmiş din adamları 

8 Bu tanım laiklik adındaki anonim kitapta Naz ım Poroy'un anales de la jeunesse laique 

den yapt ığı çevirmeden olduğu gibi, alınmıştır (Bak. s. 37-38) 

9 Prof. Enver Ziya Karal, Laiklik anonim kitab ı, Devrim ve Lâiklik makalesi, Sayfa 

67 (Lâiklik) 

133

vardır. Bütün bu şartlar layiklik ilkesinin kurulmas ına ve Devletle din kurumlarının 

bağımsızlıklarını sağlamaya hizmet etmiştir. Doğuda bu şartların 

bir kısmı yoktur: 

Bir takım şartlar da toplumsal ve siyasal sebepler yüzünden kald ırılmış 

veya yasak edilmi ştir Bugünkü Türkiyede Dinin özünden gelme bir ilke 

Batıda dinin koruyuousu olan ruhbanh ğı saf dışı etmiştir. Yukar ıda da birazcık 

belirttiğimiz üzere İslamda ruhban yoktur. Din okullar ı ve din öğretimi 

yapan Medreseler kapanm ış yerine ancak uzun y ıllardan sonra Imam— 

Hatip Okulları, Ilahiyat Fakültesi ve İslam Enstitüleri aç ılmıştır. Bu bilim 

yuvalar ı gerek yeterli eleman bulma güçlü ğü, gerek genel kültür seviyesinin 

bugünkü durumu ve gerekse geçmi şteki kötü örneklerin bask ısı altında ülküsel 

verimlilikle çalişamamaktadnlar. Din propagandas ı yapmak ve konusu 

din olan dernekleri kurmak nisbeten güç oldu ğundan din için genişleme ve 

yayılma imkanları yalnızca camilerdeki vaizlere, Dini ve ahlaki konu şmalara 

hasredilmiştir. 

Yap ılmakta olan dini yay ınlar ise ya yeteneksiz ellerde bir yobazhk 

propagandas ı yahut din hayat ında uzun y ıllar bo ş kalan alanda din damgas 

ım taşıdığından dolayı rağbet gören ve gerçekte toplum ve birli ğimiz için 

zararlı olan yayınlardır. Burada Ilahiyat Fakültesinin a ğır ba şlı yayınları 

bir istisna te şkil eder. 

Devlet kar ışmamak ve incitmemek titizli ği içinde bu gibi seviyesiz yayınları 

hoş görmektedir. Halbuki özgür ve yeterli bir yay ın ve ir şat kurulu, 

Devletten daha yetkili olarak bu gibi yanh şhkları önleyebilir. Yine bu kurul 

toplumda ayırıcı, dinde karıştırıcı ve medeniyette utandmc ı olan bu yayınları 

kolayca denetleyebilir. 

Batıda Uyikliğin üçüncü bir şartı ve temelli dayana ğı olan mali kaynak 

bizde yalnızca Devlet bütcesinden sa ğlanmaktadır. Bu hem din ve devlet 

ayırımına hem de dinin ba ğımsızhğına aykırıdır. Zira nasıl ba şkas ının parasıyla 

geçinen bir kimsenin ba ğımsızlığı söz konusu olmazsa devletin yard ı- 

mıyla geçinen bir kurumun da ba ğımsızlığı kağıt iizerinde kal ır. 

Bat ıda kilisenin yararland ığı mali kaynaklar memleketimizde önceleri 

vardı ve bugün de vard ır. Evkaf idaresi din adamlar ının bağışlarıyla kurulmuştur. 

Devlet bütçe gerekleri dolay ısiyle bunları yönetimine almıştı. Bu 

o zaman için do ğru bir yoldu. Fakat bugün bunu pekala kurulacak olan 

din kurumuna geçirerek yaln ızca mali yönden bir devlet deneti ile yetinilebilir. 

Bu arada ihtiyaç fazlalar ımn tekrar kamusal kurumlara iadesi ve ba- 

134

ğışlanmas ı da mümkündür. Böyle yap ıhrsa din kurumu kendi mali kaynaklarına 

dayanarak daha verimli çal ışmak yolunu bulur. Sosyolojik bakımdan 

dinin en önde gelen görevi, toplum fertlerini birbirine yakla ştırmak, 

ve birle ştirmek oldu ğuna göre bu kurum memleketteki az ınlıklara kar şı 

ve hattâ ba şka dinlere kar şı daha tatl ı davranabilir. Böylece toplumumuzda 

ayine', kırıcı ve inkarc ı bir dini tutum yerine birle ştirici, ho şgörücü ve insanhk 

ülkülerine ba ğlı bir din hayat ı başlar. K ısacası, memleketimizde layikligin 

iyice yerle şmesi iyi ve yeterli din adamlar ı yeti ştirmeye ve bunlar yetişinceye 

kadar hafif bir devlet denetinin devam ına, dini ö ğretim, yay ım ve 

irşatlar ı güzelee ayarlamaya ve din kurumunu ve kutsall ığı ve yüceliğiyle 

orant ıh mali imkanlara kavu şturmaya bağlıdır. 

B— BATIDA IİYIKLIK 

Ayd ınlanma devrine kadar olan devre 

Hıristiyanhk güçlü bir devlet te şkilatı ve geli şmiş bir hukuk düzeni 

olan Roma imparatorlu ğu içinde gözlerini dünyaya açt ı. İsa'nın dünya düzeni 

ile u ğra şmas ını gerektiren bir sebep yoktu. Bundan dolay ı İsa kendi 

adamlarına, Kayserin hakk ım Kaysere, Tanrnun hakk ım Tanrıya veriniz 

(Rendez done a Cesar ce qui est â Cesar, et â Dieu ce qui est â Dieu) (Kitab— ı , 

mukaddes, Matta incili XXII. bap, 21. ayet.) n halde H ıristiyanl ıkta ba ş - 

langıçtan beri din ve devlet ayr ımı var demektir. İsa dini, havarilerin çalışmas 

ı sayesinde küçük cemaatler halinde bir din oluverdi. Aziz Pavlus (St. 

Paul) Roma imparatorlu ğunu yeni dini yaymak için en uygun bir zemin 

bulmuş ve verdiği vaizlerle pek çok taraftar toplam ıştı 

Neron devrinden Diocletien'lere kadar gelen imparatorlar ın çoğu bu din 

mensuplarına kar şı kovuşturma ve i şkence yapt ırmıştı. Ba şlangıçta küçük 

cemaatler halinde bulunansH ıristiyanlar zamanla kendilerine birer kilise edinmişlerdi. 

Bu kiliseler yöresel (mahalli) gereklere göre kurulmu ş, daha sonra 

ulusal bir nitelik kazanm ışlard ır Bu arada Fransada, Frans ız kilisesi (Eglise 

Gallicane), İstanbulda Bizans Rum Ortodoks kilisesi, Ingilterede Anglikan 

kilisesi (Eglise Anglicane), Luther ve Kalven'in etkisi alt ında Protestan 

kilisesileri (Eglises Protestantes) kurulmu ştu. Romada ilk Piskopos St. 

Pierre (Aziz Petrus) olmu ştu. 

Büyük Konstantin 313 y ılında yay ınladığı Milano Fermaniyle (Edit 

de Milan) İsa dinini resmi devlet dini olarak tan ımış ve St. Pierre'i ilk papa 

olarak tamm ışt ı Fakat Hıristiyanl ıkta ilk hareket, Bizansta ba şlamış sayılabilir. 

Konstantin 325 y ılında İznikte bir genel ruhani meclis (Concile 0ecumenique 

de Nicee) toplad ı. Buradan Arianizm (Arianisme) in reddine 

135

karar ald ı 10. Ayrıca bütün mezhepler birle şerek Hıristiyanlık devlet dini 

haline geldi. /inan ın temel şartları Iznik sembolü (Symbole de Foi de Nicee) 

ad ı alt ında topland ı ". Bu konu şmalar sonunda imparator hem dinin 

hem de devletin ba şkam oldu. Bu şekle Anglosaksonlar CAESARO-PAP İSM, 

Frans ızlar ise BYZANT İNİSME derler. Bizantinizm deyimi dinin devlet 

hizmetinde olmas ı anlam ındadır. Fikrin zorbahk etkisi alt ında kararmas ı 

da bu terimle anlat ılır. Dikkat edilirse burada bir otokrasi ile teokrasi Kayserin 

şahsında birle şerek Bizantinizm denilen sistemi meydana getirmi ştir. 

Fikir ve din konusunda yap ılmış olan bu bask ı bazı tepkiler uyand ırdı. 

Genel din meclisleri (Concile oecumeniques) kar şısında bazı muhalif guruplar 

belirdi. Mesela, Suriye ve Mezapotamyada 6. yüzy ılda Monofizit (Monophysite) 

olan Jakobit (Jacobites) mezhebi kurulmu ştu 12. Yine 4. yüzyılda 

Mezopotamya ve İranda kurulmu ş olan Nesturi kilisesi (Eglise Nestorienne) 

bu aradad ır 13 . Batı dilinde Heterodoxe denilen bu mezheplerin 

amac ı H ıristiyanlığı saf şekle sokmak ve Incil hükümlerine ba ğlı kalmakt ır. 

Roma imparatorlu ğunun do ğu kanad ında din ve devlet münasebetleri 

bu manzarada iken bu alemin bat ı kanadında da Katolik kilisesi devletle 

birle şiyordu. St. Pierre yerine geçen papa dini ba şkan olarak vazife gördü. 

Dinde bir mertebeler düzeni (Hierarchie) kuruldu. Bu tutumu ile katolik 

kilisesi, vicdana daha ba ğımsız bir yer b ırakmış oluyordu. Din adam ı ile 

din adam ı olmıyanlar, birbirinden ay ırt edilerek, din adam ı, a şırı istekleri 

olmayan ve kendisini din i şlerine bağlayan bir kimse olarak kald ı. Din adam ı 

olmayan kimseler a şırı istek, tutkunluk ve tinsel güçsüzlükleriyle dünya 

adamları olarak kalmışlardı. 

10 Arianisme, Iskenderiye rahiplerinden Arius'un doktirinidir. Bu zata göre, Tanr ı birdir. 

Akanami selase aynı cevherden gelmedir. İsa yani oğul yoktan var olmu ştur. Esas ında mükemmel 

olmakla beraber, Allah de ğildir. 

11 Iznik sembolü (Symbole de Foi de Nicee) bizdeki amentü benzerinde dinin esaslar ım 

gösteren bir formüldür. 325 tarihinde iznik konsilinde kabul edilen şekli şöyledir. Görülen ve 

görülmeyen her şeyin yarat ıcısı olan Isa'ya inamyorum Tanr ının tamzsı, ışıklann ışığı, 

gerçek tanr ımn gerçek talim' baba cevherinden meydana gelmi ştir. Baba cevherinden 

doğan ve kendisiyle yer ve gök yarat ılmış olan efendimize inamyorum. 380 y ılında Ruh-ül 

Kudüs hakkında yap ılan değişikliği Yunanlılar kabul etmemi şlerdir. Bk. Larrousse du XX'eme 

siecle, Symbole de Nic ı,;e maddesi) 

12 Monofizit (Monophysite) veya Monophysitime diye adland ırılan doktrin Hıristiyanhkta 

tek varlığı kabul eder. Bunlar İsadaki iki kişiliği (Ili)hi ve İnsani) tammazlar. Ve yine 

bu mezhebin iddiasma göre, tanr ısal kişilik insani kişiliği yutar Bunlar s ıkı bir şekilde teşkilatlanmışlardır. 

Üç kiliseleri vard ır. Bu kiliseler bağımsızdır. Bunlardan biri Ermeni kilisesi 

(Eglise Arm6ıienne), ötekisi Yakubi kilisesi (Eglise Jacobite) olup Suruyededir. Üçüncüsü 

ise Mısırdaki Kıpti kilisesidir. (Eglise Copte) 

13 Nestorius taraf ından kurulmu ştur. Bu mezhep Isada birle şmiş iki kişilikten insani 

yönü över. Mezhebin ad ı, Nestorianisme'dir. Efes konsilince doktrini reddedilmi ştir 

136

Kilise insanlar ın iç hayatını temizlemek üzere zaman zaman onlar ı günah 

çıkarmıya ça ğırıyordu. Bu günah ç ıkarma veya itiraflar (Confessions) küçük 

odacıklarından başlıyarak 5. yüzyılda ya şamış olan St. Augustin ve 18. yüzyılda 

ya şamış olan Rousseau da en yüksek şeklini almıştır Günah ç ıkarmanın 

esası İsa'nın havarilerine verdi ği demeçten ç ıkarılmaktad ır. Gerçekten İsa 

havarilerine: "Günahlar ınızı kime verirseniz onda kalacakt ır" demi şti. Bu 

durum ile katolik kilisesi iç alemi işlemek yolunda çalışmalar ını, devlet otoritesinden 

uzak olarak gerçekle ştirmiştir 14. 

Az sonra Roma imparatorlu ğunda bir barbar sald ırısı ba şlamıştı. Bu 

durum kar şısında papalar, ruhani otoriteleri yan ında aynı zamanda cismani 

bir otorite kurmaya kalkt ılar. Papal ık makamı bugünkü anlamda bir üstün 

devlet (Super —Etat) durumuna geldi. Bu s ıralarda, her ne kadar Do ğu da 

barbar sald ırısına u ğramışsa da büyük ölçüde olmamış ve yine Do ğu kilisesinde 

Bizans İmparatorlar ı, İstanbulun Türkler taraf ından alınmas ı tarihi 

olan 1453 yılına kadar hem devlet ba şkanı hem de din önderi olarak saltanat 

sürmü şlerdir. Bu duruma göre, Do ğuda bir Ortodoks kilisesi, Bat ıda da papahk 

makamına ba ğlı bir katolik kilisesi kurulmu ş oldu. Imparatorlu ğun her iki 

ucunda kilise ve devlet birle şmiş bir durumdadır. Fakat bu birle şme Do ğuda 

imparatorun cismani ve maddi nüfuzunu dine te şmil etmesi daha do ğrusu 

imparatorluk ( İMPER İUM) ve Rahiplik (SACERDOT İUM) sıfatlarını şahs ında 

birle ştirmesi, Bat ıda ise, esas ında dini bir karakter ta şıyan papamn cismani 

bir otorite olmak iddiasiyle, dünya i şlerine kar ışmas ı 

çıkmıştı 15 . 

şeklinde ortaya 

Büyük devrime kadar Fransada Bourbon soyu devam etmi ştir. Bu devirde 

mülki bölüntüler kilise bölüntüleri ııin aynı olduğu gibi, her yerde yarg ılama 

yetkisi din mahkemelerinin elinde idi. Kilise evrensel nitelikte olan dini kanunların 

dünya münasebetlerinde uygulanmas ını istemekte idi. Roma imparatorlu 

ğunda katolik dininin resmi din olarak tan ınmas ını ve St. Pierre'in 

papa olarak tan ınmas ında/1 sonra kilise imparatorluk kanunlar ı yerine 

kendi kanunlar ın' uygulamaya kalkmış ve dünya i şlerine karışmak için 

fırsat ı kaçırmamış idi. Kilisenin bu büyük hayalini gerçekle ştirmeye yardım 

eden bir sebep te Avrupada feodalite sisteminin yay ılmış olmas ıdır. Senyörler 

kar şısında kendilerini zay ıf bulan k ırallar, nüfuzlar ını artt ırmak için 

kiliseden yard ım beklediler. Böyle bir durumda vicdan özgürlü ğü aramak, 

rasyonel olan bilgiyi do ğmatik olan kilise hukukundan ay ırmak ve dinle 

devlet ay ırımından bahsetmek yersiz olurdu. Bereket versinki bir süre sonra 

bu karanlığı yaran ve insanl ık tarihine şan veren iki büyük hareket olmu ştur. 

14 Sosyoloji Dünyas ı Cilt, 1. No 1. S. 32-33. 

15 G. Mensehing, sociologie religiouse, R. Jundt çevirmesi. 1951, Sahife 137. 

137

Bunlardan biri reform öteki ise rönesanst ır. Rönesans daha çok sanat ve bilim 

hayat ında bir uyanmad ır. Yani bununla fikre vurulan s ıkı pranga ve 

bağlar sökülmü ş ve kültür ya şayışı karanl ıktan nurlu ufuklara yönelmi ştir. 

Reform'un amac ı siyasi ve dinidir. Refarm'un amac ı siyasidir; çünkü katolik 

kilisesinin fikir, vicdan ve dünya i şlerinde insanlığın boynuna geçirmek 

istediği boyunduru ğa atmak hedefini güder. Dinidir; çünkü dinde yerle şen 

yanlış görü şleri gidererek dini normal s ınırlarına getirmek amac ını gütmüştür. 

Bu iki hareket de çok çabuk yay ılmışt ır. 

Zamanla k ırallar ülkelerini feodalitenin etkisinden kurtararak güçlü 

ve etkili bir duruma gelince ilk i şleri, kilisenin ve dolayısiyle papalar ın siyasi 

nüfuzunu yok etmek veya onlarla bu yetkileri payla şmak oldu. Ingilizler, 

birinci yolu tuttular ve 1547 y ılında protestanlığı kabul ederek papal ıktan 

ayrıldılar. Kendini güven içinde gören Fransa k ırah I. Fransuva (François 

I.) ise papa ile 1516 yılında bir anla şma (konkordat) yapm ışt ı 16 . Fakat her 

iki şekilde de din ve devlet ay ırımı yoktur. 

Roma Imparatorlu ğunun bat ı ucundaki barbar sald ırısı durumu allak 

bullak etmi ş ve bundan da en büyük fayday ı papahk makam ı sağlamıştı . 

Bu hal uzun zaman devam etmi ştir. Avrupa k ıt'as ında 1547 tarihinden 

başlayarak papalarla bütün ba ğlarını koparan İngiltere bir yana b ırak ıhrsa 

din ve devlet münasebetlerinde Fransan ın arzetti ği durum konumuz için çok 

aydınlat ıcıdır. Zaten Jul Seza= "Geldim, gördüm, yendim" (Yeni, vidi, vici) 

rumuzu ile alındığını bildirdiği Galya bugünkü Fransa, Belçika ve İsviçreyi içine 

alan büyük bir ülke idi. Bu sebeple Reform ve Rönesans hareketlerini de 

içine alan ve böylece ayd ınlanma devrine kadar gelen zamandaki din ve 

devlet münasebetlerini Fransa tarihi sinesinde inceleyecek olursak hiç de 

yanlış bir yola sapm ış olmayız. Şu kadar ki k ıt'a gerekimlerinden uzak ve 

geçimini ba şka yerlerde aramak zorunda kalan Ingilterenin özel durumunu 

bunun dışında tutmak şartt ır. Aksi takdirde İngiliz lâyikli ğinin gerçek manas 

ı anla şılmamış olur. 

2. Fransız devrimine kadar olan devre 

Barbar sald ırısından sonra ilk şef Clovis idi. Bundan sonra Pepin le B ı ef 

gelmiş, bunu da o ğlu Şarlman (Charlemagne) takibetmi şti. 

Birinci François'nin yapt ığı anla şmanın amac ı Papal ık makam ının 

kendi uyru ğu üzerinde elde etmi ş olduğu siyasi nüfusu payla şmak yani dün- 

16 Bir din önderi ile bir devlet ba şkanının anla şmasına devletler hukukunda "Konkordato" 

(CONCORDAT) derler. 

138

ya işlerinde Krallığın da söz sahibi olmas ın ı sağlamakt ı. Fakat kırallarm 

bile bu devirde çok H ıristiyan (Roi tres chretien) ad ve s ıfat ım ta şıdıkları 

dü şünülürse Konkordatonun vicdan özgürlü ğünü sa ğladığı yolundaki kanaat 

ın yanh şlığı anla şılır. 

Papahk mertebeler düzenine ba ğh geniş te şkilat ı ile kırallardan daha 

üstün bir rol oynamakta idi. Papa katoliklere sadece din konusunda Manacaklarnu 

de ğil, aynı zamanda yapacaklar ı ba şka i şlerde de emir vermekte 

idi. Papanm gösterdi ği şeylerden ba şkasına inanmak do ğru yoldan sapma 

(Heresie) emretti ği şeylerden ba şkas ını yapmak itizal ve ayr ılma (Schisme) 

say ıhrdı. Bunlar ın her ikiside a ğır cezalar ı gerektirirdi. K ıral şöyle diyordu. 

(Katoliklik uyruklarımız ın zorunlu dini olacakt ır. Biz do ğru yoldan sapmay ı 

(Heresie) cezaland ıraca ğız. Ve bunu yapmakla Krallığın niyetlerine ayk ırı hareket 

etmi ş olamıyaca ğız. Din kanunlarma devlet kanunu kuvvetini verece ğiz. 

Papazlara imtiyaz verece ğiz. Fakat buna kar şılık iman konusu dışında 

kendi topra ğımızda hâkim olaca ğız. Ba ş Papazlar ı ben seçece ğim. Papazları 

da bu ba ş Papaz seçecektir. Papa da bunlar ı tastik edecektir. Disiplin ve 

Yönetim bak ımından bunların hepsi benim emrin alt ında olacakt ır) 17 . 

Papa X. Leon bu şart ı kabul edince Fransada oldukça özgürlü ğü olan 

bir Kilise kuruldu. Bu Konkordtoyu layiklik yolunda büyük bir a şama saymak 

doğru olmaz. Zira Pretostanlar ı 

şirin uyruklar ında kana boyayan 

Saint—Barthelemy k ılıçtan geçirme buyru ğunu 24 a ğustos 1572 gecesi bu 

Konkordatoyu imzalayan devlet ba şkanı vermi şti. En de ğerli bir hak olan 

vicdan özgürlüğü henüz yoktu. Hukukun ana ilkesi din birli ğine dayan ı - 

yordu. Katoliklik devlet dinidir. Dinden sapanlar suçludurlar. 1598 y ılinda 

IV. Henrinin çıkardığı Nantes ferman ını on dördüncü Lui (Louis 14) 1685 

yıl ında kald ırarak Protestanlar ın ki şilik durumlar ı (ahvali şahsiye) na ili ş - 

kin sicillerini bat ıl saymıştır. 

Onbe şinci Lui (Louis 15) nüfus kayd ına müsaade eden 1787 tarihli fermanında 

hiç bir yolla vicdan özgürlü ğünü aklına getirmemi ş ti. Şimdi durumu 

aydınlatmak üzere bu fermandan biraz okuyahm• 

"Yalnız katolik dini genel dinin şeref, hak ve imtiyaz ına maliktir. Katolik 

olmıyan diğer teb'anuz devletimizde kurulmu ş düzen içinde her türlü 

tesirden yoksun olacakt ır. Bunların krallığımızla beraber olmak kudretinden 

her zaman için uzak olduklar ı önceden bildirilmi ş olup kendileri 

alelade inzibat kaidelerine ba ğlı tutulacaklard ır. Kanun onlara di ğer 

17 Lâiklik 1. Istanbul, 1954 s. 28 

139

tebeam ız gibi, medeni haklardan istifade için tabiatla reddedemedi ği haklardan 

ba şka bir hak tamm ıyacak, yani onlar ın yalmz doğumlarma, evlenmelerine, 

ölümlerine ba ğlı haklardan ba şka haklar ı olmıyacaktır 18... Görülüyor 

ki burada vicdan özgürlü ğünden, lâyiklikten, din ve devlet ay ırımından 

söz etmek yersizdir. Buna kar şıl ık Ingilterede din özgürlüğü Fransadakinden 

ba şka bir yol tutmu ştur. Elizabeth'in devletin Kilise i şlerinde üstün 

bir rol oynamas ı esasına dayanan politikas ı, resmi Kiliseye gelmek istemeyenlerin 

özel ibadetlerine müsaade eden ve onlar ı medeni haklardan yoksun 

b ırakmayan geçici bir anla şma ile sonuçlandı. 17. yüzyılda din düşmanlarımn 

artmasiyle Roma Katolik Kilisesi ile Anglikan Kilisesine ba ğli olmayanlara 

(Noncorfomist) büyük bir şüpe ile bak ıhyordu. Bunlar yaln ız 

Anglikan Kilisesi için de ğil, aynı zamanda devlet düzeni için de tehlikeli sayıhyorlardı. 

Katolikler Papa taraftan, Nonkorformistler ise mutlak doktrinler 

aleyhtar ıdır. Cromwell'in 1647 y ılında yapt ığı anayasa bu konuda bir 

dönüm noktas ı sayılır. Bu anayasa, kanun çerçevesinde Protestanlara tam 

bir özgürlük verdi ği halde Katoliklere kar şı en ufak bir musamahada bulunmuyordu. 

Fakat zulüm ve i şkence politikas ının art ık bayatlam ış olduğunu 

ve bundan böyle sökmiyece ğini İkinci Charles'in 1672 y ılında yayınladığı 

suçları ba ğışlama bildirisi ( İndulgence) daha aç ık olarak belirtmekteydi. 

Bu bildiri Katoliklerle Anglikan Kilisesinden ayr ılan protestanlar ın menfaatlanna 

uygundu. Böylece dini zulüm ve i şkencenin ortadan kalkmas ı 

gerek iç güvenlik ve gerekse ticari gereklere uygun görülüyordu. Zira tüccarların 

büyük çoğunluğu Non Korformistler aras ında olup bu alandaki etkileri 

çok önemli idi. II. Willam' ın 1689 yılında yayınladığı ho şgörme yasas ı 

(act of toleration) bu dü şüncenin mant ıki bir sonucuydu. Bu yasa kanun 

çerçevesi içinde ve katolikler müstesna olmak üzere herkes için gerçekten 

ho ş görürlüğü temellendirmi ş bulunuyordu 19 . 

3. Bugünkü anlamda layikliği doğuran olaylar 

Yukarıdaki aç ıklamalardan 18. yüzy ıla gelinceye kadar Devletin dini 

bir temele ba ğlanmış olduğu anla şılıyor. Hükümdar nazari olarak yetkisini 

doğrudan do ğruya Tanrıdan aldığı için ancak ona kar şı sorumlu idi. Zira 

Bütün Güç Tanndad ır (Omnis Potestas a Dei). Devletin resmi dininde olmayanlar 

için siyasi bir hak tan ınmazdı . İngiltere ve Prusya bir dereceye 

kadar özgür ülkelerdi. Fakat bunlara ra ğmen genel manzara yukar ıdaki 

18 L'diklik 1. aynı eser Nazım Poroy'un makalesi s. 29.-Bk. Bartelmi, hukuku idare (M. 

Atıf tercilmesi) s. 477. 

19 Bk. E. S. S. cilt 13 S. 243 

- 140

şemada oldu ğu gibiydi. Layikliğin gelişmesi bakımından 18. yüzy ılın ikinci 

yarıs ı çok ilgi çekicidir. Burada lâyiklik konusunda biri Amerika, ötekisi 

Fransada patlak veren iki büyük devrimden söz açmak gerekir. Rönesans ın 

sanat ve bilimde, Reformun ise din ve siyasette yapm ış olduğu değişmeleri 

bu iki devrim siyaset ve Devlet anlar şuıda yapmış ve ça ğımız ın kutsal bir 

ilkesi say ılan Lâyiklik en kuvvetli destek ve kayna ğını bu iki olaydan almıştır. 

Şimdi bunlara k ısaca bir göz atal ım: 

a) Amerika Birleşik Devletleri ııdeki Devrim Anlayışı 

Bu memlekette Devrim ba ğımsızlık sava şı ve anayasa çal ışmaları olarak 

gözükmektedir. Burada Devrimlerin bütün yönlerini aç ıklamak söz konusu 

de ğildir. Sadece lâyiklik ve din özgürlü ğü ile ilgili değişmeler ele al ınacaktır. 

Bunlar 1776 y ıhnda yayınlanmış olan İnsan Hakları Beyannamesinden 

ilham al ırlar. Frans ızlar buna (D&laration des droits de l'homme), anglosaksonlar 

(Human Rights) derler. Amerikan Anayasas ının dinle ilgili maddeleri 

şunlardır: 

1) Parlamento bir din kurmak veya din özgürlü ğünü kald ırmak için 

kanun yapamaz. (Anayasa Ek. Madde I.) Bu hüküm Federal İdare kadar 

sayısı 49 u bulan Federe devletleri de ba ğlar. 

2) Din veya Tanrıya borçlu olduğumuz ödev ve bunun yerine getirilmesi 

kuvvet veya şiddetle de ğil, akıl ve kanaatla idare edilebilir. Herkes e şit bir 

tarzda vicdan ının emrettiği gibi dininin gereklerini yapmak özgürlü ğüne 

mâliktir. 

3) Amerikan kongresi hiçbir zaman bir dini hakim din olarak ilan 

edemez ve herhangi bir din mensuplar ının ibâdet ve dini törenlerini serbestçe 

yapmalarını yasak eden bir kanun yay ınlayamaz. (Bu son madde Jefferson'un 

tesiriyle konmu ştur.) 

Burada İnsan Haklar ı Beyannamesi ile Anayasa maddeleri o kadar 

açıktır ki hiçbir yorumu gerektirmez. 

b) 1789 Frans ız Devrimi 

Frans ız Devrimi bir çok yönlerden konuyu ilgilendirir. Bu bak ımdan 

üzerinde durulmaya de ğer. Zira bu Devrimden layik bir din anlay ışı ve Anayasaya 

ba ğli bir Devlet tipi do ğmuştur. Gerçi Amerika bu i şlere Fransadan 

daha önce ba şlamış hattâ İngiltere bu konuda çok tipik uygulamalar yapm ış 

141

ise de Toplum ve siyaset alan ında dünya ölçüsündeki de ğişmeleri frans ız 

Devrimine borçluyuz. Devrimden önce devlet k ıralcı, hükümet dinci ve memle 

ket anayasas ızdı. Kiral yetkilerini Tanr ıdan aldığını savunur ve ruhbana 

dayanırdı. Baz ı kırallar devlet benim (L'Etat c'est moi) diyecek kadar a şırı 

iddialara giri şmişlerdi. Devlet otoritesinin kar şısında en güçlü örgüt papaz- 

, 

ların kurdu ğu din dernekleriydi. Bu derneklere bat ı dilinde Congregation 

(Kongregasyon) derler. Bunlar medeni hukukta rastlanan cemiyet ve derneklerden 

farkl ı idi. Bu derneklere giren üyeler ba şka der ııeklerden farkl ı 

olarak bir adak (Voeu) adarlard ı. Üye derne ğe girmekle ya iffet, ya fakirlik 

yahut ba ğlılık nezrederdi. Zengin derne ğe girmekle yar ını yoğunu ona b ırakır; 

yoksul ise bütün varlığıyla derne ğe bağlan ır ve kilisenin bir kölesi olurdu. 

Bu yol derne ği hem zenginle ştirir, hem de onua güçlü k ılard ı. Böylece 

devrim öncesi Fransada kar şıt kuvvetler olarak K ıralhk ve Din Dernekleri 

bulunmakta idi. 

Fransada bir de s ınıfları temsil eden meclis vard ı ki bunun adı S ınıflar 

Meclisi (Etats Generaux) idi. Bu meclis ola ğan üstü veya vergi almak 

için kırahn ça ğrısıyla toplan ırd ı. XVI. Louis 1789 y ılında bu meclisi 

topladı. Meclis, papaz, avukat, ö ğretmen, asilzade gibi renk renk üyelerden 

kurulmakla beraber iki konuda üyeler birle şmişti. Bir kere, hepsi k ı- 

rahn keyfi davran ış ve yolsuzluklar ından şikayet ediyorlard ı. Bu yönden 

üyelerin hemen hepsi k ıral ve yönetim aleyhtar ı idiler. İkinci olarak 18. 

yüzyılın, yüzünü a ğartan büyük filozoflar ın hak, özgürlük ve e şitlik konusundaki 

fikirlerini benimsemi şlerdi. K ıral durumu anlay ınca meclisi da ğıtmak 

istedi isede Mirabeau ate şli hitabesiyle haberi getirene, millet iradesiyle 

topland ıklarından kendilerini ancak süngü kuvvetinin ç ıkarabilece ğini hatırlatarak 

kafa tuttu ve bunun üzerine Meclis i şi ele aldı 20 . 

Meclis her şeyden önce memlekete bir ana yasa vermek amac ında idi. 

Bu sebeple kurucular meclisi (Assemblee Constituante) ad ını aldı. Meclis 

anayasadan önce 3 kas ım 1789 tarihli insan ve yurtta ş hakları beyannamesini 

(D eclaration des droits de Phomme et du citoyen) yay ınladı. Bu beyannamenin 

bir çok yönleri vard ır. Bunlardan biri de bizi ilgilendiren din konusudur 

21 . 

Hiç kimse, dini de olsa, kanaatlar ından dolay ı tedirgin edilememelidir. 

Yeter ki bu kanaatlar ın aç ıklanması kamu düzenini bozmas ın. 

20 Mirabeau haberciye şöyle söylemişti : Allez dire â votre maitre que nous sommes 

ici par la volonte du peuple et nous n'en sortirons que par la force des baionnettes. 

21 Bk. Petit dictionnaire de droit Dalloz, "De'claration des droits de l'homme et du citoyen" 

maddesi. 

142

(Nul ne doit etre inquiete pour ses opinions, meme religieuses, pour vu que 

leur ınanifestation ne trouble pas l'ordre puplic etabli par la loi). 

Fransadaki bu hareket iki cepheli idi. Bir yandan k ırallığa kar şı bir ayaklanma, 

öte yandan ruhbana ve dolay ısıyla papaya ve onun nüfuzuna kar şı 

bir rest çekmekti. K ıral bu durumu hiç bir yolla önliyemedi ği gibi kaçarken 

de yakaland ı. Devrim sıras ında bir çok suçsuz kimselerin kanlar ı akt ı . 

Devrimciler bu s ırada baya ğı kana susam ışlardı, 0 kadar ki bunlardan birisi 

mezar ta şına şu sözleri yazd ırmıştı : "Yolcu benim ölümüme a ğlama; çünkü 

ben sa ğ olsayd ım sen ölecektin." (Passant ne pleure pas ma mort, si j'etais 

vivant tu serais mort.) 

Kurucular meclisinin ilk i şi ruhban bir sivil te şekkül (Constitution civile 

du clerge) haline sokmak oldu. Bunun için 88 maddelik bir kararname ç ıkarıldı. 

Bu kararnameye göre papazlar memurla ştırılmakta idi. Papazlar di ğer 

memurlar gibi seçime ba ğlanıyorlard ı. Bu seçimleri iki metropolit kontrol 

edecekti. Metropolitin karar ı sivil mahkemelerde son olarak hükme ba ğlanacakt 

ı. Seçimi yapacaklar aras ında protestanlar bulundu ğu gibi yahudiler 

bile vard ı. Ruhbanın ayl ıkları da bir kararnameye ba ğlanmışt ı. Fakat papaz 

seçiminin onanmas ı gibi işlerde papan ın sözü bile geçmiyordu. Kurucular 

meclisinin aldığı bu kararlar tarafs ız bir gözle incelenecek olursa bunla ı a 

toplumsal ve hukuki yönlerden tak ışılabilir. Toplumsal yönden, meclisin 

gösterdi ği bu tepki normal, s ınırları a şmış ve devrimcileri sald ırgan bir duruma 

getirmi şti. Hukuki bakımdan da i şte ayk ırılık vard ı, zira meclisin ald ığı karar 

kilise hukukuna (Droit canonique) ayk ırıydi. Bundan ba şka Birinci François 

ile papa aras ında yap ılan konkordato iki tarafh oldu ğundan hükümleri devletler 

hukuku gerekimlerine göre, ancak iki taraf ın istekleriyle de ğiştirilebilirdi. 

Halbuki kurucular meclisi bunu tek tarafl ı olarak bozmu ştu. Ruhbanın büyük 

ço ğunluğu meclisin bu karar ını tanımak istemedi. Meclis ruhban muhalefetini 

yenmek için devlete ba ğlılık yeminini mecburi k ıldı 22 . Bunun üzerine, 

papazlar ın bir kısmı, işleri b ırakt ığından bir çok kiliseler papazs ız kaldı . 

Bu hareket Fransaya özgü sald ırgan lây ıkhk diye vas ıflandıraca ğımız hareketin 

önemli bir a şamas ıdır. Kurucular meclisi bir anayasa yapt ıktan sonra 

da ğılmıştı. Yerine kanun koyucular meclisi (Assemblee Legislative) topland ı . 

Bu da yerini daha gen ş bir anayasa yapmak üzere konvansiyon meclisine 

(Convention nationale) b ırakt ı Konvansiyon geni ş bir anayasa yapt ı ise 

de bu uygulanmad ı. Bu s ırada devrim alm ış yürümüştü. Kan gövdeyi götü- 

22 Bağlılık veya Sadakat yemini söyle idi : Je reconnais que Funiversalite des citoyens 

français est le souverain, et je promets obeissanee et soumission aux lois de la Repoublique. 

(Frans ız yurtta şları bütünlü ğünün egemen oldu ğunu kabul eder ve Cümhuriye kanunlarına 

itaat etme ğe ve ba ğlı kalmaya söz veririm. 

143

üyordu. Ünlü bir general bu durumdan yararland ı. Napolyon ilk önce 

papalık makamıyla anla şarak 1802 tarihinde bir konkordato imzalad ı. Böylece 

Napolyon ilk meclisin att ığı adımı geri almış ve nüfuzunu artt ırmak 

amacım gütmü ştü İkinci a şamada Napolyon kendine uygun bir anayasa 

yapt ırdı. Fakat art ık durumun de ğiştiğini kendisi de anlamış olacak ki yap ılan 

anayasada Fransan ın resmi dini katoliktir" cümllesi yerine "Fransada ço ğunluğun 

dini katoliktir" maddesini koydurdu. Napolyonun bu davran ışı 

gerici ve geriletici bir hareket olarak vas ıflandırılabilir.Konkordato rejimi Fransada 

din ve kilisenin ayr ılmas ı hakkındaki 1905 tarihli kanuna kadar devam 

etmi ştir. Napolyondan sonra yine tahta Burbon hanedan ından XVIII. Louis 

gelmişti Fakat durum o kadar de ğişmişti ki eskiye dönmeyi ne memleket 

hazmedecek durumda idi ne de böyle bir şey meclisten geçebilirdi. Nitekim 

Napolyon anayasas ı yerine yap ılan anayasada dinin katolik olaca ğı açıklanmakla 

beraber ayni anayasan ın be şinci maddesinde herkesin dinini e şit bir 

özgürlükle ta şıyaca ğı ve tören yapmak için ayni himayeyi görece ği belirtiliyordu. 

O kadar ki X. Charles'dan sonra gelen Orlean soyundan Louis 

philipe yeni anayasadan devlet dini ile ilgili sözleri bile ç ıkarmıştı. 

Böylece lâyiklik anlay ışı ve vicdan özgürlüğü art ık ka ğıttan kalplere dökülmü ş 

ve benimsenmi şti. 

1848 de kurulan II. Cumhuriyet ve 1871 de kurulan III. Cumhuriyette 

lâyiklik ilkesinde sürekli ilerlemeler görülmü ştür. Yalnız meclisler de ğil, 

bilginler de bu alanda baz ı düşünceler ortaya atm ış ve ilkeyi savunmu şlardı. 

III Cumhuriyette en fazla bu konu üzerinde duran devlet adam ı ünlü hatip 

Gambetta'd ır. Jules Simon, Jules Ferry, Clemenceau, Emile Zola da bu 

arada söylenebilir. 

4) 1905 Kanunu 

Bugün uygulanmakta olan lâyiklik ilkesi kayna ğını kilise ve devletin 

ayırınu hakk ındaki kanun (La loi sur la separation des Eglises et de l'Etat)' 

dan almaktad ır. Bu kanun o zamana kadar uygulana gelen Napolyon konkordatosunu 

tek tarafl ı olarak feshediyordu. Bu kanunu ç ıkarmada iki türlü 

sebep vard ı : Uzak ve yak ın sebepler. Katolik kilisesinin merkezile şmesi 

ve lâyiklikliğin gelişmesi uzak sebepler aras ındadır. Katolik kilisesi, Vatikan 

konsilinin denet ve yönetimi alt ında gün geçtikçe merkezile şen bir yol 

tutmu ştu. Buna kar şılık Fransada kamu hizmetleri gün geçtikçe lâyikle ş - 

mekte idi. Birbirine z ıt olarak geli şen bu iki ak ıllı, Fransada din ve devlet 

ayırımı/la yol açmıştır. Fakat bu ay ırımın asil sebebini daha çok yak ın olaylarda 

aramak gerekir. Yak ın sebeplerin ba şında papan ın cumhurba şkani 

144

M. Loubet'nin Romaya yapaca ğı geziyi protesto etmesi, ikinci sebep, 

papalığın iki Fransız papaz ını istifaya zorlamas ıdır 23 . 

Projenin raportörlii ğiinü yapan me şhur Aristide Briand bu yakın sebeplerin 

nazara alınmadığını o zaman şu sözlerle ifede etmi şti: "Kilisenin devlet 

ten ayrılmasmı, siyasi kinlerimizi veya katolik dü şmanhğımızı gidermek 

için de ğil, fakat muhtelif din mesuplan aras ında barışı sağlayacak olan yegane 

rejimi kurmak için uygun bulmaktay ız." 

Bir çok tart ışmalardan sonra bu tasar ımn bel kemiği olan iki ilke kabul 

edildi. Birinci ilke, kamu düzenine ayk ırı olmamak şartıyla cumhuriyetin 

din, vicdan ve tören özgürlü ğünü garanti etmesidir. İkinci ilke, Cumhuriyetin 

hiç bir dini tanımamas ı, hiç bir dine yard ım etmemesi ve hiç bir dine bütçesinden 

ödenek ayırmamas ıdır. 

Kanun çıkt ıktan sonra papa, 11 şubat 1905 tarihli şiddetli bir bildiri 

yayınladı. Bu bildiride şu esaslar vard ı : Din ve devlet ay ırımı en büyük 

hatad ır. Bu ayırım tanrıya hakaret say ılır. Bu ayırım tanr ının kurmu ş 

olduğu düzeni altüst eder. Ve son olarak bu ay ırım dünyevi cemaata büyük 

zararlar verdirir 24 . Kanunun getirdiği yenilikler şöyle sıralanabilir: 

I — Devlet hiç bir din tan ımaz. (La republique ne reconnait aucun culte) 

2 — Din ile ilgili her türlü kamu te şkilatı kaidırdmıştır. (Toute organisation 

publique des cultes est supprimee) 

3 — Kanun kar şısında herkes gibi birer fert olan din adamlar ı (hademe-i 

hayrat) genel hükünrdere ba ğlıdırlar. (Les ministres du culte, simples parti 

culiers au regard de la ki, sont soumis au droi t commun) 

4 — Devlet, bütçesindeki yard ım bölümünden hiç bir dine para vermez. 

(La republique ne salaire ni un subventionne aucun culte) 

5 — Din törenlerini yapma ve ibadet yerlerinin bak ım giderlerini 

sağlamak üzere din dernekleri kurulmu ştur. (Les associations cultuelles sont 

formees pour subvenir aux frais a l'entretien et a l'exercice public du culte) 

6 — Kanun ruhbana yaln ızca ibadet yerlerini (Edifices des cultes) kullanma 

yetkisini verir. 

7 — Ruhbana ait mallar kurulacak din derncklerine devredilir. 

23 Bk. A. Autin Laicit et Libert de Conscience, Paris, 1930 sh. 176-178. 

24 Bk. A. Autin ayn ı eser, sh. 178-181. 


8 — Din zab ıtas ı (POL İCE DES CULTES) Kamu düzenine ayk ırı olmamak 

üzere her dinin gereklerini serbestçe yerine getirmeyi ve törenlere katılmayı 

sağlayacak hükümleri ihtiva eder. 

Bir kısmını yukarıya aldığımız bu ilkeleri biraz de şince görülürki Fransada 

kamu düzeni (ordre public) ne ili şkin smırlamalar d ışında dini törenlerin 

yap ılmas ı serbesttir. Devletin kendine has bir dini yoktur. Hiç bir dine 

genel bütçeden yard ım edilmez. Din bir kamu hizmeti olmad ığı gibi din 

adamları da devlet memuru de ğildir. Devlet dinlerin hepsine kar şı eşit davramr. 

Kanun kar şısında yalnız eşit yurtta şlar vard ır. Yard ımın tek istisnas ı 

yatılı okul, hastahane ve hapishanelerdir. Belediye bütçesi genel bütçeden 

sayılmadığından bu yolda yap ılan harcamalar kanuna ayk ırı değildir. 

(Frans ız dam ştayı bu yolda ictihatta bulunmu ştur). 

131_1 kanunda önemli say ılan bir mesele de din derneklerinin kurulabilmesi 

dir. Her kilise bir dernek kurabilecektir. Bunlara din dernekleri (Associations 

cultuelles) denir. Dernekler birle şerek bir birlik meydana getirirler. 

Devlet kesin olarak di ıı adamlar ından elini çekmi ş ve papaya tam bir serbestlik 

vermiştir. Bu kanunun ba şka önemli bir noktas ı da tören zab ıtasıdır. Eskiden 

katoliklik protestanhk ve yahudilik kamu hizmetleri aras ında idiler ve bütçeden 

para alırlardı. Bunun dışında kalan dinler yasak edilmi şti Bunlar için 

hükümetten ayr ıca izin almak icabediyordu. Bu türlü dinlerin mensuplar ı, 

ancak devlet şurasmdan geçen bir kararla tap ınak yapt ırabilirlerdi. 1905 

tarihli kanun bu s ınırlama ve yasaklar ı kaldırmıştır. Bugün Fransada tap ınak 

yapma serbesttir. 1907 tarihli kanun beyanname vermek külfetini de kald ırmıştır. 

Kanuna göre rühban genel hükündere ba ğlı idi. Çok yerinde olan 

bu esaslar papalar ın ho şlarma gitmedi ve bunlar ı konkordato hükümlerinin 

bir taraflı feshi sayddar Ancak 1924 tarihinde papa XI. Pie bir anla şma teklif 

etti. Durum, hükümetçe incelenerek bir din statüsü kaleme al ındı. Statünün 

beşinci maddesinde din derneklerinin görevi aç ıklanarak bu konuda papamn 

temsilcisine yetki tan ındı. Derne ğin adı da Association diocesaine diye de ğiştirildi. 

Frans ız hükümeti bunu kabul etti. Bu dernek katolik kilisesinin anayasas 

ıııa göre papanm bir temsilcisi olan ba ş papazm idaresi alt ında katolik 

dini törenlerini devam ettirmek ve giderlerini sa ğlamakla u ğra şacaktı. 1960 

yılında yayınlanan Dördüncü Cumhuriyet Anayasas ı Lâyiklik ilkesini bir hareket 

noktası olarak almıştır. Vicdan ve din özgürlüğünün bir memlekette var 

olabilmesi için o memlekette herkesin istedi ği şeye inanmas ı ve bunu istedi ği 

şekilde açığa vurmas ı yani vicdan ve tören yapma özgürlü ğünün var olması, 

Tap ınak ve teferruat ının serbestçe kurulabilmesi gereklidir. Fransa 1905 

1907 kanunları ve 1924 tarihli din statüsü ile bu yola girmi ş bulunmaktadır. 

146

Bütün bunlar ı özetlemek gerekirse 1905 kanunu ile Fransa ; 

I — Vicdan ve din özgürlü ğü (Liberte de conscience et des cultes) 

2 — Devletin din konusunda tarafs ızlık ve lâyikliği, (Neutralite religieuse 

et laicite de l'Etat) 

3 — Din bütçesinin kald ırılması, (Supression du budget des cultes) 

4 — Dinle ilgili olan kamusal kurumlar ın yürürlükten kald ırılmas ı, 

(Supression des etablissements publics du culte) Ilkeleri Fransada kanunla ş - 

nuş bulunuyordu 25 . 

C — DOĞU ALEMİNDE LikYIKLİK ve VICDAN ÖZGÜRLÜĞÜ. 

Lâyikliğin bat ıda değerlerin ayr ımla şma ve evrimi (Differenciation 

des valeurs et ses evolutions) sonunda do ğduğunu gördük. Toplumsal evrim 

ve ilerlemede rastlanan en önemli olay bütün de ğerlerin derece derece 

dini değerlerden ayr ılmalarıdır. Ilkel toplumlarda her türlü toplumsal 

değer, dini de ğerler içinde yer almakta idi. Toplum geli şerek karma şık 

bir manzara ald ıkça bu de ğerler birer birer dini de ğerlerden ayr ılmışlardır. 

Böylece siyasi, hukuki, iktisadi, bedii, ve ahlaki de ğerler dinden ayr ılmış - 

lardır. 26 . 

Doğuda sosyolojinin ortaya koydu ğu bu genel evrimden ba şka• bir şey 

olmanu ştır. Alaca ğımız örnekler sadece bu genel görü şün bir ispat ı olacak 

ve lâyiklik ilkesinin san ıldığı gibi içi bo ş bir teori değil, misallere dayanan 

bir evrim a şamas ı olduğunu aç ıkça gösterecektir. 

Doğudan kast, din bak ımından bağlı bulunduğumuz islâm ülkeleri, Türk 

ulus ve ülkeleriyle memleketin ıizdir. Bu sebeple misaller islâmiyetten, Türk 

dünyas ından, Osmanlı İmparatorlu ğundan ve Türkiye Cumhuriyetnden 

alınacakt ır. Bugün Türkiyede uygulanmakta olan lâyiklik ise, kanun 

hükümlerine dayanılarak incelenecek ve bu konudaki fikir ak ımları gözden 

geçirilecektir. Son olarak, Do ğu ve Bat ıdaki uygulamalar ın birle ştikleri 

ve ayrıldıkl'ar ı noktalar aç ıklanacakt ır. 

25 Bak. J. Eymand-Duvesnay, commentaire pratique sur la s.eparation des Eglises et 

de L'Etat, Paris. 1906 Sh. 1-20. 

26 Bu konu ile ilgili olarak şu eserlere bakınız. E. Durkheim, Division du Travail. C. 

BougM, Evolution des Valeurs. 

Siyasi değerlerin olu şumu ve dini de ğerlerden ba ğımsız olarak geli şmesi için, Moret 

et Davy' ın Des Clans aux Empires adh eserin bak ılmandır. 

G. Davy, Sociologie politique, 1924 

147

I — İSIAMDA DİN ve DEVLET MUNASEBETLERİ ve LÂYİKLİK ILKESI 

İslamiyet, daha ba şlangıçta, din ile devleti birle ştirmek suretiyle do ğ- 

muştur. Kur'an ve hadis incelenirse görülürki onlarda hem dinle hem de dünya 

ile ilgili hükümler vard ır. Bu da teokrasi yani dini egemenli ğe dayanan devlet 

sistemi demektir. Bizantinizm ile teokrasi aras ında bir fark vard ır; Bizantinizm, 

otokrat bir devlet ba şkanının dini kendi yönetimine almas ı demektir; 

buna olsa olsa Do ğuda ancak Osmanl ı hilafeti zaman ında rastlanabilir. 

Teokrasi ise din kurallarnun devlet ve dünya i şlerini yönetmesi demektir. 

Bu ince fark baz ı yazarlar ın gözlerinden kaçm ıştır. 

Bizantinizmde devlet dine hâkim olur ve onu istedi ği gibi yönetir. Teokraside 

ise din kuralları dünya işlerini yönetir. K ısacas ı, teokraside din kurallar ı 

ve dini makamlar dünya i şlerini ve devleti yönetmektedir. Dini makamlar 

sadece terimleri de ğiştirerek dünya i şlerine uygulanan kurallar ına dini renk 

verirler. Mesela yasak olan şeye haram, suç olan şeye günah deniyordu. 

Kur'amn ilk hükümleri Mekkede inmi şti. Bunlar ın çoğu iman, vicdan, fazilet 

ve ahlâkla ilgili hükümlerdir. Kur'a= Medinede inen hükümleri ise daha 

çok dünya i şleri ve kurulu ş halinde bulunan islam devletinin i şleyişine, hukuka 

ve pratik bir nitelik ta şıyan ahlaka ili şkindi. Ana çizgileriyle birinciler dini 

ve ahlaki hükümler, ikinciler toplumsal ve siyasal hükümlerdir. Bu cihet 

Hz. Muhammed'in hayat ı incelendikte daha iyi anla şılır. Gerçekten Hz. 

Muhammet ilk önce tam manas ıyla gönüllere hitap eden bir din kurucusu 

idi. Fakat Medineye göçten sonraki y ıllarda bir devlet ba şkan ı oldu. Ordulara 

komuta ediyor, hukuki anla şmazlıklar' çözüyor, uluslar aras ı sözle şmeler 

yap ıyor, kısacas ı cemaatin dünya i şleriyle uğra şıyordu. Bu hükümler de ğerlerin 

farkhla şması bakımından ele ahmrsa, Peygamberin arap yar ımadas ında 

gerçekle ştirmeye koyulduğu toplumsal ilkeler, zamana göre çok ileri ad ımlar 

sayılabilir. Zira Arap Yar ımadas ı, o zamanki medeniyet dünyas ında bir veba, 

bir kıtlık ve bir gericilik yuvas ı idi Cihan ın en büyük komutanlar ı buralara 

girememi ş ve sürekli bir egemenlik kuramam ıştı Medeniyetin, kültürün 

ve cihangir ordular ın giremedi ği bir yerde Muhammedilik bütün ışınlarıyla 

parlamış ve Peygamber'in ölümünden henüz 25, 30 y ıl geçmeden bütün kuzey 

Afrika, Orta Do ğu, Hint ve Sind'e kadar olan yerler Muhammedin do ğmayan, 

doğurmayan ve her şeyden üstün olan tek Tanrısmın bayra ği altına geçmişti. 

Alemlerin efendisi ve yarat ıcısı olan tek ve ulu Tanr ı kar şıs ında bütün 

yerli inançlar çökmü ş ve İslamiyet yeni bir medeniyet me ş'alesi ile 

Doğudan Bat ıya kol salmıştı. 

Bu aç ıklamada gösteriyor ki İslamiyet daha do ğuşta iki manzara göstermiştir. 

Vicdana dayanan hükümler mutasavv ıfkr elinde büyük insan y ığınlarının 

iç alemini i şlemiş ve yükseltmi ştir. Dünyaya hitap eden k ısımlar 

148

da çok büyük imparatorluklar ın kurulmasına yol açmıştı. Daha doğrusu islam 

dini mutasavvıflar elinde bir vicdan dini olmu ştu. Mutasavvıfların doktrini 

vicdan özgürlüğüne yer vermekte, ince bir sezi ş ve derin bir dünya görü şüne 

dayanmakta idi. Bunlar kendilerine göre bir ahlak sistemi kurmu ş, cüz'i 

irade (Libre Arbitre) ile tanr ı iradesi aras ındaki münasebeti tesbit ederek 

üstün de ğerde olan ahlak ilkelerini ortaya at ım şlardı. Başka yönden 

giden İmam- ı Azara ilk kelânu yazarak buna F ıkıh-ı Ekber ad ım vermişti. 

Değerlerin farkhla şmas ı yolu ile Fıkıhı Ekberden kelâm, felsefe ve tasavvuf 

ayrılarak yaln ız şer'i hükümler kalmıştı ki bu geri kalan kısma islam hukuku 

anlamında fıkıh denir. Bilindiği üzere islâmda şer'i kaynakların başında 

Kur'an vard ır. İkinci kaynak hadistir. Üçüncü kaynak icma'd ır. Bu üç kaynak 

yan ında içtihat sahibi hukukcular ın (fakihlerin) geli ştirdikleri bir dördüncü 

kaynak ortaya ç ıktı. Buna bilginlerin içtihad ı (İçtihad- ı ulemâ) veya kıyası 

fukaha deni,. Fakihlerin ço ğu devlet memuru olmadığı gibi hiç bir vakit hilafet 

makamının buyruklar ına bağlı de ğillerdi. Zaten islamiyet ba şlangıçta hanedana 

bağli bir sistem değildi. Bugünkü demokrasi tekni ğine göre baz ı eksiklerine 

rağmen bir cumhuriyet idi. Halife bir ;cma sonuncu iktidara getirdi. Bu ise 

bugünkü anlamiyle bir referandum veya kamu onam ı (Consensus) gibi bir 

şeydi. İcma, bir konu üzerinde islam ulular ının vardığı bir görüş birliği idi. 

"Ümmetim yanlış yolda icma etmez ( Abk,..11JI (9%1 C, s y) demek suretiyle 

Peygamber icmaa önem vermi şti. İslam aleminde en önemli i şler icma'la 

yap ılırdı. Yalnız bunu olurundan fazla büyütmek do ğru olmaz. Zira icma s ı- 

nırlı ve belirli insanlar ın vardıkları bir görü ş birliğidir. Yoksa bugün halkın sesi 

hakkm sesidir." (Vox populi vox dei) anlam ında bir demokrasi kayna ğı sayılmaz. 

Hilafet kesiminde söylendi ği gibi iktidar için sadece bu seçim•yetmezdi. 

Bu seçimi bir nevi sadakat yemini (Sermenst d'Allegence) olan biatla tamamlamak 

gerekirdi. Dikkat edilecek olursa biat bile yine küçük bir zümrenin 

onamı demekti. Büyük bir imparatorlukta bu i şlere karar verenler bir 

avuç insandan ibaretti. İlk dört halifeden sonra hilafet bir saltanata dönmü ş 

ve tam olarak bir bizantinizm ba şlamıştı. Hele osmanh devrinde serbest 

kadıhk yerine devlet emrinde Şeyhul islaınhk kurumu do ğmuş ve böylece 

padişah sadaret makam ı yolu ile otoriteyi ve şeyh'ul islamhk yolu ile de dini 

önderliği şahsında tophyarak eşsiz bir otokrasi kurmu ştu. Bu ise Teokrasiden 

daha ziyade bir bizantinizm say ılır. Esasen bu devirde saltanat ın manevi 

cephesini skolastik zihniyet körletmi ş bulunuyordu. İçtihat kap ısı ise çoktan 

kapanmışt ı 27 . 

Bu bahsi kapatmadan önce, üç soruyu cevapland ırmak gerekir: 

Birincisi : islamın başlangıcında acaba dinle devlet, veya daha genel 

olarak, dinle dünya i şlerinin ayırımım gösteren belirtiler varm ıdır 

27 Bk. Nahit Tendar, Layiklik, sosyoloji dünyas ı, sayı 1. 

149

İkinci soru: Lâyiklik ilkesinin temeli olan din ve vicdan özgürlü ğü İslamda 

ne şekilde anla şılmıştı 

Üçüncü soru: Lâyiklik ilkesi bir bak ıma akılla vicdan ayr ımı sayıldığma 

göre, İslanun akla verdi ği değer ne idi 

Şimdi bunları cevapland ırmaya çallışahm• 

1) Peygamber "Dünyaya ait i şleri sizler daha iyi bilirsiniz" (r kl I) 

dediği gibi. "Ben de ancak sizin gibi bir insamm de" diyen ( 

1;1 le'l 

ayet ve hadisler, dinle dünyan ın ayfildığına i şaret say ılabilir. Hz. Peygamber 

Mekkeyi aldıktan sonra Hüneyn sava şına giderken devlet i şlerini Ataba'ya 

ve din işlerini Maaz'a b ırakmıştı. Bu davranış islamın ba şlangıcında bile 

böyle bir ayırımın, rü şeym halinde de olsa, var olduğunu gösterir 28 . 

2) Dinde zor yoktur, ( d .1,5 I y ) sizin dininiz size, benim dinim 

bana ( j ) gibi hükümlerden ba şka islam dini dışında kalanlara 

halife Ömer zaman ında gösterilen ho şgörürlük bu yolda ışık verecek 

niteliktedir. Gerçekten Hz. Ömer zaman ında islam ordular ı Kudüsü ku şattığı 

sırada patrik Sofranius, islam ın din konusundaki ho şgörürlüğüne ve adaletine 

hayran kalarak kan dökmeden şehri teslim etmi şti. Mısırı alan müslümanlar 

hıristiyanlar' dinlerinde serbest b ırakmışlardı 29 . 

3) Lâyiklik bir bak ıma bilimle vicdamn, akılla naklin, pozitif bilgi ile 

nâssm, bilişle inanışın ayr ımı olduğuna göre islamda akıl (Ratio) ile iman 

(Credo) in birbirinden ayr ıldığı ve hattâ akla her vakit üstünlük tarand ığı 

görülmüştür 3° . 

Bilmediğin şeyin ardına düşme ( 4.; ,!-U 1. jıli y 9 ) (Kur'an İsra 

süresi - 36). Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu ( j jıh 

) Ya Rabbi bize e şya= gerçe ğini olduğu gibi göster. ( 1.3 ) 1 r.4.11 

), Hikmet mü'minin yitik mandır; onu nerede bulursa almaya 

herkesten çok hakhd ır. 

c:,.._;11 Jl e Zç....4-1) gibi 

ayet ve hadisler ve buna benzer daha pek çok dini hükümler akl ın ve 

müsbet dü şüncenin üstünlük ve faziletlerini saymaktad ır. islamiyet bu durumu 

ile ta ba şlangıçta değerlerin ayrımlaşmas ında ileri adımlar atmış ve 

müsbet bir dünya görü şü ile yüksek uygarlık ve kültürler için olumlu örnekler 

vermi ştir. 

28 Lâyiklik ad ındaki anonim eserde Hilafet ve lâyiklik makalesi Sh. 174. 

29 Bk. M. E. Elöve, Türkiyede din imtiyazlar ı, Hukuk Fakültesi dergisi Sh. 105-368. 

1953 sayı 1-4. 

30 Akılla nakll bağdaşmazsa akla öncelik tamyın : ,pul , j 1..3 1:>I) 

150

2. TÜRK ve 'SLIM DÜNYASINDA RASLANAN LÂYIKLIK 

ÖRNEKLELER İ 

islamdan önceki Türk devletleri, şamani, budist, h ıristiyan, yahudi ve 

mani dinlerini muhtelif °zamanlarda veya ayn ı zamanda kabul etmi şlerdi. 

Bunun misallerine özellikle Uygur ve Hazer Türklerinde rastlan ır. Uygurlarda 

Bugrahanlar islamiyetten önce ayn ı zamanda birkaç dini himaye ediyorlard 

ı. Hazer Türkleri de yönettikleri kimselerin din özgürlü ğünü sa ğlamak 

amac ıyla bir kaç vezir kullamyorlard ı. Vezirlerin biri Yahudi, biri H ıristiyan, 

biri de Müslümand ı. Bu vezirlerden her biri ba ğlı bulunduklar ı din 

mensupların ın i şlerini yürütürlerdi. Kanunlar ve hükümdarlar bütün dinlere 

kar şı e şit davran ır ve e şit uygulamalar yaparlard ı. Devlet gücü e şitlik ve 

tarafs ızl ık ilkesine dayan ıyordu. Herkes ayn ı külfet ve ni ınetlerden e şit 

olarak yararlan ırd ı. Bu durum din bak ımından devlet yönetimnde dini 

e şitliği ve büyük bir ho şgörüılüğün yürürlükte oldu ğunu gösteriyordu. 

Bütün bunlar genel anlam ıyla layiklikten ba şka bir şey de ğildi. 

Buna benzeyen ba şka bir örne ğe de Türk—Mo ğol İmparatorlu ğunda 

raslan ır. Hindistan 5 yüzy ıl kadar yöneten Babür'ün torunlar ı zaman ında yani 

Türk—Mo ğol imparatorlu ğunda büyük bir ho şgörürlü ğün yer aldığı görülür. 

Bunlardan Ekber Şah, veziri Fazl—ul-Allah Alkami'ye Âyini Ekberi ad ıyla 

üç ciltlik bir eser yazd ırd ı. Ayini—Ekberi, Ekberin devlet te şkilat ı, kanunlar ı, 

te şrifat ı ile beraber zaman ındaki dinlere kar şı davran ışını göstermekte idi. 

Buna göre Hinduizm, Brahmanizm, Buddizm ve islâmiyet, Hindistar ıda 

e şit bir i şleme ba ğlan ıyordu. Hepsi tek bir tap ınakta toplanacak ve burada her 

din ve mezhep mensuplar ı kendi ibadetlerini serbestçe yapacaklard ı. Ekber 

Şah bu kanunu uygulamak üzere bir tap ınak yapt ırd ı. Fakat dinleri birle ş - 

tirmek amac ı kendisinden sonra gerçekle şemedi. Yine din mensuplar ı aras ında 

gerginlik devam etti. Ancak Ekber Şahin büyük ülküsü ve kanunlar ın ın 

lay ık ve müsamahal ı niteliği değerini daima muhafaza etmi ştir. Ekber, 

Cihangir ve Hümayun zamanlar ında dinleri uzla şt ırma yolundaki çabalar 

devam ediyordu. Bu çabalarda, dinleri birle ştirmekten daha çok kar şılıkl ı 

müsamaha ve sayg ıyı geli ştirmek fikri hakimdi. O s ırada Hindistanda ç ıkan 

Sikh mezhebi islamiyetle Hinduizm'i ba ğda ştırmak için at ılmış en önemli 

bir te şebbüstü 31 . Fakat sonralar ı bu mezhep mensuplar ı her iki tarafla da 

çarp ışmak zorunda kald ılar. 

İslam Türk tarihinde tam teokrasinin do ğuşu, Abbasiler zaman ında 

E ş'ariligin zaferinden sonra felsefe ak ımlar ının takibata u ğramas ı 32 Şii 

31 CarrC. de Vaux, les penseurs de l' İslam. Columbia Ensyclopedia. S ıkk maddesi. 

32 E ş'arilik Şafii mezhebini, maturidilik ise Hanefei mezhebini temsil eder. Gerek E ş' 

arilik ve gerekse Matüridilik sünnet ehlinin (ortodoxie musulmane) görü şlerini Kelâm yönünden 

sistemle ştirmi ş ve Mu'tezile ve sap ık mezheplere kar şı bu görüşleri savunmu ştur. 

151

ligin şiddetle reddi ve baz ı yerlerde kitaplar ımn yakt ırılması şeklinde görülür. 

Aynı hal Endülüs ve Kuzey Afrikada Murab ıtin ve Muvahidin devletleri 

zamanlarında görülür. Bu devirde Yusuf bin Ta şfin gibi kimseler filozofları 

koruyorlard ı. Onun zamanında İbn-Rüşd gibi ünlü bir bilgin ve filozof 

yeti şmiştir. Fakat ondan sonra taassup dalgas ı kuvvetlenmi ş , İbn—Rüşd 

takibata u ğramış ve Kuzey Afrikada mutaass ıp tarikatlar ve en dar teokrasi 

zihniyeti hüküm sürmü ştür. Islam âleminde teokrasi daha do ğrusu Bizantinizmin 

kuvvetlenmesi din sava şları ile ilgilidir. Haçl ılara kar şı uyanan 

tepki, bir türlü varl ığı savunma iç güdüsü ile, islam devletlerini kuvvetle 

dine bağlamıştı. Hintte Kuzey Afrikada ve Kanuniden itibaren Osmanl ı- 

larda Tanrı sözünü yüce klima (4ul Z.IS" ) her şeyin ba şında ve üstünde 

geliyordu. Bu ise ho şgörürlüğü yok ediyor ve taassubu artt ırıyordu. 

3. OSMANLILARDA DİN ve VICDAN ÖZGÜRLÜĞÜ ve L kYIKLİK. 

Türk yönetiminde dinlere kar şı müsamaha ve kanun e şitliğinin üstün 

bir de ğer kazanmas ı Fatih Sultan Mehmet devrine rastlar. Fatihin İstanbulu 

aldıktan sonra yapt ığı kongre, Yahudi ve Ortodokslara kar şı gösterdi ği 

kanuni e şitlik ve dini ho şgörürlük bu konuda güzel örneklerdir. Şehre yeniden 

rum ve ermenileri getirterek yeni mahalleler kurmu ş ve cemaat te şkilatı 

ile okullar ı (Fener mektebi) oldu ğu gibi b ırakarak büyük bir müsamaha 

gösterilmi şti İslam Türk devletlerinin as ıl ayine' niteliğini burada aramak 

gerekir 33 . 

Fatihin patrik Pennadios'un şahsi= her türlü saldırıya kar şı kişisel 

dokunulmazhğını bildiren berat ında şöyle deniliyordu: "Kimse patrike tahakküm 

etmesin, kim olursa olsun hiç bir kimse kendisine ili şmesin, kendisi 

ve maiyetinde bulunan büyük papazlar her türlü umumi hizmetlerden müebbeden 

muaf olsun.... Kiliseleri cami'e tahvil edilmesin. Izdivaç ve defin 

işleri sair adetleri Rum kilise ve adetlerine göre eskisi gibi yap ılsın" 34 . 

Bu örnekler ço ğaltılabilir. Fakat dikkat edilirse bunlar lâyiklikten daha 

ziyade onun temeli olan tesamüh ve yeni bir deyimle ho şgörürlüktür. 35 

Bu konuda daha belirgin örnekleri islam hükümdarlar ından Salahattini Eyyubide 

görmek mümkündür. Fakat önce de belirtti ğimiz gibi Osmanlı tarihinde 

özellikle Kanuniden sonra Tanr ı sözünü yüce klima Kelimetul- 

33 Bk. Ahmet Rasim, Osmanlı tarihi. Cilt 1, Sh. 178 ve devam ı - İsmail Hakkı Uzunçar şıho 

ğlu, Osmanlı Tarihi, C. 2, Sh, 6 ve devam ı. 

34 Engin Osman Türk tarihinde evkaf, belediye ve patrikhaneler. İstanbul, Sh. 70. 

35 Konu din ve devlet münasibetleri olduğuna göre dini az ınlıklara kar şı yapılan muamelelerin 

tesbitinde faide vard ır. 

152

lah) her şeyin ba şında geliyor, tesamüh fikrini yok ediyor, ve kuru 

taassubu alabildi ğine ate şliyordu. Kabiz ( ) Mülhit diye tanınan 

ve Şeyh—ul İslam Ebussuut efendi fetvasile öldürülerek derisi yüzülen Muris 

Es'ad efendi bilgin bir kimse idi. Bu zat ın Hıristiyan ve İslam ahlâklanm karşılaştırırken 

İsa da ahlâk ki şiliğinin üstünlüğünden söz açmas ı, kâfir sayılmasına 

ve idam edilmesine yol açm ıştır. Halbuki Avrupada Luther yeti ş - 

miş ve Rönesans ta bundan yüzy ıl önce ba şlamıştı. Gerçi bu devirde Avrupada 

engizisyonla St—Barthdemy'ler görülmü ş ve Kalven ve Zwingli elinde protestanhk 

korkunç bir silah haline gelmi şti. Fakat Bat ıda bir çok fikir ak ımları, 

aynı zamanda geli şmiş ve birbirini kovalayan etki ve tepkiler fikir ve 

din özgürlüğüne ve bunun temel dayana ğı olan vicdan özgürlü ğüne giden yolu 

haz ırlamıştı. Doğuda ise yap ılan tek tük itiraz ın derhal bo ğulmas ı ve bu 

türlü fikir hareketlerinin hiç bir dayanak noktas ı bulamamas ı Kanuniden 

sonra devletin bir fikir ve vicdan köleli ği kurmas ı ile sonuçlanmıştı. 

Bu ise dinler tarihinde bütün özellikleriyle bilinen bir bizantinizn ıden 

başka bir şey de ğildir. Bu duruma kar şı Osmanlı saltanat ında iki türlü tepki 

görülmü ştür. 

a) Devlet mekanizmas ı ve kamusal kurumlar Bat ının daha ileri tekni ği 

kar şısında erimeye ba şlamıştı. Bunu önlemek üzere tepeden gelme baz ı ıslahat 

te şebbüsleri olmu ştur. III. Ahmet ve III. Selim zamanlar ında askeri 

ıslahatla beraber Bat ıldaşma akımları ba şladı. Matbaan ın kurulmas ı memleketi 

batı düşünce ve uygarlığına götürdü. Bunlar ın tabii bir sonucu olmak 

üzere lâyiklik yava ş yava ş memlekete girmeye ba şladı. Süreçte belirtilmesi 

gereken yön lâyikli ğin doğrudan do ğruya de ğil, dolayısıyla gelmiş olmas 

ıdır. 

b) Devletin teokratik, ö ğretimin skolastik ve tekni ğin orta ça ğ oluşuna 

karşı ilk tepkiler tepeden, yani Devlet Ba şkanı ve devlet adamlar ından gelmişti. 

İkinci tepki do ğrudan do ğruya dinin içinden gelmekte idi. Bu ikinci 

hareketin ba şında İlmi Teymiye'yi görüyoruz. Bu bilgine göre skolastik düşünceden 

kurtulu ş Hz. Muhammed devrine döımekle mümkündür. Nas ıl 

Peygamber ve ondan sonra gelen ilk dört halife devrinde devlet mekanizmas 

ı İcma—ı ümmete dayanan bir cumhuriyetle yürütüliiyordu ise şimdi 

de bu ilkelere dönmekle i şler düzene girecekti. Bu gerekim yerine getirilince 

bir yandan skolastik dü şünüş öte yandan tahakküm önlenecekti. Skolastiğe 

ve tahakküme kar şı açılan bu sava şlar ne yaz ık ki Türkiyede son zamanlara 

kadar hiç bir tepki uyand ırmad ı 36 . 

Sadece İzmirli İsmail Hakkı ve Ziya 

Gökalp gibi aydın bilginler memleketi ve dini ça ğda ş bir seviyeye getir- 

36 Bk. Nahit Tendar ayn ı eser aynı yer. 

153

meye çal ışt ılar. Buna kar şılık Mısırda Muhammed Abdo (1849-1905), Panislamizme 

ilham vermi ş olan Cemaleddin—i Afgani (1839-1891), Pakistanda 

Muhammed İkbal (1873-1938) ve tatarlar aras ında Musa Carullah İslâmiyeti 

modern bir görü şle yorumlamışlard ı 37 . 

Bat ılı yazarlar ın modernist ad ını verdikleri bu kimselere islam Rönesans ı- 

nın öncüleri gözüyle bak ılabilir. Bunlar ın çoğu tasavvufu Bergson ve Nietzsche 

fikirlerile birle ştirmi şlerdir. 

4. TÜRKIYEDE LkIKLIĞIN KURULUŞU 

Türkiyede lâikli ğin kurulu şu bahsinde Bat ıya yönelme, lâyikle şme, din 

ve vicdan özgürlü ğü konular ı hep bir arada ele al ınabilir. İki yüzyılda din, 

hukuk siyaset ve toplum alanlar ında gerçekle ştirilen evrim ve devrimler 

bugün içinde bulundu ğumuz sistemi yaratm ıştır. Bu olgu ve olaylar ın ışığı 

altında a şa ğıdaki nirengi noktaları tesbit edilebilir: 

a) Tanzimat. 

Tanzimat devrinde hemen her alanda bir ikilik göze çarpar: Mektep 

yanında Medrese, Bilim kar şısında skolastik ve onun de ğişmez kalıpları, 

Nizami Mahkemeler yan ında Şeriat Mahkemeleri, Yenilik kar şısında Gerilik, 

Sadaret kar şısında Şeyh—ül islâmlık vard ı; kısacas ı her sektörde eski ve yenilerden, 

ilerici ve gericilerden kurulmu ş bir çeli şiklik göze çarpmakta idi. 

Toplumsal durum t ıpkı Zerdü şt dininin Hürmüzle Ehriman çarp ışmas ı gibi 

bir hal almışt ı . 

Neticede Mektep Medreseye, Bilim Skolasti ğe, Yenilik Eskiliğe, Sadaret 

Şeyh—ül islamlığa galebe çalm ış ve nurlu ışıklar do ğmaya ba şlamışt ır. Daha 

sosyolojik olan Hauriou'nun deyi şiyle, ak ınc ı kuvvetler tutucu kuvvetlere 

üstün gelmişti 38 . 

Bilim ve teknikte Avrupa görü şü memlekette filizlenmi ş ve kök salmaya 

ba şlamışt ı. Bu de ğişmelerin zorunlu bir sonucu olarak lâyiklik ilkesi yava ş 

yava ş yurtta yerle şmişti. Zira ya şasin hürriyet seslerini yaln ız müslümanlardan 

de ğil, aynı heyecanla gayr ı müslim tebaadan da i şitmek nasip olmu ştu. 

Bazı düşünürler Hilafet yerine Cumhuriyeti, Osmanl ıca yerine Türkçeyi 

ve İslam fıkhı yerine Mecelleyi savunurken Suavi bey usulü fıkhı reddediyor 

ve devlet yönetiminde dinle dünyan ın birbirinden ayr ılmasını istiyordu 

39 . 

37 Bk. E. R. Pike, Dic. Des Religions, islâm maddesi. Sh. 168. 

38 Bk. M. Taplamac ıoğlu, Genel Sosyoloji, Ankara 1961 (sh. 20, dip hotu 22) 

39 Bk. Sosyoloji dergisi 4-5 say ı Sh. 179. 

154

Durkheim yolunda yürüyen Ziya Gökalp doktrin alan ında konu ile 

ilgili baz ı yayınlara ba şlamıştı. Gökalp bu arada Şer'iye Mahkemelerinin 

kalkmas ını, kanunlar ın lâyikle şmesini istiyor ve halifenin dini i şlere kar ış - 

masına uygun bulmuyordu. Bu ise aç ıkça dünya i şlerine dinin karışmamas ı 

tezini savunmakt ı. Görülüyor ki Ziya Gökalp' ın bu yayınları yeni Türkiyede 

lâyiklik hareketinin öncülük ve bayraktarh ğından ba şka bir şey de ğildi. 

b) Türkiye Cumhuriyeti ile kurulan sistem: 

Türkler kendi dinlerinden ba şka dinlerde olanlara kar şı ho şgörürlüğü 

olan uluslardan biridir. Tuna boylar ında at oynatan Fatihlerin k ılıcı 

bugün bütün Balkan yar ımadas ında Türkiye yarar ına daha olumlu ve verimli 

bir durum ve gelecek haz ırlayabilirdi. Fakat onlar büyük tesamüh ilkesi 

uğruna geleceklerini bile feda etmekten çekinmediler. Bu fatihler kendi 

yararlar ına bir sonuç sa ğlamak için İspanyada oldu ğu gibi engizisyon mekanizmas 

ını işletmeye muhtaç de ğillerdi. Rusya steplerinde yahudi katliam ı 

(Pogrom) na benzer tertiplere de lüzum yoktu. Sadece hakan ın müslüman 

olmayı teklif etmesi kâfi gelebilirdi. Fakat Türkler zararlarma da olsa ho ş - 

görürlüğü üstün bir ilke bildiler. Bu bak ımdan Türkler dini özgürlüğünü ilk 

kuralı milletlerden biri say ılabilir. Voltaire bile Türkleri bu konuda örnek 

olarak göstermi şti. Fakat nedense Türklerin din müsahamalar ı müsliiınanhk 

çerçevesi içinde tarihi yönden ve özellikle hukuk alan ında olumlu sonuçlar 

vermemi şti. Bu verimsizlik, hilafet kurumuna yiikletiliyordu. Hilafet resmi 

dininin islam olmas ını gerektirmekle kalmam ış aynı zamanda kamu hizmetlerini 

dini kurallara uydurmak te şebbüsünde bulunmu ştu. islâmiyet, her 

dinin temeli olan ahlak, itikat ve ibadetle yetinmeyerek, ayn ı zamanda gerek 

özel ve gerekse kamu hukuku hükümlerini de içine alm ışt ı . İslamda Emri 

Ahiret, s ırf dini olan hususlar ı ihtiva ederdi. Bu, ahlak, itikat ve ibadet olarak 

özetlenebilir. İslamda bir de Emri Dünya (Affaires Monclaines) vard ır 

ki bu da üç k ısma ayr ılır: Münakahat ve müfarekat, Muamelat, Ukubat. Birincisi 

evlenme, ayr ılma ve aile kurmay ı düzenler; muamelat kesimi hukuki 

i şlemlerden bahseder; ukubat ise, ceza hukuku ile ilgilidir. 

Emri Dünya dahi islamiyet gereklerinden oldu ğu için devlet i şlerinde 

uygulanan kurallar dini temellere ba ğlanarak devlet tam anlam ıyla teokratik 

bir şekil almıştı 40 . 

40 Daha önce Osmanlı Türklerinde din ve devlet münasebetlerinin ad ına bizantiniinz 

denmesini öğütlemi ştik. Gerçekten devlet ba şkanının dini yönetimi altına almasının adı bizantinizimdir. 

Din buyruklarm ın devlet i şlerine uygulanmas ına teokrasi demek gerekir. Bizantinizm 

ile teokrasi ayn ı ilkenin iki muhtelif yönden görünü şüdür. 

155

Tanzimat, Birinci ve İkinci Me şrutiyet devirleri devleti, dini niteliklerden 

ay ıramamıştı. Bu arada din ve dünya i şlerini ayrı ayr ı düzenliyen 

bir takım kanunlar ç ıkarılmış ve baz ı yenilikler yap ılmış ise de yarg ı - 

lama ve ö ğretim gibi kamu hizmetleri din bilga ve din kal ıplar ı içinde bulunuyordu. 

Bundan ba şka hâlifenin seçti ği Şeyh—ül İslâm bakanlar kuruluna 

girerek yer yüzünün hâlife ad ına kamu hizmetlerini din bak ımından denetliyordu. 

Yarg ı ve ulusal e ğitim i şleri bu makama bağlı idi. Gerçi bu arada 

baz ı nizarni mahkemeler de aç ılmış ve okullar ın bir kısmı da yeni kurulan 

Maarif Vekâletine ba ğlanmışt ı. Fakat mahkeme ve medreselerin büyük çoğunluğu 

hep Şeyh—ül İslâmbğa ba ğlı kalm ışlard ı . 

Cumhuriyet idaresinin i şleri ele ald ığı günlerde din ve devlet münasebetleri 

bakımından manzaray ı tam olarak aksettirmek üzere bir an için gözlerimizi 

Osmanlı İmparatorlu ğundan Cumhuriyete geçen Anayasaya çevirelim. 

23 Nisan 1920 tarihinde B. M. Meclisi kurulduğunda şu anayasa 

hükümleri yürürlükte idi: 

Madde 4— Zat ı hazret—i padi şahi, dini islâmın hâmisi ve bilcümle tebaai 

Osmaniyenin hükümdar ve padi şahıdır. 

Madde 5— Zati hazreti padi şahinin nefsi hümayumlar ı mukaddes ve gayri 

mesuldür. 

Madde 8— Devleti Osmaniye tabiiyetinde bulunan efradm cümlesine, 

hangi din ve mezhepten olursa olsun bilâ istisna Osmanl ı tabir olunur. 

Madde 10— Devleti Osmaniyenin dini, din—i islâmd ır. 

Bu hükümlerin tetkikinden Osmanl ı imparatorlu ğunun dine ba ğlı bir 

devlet oldu ğu anla şılır. Gerçi d ış baskılarla tebaamn hangi din ve mezhepten 

olursa olsun ayn ı şekilde sald ırılara kar şı korunaca ğı anayasaya konulmu 

ştur. Fakat imparatorluk bu hükme ra ğmen lâyiklik devresine girernemiştir. 

Bu konuda güçlü ve kesin hamleyi Cumhuriyet devri yapm ışt ır. İlk 

ad ımlar biraz şüphe uyand ırmışsa da, son şekliyle egemenli ğin kayıts ız, 

şarts ız ulusta olduğu belirtilmi ş ve 1928 yılındaki değişiklik sonunda 

devletin resmi dini tabiri anayasadan ç ıkarılmış ve nihayet 1937 tarihinde 

lâyikliğin pozitif bir devlet ilkesi oldu ğu aç ıklanmıştır. 

Cumhuriyet devrinin en ba şta gelen nitelikleri şunlard ır: 

1) Biri şer'i öteki örfi iki hukuk ve yönetim yerine Myik temele dayanan 

tek bir hukuk ve yönetimin yerle şmesi. 

156

2) Kuvvetler ayr ılığına dayanan ve hükümdarl ık şeklinde görünen bir 

devlet sistemi yerine kuvvetler birli ği ve görev ayrdığına dayanan cumhuriyet 

şeklinin devlet sisteminde yer almas ı 

3) iktisadi liberalizmin yerini devletçili ğin tutmas ıdır 41 . 

Burada devletin temel ni' elikleri yan ında demokrasinin temeli olan 

lâyiklik ilkesine, yeni idarede gereken önem verilmi ştir. 

Cumhuriyetin layik bir şekil almas ına engel olan kanuni mevzuat 3 mart 

1924 tarihinde kabul edilen üç kanunla tamamen ortadan kalkmi ştır. Bu 

kanunlara göre: 

1) Türkiye Cumhuriyetinde muamelat ı ncıasa dair olan ahkümln teşri ve 

infaz ı B. M. Meclisin aittir. 

2) Şer'iye ve Evkaf Vekâletleri mülgad ır. 

3) Türkiye dahilindeki bütün müessesat— ı ilmiye ve tedrisiye bilcümle medreseler 

Maarif Vektiletine devir ve raptedilmi ştir. Halife hali ve hilâfet makam ı 

lağvolmu ştur 42 . 

Görülüyor ki dini bir nitelik ta şıyan ve teokrasinin temel direklerinden 

biri olan hilafet la ğvedilmiş, e ğitim birleştirilmi ş , şer'iye ve Evkaf vekaletleri 

kaldırılnuşt ır K ısacas ı bir çırpıda devlet dini kılıktan kurtularak layikleşmiştir. 

Bu arada Ba şbakanlığa ba ğlı Diyanet İşleri Umum Müdürlü ğü 

gibi bir te şkilat kurulmu ştur. Fakat bu kurulun e ğitim ve yarg ı işlerinde 

bir yetkisi yoktur. Sadece din i şleriyle görevlendirilmi ştir. Meclisteki yemin 

şekli lâyikle şmiş ve Meclis, Alıkann şer'iyenin tenfizi görevinden kurtar ılmıştır. 

Nihayet 1937 yılında lâyiklik pozitif bir anayasa hükmü ve yeni 

Cumhuriyetin temelli bir ilkesi olmu ştur. 

Layikliğin siyasi ve hukuki olmak üzere iki yönü vard ır. Layiklik denilince 

hat ıra gelen ilk anlam Devletin din etki ve sald ırısından korunmas ıdır. 

Bu; ilkenin diş görünü şüdür. Dini, vicdan özgürlü ğünü ve kutsal törenleri 

siyasi etki ve sald ırılardan koruyan kurallar ise ilkenin iç görünü şüdür. 

27.5.1961 tarihli Yeni Anayasan ın 2. inci maddesi, genel olarak Türkiye 

Cumhuriyetinin insan haklar ına ve temel ilkelere dayanan milli, demokratik 

laik ve sosyal bir Hukuk Devleti oldu ğunu belirtir. 19. maddenin birinci 

fıkras ına göre "Herkes vicdan ve dini inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir." 

Aslında dini inanç, vicdan içinde bulundu ğundan tekrarı fazlad ır. Öte yandan 

41 Bk. S. S. Onar, İdare hukuku, İstanbul 1953 Lâyiklik prensibi 

42 Gazi Mustafa Kemal, Nutuk, eski bask ı Sh. 514-515. 

157

dini kanaat inanma veya hiçbir şeye inanmama özgürlü ğünü de ifade gittiğinden 

şemayı tamamlar. 

Vicdan özgürlü ğü içsel bir durumla ilgilidir. Bunun d ış belirtisi ibadet, 

dini ayin ve törenlerdir. 19. maddenin ikinci f ıkras ı kamu düzenine veya 

genel ahlâka veya bu amaçla ç ıkarılan kanunlara ayk ırı olmayan ibadet, 

dini ayin ve törenleri serbest b ırakm ıştır 

19. maddenin son fıkras ı din ve vicdan özgürlüğünü kötüye kullananların 

cezaland ırılmas ından söz açar. Bu f ıkraya göre, "Kimse, Devletin 

sosyal, iktisadi, siyasi veya hukuki temel düzenini, k ısmen de olsa, din 

kurallarına dayand ırma veya siyasi veya şahsi çıkar veya nüfuz sa ğlama 

amac ıyla, her ne suretle olursa olsun, dini veya din duygular ını yahut 

dince kutsal say ılan şeyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz. Bu• 

yasak dışına ç ıkan ve ba şkas ını kışkırtanlar kanuna göre cezaland ırılırlar; 

dernekler, yetkili mahkemece ve siyasi partiler, Anayasa Mahkemesince 

temelli olarak kapat ılır" Aynı Anayasan ın 153. cü maddesi devrimleri 

ve layikli ği korumak, gericili ği kesin olarak önlemek iizere aç ıklamalarda 

bulunmu ştur. Buna göre anayasan ın hiçbir hükmü, Türk toplumunun ça ğ- 

daş uygarhk seviyesine eri şmesi ve Türkiye Cumhuriyetinin Lclyiklik Niteliğini 

koruma amac ını güden ve a şağıda gösterilen Devrim kanunlar ının, 

bu anayasan ın halkoyu ile kabul edildi ği tarihte yürürlükte bulunan hükümlerinin 

Anayasaya ayk ırı olduğunu ileri süremez. 

Layiklik ve Devrimcili ği koruyan kanunlar şunlardır: 

1) 3 Mart 1340 (1924) tarihli ve 430 say ılı ö ğretimi birle ştirme (Tevhidi 

Tedrisat) kanunu 

2) 25 Kas ım 1341 (1925) tarihli ve 671 say ıh Şapka giyilmesi (iktisas ı) 

hakkında kanun; 

3) 30 Kas ım 1341 (1925) tarihli ve 677 say ılı Tekke ve Zaviyelerle 

Türbelerin kapat ılmasına ve Türbedarl ıklar ile bir tak ım ünvanların yasak 

edilmesi ve kald ırılmasına dair kanun; 

4) 17 Şubat 1926 tarihli ve 743 say ılı Türk Kanunu Madenisiyle kabul 

edilen evlenme akdinin evlendirme memuru taraf ından yap ılacağına dair 

medeni nikah esas ıyla aym kanunun 110. maddesi hükmü; 

5) 20 Mayıs 1928 tarihli ve 1288 say ılı milletler aras ı rakkamlar ın kabulü 

hakkındaki kanun; 

158

6) 1 Kas ım 1928 tarih ve 1353 say ılı Türk harflerinin kabul ve tatbiki 

hakkında kanun; 

7) 26 Kas ım 1934 tarihli ve 2595 say ılı efendi, bey, pa şa gibi lâkap ve 

ıınvanlar ın kaldırıldığına dair kanun; 

8) 3 Arahk 1934 tarihli ve 2596 say ılı bazı kisvelerin giyilmeyece ğine 

dair kanun. 

Böylece Anayasa Devrimleri koruma, lâyikli ği yerle ştirme, gerilik ve 

gericiliği önlemeyi ana ilke saym ıştır. 

Buraya kadar Devleti dinin etkisinden koruyan anayasa hükümlerini 

gördük. Şimdi sıra Din, vicdan ve tören yapma özgürlü ğünü koruyan ana 

hükümleri incelemeye gelmi ştir. Dini siyasetin etki ve sald ırıs ından koruyan 

lıükümlerin bir k ısmı Uluslar aras ı anlaşmalarda Türkiyenin ülkesinde uygulamayı 

yüklendiği taahhütlerdir. (Lozan antla şmasının 38, 39, 40, 41, 42 ve 43. 

maddeleri). Diğer bir k ısmı uluslar aras ı antla şmalara Türkiyenin kat ılmas ı dolayısiyle 

Kanun kuvvetinde olan anla şma hükümleridir. İnsan Hakları Evrensel 

Beyannamesinin 18. maddesi vicdan özgürlü ğünü insanlığın temel haklar ından 

biri olarak ele al ır. Madde aynen şöyledir: Her ki şinin düşünce vicdan ve 

din özgürlüğüne hakkı vard ır. Bu hak din ve inanç de ğiştirme özgürlü ğünü, 

dinini ve inanc ını tek ba şına veya topluca aç ık veya özel bir surette ö ğretme 

uygulama ve törenle aç ıklama özgürlü ğünü gerektirir. Bu antla şmayı Türkiye 

10 aral ık 1948 tarihinde 48 Devletle birlikte imza etmi ş tir. 

1961 anayasas ının yukarıda sözü geçen 19. maddesinin 1, 2, 3 ve 4 

fıkralar ı ile 20. maddesi bu konuda bir tak ım hükümler koymuştur. 

Bu hükümlere göre "hiç bir kimse ibadete, dini âyin ve törenlere kat ılmaya, 

dini inanç ve kanaatlar ını açıklamaya zorlanamaz ve yine hiç bir kimse dini 

inanç ve kanaatlar ından dolay ı kınanamaz" 

Dini eğitim ve ö ğrenim ancak ki şilerin kendi isteğine ve küçüklerin de 

kanuni temsilcilerinin iste ğine ba ğlıd ır. Anayasa, uluslar aras ı taahhütler 

ve anla şmalar yönünden durumu böylece özetledikten sonra bir de kanuni 

uygulamalar bak ım ından konuyu ayd ınlatmak gerekir. 

Din özgürlüğü genel olarak iki ba şlık altında incelenir: 

Vicdan özgürlü ğü, Tören yapma özgürlü ğü. 

D. Vicdan özgürlüğü (Liberte de Conscience) 

Anayasan ın 2 maddesi, lâyikli ği temel ilke olarak almakla gizlice vicdan 

özgürlü ğünü de tan ımış sayılır. Vicdan özgürlü ğü, bir kimsenin istedi ği şeye 

159

veya dine inanmak veya hiç bir dine inanmamak özgürlü ğüdür. Özgürlüğün 

bu yönü manevi varhğımıza bağlı bulunduğundan kanunlar bu iç hayat ı- 

mıza giremez. Nitekim anayasan ın 19. maddesinin birinci bendi herkesin 

vicdan ve dini inanç ve kanaat hürriyetine sahip oldu ğunu ve üçüncü bendi 

ise kimsenin dini inanç ve kanaatlar ından dolay ı kınanamayaca ğını belirtir. 

Bu iç âleme kar ışma yolunda yap ılan en inatç ı sava şların bile sonuçsuz kaldığını 

tarih bize göstermi ştir. Gerçekte içsel ve ruhi konular kanun ve hukuk 

dışında kalırlar. Vicdan özgürlüğünde kanunların tan ımak zorunda kald ıkları 

baz ı ilkeleri kısaca incelemekte fayda vard ır: 

1) Medeni halin layikle şmesi. 

a) Nüfus sicillerinden din kayd ımn ç ıkarılmasını lâyiklik gereklerinden sayarlar. 

Halen yürürlükte olan 14 A ğustos 1330 (1914) tarihli nüfus kanununun 

3. maddesi sicile vatanda şların dininin yaz ılmasını emreder. Bu lâyiklik 

ilkesine aykırı görülmekte ve kald ırılmas ı istenmektedir. Kanaatimizce 

bazı törenlerin yap ılması ve özellikle cenaze törenleri için ölünün hangi dine 

mensup oldu ğunun bilinmesi laz ımd ır. 

b) Evlenme ve miras meselesi medeni kanunumuzdan önce dini hükümlere 

ba ğli idi. Nikâh meselesi fıkhın, Kitab ınıaikah, miras meselesi de Kitabül 

Feraiz hükümlerine göre çözülürdü. Gayr ı müslim tebaa ise kendi dini gerek 

lerine göre i şlem görürdü. Medeni kanunun uygulanmasiyle bu i şler düzene 

girmi ş ve lâyikleşmiştir. Fakat medeni nikah yap ıldıktan sonra dileyen dini 

nikah yaptırabilir. Bat ıda eskiden papazlar gerek nikah gerekse sicil kay ıtlanyla 

uğra şırlard ı. Bu gün Fransada nikâhtan önce dini nikah yapmak yasaktır. 

2) Dini törene katılmak yükümlülüğünün olmaması. Yurtta şların kutsal 

tören yapma veya yap ılan törenlere kat ılmas ı mecburi de ğildir. Müslümanların 

namaz klima ve oruç tutmalar ı bir kanuni kayıt alt ına almmamışt ır 

Bugün Türkiyede dini tören yapmakla görevli kimseler Diyanet i şlerine 

ba ğhdırlar. 

3) Dini törenlerin kamu hizmeti sayılmaınası . 

Dini törenlerin kamu hizmeti say ılmas ı ve giderlerinin Devlet bütçesinden 

verilmesi lâyiklik ilkesine ayk ırıdır. 

Zira vergi yolu ile paray ı verenler din mensuplar ı kadar muhalif dinde 

bulunanlar veya hiç bir dine mensup olmayan kimselerden de olabilirler. 

Yurtta şların bir kısmını kendi vicdani kanaatlar ına aykırı bir yolda yükümlü 

kılmak demokrasi, e şitlik ve lâyiklikle bağda şamaz. 

160

4) Kamu hizmetlerinin lâyiklesmesi 

Din farkı gözetilmeden bütün yurtta şların devlet hizmetine girmek 

konusunda e şit şanslara mâlik olmalar ı gerekir. Bunun gibi e ğitim ve yarg ı 

işlerinde din adamlarının yer almaları lâyiklik ilkesine aykırıdır. Mec139; 

öğretimde din derslerinin yer almas ı bu ilkeye ayk ırı gibi görünür. Çocuğuna 

istediği dini eğitimi vermek baban ın tabii bir hakkıdır. Fakat devam mecburiyeti 

olan okullarda mecburi olarak din dersi vermek, e şitliği ve dolayısile 

layikliği bozar. Bu sak ınca sözü geçen dersleri ihtiyari k ılmakla önlenir. 

nitekim 1961 anayasas ı, dini eğitimi, isteğe bağlı kılmış ve çocuklar için ana 

babanın rızasuu şart ko şmu ştur. 

5) . Genel bütçeden din için bir yard ım yapılmaması 

Bütçe çe şitli din ve mezheplere mensup bütün yurtta şların vergi yolu 

ile verdikleri paralardan meydana gelir. Bu türlü bir para, ancak e şit 

olarak, genel hizmetler için harcan ır. Bunun, bir dine yard ım akçesi olarak 

kullanılmas ı lâyiklik ilkesine ayk ırı düşer. Genel olarak yat ılı okullarla, 

hastahane ve hapishanelere yap ılan yardımlar bunun dışında kahr". Memleketimizin 

özel durumu bu konuda baz ı tedbirleri gerektirmi ştir. Müslüman 

yurtta şların ileride dinda şların ın faydalanmas ı için b ırakt ıkları vakıflar 

vard ı. Evkafa ait mal ve mülk bugün devletin genel bütçesi içinde görünüyor. 

Bundan başka yine İslam dininin bir özelliği olmak üzere ruhban s ınıfı yoktur: 

( ). Layikli ğin siyasal ve toplumsal anlam ı din ve devlet 

ayırımı olduğuna göre devletin dinden elini çekmesi ve fazla olarak, 

din derneklerine ait olmas ı gerekli giderlerin genel bütçede yer almas ı, 

dinin memleketteki durumunu zây ıflatmıştı. Dini koruyan bir kurumun 

bulunmayışı ve dinin maddi imkanlardan da yoksun b ırakılması üstelik 

konusu din olan cemiyetlerin kurulmas ının yasak olmas ı din ve devlet 

ayrımında dengeyi bozar. Bozulmu ş olan bu dengeyi yeniden kurmak 

için genel ve özel olarak bir çok yollara ba ş vurulmu ştur. Diyanet 

İşleri bütçesinin kuvvetlendirilmesi, radyoda dini ve ahlaki konu ş - 

malar, Ilahiyat Fakültesi ve İmam-Hatip okullarımn yeniden aç ılmas ı, isteğe 

bağli olarak ilk okullara din. derslerinin konmas ı gibi tedbirler s ırf bu dengeyi 

yeniden kurmak içindir. Bu çal ışmalar baz ılarının ileri sürdüğü gibi lâyiklik 

ilkesine aykırı ve gerici tedbirlerdir 43 . Fakat layikliğin ahenkli olarak 

uygulanmasını sağlayacak daha temeli ilkelere var ıncaya kadar bu yolda 

yürümekten ba şka çare yoktur. Kurallar ı kuvvetlendiren bu istinalar bir 

kenara b ırakıhrsa lâyiklik, dinin devlet i şleri dışında kalmasını gerektirir. 

43 S. S. Onar, İdare Hukuku, Uyiklik prensibi. 


Bunu sağlamak için mahkemelerdeki dini yemin kald ırılmış, anayasada baz ı 

değişiklikler yap ılmış ve bu arada Vallahi şeklindeki dini yemin "Namusum 

üzerine söz veririm" olarak düzeltilmi ştir 44. 

E. Ibadet, ayin ve tören yapma özgürlü ğü (Liberte de Culte) 

Din hürriyetinin subjektif yönü vicdan özgürlü ğü başh ğı altında gösteril-: 

diği halde objektif yönü ibadet, ayin ve tören yapma özgürlü ğü diye vas ıflandırıhr. 

Töreni olmayan baz ı dinler vard ır. Fakat bunlar birer istisnad ır. 

Genel olarak çe şitli yerlerde belirtti ğimiz gibi dinde birbirinden ayr ı 

iki aşama vardır. Bunlardan biri, bir tak ım kutsal ilke ve varlıklara inanış ; 

ötekisi o kutsal varlildar ın yardımını sağlamak ve öfkesini gidermek için yap ılan 

eylemlerdir. Tek ba şına inanış bir felsefe olabilir. Fakat bunun bir din haline 

gelmesi tekrarlanan eylemlerle mümkündür. Yeni anayasan ın 19. maddesinin 

birinci bendinde "Herkes vicdan ve dini inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir" 

dernekle vicdan özgürlü ğünü; ikinci bendinde "Kamu düzenin veya genel 

ahlaka veya bu amaçlarla ç ıkarılan kanunlara ayk ırı olmayan ibadetler, 

dini âyin ve törenler serbesttir" demekle Kanun ibadet, âyin ve tören özgürlüğünü 

korumu ştur. Ayin, ibadet veya dini tören dedi ğimiz şey bu günkü evrensel 

din çerçevesi içinde dünyay ı yaratan ve yöneten kutsal vafl ıkla teması sağlamak 

için yap ılır. Böylece kul tanesi ile temasa gelir ve ondan yard ım ve 

dilekte bulunur. Vicdan özgürlü ğü ile tören yapma özgürlü ğü aras ında bir fark 

vardır. Vicdan özgürlüğü dıştan anla şılmas ı güç bir durum veya bir mazruf 

olduğu halde tören, âyin ve ibadet onun zarf ı veya dış görünü şüdür. Bu fark 

tören yapma özgürlü ğünde kamu düzeni, genel ahlak ve kanun yasa ğı gibi 

kayıtları gerektirmi ştir. 

Bir an için anayasada âyin, ibadet ve tören yapma özgürlü ğü için böyle 

bir hüküm olmadığı düşünülse bu dini törenlere ya cemiyetler kanunu veya 

eski deyimle içtimaat- ı umumiye (toplantı ve gösteri yürüyüşü) kanununu 

uygulamak gerekecekti. İki halde de birtak ım güçlüklerin ortaya ç ıkması beklen 

ebilir. Cemiyetler kanununa göre bu törenlere Cemiyet üyesi olmayanlar ın 

katılması mümkün olmayaca ğı gibi din, mezhep, tarikat esas ına dayanan 

ce ıniyetin kurulmas ı da kanunen yasak edildi ğinden ibadet, ayin ve dini 

tören denilen kurum i şlemez bir hale gelecekti. Bu törenlerin eski içtimaat ı 

umumiye, yeni ad ıyla toplant ı ve gösteri yürüyü şü hürriyeti hakk ındaki 

162 

44 S. Derbil, ayni eser ve ayn ı yer. 

•

kanununa göre yap ılmas ı da güçtür 45 . Zira bir tören say ılan toplant ı, kamu 

düzenini korumak için kanunla sm ırl ıdır. Her iki şekilde de güçlük oldu ğu 

a şikardır. Bu sebepten anayasan ın yukar ıda' sözü geçen hükmü koyaması 

çok yerinde olmu ştur. 

Bu konuda tekkelerin kapat ılması ile ilgili 20 kas ım 1341 tarihli kanuna 

ilişmek gerekir. S ırf memleketin güvenli ği göz önünde tutularak 1925 y ılında 

tekkelerde tören yap ılmas ı yasak edilmi ştir 

Tekke ve tarikatta müridin kul gibi mür şidine bağlanmas ı esast ır. Bu ise 

devri ınizin insan haysiyeti ve şerefine yakışmaz. Birleşmiş Milletler andla ş - 

mas ının ba şlangıcı (Madde I.), İnsan Haklar ı demetinin ba şlangıcı (Madde 

4.) ve Avrupa İnsan Hakları Sözle şmesi (Madde 4/1) nde hiç bir kimsenin 

kul ve köle edilemiyece ği açıklanmıştır. Memleketimiz törelerine göre de bir 

kimse kendi rızas ı ile bile kendisini bir pire ba ğlayamaz. Bundan ba şka Medeni 

kanun hükümlerine göre "Kimse medeni haklar ından ve onlar ı kullanmaktan, 

k ısmen olsun, feragat edemez. Kimse hürriyetini ferag edemediği 

gibi kanuna veya genel ahlaka ayk ırı olarak onu s ımrlayamaz 

(M. K. Madde 23). Bütün bunlar, kanaat ımızca tekke ve zaviyelerin kapat ılmas 

ını gerekli kılmıştır Bunun dışında, yukarıda da söyledi ğimiz üzere, güven 

lige, ahlak törelerine ve kanun yasaklar ına aykırı olmayan dini törenler serbesttir. 

Kanun hükümlerine uyulup uyulmad ığını denetlemeye hükümetin 

hakkı vard ır. Islamlarm dini törenlerini denetleme i şini, ba şbakanlığa ba ğlı 

Diyanet İşleri Ba şkanlığı ve onun emrindeki te şkilat yapar 46. 

Kısacası bir memlekette din ve vicdan özgürlü ğünün bulunmas ı için 

herkesin : 

I — Istedi ği şeye inanmas ı ve bu inancını istediği gibi aç ıklaması, 

2 — Tap ınakları ve buna ba ğlı kısımları serbestçe kurabilmesi. 

3 — İman ve inanç sahiplerinin maksatlar ına varmak için maddi ve 

manevi imkanlara sahip olmas ı yani menkul ve gayri menkul mallara mâlik 

olmas ı ve serbestçe bu u ğurda dernekler kurabilmesi laz ımdır. 47 

45 171 numaralı Toplantı ve Gösteri Yürüyü şü Hürriyeti hakk ındaki kanun, 10. 2. 1963 

tarihinde kanunla şmıştır. 

46 Süheyp Derbil, İdare Hukuku 1949, Cilt 11 Sh. 462 ve devam ı. 

47 13k. ve kar şıla ştır. Naz ım Poroy, Lâyiklik, anonim eser, 1954 İstanbul. Sh. 53. 

163

F — TÜRK İYEDE LkY/KLIK KONUSUNDAKI BAZI GÖRÜ Ş AYRI- 

LIKLARI. 

Yukarıda verdiğimiz uzun aç ıklamalar lâyikli ğin, özgürlük ve e şitlik 

ilkelerine dayanan, demok ı:asinin kopmaz bir parças ı olduğunu ve önemli 

devrimlerin amac ı olduğunu gösterir. Devrim olan yerde birtak ım etki ve 

tepkiler olur. Bundan daha hafif olmak üzere herkesin devrime ayni anlam ı 

vermesi ve onu tam olarak sind►rmiş olması beklenemez. Bu sebeple genel ve 

özel olarak lâyiklik konusunda memlekette baz ı görüş ayrıhkları vardır. Kısaca 

bunlara dokunmak uygundur. Genel olarak tak ışma ve ele ştirmeler üç do ğ- 

rultuya yönelmektedir 48 : 

I — Dinle devlet aras ındaki ba ğlar kuvvetlendirilmemi ştir. 

Bu itiraz ı yapanlar memleket nüfusunun % 95 inden fazlas ınm müslüman 

olduğunu, devletin bu gerçe ği tanımas ı gerekti ğini ve halkın arzusuna uyarak 

dini teşkilatı kuvvetlendirmesi ve yönetmesi_ tezini savumular. Bu kimselerin 

dü ştükleri mant ık hatas ı şöyledir : İlk olarak devletin dinle birleşme 

veya ayrılması bir yüzde i şi değil, kutsal bir ilkedir ki bunun da ad ı 

lâyikliktir. Bir ilkenin do ğruluğunu yüzdeye vurmak ve ölçmek do ğru değildir. 

İkinci olarak lâyiklik bir bakıma akıl ile vicdan alanlarını ayırma olduğuna 

göre devletin dine kar ışmas ı aklın vicdana kar ışmas ı sayıhrki bunu hiç bir 

doktrin ho ş görmez. Bir an için devletin dine kar ıştığım kabul edelim; bu 

karışma= s ınırı ne olacakt ır Yani devlet nereye kadar gidecektir Bunun 

tayini, de oldukça güç bir meseledir. Üçüncü olarak, demokrasinin dini denetlemeye 

kalkmas ı, bir kimsenin bindiği dalı kesmesi kadar gariptir. Zira deıiıokrasinin 

temel direklerinden biri de e şitlik ve özgürlüktür. Devletin 

dine karışmas ı bu eşitlik ve özgürlü ğe saldırma sayıhrki bu da demokrasinin 

kendisini ayakta tutan ilkeleri y ıkmas ı demektir. 

Din ile devlet ba ğının kuvvetlenmesini isteyenler bir de şu tezi ileri sürerler: 

Halk yönetiminin ad ı demokrasi oldu ğuna göre devletin halktaki 

bu temayülleri göz önünde tutmas ı gerekir. Bu tez akla yak ın görünür. Fakat 

dikkat edilirse bu da tenkitten vareste de ğildir. Gerçekten demokraside halk ın 

arzularını göz önünde tutmak gerekir. Fakat sistemin dayanmakta oldu ğu 

temeli yıkmak sonuncuna varacak olan halk arzusu yerine getirilmez. Hürriyet 

namına hürriyetin bağlanması aklın alacağı bir şey değildir. Zira halkın 

böyle bir arzusunu yerine getirmek demek hürriyeti ve dolay ısile demok 

rasiyi yok etmek demektir. Esasen medeni kanunumuz, kimse hürriyetini 

48 Bk. Prof. Enver Ziya Karal, Ulyiklik cilt 1. Sh. 72 ve devam ı. 

164

feda edemediği gibi kanuna veya adab- ı umumiyyeye mugayir surette tak - 

yit dahi edemez demektir. (M. K. madde 23) 

Yalnız burada bir noktay ı aydınlatmak gerekir. Layikli ği uygulamakta 

olan bat ılı memleketlerde bu ilkenin uygulanmas ını dengeli ve ölçülü bir 

şekilde ruhban ve devlet sağlamaktad ır. Böy(ece din devletin ve devlet de 

dinin saldırı ve sata şmas ına karşı korunmaktad ır. Bu ilkenin uygulanmas ından 

önce toplum olaylar ının zoru alt ında bazen din devlete ve bazen de devlet 

dine karşı saldırgan bir durum tak ınmıştır. Layikliğin kabulü ile bu iki makam 

arasında barış ve denge yeniden kurulmu ştur. Bat ıda işlerin dengeli olması, 

devletin otoritesi kar şısında dini koruyan ve onun devand ılığım sağlayan 

bir ruhban s ınıfımn varlığından ileri gelir. Mesela, Fransada devlet dini korumayınca 

papaliğa bağlı bulunan bir ruhban hiyerar şisi pekala dini koruma 

işini üzerine alarak onu devaml ı kılmıştır. Daha önce belirtti ğimiz gibi İslamiyette 

ruhban yoktur. Bu bo şluk yukarıda ileri sürülen tezin zihinleri kar ış 

tırmasma yol açm ıştır. Bu eksikliği anlayan yöneticiler Diyanet İşleri bütçesini 

arttırmak, dinin bilimsel yönlerini incelemek üzere ilahiyat Fakültesi 

gibi bir bilim oca ğını açmak, çe şitli yerlerde Yüksek İslam Enstitüleri kurmak, 

din adamlarının yetişmesi için burslar vermek, radyoda dini ve ahlaki konu ş - 

malar tertiplemek ve Evkaf'ta hayli amac ı ğüden hizmetleri artt ırmak suretile 

bu boşluğu doldurmaya çah şmaktadırlar. Din derneklerinin serbestçe kurulmas 

ına Cemiyetler kanunumuzda ve di ğer kanunlarda mevcut yasaklay ı- 

cı hükümler 49 yürürlükte kaldıkça ve dini te şekküllerin maddi imkanlar ı 

kendilerine verilmedikçe bu yard ımların devam edece ği sanılmaktadır. Bu 

durum karşısında devlet bir çözüm yolu bulmak ve kendi dışında dini 

te şkilatuı kurulmas ına yarayacak zemin ve zaman ı haz ırlamak zorundad ır. 

Aksi taktirde layiklik ilkesinin herkesçe bilinen nimetlerinden milletimizin 

faydalanması güçleştiği gibi insan hakları demecinin 20. maddesi 

ve Avrupa İnsan Haklar ı sözleşmesinin II. maddesi ile yeni anayasanın dernek 

kurma ye toplanma konusundaki hükümlerine uyulmam ış olur. 

2 — Devrim tinsel (mânevij de ğerleri yıkt ı ve yerine yeni bir şey getirmedi. 

Bu tez do ğru say ılamaz. Bir kere y ıkıldığı sanılan tinsel değerlerin neler 

olduğunu saptamak (Tesbit etmek) gerektir. E ğer bununla hilafetin.kald ırdması 

anlat ılmak isteniyorsa son günlerde millete ve milletin şuuruna meydan 

okıiyan, bir taasup silah ı haline gelen, yabanc ılar için Türkleri bir kefaret 

tekkesi yapan, üstelik Osman O ğulları/un Kurey şe, mensup olmamalar ı yüzünden 

gerçek hilafet (hilâfet-i hakikiye) say ılmayan bir kurumuna varl ığına 

49 Cemiyetler Kanunu madde 9-E f ıkrası. (Din, mezhep ve tarikat esaslar ına dayanan 

cemiyetler kurula ınaz.) 

165

son verilmesi dine sald ırma de ğil, kalkındırma sayılmaktad ır 5° . Bununla 

şer'iye mahkemeleri kastediliyor veya medreseler dü şünülüyorsa bu bo ş- 

lukların pekala doldurulmu ş olduğunu söylemek mümkündür. Yok bununla 

din ilkelerine uymayan baz ı safsataların devrildiği, akla s ığmayan durumların 

giderildiği, skolastik düşünüşün yıkıldığı veya din adına yapılan rezaletlerin 

durduruldu ğu, hurafele % re son verildiği anlatılmak isteniyorsa bütün 

bunlar bir cevaba de ğmiyecek kadar çürük iddialard ır 51 . 

Görülüyorki y ık ılan şeyler dinin özü sayılan şeyler değildir. Bunlar dine 

nereden geldiği belli olmayan bazı eklentilerdir. Hatta bunlar içinde kökleri 

ta şamanlığa, mecusluğa ve putperestli ğe giden baz ı hurafeler de vard ır. 

3 — Devrim ve klyiklik bize ne getirdi 

Devrim ve lâyiklik bize erkin bir irade ile iki kanaat getirmi ştir. Bu 

kanaatlardan biri, dü şünce özgürlü ğü; - öbürü vicdan özgürlü ğüdür. Erkin. 

irade düşünce özgürlüğüne dayanır ve vicdan özgürlü ğü ile yükselir ve havalamr 

Gerçek anlamda bilim ve din gerçeklerine ancak ve ancak hür ve özgür 

bir iradenin bu kanatlar ı ile ula şıhr 52 . 

G — BIZDEKI VE BATIDAKİ lAYIKLİĞİN BENZERLIK 

VE AYRILIKLARI 

Lâyiklik konusundaki etüdümüzün tamamlanmas ı için bizde gelişen 

layiklikle Bat ıdaki' lâyikliği karşılaşt ırarak aralarındaki benzerlik ve ayr ı- 

lıklan belirtmek laz ımdır. 

Avrupada evrensel kilise (fglise universelle) ilk önce ulusal kiliselere 

yer vermişti. Sonra bunlar kendi içlerinde layikle ştil&. Mesela Katolik Kilisesi 

devlete ba ğlı olmadığı gibi devlet otoritesini de haiz de ğildi. Bununla 

beraber katolik memleketlerde sözünü geçilirdi. Yukar ıda da dokunduğumuz 

üzere kilise nüfuzunun artmas ı derebeylik kar şısında kendilerini zay ıf bulan 

kıralların gösterdikleri çabalar ın bir sonuncu idi. K ırallar derebeyler kar şısında 

dılrumlarım kuvvetlendirmek için dine ve kiliseye s ıms ıkı sarıldılar. 

Bu sayede papal ık makamı derebeylere hâkim olmaya balad ı. Öyle bir an 

geldiki kilise ve papalik makam ı Layuhti (yamlmaz) say ılarak din ve dünya 

işlerinde son sözü söylemeye yetkili bir makam oldu. Tam bu s ıralarda Do ğu 

50 Bk. Hilafet bahsi. 

51 Bk. Hilafet kesimi. 

52 Enver Ziya Karal, Devrim ve Laiklik, Laiklik 1. Sh. 75. 

166

ve Bat ı kiliseleri aras ında bir ayr ılma (Schisme) hareketi ba ş gösterdi 53 . 

İngilterede 1547 y ıhnda Anglikan Kilisesi kurulmu ş ve 16. yüzyılda 

Lüther reform bayra ğını çekerek kutsal kitaplardan ba şka bir şey tan ımayaca 

ğını ilan etmi şti. Bu şekilde ulusal kiliselerin kurulmas ının iyi ve kötü 

taraflar ı vard ır. İyi taraflar ı milliyetçiliğe bir kaynak olmas ı ve bunun geli ş - 

mesine yard ım etmesidir. Kötü taraflar ı ise Bat ıda din ile devleti birle ştirerek 

Bizantinizm veya Teokrasi denilen bozuk sistemlere yer vermi ş olmalarıdır. 

Lâyiklik, bu ulusal kilisenin zihinleri karartmak yolundaki davranışlarının 

bir tepkisi gibidir. Bu bak ıma, lâyiklik şu iki hareketten do ğmuştur 

denebilir: 

1 — Bir yandan ayd ınlanma (Aufklârung) ad ı verilen 18. yüzy ıl düşünürlerinden 

Spinoza, Hobbes, Locke, Voltaire gibi filozof ve dü şünürlerin 

fikir ve vicdan özgürlü ğünü savunmalar ı layikliğe giden yollar ı açmıştır. 

2 — Öte yandan devletle ilgili olmayan tarikat ve dini kurumlar teokrasi 

ve bizantinizme giden durum kar şısında tepki göstermi ş ve onların 

yıkılmasına çalışmışlard ır. 

Görülüyorki Avrupada layiklik ilkesi, bir yandan devrin hür dü şünceli 

bilginleri öte yandan, Jansenistler gibi bir tak ım mistiklerce ileri sürülmü ş 

ve savunulmu ştur. İngilterede Holyoake da ayn ı yolda çal ışmıştır. Fakat 

bu devirde eski Yunan ın RATİO esas ına ba ğlanabilen a şırı bir akla tap ınma 

sistemi (Culte de la Raison)nin kurulmas ı yüzünden bu hay ırlı ve verimli 

çalışma ve çabaların zaferi biraz gecikmi ştir 54 . 

Şimdi gelelim kendi memeleketimize; bizde layikli ğin ilk me şalesi hilafet 

kurumuna kar şı parlamıştır. Gerçekten 3 mart 1924 y ılında Şeyh Saffet efendi 

ile elli arkada şının kanun teklifi yeni bir ç ığırın ba şladığına işaret say ılıyordu. 

Bu layikleşme, millile şme (yani ümmet anlay ışına ba ğlı olan kurumların 

ulusal bir renk almas ı) ve Avrupalıla şma sembolü olarak nazara'ahnd ı. Genel 

olarak ulusal olmayan kanun ve kurumlara ve teokrasiye yap ılan saldırışlar 

biraz a şırı gidince din aleyhtarl ığına kayabilir. Nitekim İngiltere ve Avruda 

da böyle a şırı durumlar, çok defa tanr ısızhk (Atheisme) ve din aleyhtarlığına. 

dönmüştür. Bundan dolay ı baz ıları layikliğin din aleyhtarlığı ile ikiz 

53 Bu ayrılma hareketi Lâtin kilisesi ile Rum Ortodoks kilisesini bir birinden 

apr ınıştır. Bu harekete Fotyiis şizması (Schisme de Photius) derler. Lâtin kilisesi orta ça ğ boyunca 

Arianizm, put k ıranlar (lconoelastes), Mutezile mezhebinden olan Vodvalar (les Vaudois) 

la uğraşmıştır. Bu hareket H ıristiyanlık için bir zaaf olmu ştur. 

54 Bk. Nahit Tendar, aym eser, 

167

gitmedikçe besinsiz, kaynaks ız ve c ılız kalaca ğı yolunda baz ı iddialar 

ortaya atm ışlardır 55 . 

Islamiyeṫte kul ile tanr ı aras ına ruhban denilen bir arac ı zümrenin bulunmaması 

teokrasi ile yap ılan sava şın hiç de dinsizlik şeklinde olmayacağım 

gösterir. Layikliğe engel olan teokrasi ve onun temsilcisi olan hilafetinkul-tann 

münasebetine karışmaktan vazgeçmesidir ki gerçek dindarl ığı meydana getirmiştir. 

sizin dininiz size, benim dinim bana (,:e J j (Kur'an, 

Kâfirun -6. ) - Ameller ancak niyetlere göredir ( 

) , dinde 

zor olmaz ( Li 0 I j5-1 y) ( Bakara 255 ) gibi ilkeler islamiyeti bir gönül 

dini olarak ebedile ştiı miştir. 56 . Böyle bir gönül dininin (Religion du coeur) 

devlet karşısındaki ba ğımsızlığını sağlayan veya , aşırı derecede, dinin dünya 

işlerine karışmasını önleyen lâyiklik dini inkâr etmek veya onun aleyhinde 

bulunmak de ğil, aksine onun kıitsallığım doğrulamak' ve ona kendi alan ında 

ba ğımsızlık vermek demektir. Yaln ızca kendi ç ıkarın düşünecek kadar 

küçülmeyen bir dindarın layik olmas ı gerektiği basit bir mant ık işidir. 

Bizde böyle olduğu gibi Batıda da böyle, hatta Uzak Do ğuda da Şinto dini 

müstesna yine böyledir. K ısacas ı Avrupada lâyiklik Rönesansla ba şlayan 

ve demokrasi ile sonuçlanan hiirriyet . sava şlarının bir safhas ı olup toplumun 

içinden çıkmıştır. Daha ileri giderek layikli ğin demokrasi sisteminin 

kopmaz bir parças ı ve hatta bu sistemin dayanaklar ından biri olduğu 

burada tekrarlanabilir. Bizde ise lâyiklik Avrupahla şına, bilimsel düşünüşün 

yerle şmesi, millile şme ve Peygamber ve gerçek hâlifeler devrine dönme 

akımlarıyla beslenmiştir 

Bizdeki lâyikliğin bir 'ba şka niteliği de , çok yeni olmasıdır. Avrupada 

asırlardan beri yap ılan sava şlar ve dökülen kanlar pahas ına güçlükle bu 

sonuçlara varılmıştır. Lâyikle şme süreci bizdekine nazaran çok yava ş olmuş 

fakat sindirilmi ştir. Halbuki bizim lâyiklik bir devrim ve yenilik sembolü 

olarak yenidir. Son olaylar bu ilkeyi tehlikeye dü şürecek yerde kuvvetlendirmiş 

ve daha rasyonel ve müsbet bir yola girmesini sa ğlamıştır 57 . 

55 E. R. E. (Din ve ahlölt ansiklopedisi) , secularisme maddesi. 

56 isium devletlerinin ele geçirdikleri ülkelerde kurduklar ı egemenlik ile diğer dinlere 

karşı gösterdikleri müsamahay ı biri birinden ayırt etmek laz ımdır. Egemenlik kurmak hususunda 

gayet sert davranan bu devletler din hususunda çok müsamahal ı olmuşlardır. 

57 Bk. Nahit Tendar, Löiklik, sosyoloji dünyas ı Sh. 35-36. 

168

SÖZLÜK 

Adaptasyon (Adaptation) 

A 

Buna türkçede intibak ve yenileyin uyarlama denilmektedir. Bir yarat ığın fiziki bir çevreye 

uygun bir duruma getirilmesidir. Asl ında biyolojik olan bu terim ço ğu zaman psikolojik 

ve sosyolojik anlamlarda kullan ılır Bunun yerine toplumsal anlamda özündeme, ayarlama 

veya toplumsal k ılma terimleri kullan ılır. 

Bir eserin ba şka ortamlara uygulanmas ı da bu terimle anlat ıl.r. 

'Adem (Adam) 

Yahudilik, H ıristiyanlık ve isiamda ilk insamn ad ıdır. Hikayesi Tekvinde anlat ılmaktadır. 

Hıristiyan görü şüne göre Ademin suçu bütün insanlara yay ılmaktadır. Kur'anda (Bakara 

34 ve başka yerlerde) -Iblis müstesna- bütün melekler Tanr ının buyruğuyla ona sayg ı göstermişlerdir. 

G, dünya yarat ıklarnurı yöneticisi ve ilk peygamberidir., 

Agni 

Vedalarda sözü geçen Ate ş Tannsıdır. İlkin ocak ate şine, sonra kurban ate şine bağlı kalmış 

ve böylece insanlarla Tanr ılar arasında kâhinlik yapan, Iannlara insanlar ın kurbanlann ı 

sunan çok önemli bir tannsal varhk olmu ştur. 

Afrodit (Aphrodite) 

Yunanhlarda deniz köpü ğünden çıkan güzellik ve a şk tannças ıd-r. Eros'un annesidir. Romablardaki 

ad ı Venüs'tiir 

Agnasyon ve Kognasyon (Agnation et Cognaton) 

Aganasyon yalnızca baba tarafından olan akrabal ığa denir. Eski Romada ailenin bir erkek 

atas ı vardı ki buna Agnati adı verilirdi. 

Cognasyon ise, kad ın tarafından olan akrabahkt ır. Bu deyimler agnat ve Cognat şeklinde 

ve sadece baba veya ana taraf ından kan akrabal ığı olarak kullamlular. 

qı. 

Agnostisizm (Agnosticisme) 

Buna eski 'Türkçede Laedriyo, yeni Türkçede bilinemezcilik denir. Agnostik, bilmeyen 

kimsedir. Bunun kar şılığı Gnostik, bilen kimse anlam ındadır Bu kimse ne dinsiz, nede mümindir. 

Yaln ı zca şunları doğrular: 1) Insan zekas ının aşamayaca ğı baz ı sın..rlar vard ır. İnsan mutlak 

ve sonsuza ancak gerçek bir bilgi ile varabilir. 2) Böyle bir bilgiyi getirece ğini iddia eden 

teoloji hiç bir güvenilir temele dayanmaz. Agnostisizm çok say ıda doktrinin müşterek adıdır. 

Mesela Kantin izafiyecili ği (i.eletiYisme), Auguste Comte' ın pozitivizmi, Herber Spence'r'in 

tanınmamazlık (ineonnaissuble) doktrini ve benzeri böyledir. Kelime 1869 y ılında T. 

H. Htudey tarafından bulunmuştur. Bu yazar ın kendi anlatışına göre (Agnostisizm sadece olayların 

gerisinde olanı bilmiyoruz deye ıı bir sistemdir). Bu ad ı Huxley'e ilham eden aulus'un Atina 

sunağı (kurban kesilen yer-Autel) üzerinde gördü ğü Agnosto Theo (meçhul bir tanr ıya) 

yaz ılı bir yaz ıt olmu ştur. Terim genel olarak, Tannn ın var olduğunun, niteliğinin ne olduğunun 

ve evrenin nereden geldi ğinin bilinmediğini ileri süren bir öğreti anlaınındadu. 

Ahimsa (öldürme ınek) 

Eski Hindistanda bir zahitlik buyru ğudur. Her varl ığın tenasüh lonucu özel bir ruhu 

ve değeri mevcut olduğundan onu öldürmek yasakt ır. Ahimsa buyru ğu Jainizmde budizmden 

daha fazla sayg ı ile kar şılanmaktadır. Hinduizmde- de bunun önemi büyüktür. 

169

Ahura-Mazda 

Zerdü şt dininde iyiliği ve hayra temsil eder. Esât ıre göre Zervan'm o ğlu, Ehrimamn kardeşidir. 

Ahura Mazda bütün unsurlar ı içine alan dünyayı kapsayan bir varlikt ır. Öte yandan Dünyayı 

yaratan bir tanr ıdır 

Akademi (Acadamie) 

Belli bir bilim dal ıma geli şme ve ilerlemesini sa ğlamak üzere mü şterek çalışmalarda veya 

serbest ö ğretimde bulunan yetkili kimseler toplulu ğudur. 

idi. 

Eski Yunanda Eflâtunun kurdu ğu okulun adıd ır. Aristonun kurduğu okul ise lise (Lyc ıfr) 

Animatizm (Animatisme) 

Bütün tabiat olaylar ına tannsal güç ve nitelik tamyan ilkel bir din sistemidir ki buna 

natürizm dahi denir. Burada tabii kuvvetler ve tabiat olaylar ı tannla ştınlm ıştır. 

Animizm (Animisme) 

Animizm ilkel bir dindir. Özü insan bedeninden ayr ılan ruhlann göklere ç ıktıktan sonra 

ervah (Esprits) haline gelerek Tanr'sal bir nitelik kazanmas„ ve böylece insanlar ı yönetmesidir. 

Antropomorfizm (Anthropomorphisme) 

Insanlarda mevcut olan şekil, ihtiras ve bölümlerin Tannya atfedilmesidir. Tekvinde "Tanrı 

insanı imgesine göre yaratt ı" denilmektedir. İbrani Edebiyat ı Jehovanın antromorfik tasvir 

ve tavsifleriyle doludur. Yunan Tanr ı ve tanrıçalar' idealize edilmi ş insani varhklard ı. Xanophane, 

6. yüzyılda şöyle yaz ıyordu: Fâniler, tannlar ımn kendileri gibi do ğduklanna, ses ve 

viicutlarımn insanlara benzedi ğine; mesela habe ş İannlarmın rengi kara ve burunlar ı/1m bas ık, 

Trakya Tanrılarımn ise kızıl saçl ı ve mavi gözlü olduklarına inamrlar" Kısacas ı bu sisteme 

göre insanlara öz bütün fizik, psikolojik ve toplumsal nitelikler Tannlarda da var san ık': 

Antropojeografi (Anthropogaographie) 

Kuşatıldığı coğrafi şartlarla olan miinasebetleri bak ım ından insan, tarih ve kültürünün 

bilimsel bir etüdiidür. 

Apollon 

Anadoludan Yunanistana gelen daha sonra özellikle Delfi'de yerle şen temizlik, ışık ve 

sanat tanns ıdır. Müzik ve sanatı sevmek bu tanruun özlü niteliklerindendir. 

Arius ve Arianiz ' 

hanın kişiliği üzerinde yap ılan tart ışmalarda Arius Isamn Tannsal babas ına benzediğini 

ileri sürmü ştür. (Baban ın başlangıcı yoktur; o ğlunun ba şlangıcı vardır. Logos Tannınn bir yaratığıdır). 

Iznik Konsili tarafından 325 yılında reddedilen bu görü ş, Arius taraftarlar ı sayesinde 

Cermen a şiretlerine kadar yay ılmış ve orada yüzy ıllarca hüküm sürmü ştür. Arius bir kaç 

yıl sürgün kaldıktan sonra tekrar piskoposluk görevine ça ğınlmıştır. Kendisi ilkönce Antakya 

piskoposu idi. 

Aristo (Aristotales) 

M. Ö. 384-322 yılları arasında ya şamış bir yunan filozofudur. Atinada yerle şerek Eflatundan 

ders almıştır. Bir süre Atinadan uzakla şmış fakat ö ğrencisi olan Büyük iskender'in i şleri 

ele almas ı üzerine tekrar Ati ımya dönmü ştü. Orada Lise (Lyceum) denilen okulda ö ğretime 

başlamıştır. Ayakta dola şarak dersleri anlatt ığı için felsefesine yürilyiicü anlamında Me şaiyun 

170

(136ripateticien) felsefesi denir. Bu s ıralarda Aristo en önemli eserlerini yazm ıştı. 

İskenderin 

ölümü üzerine Sokratm u ğradığı acı sonuçtan kendisini kurtarmak dü şüncesiyle Atinadan 

uzaklaştı. Bu uzakla şmamn sebebini soranlara "Atinahlan felsefeye kar şı ikinci bir suikast 

zahmetinden kurtarmak için bu uzakla şmayı kararla ştırdığını" söylüyordu. Ar&mage mahkemesi 

kendisini ölüme mahküm etti ve ayn ı yılın ağustos ayında öldü. 

Aristo bilim ve felsefe tarihine s ığmayacak kadar üstün ve ünlii bir filozoftur. Çe şitli alan-- 

ş olan fikirlerinin bir k ısmı kendisinin öz mal ı ve buluşudur. Bir kısım bilgisi ken- 

lara serpilmi 

dinden önce gelenlerin b ıraktıkları mirastır. Bununla beraber gerek kendi bulu şu ve gerekse 

aksettirdiği fikirler yüzyıllar boyunca gittikçe artan par ıltılarla insanliğa ışık tutmu ş ve kendisinin 

gerçek bilgin ve filozof oldu ğunu göstermi ştir. 

Bugün bile bilimsel alanda anatomi, fizyoloji, mant ık, tarih, felsefe, din bilimleri bir çok 

ana ilkelerini Aristoya borçludurlar. Aristo'nun toplum konusundaki fikirleri üstad ı olan 

Eflatundan çok daha • olgun ve aç ıktır." Tannyı "DÜŞÜNCELERIN DÜŞÜNCESİ" (La 

pense de la Pense) diye tan ımlar Eserleri üç grupta toplan ır: 

• 

1) Metafizik, fizik, zooloji 

2) Siyaset, iktisat ve ahlük 

3) Şiir (Poetique), Belagat (Rhaorique), Münazara (Dialectique). 

Aıistonun eserleri, araplar ııı Tuleytulede kurdukları MÜTERCİMLER OKULU tarafından 

latinceye çevrilmi ştir. Ortaça ğın hıristiyan bilginleri ve bu arada Saint—Thomas bunlar ı 

skolastik sistemine temel yapm ıştır 

Aristokrasi (Aristocratie) 

Seçkinlerin ve en iyilerin egemenli ği ardamındadır. Devlet yönetiminde üçü iyi ve üçü 

kötü olmak üzere alt ı şekil vardır: iyiler Monar şi, aristokrasi ve demokrasidir. Kötü ve bozuklar 

ise s ırasıyla tiranhk, poligar şı Ve demagojidir. 

Hukuk yönünden, arisrokrasi sözü herhangi bir sebeple imtiyazl ı duruma geçmi ş dini, 

mesleki, toplumsal ve fikri bir grup, zümre veya s ınıfın egemenliğine dayanan devlet ve yönetim 

şeklidir. • 

Aşere—i — Mübeşşere: 

islâmın kurulu ş günlerinde hayatta iken kendilerine cennete gidecekleri bildirilen 

on kişidir. Bunlar s ırasiyle şunlard ır: Abubekir, Ömer, Osman, Ali, Zübeyr b. Avvam, Abdurrahman 

b. Avf, Saad .b. Ebi Vakkas, Saad b. Zeyd, Abu Ubeyde b. Cerrah, Talha b. Ubeydullah 

Atman 

Hindistanda ki şisel ve evrensel hayat ilkesi olarak ahnmaktad ır. Ölümden sonra ya şamaya 

devam ederek tenasuhta ki şisel niteliğini muhafaza eder. Upanishad felsefesine göre her varlığın 

ruhu Brahma ııııı ruhunun aynıdır. Bu birliği gerçekle ştiren ârif, ölümünden sonra ezdi 

ve ebedi Brahmanda kaybolarak tenasuhta kurtulur. 

Augustinus (Saint -Angustin) 

Katolik kilisesinin en ünlü rahiplerinden biridir. Tagaste'de 354 y ıhnda doğmuş ve Hipona'da 

(bugün Cezayirde Konstantin vilâyetinde bir yerdir) 430 y ılında ölmüştür. Gençliğinde 

Maniçeizm dininde idi. Romada belagat (Rhütorique) ve Milanoda ,Talakat (Eloquence) hocalı 

•gı yaptı. MilEmoda Saint Abrosio adındaki rahibin vaizlerini dinleyerek 386 tarihinde H ıristiyan 

dinini kabul etti. Daha sonra servetini taksim ederek bir manast ır kurmu ş ve orada dini 

bir tarikat meydana getirmi ştir. Bundan sonra bütün gayretini dinin savunmas ına hasretmi ş- 

tir. Bütün bilim kollar ını öğrenerek metafizikçi, tarihçi, ilâhiyatç ı, müzikçi ve ahlükçı 

171

olarak kendini tamtnu ştı. Yazdığı eserlerin sayısı 1.030 kadar olup bunlar 252 cilt tutmu ştur. 

En önemlileri Tanr ı Devleti (Civitas Dei), Nükül (Retractaciones) ve Itiraflar (Cofessions) d ır. 

Ayata'. 

Sanskritçede dü şüş ve geliş (descente) anlam ındadır. Vişnunun enkarnasyonlanndan her 

birine verilen addır. Vişnu insanlara iyilik etmek için çe şitli ,kılıklara girer. Bal ık, kaplumbağa 

ve benzerleri birer avatarad ır. 

Avesta 

Çeşitli 21 eserden toplanmış olan Zerdüştün ve cemaatlarm ın tannsal ö ğretilerini kapsayan 

bir dergidir. Genel olarak bunun yorumu olan Zend ile birlikte Zendavesta şeklini alır ki 

bu Avestanm yorumu aniam ındachr. 

Aydınlanma Devri (Aufklürun ğ) 

17 ve 18. yüzyıllarda Bat ı Avrupada yer alan bir felsefi alkund ı •. Özellikle akla dayanan 

bu felıteri sistem, insan ı eski doğmatizmden kurtarmaya çal ışmış, teolojide Deizm 

fikirlerini benimsemi ş ve Antropolojide ise insanın esas itibariyle iyi olduğunu iddia etmi ştir. 

Ingilterede geli şen bu. cereyan Fransada devrim haz ırlığı olarak büyük bir rol oynamıştır. Almanyada 

felsefe alan ında bu devrin en önemli yazar ı Leibnizdir. Ayd ınlanma devrinin bir 

başka özelliği de Avrupada yeni tam ıımaya ba şlayan yabanc ı dinlere karşı gösterilen ilgi ve 

teoloji alan ında rastlanan büyük bir ho şgörürlüktü. 

Bağhlaşnıa Kanunu (La loi de Corr4lation) 

Sosyolojik kanunların en önemlisi olmak bakımından Bağhla şma kanunlanm biraz aç ıklamak 

yerinde olur. Ba ğhlaşmayı, batı dillerindeki Correlation karşılığı almaktayız. Islâm âleminde 

Correlation'a tezayüf ve Correlatire de mutezayif denmi ştir. 

İbn Sina'nın, Necatında tezayüf bir babm ad ıdır. Bürhanı Gelenbevi tercümesinde (cilt I, salı. 

101) de —übüvvet Bünüvvet gibi Herbirinin Taakkulüne Nisbetle Olan'Illeveudeyn Beyninde Tezayüf 

Vard ır deniliyordu. Bu görü ş bugünkünün aynıdır. Belot'un sözlüğünde Yan Yana Bulunmak, 

Iki Şeyin Yekdi ğerine İzafeti, Nisbeti Denilmi ştir. Bu da, Zayf sözünün 

yan anlamına gelmesinden ileri gelir. Tabii Kanun, Iki Hadise Aras ında Nisbeti Sabite Demek 

olduğuna göre bugünkü manay ı anlamak bakımından bu aç ıklamalar yararl ıdır. Biyoloji ve fizikte 

de bu kanunlarclan faydaland ır. Boyla a ğırlığın, iş bölümü ile nüfus kesafetinin nislıetleri 

de bu kanunla ilgilidir. Bu ka vramm en öz'ü tar ım= Frans ızca'da bulmaktay ız• 

Petit Larousse'da Corrfflation için mant ıkan biri diğerini çağıran (gerektiren) iki önermenin 

bağmtısı, Correlatif için kar şılıklı bir nisbeti gösterir: Baba ile o ğul, hükümdarla tebaa 

korelatif önermelerdir diyor. Bizim kulland ığunız bağhla şma terimi kısahk ve yorumlama 

amac ını güder. 

Baptistler (Baptistes) 

Ingilterede 17. yüzyılda ortaya ç ıkan, çocuk vaftizini kabul etmeyen ve yaltnz büyükleri 

en eski hıristiyan geleneklerine göre vaftiz yapan bir cemaatt ır. Büyük bir k ısmı Amerikaya 

göçmüştür. Almanyade Baptist mezhebi 1834 yılında yerle şmiştir. Baptistler, kilise kanun ve 

yönetimini tan ımaz yaln ız .Ca Eski ve Yeni Sözleşmelerin otoritesine inamrlar. 

Babil siirgiinü (Captivit de Babel) 

İsrail ogullarmın milâttan önce 597-586 y ıllarından sonra Babil bölgesinde geçirdikleri 

172

tecrübedir. Bu, Yalandili ğin gelişmesinde çok önemli bir rol oynam ıştır. Eski ibrani dilinin yerine 

ârâmi dili yerle şmiştir, Sürgün s ırasında peygamberlerin yerini kâhinler alm ıştır. 

Beğnaz ve Beğnazhk (Fanatique et Fanatique) 

Bu kavram ın alışılmış terimleri taassup ve mutaass ıptır. Bir fikre veya bir inam şa körü 

körün bağlanip ondan, başkasmı düşünmemek anlam ında taassup ve bu davran ıştaki kimseye 

mutaass ıp derler. 

Benediktin tarikat ı (Ordre Wneclictin) 

529 yılında Saint Benoit ad ında Nursiali bir papaz tarafından kurulan bir tarikattır. 

Litürjide çok mahirdir Üyeleri ''seçtilderi manast ıra ba ğlılık nezrederek nefislerini ıslah etme 

ve temiz kalma yolunu tutarlar. Ferdi mülkiyetten feragat, dünya i şlerinden el çekme, 

günlük âyinlere kat ılma, tarla, atelye ve bilim yolunda çal ışma ve manastır başında bulunanlara 

jtaat Benediktinlerin aslî görevlerindendir. 

Beşeri Davranışlar (Comportements humains) 

Toplumun organları beşeri gruplardır. Bunlar, be şeri düşünüş ve davram şlarm içinde cereyan 

etti ği kapalı vazolara benzerler. Topluca ya şayan insanların duyma, düşünme ve davran- 

, ma tarzlar ı gruplanma tarzlar ı gibi yapt ırım gücünü ta şıyan ortakla şa âdetlerdir. Bunun Amerikadaki 

adı Behaviour'dir 

Her, canl ı yaratığın davranışında iki a şama vard ır: kavramlar (notions) ve bu kavramlar ı 

açığa vuran,eylemler (actions).. Bir yanda duyu ve dü şünceler, öte yanda olgu, yarg ı ve davran 

ışlar göze çarpar. Topluca ya şayan insanların inandıkları ve duyduklar ı şeyler kadar yaptıkları 

• ve denedikleri şeyler de vard ır. Hareket olarak gerçekle şen eylem, duyulan, dü şünülen, 

tasarlanan, istenen ve umulan şeyleri açığa vurur. Eğer bu fikir ve hareketlerin s ımflanması 

isteniyorsa güdülen amaçlar göz önünde halundurulmand ır Gerçek olmasa bile hiç olmazsa 

görünürdeki amaçlara göre bir sm ıflama ve düzenleme yapmak gerekir İnsanlar baz ı amaçlara 

varmak üzere hareket eder görünürler. Yapt ıkları eylem ve giri ştikleri işlemlerle baz ı ihtiyaçlar 

ı gidermeye çalışırlar. 

Düşünüş ve davranışlar ihtiyaç derecelerine göre s ıralanırlar. Üç türlü ihtiyaç vard ır: 

Maddi, siyasi ve mistik ihtiyaçlar. 

Maddi ihtiyaçlar: (besoins mat&iels) İnsanlann eşyaya kar şı duydukları ilgi ve isteği gösterir. 

Bu ihtiyac ı gideren endüstri (büyük sanayi) ve sanat (art) t ır. Geniş anlamda buna ekonomi' 

veya üretim hayat ı da denir 

Siyasi ihtiyaçlar: (Besoins politiques) kollektif ihtiyaçlard ır: İnsanların insanlara :karşı duydukları 

istek ve özlemden ileri gelir. Dil ve hukuk bu ihtiyac ı giderme araçlarıdır. Bu Mua şeret 

veya münasebet hayat ı (La vie de relation) diye adland ınlır. 

Mistik ihtiyaçlar: (Besoins mystiques) dini ihtiyaçlard ır. Insanların tanrı veya tanr ılarma 

karşı duydukları özlemi gösterir. Din veya sihir, insan o ğlunun bilinmeyen şeyleri ö ğrenmek 

isteğini yerine getirme araçlar ıdır. Her toplumda bir tak ım fikir ve ameller vardır ki bunlar 

görülmeyen kişilere ilişkin olmak bakımından metafizik kuvvetlerdir. Meselâ, bir dinin öteki 

dünya varlıklar üzerindeki demeti böyledir..."0 halde bu, tapmma hayat ı (la vie d'adoration) 

denilen şeyin ta kendisidir. Üretim, münasebet ve tap ınma sözleri ile insan o ğlunun toplum 

içinde tasarlay ıp gerçekle ştirdiği kavram ve eylemlerin tümü olan be şer' davram şlar kasdolunur. 

Beşeri Gruplar, 

Barbar dahi olsa, hiç bir toplum yoktur ki bir çok gruplar ı içine almış olmasın. Durkheim 

173

toplumun bu organlanna alt gruplar (Groupes secondaires) ad ım veriyordu. Hiç bir toplum 

yalinç değildir. 'Ilkel toplumlar bile çe şitli gruplardan meydana gelmi ştir. En küçük bir 

topluluk bile karmakar ışık bir âlemdir. Cezayirliler a şiretleri harnup a ğacımn yemişlerine benzetirler. 

Keçi boynuzu da dedi ğimiz yemişlerde çok say ıda tanecikler bulunur. Onlara göre 

bu tanecikler toplumdaki aileleri gösterir. Ilkel toplumlarda durum böyle olunca ileri toplumlarda 

da böyledir. Bu sonuncularda çok say ıda grup ve alt gruplara rastlan ır. Aileler, köyler, 

bölgeler, şehirler, iller, loncalar, tarikat ve dernekler sarma ş dolaş olarak iç içe daireler 

yaparlar. Böylece bir insan ayn ı zamanda, bir ailenin üyesi, bir tarikat ın mensubu ve bir derneğin 

yöneticisi olabilir. 

İnsan toplulukları türlü şekillerde olur. Bunu Halep şehrinde 10. yüzyılda eserlerini yazmış 

olan Türk filozofil Farabi daha o zaman sezmi ş bulunuyordu. Ünlü filozof topluluk türlerini 

sebep ve kaynaklar ı bakımından snuflamıştı. Yazar, istek veya zor, do ğum veya kom şuluk, 

birlikte barınma ve birlikte gezmenin gruplımmadaki rolünü belirtmektedir. Sosyolojide 

Be şeri Gruplar ba şlığı altında incelenen kesindere baz ı yazarlar yap ı ara ştırmalar ı derler. Bu 

ara ştırmalar Rene Maunier'e göre üç örnek kategoride toplan ır: Biyolojik veya kan gruplar ı, 

Coğrafi veya toprak gruplar ı, Sosyolojik veya i şgiiç grupları. 

Birleşiklik veya iştirak kanunu (La Loi de ,participation) 

Bir papa ğanla bir buğdayın aynı şey sandmas ı demektir. Bunlar ayrı ayrı şeyler olduklar ı 

halde aynı cevherden gelmeleri itibarile ilkel insanlarca ayn ı şey sayılmışlardm 

Bodin (Jean) 

1530-1596 yılları aras ında yaşamış bir Frans ız yazarıdır. Kendisi hakim, filozof ve iktisatcıdır. 

En önemli eseri Cumhuriyet (Republique) olup gerçek bir ansiklopedi niteligi ta şır. 

Burada Etats G6eraux'nun yürütmekte oldu ğu mutedil bir kıraliyetin ilkelerini aç ıklairmktadır. 

Yedi kişinin konuşması (Heptaplomere) n ı tasvir etmektedir. İktisada ve diğer konulara 

ait eserleri bunlar kadar önemli de ğildir. 

Bralmıa 

Hindlilere göre dünyayı yaratan kuvvettir. Ayr ıca mistik bir Teslisin ilk kişiliğidir. Ötekileri 

ise Vi şnu s' ve Sivadır. Brahma, dünyan ın yaratıcısı, tanrılarm ve bütün, varl ıklarm 

Tanrım olduğu halde Vi şnu, koruyucu. Siva (Çiva) ise y ıkıcıdır. 

Brahman 

Mana gibi kendiliğinden etkin olan ve dünyay ı yaratan bir güç olarak tanmmaktadır. 

Bu sözle ayn ı zamanda hint kâhinleri anlat ılmak istenir. 

Brosses (Charles de) 

1709-1777 yılları aras ında ya şamış bir frans ız sosyolo ğudur. Feti ş Tanrilara Tap ınma 

(Le culte des dieux fetiches) adli ünlü bir eser yaymlam ıştır. 

Buda (Bouddha) 

Buda' ınn sanskritçedeki anlam ı hikmettif. Kendisine Sakyamuni de denir. Budizmin 

kurucusudur. 

Burjuvazi (Bourgeoisie) 

Bu terim ba şlangıçta aristokrat ve işçi snufları aras ında kalan orta sınıfı 'gösteriyordu. Kapitalist 

rejimin geli şmesi ve Aristokrat s ınıfın ortadan kalkmas ı üzerine bu terimin anlam ı genişledi. 

Bugün terim, ç ıkarları üretim araçlar ına sahip olanlarla özde ş olan bütün grup ve fert- 

174

leri kapsar. Yalnız büyük toprak sahipleri, sanayici, bankac ı ve tüccarlar de ğil serbest meslek 

tutarlar, memurlar, küçük sanat erbab ı ve genel olarak bütün mülk sahipleri burjuvazi terimi 

içinde yer alırlar. Doğrudan do ğruya veya dolayısiyla kapitalizm hizmetinde bulunan bu grupmensupları 

bilerek veya bilmeyerek bugiingii ekonomik rejimi tutma ve korumaya çal ışmaktadırlar. 

Ekonomik, eğitimsel ve mesleki seviyeye göre saymaca olarak Burjuvazi, küçük burjuvazi, 

orta burjuvazi ve yüksek burjuvazi, bölümlerine ayr ılmaktadır. 

Buhar! (al Bokhari) 

810-870 yılları arasında yaşamış bir islam ilabiyatç ısıdır. Sahip ad ım taşıyan derleme eseri 

7275 sözden ibaret olup Sahibi Buhari ad ıyla bilinir. Peygamberin sözlerini ihtiva eden bu 

eser Islam aleminde kur'andan sonra en önemli bir beigedir. 

C 

dergisi 

Corpus Juris Canonici 

1917 yılından bu yana Roma kilisesinin bütün hukuk maddelerini içine alan resmi şeriat 

Cemalettin Efgani 

1838-1897 yılları aras ında yaşamış ileri görüşlü bir bilgin ve din yeniletioisidir. Kaldin 

ve dilini islam davalar ına vakfetmi ştir. İki büyük amaç giitmekte idi: biri islam alemini uya ııd 

ırmak, iyileştirmek ve, ona uygarl ık ve özgürlük yolunu göstermekti; ötekisi müslüman ülkelerini, 

Avrupahlann siyasi ve iktisadi etkisinden kurtararak onlar ı liağınısız kılmaktı., 

yetçilik akımlanna kar şı değildi. Milliyeti ve doğum yeri de kesin olarak belli de ğildi. 

Türkçe, Farsça ve arapçadan ba şka Bat ı dillerinden bir kaçuu bilirdi. Afganistanda ö ğrenim 

yapmış, Hindistan, Mısır N, e Istanbul'da bulunmu ştur. Istanbul Darülfümmunda edebiyat, ahlak, 

hukuk iktisat, sanayi, tar ım, 'co ğrafya, arkeoloji, jeoloji, t ıp, psikoloji, astronomi, tabiat ve 

toplum bilimlerine değinen konferanslar vermi ştir. Cemaleddin Efgani ileri fikirleri yüzünden 

şiddetli tenkitlere u ğramış, tekfir edilecek derecelere dü şmü ştür. Aslında kendisi islamın 

en ileri gelen yenileticisi, ayd ın ve ilerici bir bilgini idi. Bütün varlığını bu uğurda harcamış 

ve bu ıııırlu sonuçlar ı göremeden İstanbul surları aras ında gözlerüd hayata kapam ıştır. 

Ç 

Çevre ve Çevrecilik (Environment, environmentalism) 

Çevre şartları anlamındadır. Insam ku şatan be ş türlü çevre vard ır: Fizik Çevre (iklim, 

toprak ve benzeri), Biyolojik Çevre (yabani bitki, bakteri ve tohumlar ı da içine alan hayvanlar), 

Fizikososyal Çevre (Bina, yol ve her türlü i şlenmiş maddeler), Biyososyal Çevre (evcil bitki 

le' hayvanlar) Psikososyal Çevre (davranış, adet, kanun, dil ve benzer*. Ingilizcede environment 

ve bununla ilgili teoriye Erivironmentalism ad ı verilir. 

Çifte Balta: 

Özellikle Girit--Miken uygarh ğında kutsal bir araç ve koruyucu bir sembol olarak kullanılan 

baltadır. 

D 

fht ııte Alghieri 

1265-1321 yillar aras ında yaşamıştır. italyanın ve belki de bütün Bat ı Dünyas ının orta 

175

çağda yetişen en ünlü, en derin şairidir. Tannsal komedisi (Divina Lomedia) oldukça güzel bir 

şiir olmaktan ba şka zamanın ın hemen hemen bütün teolojik bilgilerini de içine almaktad ır. 

Darül eman — Darül harp — Darül sulh 

islamiyet ülkeyi üçe apr ır: 

Darüleman, müslümanlarla bar ış halinde bulunan veya müslümanlar ın zimmetini kabul 

eden fakat müslüman olmayan bir milletin ülkesidir. Buna darül sulh dahi denir. 

Darülharp, müslümanlarla aralar ında -barış hali olmayan ve müslüman olmayanların 

ülkesidir. Bu ülkede ya şayan ve islam olmayan herkese harbi ad ı verilir. 

Darül 

islam egemenliği altında bulunan Yerlerdir. 

Deccal (Antöchrist) 

İncile göre Dünyamn sonundan az önce gelerek yer yüzünü cinayet ye dinsizliklerle doldurduktan 

sonra Hz. İsaya yenilece ği söylenen kimsedir, Hz. İsa bunu yenerek dünyaya düzen 

verecektir. Luther'e göre Papa Deccal ın bir örneğidir. 

Islâmiyete göre Deccal dünyan ın sonundan önce hüküm sürecek ve insanlar ı baştan çıkarıp 

felakete atacak olan bir kimsedir. Yine Islam inanc ına göre . Mehdi bunu öldürerek dünya 

düzenini yeniden kuracakt ır. Türkçede buna teccal denir. 

Deizm (Döisme) 

Bütünüyle vahyi inkar ederek yaln ızca Tanrı varlığına ve tabii dine inanan kimselerin 

kurdukları sistemdir. Jean Jacques Rousseau deizmi savunmu ştur. Deizm, teizmden farkl ıdır. 

Çünkü Teizm vahye dayanır ve ilıadeti kabul eder. 

Demeter (Dömöter) 

Yunan tanr ıçasıdır. Toprak ve tarlalar ın verimliliğini ve insanların doğurma gücünü 

temsil eder. Bu ğday anas ı sayıhrdı. Romahlardaki Çöl-es tannçasuun ayn ıdır. 

Demokrasi (Dömocratie) 

Asıl anlamı halk yönetim ve egemenli ğidir. Son zamanlarda uygulanmakta olan siyasal 

bir rejimdir. Bu rejimin anahatlar ı serbest seçim, gizli oy, muhtar üniversite, özgür bas ın, 

teminath muhalefet, yasa ve anayasa hakimiyeti, ba ğımsız mahkeme ve insan haklar ına olağanüstü 

saygı ile özetlenir. 

Derebeylik (Föodalitö) 

Orta ça ğda 9. yüzyıl ortalar ında 13. yüzy ılın ilk yarısına kadar özellikle -Bat ı ve Orta Avrupa 

siyasal ve toplumsal düzeninin dayand ığı yönetim sistemi ve buna ili şkin;kanun, örf 'ye 

adet gibi hukuk kurallar ının tümünü anlatan bir terimdir. 

Despotizm (Despotisme) 

Tek kişinin istek ve çıkarlarına uygun olarak kurdu ğu bir yönetim şeklidir. 

Devrim (Rövolution) - 

Memleketin toplunıs'al ya şayışmın ve geleneksel kurumlar ının ölçülü metotlarla köklü olarak 

'de ğiştirilmesi ve ye ıaikştirilmesidir. Bu son yıllara kadar Inkilap şeklinde kullanthyordu. 

Yanlış olarak ihtilal ile ink ılap aynı sandmıştı. Gerçekte ink ıhip, eskiyi, kötüyü, yakışıksız 

ve düzensizi at ıp onun yerine yeniyi, iyiyi, güzeli ve düze ıillyi koymak demektir. 

Fransız Devrimi, Türk Devrimi gibi... Ihtilal -daha çok yıkıcı bir faaliyet anlanundadır. Yine 

176

unlara yakın bir anlam ta şıyan Islahat ise Devlet eliyle toplumda ve devlet mekanizmas ında 

yapılan bazı yenilik ve de ğişiklik demektir. 

Dharma 

Sanskritçedeki anlam ı inanç, akide ve doktrindir. Budizmin akide ve ö ğretilerini içine 

alan din kitab ıdır. Budizmdeki üç kutsal varh ğuı (Triratna) birincisidir. Ötekileri Budda 

ve Buda cemat ı anlamındaki Samgha'd ır. 

Dış Evlenme (Exogamie) 

Ilkel toplumlarda bir ki şinin Klan ve kabilesi içinden evlenememesidir. Bu âdet özellikle 

totemcilikte vard ır. Bunun kar şıtı iç evlenme (endogamie) dir. 

Diaspora 

Yunanca anlamı dağılmadır. M. Ü. cereyan eden Babil esareti sonunda yahudilerin 

bütün dünyaya yay ıhnalarmı göstermek için kuliamlan bir sözdür. Bu terim ayr ıca milödın 

70 yıhnda Kudüsün düşmesinden sonra yurtsuz kalan yahudili ğin tümünü göstermek üzere 

kullanılmıştır. 

Divina Comedia (Tanr ım]. komedi) 

Dante'nin 13. yüzy ılın teolojik, mistik ve bilimsel verilerini içinde toplad ığı bir eserdir. 

Bu eser herbiri 33 bölüm olmak üzere Tamu (cehennem-Penfer), Arafat (Purgatoire), Cernet 

(Paradis) bölümlerine ayr ılır. Bu eser, Orta Ça ğın en derin, en etkin bir teoloji ve şiir dergisidir. 

Dört Kutsal Gerçek: (Quatre Nobles Verites) 

Budizmin kabul etti ği dört necip ilkedir. S ırasiyle: 1) Hayat ve e şyamn devaml ı akışına 

bağh olarak acı duyma, 2) Acı duymamn sebebi olan arzu; 3) Arzunun yok edilmesi için ge• 

çilmesi gereken üç a şama: do ğruluk, nefsini mürakabe ve hikmet; 4) bu üç a şamadan sonra 

kurtuluş ve esenlik a şaması olan Nirvanaya vard ır. Genel olarak bu ilkeler ıstırap, ıstırabm 

sebebi olan arzu, arzunun yokedilmesi ve nirvanaya kavu şma şeklinde özetlenir. 

Dans Seouts (Duns Scot, Jean) 

1270-1308 yılları aras ında yaşamış İskoçyah bir Fransiskan rahiptir. Akinali Tomas 

(Saint Thomas D'aquin) fikirlerine muhalif olan bir sistemi savunmu ştur. Buna göre irade 

(Volonte), ak ıl (Intellect) dan üstündür. Bu sebepten yarad ılış sadece Tanrısal Iradenin bir 

eylemidir. Tanrı ünsüz ve sonsuz gerçeklerin üstündedir. Çok ince fikirleri dolay ısiyle kendisine 

ince düşünen bilgin anlamında Doctor Subtilis derlerdi. Onun yolunda gidenlere Skotist 

(Scotistes) derlerki bunlar Thomas taraftarlar ı olan Tomist (Thomistes) lere kar şı. ttırlar. 

ölümünden sonra, b ıraktığı eserler toplanm ış ve 12 cilt olarak yay ınlanmıştır 

Dibezii (Druse) 

Suriye halkından olup Şamın güneyindeki Cebeli Drüz; Horan, Lübnan ve Anti 

Lübnanın muhtelif yerlerinde ya şayan bir dini gruptur. Islâmın sapık bir hizbi sayd.r. Aslında, 

müslüman, yahudi ve heterodoks h ıristiyanl ık fikirlerile Sufi mistisizmin kuvvetli bir kar ı- 

şamıdır. Şarap ve tütün içmezler; çok kadınla evlenme âdetleri yoktur. Kad ının cemiyetteki 

önemi büyüktür. Dürzüler korkunç sava şçıdırlar. 

E 

Eflâtun (Platon) 

Atina yakınlarında M. Ü. 429 yılında doğmuş ve 347 yılında ölmüş bir Yunan filozofudur. 


Zamanın bütün sanatlar ını erkenden ö ğrenmiş ve hattâ olimpiyatlarda ba şarı sağlamıştır. Müzik 

ile matemati ği çok iyi ö ğrenmişti. Felsefeye ba şladıktan sonra Sokrat ın arkada şı ve ö ğrencisi 

oldu. -Usta& bald ıran otunu içtikten sonra Wgare'ye giderek Euclide'den ders ald ı. Mısır 

ve güney İtalyada bir çok geziler yapt ıktan sonra yurda dönerek Acade ınus bahçesinde ders 

verdi. Daha sonra Sicilyaya gitti. Maksad ı oranın tiran ı olan Denis'e siyasi teorilerini a şılayarak 

onların uygulanmasını sağlamakt ı. Bunu başaramay ınca Atinaya döndü ve orada öldü. 

Eserlerinin bir k ısmı diyalog olarak zaman ımıza kadar gelmi ştir Bunlarda muhatap Sokratt ır. 

En önemli ve bizim konu ile ilgili siyasi diyalogu, Devlet ve kanunlar (La Republique et Les 

Lois) dır. Kurduğu sisteme Platonizm ve ders verdi ği okula akademi derler. 

Ehriman (Ahriman) 

Zerdü şt dininde kötü ve karanl ık ilkesini anlatır. Söylentilere göre Zervan' ın oğlu ve 

Ahura—Mazda'n ın ikiz karde şidir. Ikili görü şü esas tutan Zerdü ştlükte bozucu bir görevi 

vardır. Bunun kar şıtı Hürmüz olup iyiliği ve doğruluğu temsil eder. 

Ekber Şah 

1452-1605 yılları aras ında yaşamıştır. Hindistanda bütün dinlere kar şı büyük bir ho şgörürlük 

göstermi ştir. Bu hükümdara göre bütün dinlerin birle şerek senkretist ve müsamahal ı 

bir dinin kurulmas ı gereklidir. 

Ekldesia: (Ümmet) 

Hıristiyan dünyası ümmet anlamında Ekklesia'yı ve bugünkü şekli ile Eglise sözünü aynı 

dine bağlı kimseler topluluğu olarak kullanır. Kilisenin bu anlamdaki kar şılığı Hıristiyan 

tapına ğı değildir. Kilise ancak maddi anlamda tap ınakt ır. 

Ekoloji (E col ogie) 

İnsanların toprak üzerindeki da ğılışmın ve bu dağıh şı tayin eden kar şılıklı etkilerin bilimsel 

bir etüdüdür. Toplumsal ekoloji, toplumun biyolojik ve sembiyotik (symbiose) görünü şlerinin 

etüdüyle snurl ıdır. Yani yarışma ve hayat sava şı ile nev'in devamıııa inhisar eder. Toplumsal 

ekolojinin ba şlıca konulan aras ına Demografik olaylar ı, iş bölümünü, üstünlüğü (dominance), 

ekolojik istila ve irsiyeti de koymak gerekir. 

Eksarhhk (Exarchat) 

Osmanlı egemenli ği altında yaşayan Bulgarlarm Rum Patrikhanesi ile aralar ında çıkan 

anlaşmazlıklar üzerine ondan ayr ılarak kurduklar ı dini - ruhani kurumdur. 

Ekiimenik (Oecumenique) 

Eski anlamda insanlar ın oturdukları bölgelere kadar uzanan kilise temsilcilerinin yapt ıkları 

ilk konsiller, yer yüzündeki bütün katoliklerin ça ğrısı ile yapıldığı için genel anlam ında 

ekümenik konsil ad ını almışlardır. Iznik, Efes ve Halkedonya konsilleri böyledir. Günümüzde 

ekümenik hareket bütün kiliseler aras ındaki münasebetleri kuvvetlendirip i şbirliğini isteklendiren 

ve büyük sava şla ba şlayan etkin bir ak ımı anlatmaktad ır. 

Emanasyon (Emanation) 

Teogoni ve kozmogonide (Tannlann ve kâinat ın yaratul ışmda) raslanan şey tanr ısal 

bir feyzdir. Çe şitli dinlerde ezelde tannsal bir varl ığın dünyayı kendinen çıkartt ığını söyleyen 

efsane ve tasavvurlar vard ır. Bu yarat ılış kavram ımn tam kar şıtıdır. Çünkü Tann ile 

dünya aras ında cevher bak ımından bir benzerlik yahut bir özde şlik olması gerekir. Emanasyona 

inanan dinlerde ço ğu zaman Talandan çıkan varlıklann muhtelif a şamalardan geçerken asil 

kemalini kaybettikleri söylenmi ştir. Bu maddi dünya onlar ın son aşamasıdır. İnsan geldiği yoldan 

ters do ğrultuya geçmek suretiyle tannsal asl ına dönebilir. 

178

Emirül müminin (Commandeur des croyants) 

İslam hilâfetinin iki deste ği vardır. Bunlardan biri dini nitelikte olan imamettir ki bu yönden 

halife imamül müslümindir. Öteki destek siyasi bir nitelik ta şır. Buna da Emirülmüminin derler. 

Empedokles (Empedocle) 

Aşağı yukarı M Ö 490-430 yılları arasmda ya şamış Sicilyalı Pitagor doktrinlerini yayan 

bir filozoftur. Kendisini tannsal bir sayg ıya değer görmü ştür. Azizlerin biyografi tarihçesine 

(Legende) göre kendini Etna yanar da ğa atmak suretiyle intihar etmi ştir. Felsefi sisteminde orfizm 

fikirleri, tenasuh inan ış" ve benzerlerine rasta ıur. 

Engizisyon ( İnquisition) 

Eskiden katoliklerin din inançlar ına kar şı gelenleri ara ştırm cezaland ırmak üzere kurdukları 

kilise mahkemelerine verilen add ır. Orta ça ğda hıristiyanlığın dü şmanların ı yok etmek 

üzere meydana gelmi ştir. Eski kilisede bu türlü ki şisel çeki şmeler ruhani silahlarla 

yapılıyordu. Augustin'in tehlikeli ve kilise d ışında kalmak istiyenleri kiliseye zorla sokmak 

(Cogite İntrare) üzere kilise taraf ından merhametsizce uygulanan i şkence sistemiclir. 12. yüzy ılda 

Atinah Thomas gibi bilgin teologlar bile Z ıald ık ve kafirlerin ate şte yakılmasım (Autos da 

fe.) do ğrulanuştır. İspanyada tarihin kaydennediği i şkence ve zorlamalar bu kurumun bir eseridir. 

Burada Devlet mahkemelerle el birli ği yaparak büyük cinayetler i şlenmiştir. Genel olarak 

Müslümanlar, yahudiler ve reformatörlere kar şı bu gibi uygulamalar çe şitli zaman ve mekanlarda 

yap ılmıştır. Torquemada ve Ximenes bu uygulanlarda çok merhametsiz davranm ışlardır 

Enkarnasyon (Incarnation) 

Esas itibariyle Tannsal gücün görünüm dünyas ına girmesi, sonra Tanrının insan şeklinde 

ortaya çıkması ve insan şekline girmesi (hulid) dir. Hinduizmde Avatara kavram ı Vişnunun 

böyle bir enkanrasyonunu iddia etmektedir; Enkanasyona inan ış Hıristiyanlığın temelidir. Bu 

ö ğretiye göre insan o kadar suçludur ki yaln ız Tann tarafından kıırtarılabilir. Bu kurtulu ş yalnız 

bir insan tarafından yap ılabilir. Bunun için İsa da hem tannsal hemde insani tabiatın var olmas ı 

insanların kurtulu şu için şartt ır. 

Epikür (Epicure) 

M. O. 341-270 yılları arasında ya şamıştır. Felsefi bir akımın kurucusudur. Eski yunan 

dinini tenkid eden ve ondan kurtulmak isteyen Epikür, Tanr ı ruhlarının atomlardan yamldıklannı, 

keder ve sıkıntılardan uzak, özgür olduklar ını ve dünya yönetimine bakmaks ızın 

yaşadıklarını söylemi ştir. Insanda iyilik yapmak ve manevi zevkleri aramakla tannlannkine 

benzer bir hayat sürer. 

Erös (A şk) 

Eski Yunanl ı" aşk tanrısı ve Afroditin o ğludur. Genç bir çocuk veya kanatl ı ve gözleri 

bağl ı bir kimse olarak tasarlamr. Erös Eflâtuna göre dünya ilkesidir. İyi, güzel ve do ğru olana 

erişmeyi hedef tutan ezdi bir özlem ve a şktır. Dinlerde Erös anlamı ile ilgili birçok inanç 

ve eylemler vard ır. 

Eskatoloji (Eschatologie) 

Buna İslam Men:Mide Mebde ve mead fikri denildi ği gibi öbür dünya ile ilgili bilgiler de 

denir. Bunlar Alemin gelece ği ile ilgili tasardar. Bu gibi fikir ve tasar ılara en ilkelinden başlayarak 

hemen bütün toplumlarda rastlan ır. Dünyanın sonu, çoğu zaman bir tabii felaketle 

gelecek gibi tasarlamr. (Bazan böyle bir felaket dünyay ı yok etmekle beraber biraz sonra 

yeni bir dünya aynı şartlarla tekrar kurulur. Böylelikle hayat ın sonsuz tekerle ği bütün bu olay- 

179

lara rağmen dönmeye devam eder.) Bir çok milletler eskatolojik tasavvurlan yaln ız kendi ülkeleri 

için kabul etmi şlerdir. Eski İsrail peygamberlerinin eskatolojik vaizler vermelerine ra ğmen 

yalnız israilin sonunu dü şünmüşlerdir. Sonra bu fikirler ba şka milletlere bakarak geni şletilmiştir. 

Hemen her eskatolojik eserde dünya ıim sonu, k ıyameti bildiren olaylardan 

sayılmaktad ır: Yer sars ıntısı (Bk. Zelzele suresi), Tufan, göklerin, y ıldızların yok olmas ı bazan 

da yer yüzünde olagelen çetin sava şlar (eski Iran eskatolojisinde ve semavi dinlerde teccal 

ile yapılacak sava ş) bu dünyanın sonunu takip eden durum ezelde mevcut olup cennete 

benziyecektir. Bu Fikir özellikle yahudilikte geli şmiştir. H ıristiyanlıkta ise isânın gelmesi 

eskatolojik bir olay olarak al ınmıştır. Gösterdiği mucize tanr ısal egemenliğin insanlar 

arasmda mevcut olmas ına bir işaret sayılmıştır. Böylece H ıristiyan teolojisine göre Isa'n ın 

gelmesiyle eskaton (ahir zaman) şimdiden gerçekle şmiştir. Isaya inanan insan şimdiden bu yeni 

dünyada ya şamaktadır. Ishim dininin İsa hakkındaki düşüncesi de bu arada söylenebilir. 

Ethos 

Bazı yazarlar bu terimi, belli bir gruba ay ıncı bir fizyonomi veren kültür niteliklerinin 

tümünü göstermek üzere kullamrla'. 

Etnoloji ve Etnografya (Ethnologie et Ethnographie) 

1 — Etnoloji, sosyoloji gibi bir bilimdir, Sosyoloji bugünkü toplumun kar şılaştırmalı bir etüdüdür. 

Etnoloji ise bugünkü kültür derecesine varmanu ş olan ilkel toplumların tetkikidir. Burada 

yaşayan veya sönmüş olan ilkel toplumların medeniyet ve kültür seviyeleri kar şıla ştırmalı bir 

inceleme konusu olur. Etnografya ise kültür antropolojisinin bir kolu olarak ilkel veya sönmü ş 

bir toplulu ğun tasviri bir etüdüdür. 

Evamri-i-Aşara (Deealogue ou dix Commendements) 

Türkçesi ON BUYRUK'tur. Tevratın Çıkış kitabı XX. kesiminde bildirilen 10 Ahlak 

kurahmn kısa bir listesidir. Bu buyruklar İsrail oğullann ı yönetmek üzere Jehova (Tann) tarafından 

Hz. Musaya gönderilmi ştir. Bunlar şunlardır : I — Tanrıdan ba şkasına tapmayacaksm; 

2 — Hiçbir put yapmayacaks ın; 3 — Tann adım boşuna annuyacaksm; 4 — Sept (Sabbat) 

gününe dini bir sayg ı göstermeyi unutmayacaks ın; 5 — Ana ve babana sayg ı göstereceksin; 

6 — Adam öldürmeyeceksin; 7 — Zina etmeyeceksin; 8 — Çalmayacaks ın; 9 — Yakınına 

karşı yalancı tanıklık etmeyeceksin; 10 — Kom şunun evine, karısına, hizmetçisine, öküzüne, 

eşek ve benzerine göz koym ıyacaksın. 

Bu on buyruk Tevrat ın V. inci kitab ı olan Tesniye (Deut6ronyme) de baz ı değişikliklerle 

tekrarlanmıştır. 

F 

Fakirizm ( Fakirisıne) 

Hindistanda fakir denilen ve kendine türlü i şkenceler yapmaya al ışık kimselerin gösterdikleri 

ve doğa üstü bir göçe yorduklar ı haller. 

7 — Farabi (Alfarabi) 

Batı âleminde Alfarabius (Alpharabius) diye tan ınmıştır 870 yılında Türkistanda Farab 

şehrinde bir Türk aileden do ğmuş ve 950 yılında Şamda vefat etmi ştir. Ba ğdatta, arapça, tıp, 

felsefe matematik tahsil etmi ştir. Bir aralık Harran'a gelerek orada me şhur Yuhanna'dan ders 

gördüğü de söylenmektedir. 

Farabinin fikirleri Yeni Eflâtunculuk (N6oplatonisme) dan mülhem olup İbn Sina (Avicenne) 

ve İbn Rüşd (Averro6s) felsefelerine büyük etkiler yapm ış ve Aristoyu araplara tamt- 

180

mıştır. Kendisinin Batı ve Do ğu âleminde haiz oldu ğu şöhreti dolayısıyla kendisine Muallimi 

Sanl denildiğini hatırlatmak bu ünlü Türk bilgininin bilim ve felsefe alan ındaki kuvvetini 

göstermeye kafidir. Bilhassa Eflatun ve Aristonun toplumla ilgili fikirlerini islâmi esaslarla 

uzlaşt ırma ve ba ğda ştırma yolundaki gayretleri sosyolojiyi yak ından ilgilendirir. 

Fenomenoloji (Phe'nome'nologie) 

Her türlü yorum, aç ıklama ve evrim kan ıtlanyla birlikte gerçekten var olan olaylar ın bilim 

sel vasıflamas ıdır. Bu vasıflama. bu olaylar ın soyut ve de ğişmez kanunlanna veya belirtisi 

olduğu deney üstü gerçeklere kar şıt olarak zaman ve mekön içinde ortaya ç ıkan olaylarla ilgili 

bulunmaktad ır. Fenomenoloji bir çok yerlerde kullanılır Metot olarak, bir şeyin özünü yani ülküsel 

anlam ını çıkarmak veya bulmak üzere harcanan bir çabad ır. 

Ferguson (Adam) 

Adam Ferguson (1723-1816) İskoçyal ı bir tarihçi ve filozoftur. Sivil Cemiyet tarihi üzerinde 

deneme (Essay on the History of Civil Society) ve benzeri eserler yazd ı. Bazı yazarlar kendisini 

sosyolojinin kurucusu sayarlar. 

Not : Ferguson (1723-1816) yıllarında ya şamıştır. Halbuki bundan daha derli toplu bir 

sosyolojisi olan nın Haldun 1332-1416 tarihlerinde ya şamıştır. Taraf t ııtmayarak denebilirki 

sosyoloji veya tarih felsefesinin kurucusu bu islam bilginidir. 

Fetiş (Faiches) 

Insanlarn yapt ıkları mana gücüyle dolu etkin bir âlet yahut bir çok şeyden meydana 

gelmiş bir nesnedir. Çifte balta, şamanlann kudüm veya sepetleri böyledir. Feti ş sözü frans ız 

bilgini Brosses'm 176 y ılında yayınlanan bir eserinde (Dieux faiches) ilk olara kullan ılmıştır. 

Fides 

Roma dininde vefa tanr ıçasıdır. 

Fidye-i-necat (Rançon) 

Bir kimsenin esirlikten veya ba şına gelen bir belklan kurtulmak için kendisi veya kendi 

adına başkası tarafından verilen para ve benzeridir. 

Filon (Philon le Juif) 

İskenderiyede do ğmuş yahudi soyundan bir yunan filozofudur. Felsefesi Eflâtun ile Tevrâtm 

bir karışmud ır. Bu da sıras ıyla neoplatonizm ve H ıristiyan edebiyat ına etki yapm ıştır. 

Frazer (James Georges) 

1854-1940 yılları aras ında ya şamış bir ingiliz atropologudur. Glaskow'da do ğmuştur. Toplumsal 

antropoloji üzerine kesin bir etki yapm ıştır. Totemism and Exogamy (totemeilik ve 

Dış evlenme), The Golden Bough (altın dal), Man, God and immortality ( İnsan, Tanrı ve ölümsüzlük) 

belli başlı eserlerindendir. 

Freyer (Hans) 

1887 yılında Leibzig'de do ğmuş bir alman sosyolog ve filozofudur. Kiel -üniversitesinde 

Felsefe profesörü idi. 1925 y ılında Leibniz üniversitesine geçti. Güney Amerika, İspanya ve 

Türkiyede çe şitli üniversitelerde konferanslar verdi ve ders okuttu. 

Theorie des objektiven Geistes (Objektif Ruh Teorisi), Der Staat (Devlet), Soziologie als 

Wirlichkeitswissenschaft (Gerçeklik Bilimi olarak Sosyoloji) Einleitung in die Soziologie (Sosyolojiye 

Giriş), Herschaft und planung (Egemenlik ve planlama), Sosyolojiye Giri ş (Nermin 

181

Abadan çevirisi) önemli eserleri aras ındandır. Türkiyede Dil Tarih ve Co ğrafya, Siyasal bilgiler 

ve ilülliyat fakültelerinde misafir profesör olarak ders vermi ştir. 

Fotios (Photios) 

Roma ve Bizans kiliseleri aras ında ilk ayrılmayı (schisme) gerçekle ştiren ilühiyatç ıdır. Kendisi 

İstanbul patriki idi. Aym zamanda yazar ve politikaelyd ı. 867 yılında kilise ayrılığın' gerçekle 

ştirmi ştir. 

G 

Gandhi 

1869-1948 yılları aras ında ya şamıştır. Hintli bir hukukçuclur. Güney Afrikada Hintlilerin 

kurtulu şu için uğra şnuş ve Hindistana siyasal özgürlü ğü kazandırmış bir önderdir. Fikirlerinin 

temeli eski Hint zahitli ği olan Ahimsa (yani öldürmemek) ilkesi idi. Kendisini Buda, İsa ve 

Muhammedin ö ğrencisi olarak tan ıtan Gandi tipik bir Hindu kalm ıştır Çe şitli sımflar aras ındaki 

suurı kaldırmaya çah şmıştır. Fakat Hinduizmde büyük bir rol oynayan bir anlay ışa göre 

İneğe gösterilen saygıyı muhafaza etmi şti. Çünkü inekte insanlık dışı tabiat kutsall ığnun güzel 

bir sembolünü görmü ştü. Avataralara inan ış" Gandiye her dinin temsilcilerine sayg ı göstermeye 

imkân vermi ştir. 

Gangster (Gang) 

Aınerikada haydutlara verilen add ır. Asıl anlamı (Gang) denilen bir çete grubuna mensup 

kimsedir 

(Gang) üyeleri birbirine s ıkı bir dayanışma ile ba ğlı ilkel bir gruptur. Kelime daha çok 

kötü anlamda kullanılır. 

Gebr (Mecusi) 

Islümlık İran'a girince, Zerdü ştlük parçaland ı. Iran'da kalanlara Gebr 

Mecusi; Hindistan'a göç edenlere de Parsi denir. 

veya 

Gelenek ve görenek (La tradition et la mode) 

Toplum ve medeniyetten devral ınan adetlerdir. Gelenek geçmi şle ilgili olduğu halde görenek 

moda anlam ında günün adetleridir. Bu iki türlü bask ı insanların toplum içinde birbirine 

benzemesi sonucunu do ğurur. 

Gdgames (Gilgamesh) 

Eski Asur ve Babilonya destanlarmda ad ı geçen bir kahramand ır Üçte ikisi tanr ı üçte biri 

insand ı. Assurbanipalin kitapl ığmda rastlanmıştır. Hikayesi M. O. 2500 yıllarına kadar çıkar. 

En önemli nokta gılganuşın hayat suyunu aramas ı ve dünyayı kaplayan Tufandan bilgi edinmesidir. 

Eski Doğu Edebiyat ında baz ı yankılar' ve dünya edebiyat ında etkileri görülmü ştür. 

Gizli Dernek (Soci ete Seerete) 

S ınırl ı sayıda üyelerin kat ıldığı kapalı bir gruptur. Bu gruplar ço ğu zaman bilinmeyen 

kişiler tarafından kurulmu ştur. Genel olarak, gizli derneklerde sihir veya din dü şünceleri 

hâkimdir Fakat bu dernekler kendilerini gizli tutarlar; çünkü bunlar ı kuşatan toplum onlar ı 

suçlu görür ve ulusal birli ğe zararlı sayarak faaliyetlerini önleme ğe çalışır. 

Gnos ve Gnostisizm (Gnose et Gnostieisme) 

İnsanın Tannyı tanımak yoluyla kurtulu şa varaca ğını ileri süren fikir akunland ır. Eti- 

182

molojik olarak bilgi demektir. Gerçekte ibadetin özel bir tipini gösterir. Öyle mutlak ve bütünü 

kaplayan bir bilgidir ki bu sayede Tanr ı, dünya ve insana ili şkin felsefi ve dini proplemle. 

rin çözümü mümkün olur. 

Gonosticisme kelimesinin çe şitli anlamlar ı vardır. Genel olarak, kabul edilen anlam ı, Hıristiyanh 

ğm ilk devirlerine ait felsefi ve dini bir sistemdir. Temel ilkesi, ferdi kurtulu şun iman 

ve amelden ziyade Gnosis marifet denilen üstün bilgi yolu ile geldi ği fikrine dayamr. 

Gökalp (Ziya) 

1875 yılında Diyarbakırda doğmuştur. İlk ö ğrenimini iptidaide, orta ö ğrenimini askeri 

rüştiyede yaptı. 1890 yıhnda idadiye geçti. Burada Frans ızcasnu ilerletmi şti. İdadide müsbet 

ilimler yanında ilahiyat konular ı ve ezcümle İlmi Kelâm da okunuyordu. Ziya Gökalp bir taraftan 

İstanbuldaki yayınları izliyor, diğer taraftan amcas ı Hasip Efendiden arapça ve Farsça 

ö ğreniyordu. Fazla olarak Hasip efendi yolu ile islâm filozoflann ı tetkik ediyordu. Kısacası, 

tek başına ara ştırmalar yapabilmek için gerekli her türlü fikri malzemeyi do ğduğu yerde ve çevrede 

elde etmi şti. Bu esnada sebebi kesin olarak bilinmeyen bir intihar te şebbüsü oluyor. Bir 

müddet sonra biraderi Nihad kendisini, çok arzuladığı İstanbula getirdi. İstanbulda Veteriner 

Fakültesine yazıldı. O zaman İstanbul Hamit İstibdadma kar şı çok dolgundu. Ittihat ve terakki 

cemiyeti gizli faaliyetini Selanikteki merkezin yard ımı ile devam ettiriyordu. Bunlara kat ılan 

Ziya Diyarbak ıra döndü ğünde evi aranm ış, Avrupadaki Türk mültecilerinin yay ınları elde 

edilmişti. İstanbula tekrar geldi ğinde hem fakülteden ç ıkarılmış ve hemde Task ışla ve Mehtarhana 

hapishanelerinde bir sene hapsedilmi şti. Hapisten sonra memleketine gönderilen Gökalp 

orada evlendi ve istibdatla mücadeleye ba şladı. Abdülhamidin sükutu üzerine Selanikte parti 

kongresine davet edilmi şti. Selanik yazar ın gelişmesi için çok müsait bir zemindi. Orada Genç 

Kalemler dergisinde 1910-11 tarihine kadar yaz ılar yazdı. Gökalpın sosyoloji merakı siyasete 

üstiin geldi. S ırasile Gustave Le Bon, Fouillee, Tarde ve Durkheim ile u ğra ştı. Gökalpın artık iki 

kişiliği vard ı; hem siyaset hemde bilimle u ğra şıyordu. Ittihat ve terakki cemiyetinin merkezi 

İstanbula nakledilince İstanbulda yerle şti. Partinin kendisine teklif etti ği rütbe ve makamlar ı 

kabul etmeyerek büroda sadece memleketin kültür i şleriyle uğra ştı. 1915 yılında İstanbul 

Vniversitesinde yeni kurulan içtimaiyat dersine profesör oldu. 1919 y ılına kadar orada ders 

verdi. Türk Yurdu, Yeni Mecmua, İçtimaiyat Mecmuas ı, Milli tetetbüler Mecmuas ı ve Edebiyat 

Fakültesi mecmuas ında yaz ıları çıktı. 1919 da i şgal kuvvetleri Ziya Gökalp' ı Maltaya sürgün 

etti. Orada kendisiyle birlikte gidenlerle bilimsel konu şmalar yap ıyordu. Kurtulu ş Savaşından 

sonra Ankaraya gelen Gökalp 1923 tarihinde Diyarbak ır mebusu oldu. Maarif 

encümeninde çalıştı. Bu sırada Türk Töresi, Alt ın Işık, Türkçülügün Esaslarınt yazdı. 1924 

yılında sağlık durumu kötüle şti. İstanbulda Frans ız hastahanesine kald ırıldı. Ölümünden 

dört gün önce Mustafa Kemalin bir telgraf ı geliyor. Gazi bu telgrafta, bir şeye ihtiyacı olup 

olmadığım soruyordu. Hastan ın isteği şu oldu: çocuklar ına bak ılması ve kitaplarımn basılması 

Türk Medeniyeti Tarihi, Türkle şmek, İslamla şmak ve Muasırlaşmak, gibi eserler yanında 

sayılamıyacak kadar makale ve risaleleri vard ır. Sosyoloji derslerine ait yazmalar ı ve din sosyolojisine 

ait notlar ı vardır. Türk Töresi, Alt ın Işık ve Türkçülüğün Esasları en son eserlerindendir. 

Gölge olay (epipheno ınne) 

Bir temel olayın üzerine eklenen ve olay ın olu ş ve sonucu üzerine hiç bir etki ve tepkisi 

olmayan ikinci bir olayd ır. 

183

Gregor İlliiminator 

250-320 yılları aras ında ya şamış Kayserili bir papazd ır. Ermeni kilisesinin kurucusudur. 

Onun yardımıyla Ermeni kilisesi a şağı yukarı 280 yılında milli bir kilise haline gelmiştir. 

Groçyus (Hugo grotius) 

Hollandal• bir diplomat ve hukukçudur. 1583-1645 y ılları aras ında ya şamıştır. Denizlerin 

serbestli ğini savunmak üzere Serbest Deniz (Marc Liberum) adl ı eseri yazmıştır. Devletler hukukunun 

babas ı sayılır. 1625 yılında yayınladığı Barış ve Sava ş Hukuku (De jure Pacis et Belli) 

adh eseri uluslar aras ı bir hukuk yasas ıdır. 

Din ve hukuk adamlar ının fikirlerine dayanarak hukuku, Tabii Hukuk (Droit naturel) 

ve Sözle şme hukuku (Droit Contractuel) diye ikiye ay ırdı. Yazar ayrıca anla şma hukukunu 

da iki kısma ay ırmıştır: Bunlar ya Tanr ısal hukuk (Ilakkullah ) yahut kul hukuku 

(hakkul ibad 

) dur. Bu bak ımdan sözle şme insanlarla oldu ğu kadar Tanr ı ile de 

olur. Dini sözle şme kadar ahlöki ve siyasi sözle şme de söz konusu olabilir. 

Gülhane hatt ı Hümayunu 

Sultan Mecidin Gülhane park ında 3 Ekim 1839 yılında D ış işleri bakan ı Mustafa Re şit 

pa şa tarafından okunup Osmanl ı Tarihinin TANZIMAT devrini açan fermamn ad ıdır. 

Gülhane hatt ımn esaslar ı : Yurtta şın mal, can ve namusunun güven alt ına alınması, vergilerin 

düzenli bir sisteme ba ğlanmas ı ve toplanmas ı, askeri i şlerin ve askerlik süresinin belirli 

kurallarla yönetilmesidir. 

H 

Hahamlık (Rabbinat) 

Osmanlı Saltanat ında memlekette bulunan Musevi cemâat ının i şlerini yönetmek üzere 

İstanbulda te şkil edilen bir makam DER SAADET HAHAMHANES İ adını ta şırdı. Hahamhanenin 

ba şındaki kimseye Haham Ba şı derlerdi. 

Hahamhanelerin ruhani ve cismani birer meclisi ile bir de genel meclisi vard ı. Hahamlik 

cemiyetler kanunun 39. maddesiyle, ba şka dini kurumlar gibi bir cemiyet haline getirilmi ştir. 

Halife ve Hilafet (Calif et califat) 

Terim olarak halife Peygamberin ölümünden sonra müslümanlar ın dini ve dünyevi önderliğini 

elinde tutan kimsedir. Hilâfet ise İslâmın yönetim şeklidir. Burada iki yönü birbirinden 

ayırmak gerekir: Birinci yön islam ın egemenliğini temsil eden emirülmümininlik; ikincisi imamülmüslüminlik 

O halde Hilafet kurumu İslam devletinde din ve dünya i şlerinin önderliğini 

gösteririr. 

Hamail ve muska (Amulette et Phylactöre) 

Hamail büyülerden, hastal ık ve cinlerin kötülüklerinden korunmak amac ıyla yazd ırıhp 

omuzdan çaprazlama bele inen bagd ır. Muska ise üçken şeklinde yaz ılı ve bir bezle kapl ı 

ka ğıt olup çoğu zaman ba şa veya omuz altına iliştirilir. 

Hamurabi (Hammourabi) 

M. Ö. 1955-1913 yılları aras ında yaşamış bir Babil hükümdarıdır. Kanun yapmıştır. Bu 

184

kanunu halkın görebilece ği yerlere koydurmu ştur. Aslında bu kanunlar ı kendisine güneş tanrım 

Şamas ilham etmiştir 

Hamurabi Kanunu (Code d' Hammourabi) 

Babil Hükümdar ı Hamurabinin M. Il 1910 yılında yürürlü ğe koydu ğu bir kanundur. Sümerler 

bu tarihlerde Babillilerin yönetimi alt ında oldukları halde bu kanunun kayna ğı Sümerlerin 

aralarında geçerlikte olan hukuk hükümleriydi. Bu kanunname kaz ılar sonunda bulunmu ştur. 

2,5 metre yüksekli ğinde bir bazalt üzerine kaz ılmış olup usul, ceza ve medeni hukuka ili şkin 

hükümleri ihtiva eder. 

Havra (Synagogue) 

Yahudi Tapınağı anlamındadır. (Sinagok sözüne hak.) Bugün Yahudiler buna (beythaknesset) 

derler. 

Hayat Tekerleği. 

Budizmde hayat ın çe şitli a şamalarını gösterir. 

Haymatloz (Heimatlos) 

Hiçbir Devletin uyrukluğunda bulunmamak halidir. Ço ğu zaman Devletlerin yurtta şlık 

kanunları arasında birlik ve ahenk bulunmamasından doğar. Türk vatandaşliğım terk etmiş veya 

bu sıfattan iskat edilmi ş olan kimse ba şka bir Devletin uyruklu ğunu almamış ise bu kimse tabiyetsiz 

ve vatans ız kalarak haymatloz ad ını al ır. 

Hayvan Cemiyetleri (Socktes Animales) 

İnsan ve Hayvan toplumlar ında toplu yaşama ve iş bölühlü gibi benzerlikler, tıpkı insan 

toplumu gibi bir hayvan toplumunun varlığına inandırmıştır. Gerçekten bu gibi kar şıla ştırmalar 

bugün için do ğru de ğildir. İnsan ve Hayvan aras ında olduğu kadar bunlar ın meydana 

getirdikleri toplumlar aras ında da kapat ılması güç farklar vard ır. 

Fizik bakımından insan dik durur, sesle konu şur, baş parma ğını ötekileriyle kar şıla ştım, 

ve dimağının ağırlığı hayvanlardan fazlad ır. Toplumsal yönden, farklar büsbütün büyüktür, 

şöyle ki: 

a - İnsan alet yapar ve onu geli ştirir. 

b - İnsan toplumu, kültür, medeniyet ve ideal yarat ır. Millet, memeleket sanat, din ve 

bilim idealleri hayvan toplumlarında yoktur. 

e - İnsan toplumlarında din, dil, ahlak, iktisat, devlet kurumlar ı vardır. 

d - İnsan toplumu yalrnz insanların eseridir; oradaki gelenek ve görenekler, hayvanlardaki 

varlığı ve türü koruma iç güdüsü ile kıyaslanamaz. 

Helal ve Haram 

İslamdaki haram ve helal kavramlar ı bilim alanında kaymt ılara elveri şlidir. Helal, kutsal 

dışı sözünün kar şılığı olabilirki Frenkler buna profane derler. Profane, tap ınak anlamın daki 

Fanum kökünden gelir. Tap ınak dışında kalan kısma profanum denilmektedir. Haram sözü 

iki şeyi gösterir, ba şta kirli veya pis olan şeyleri, sonra dokunulmas ı yapılması, söylenmesi ve 

yenmesi yasak edilen şeyleri gösterir. 

Helenizm ve Hellenistik (HelMnisme et Hellenistique) 

Yunan kültürünün Do ğu Akmiyle temas ı sonuncu ortaya ç ıkan fikir, sanat ve felsefe akl ı/ima 

verilen add ır. 

Henoteizm (1-UnotUisme) 

Max Müllerin ilkel dinleri göstermek üzere kulland ığı bir te ırimdir. Buna göre ayn ı zamanda 

185

irçok tanr ıların varlığı tan ınmakla beraber bunlardan birisi üstün tanr ı veya ulu Tanrı diye 

kabul edilir. 

Heros 

Yunanhlarda kahramanlar ve insanlar ın ataları anlamına gelir; mitolojide baz ı kahramanlarm 

tanr ılaştınldığı ve baz ı Tannlar ın da Heros mertebesine dü ştü ğü görülür. Kahramanlara 

tap ınma (culte des heros), eski imparatorlara tap ınma ve bir bak ımdan azizlere 

gösterilen sayg ıda yasaya gelmi ştir. 

Hiyerarşi (Hierarchie) 

Batıda dini te şkilattaki mertebeler düzeni anlam ındad ır. Burada tabii ve dünyevi cemaat 

anlamındadır. Karizmatik te şkilat ı keramete dayanan te şkilat ve Hiyerar şik te şkilat ise mertebeler 

düzenine veya gelene ğe ba ğlı te şkilat şeklinde dilimize çevrilebilir. 

Bu terimle rahiplerin mertebeler düzeni anlat ılmak istenir. Eski Do ğunun büyük dinlerinde 

pek güzel düzenlenmi ş ve zincirlenmi ş hiyerar şıler mevcuttur. Katolik kilisesinde sekiz 

mertebeli bir hiyerar şi vardır ki yüksek mertebeleri Diyakon, Papaz ve Piskopostur. 

Hiyerar şı sözü ayn ı zamanda sivil hayatta da kullan ıhr. Bundan ba şka melekler konusunda 

da böyle bir hiyerar şı vard ır. Bu anlamda Türkçe kar şılığı mertebeler düzenidir. 

Hobbes (Thomas) 

Leviathan adl ı eserile toplum incelemelerine girmi ştir. Leviathan gerçekte mukaddes kitab ın 

şeytanı ve mecazi manas ıyla zâlim bir kimse olduğu halde Hobbes bunu hükümdar manasma 

almıştır. İnsan insanın kurdudur. (Homo homini lupus) deyen fikir adam ı insanların diğer 

kurtla= kötülü ğünden korunmak için büyük kurda yani hükümdara s ığındığını kayıt etmektedir. 

Böylece insanlar bir tarafh bir sözle şme ile kendilerine ait imtiyazlann bir k ısmını 

hiikümdara bırakırlar. Hükümdar buna kar şılık kendilerini koruma ödevini üzerine al ır. 

Homer (Homere) 

M. O. 9. yüzyılda ya şamış ünlü bir şairdir. Yunan kahramanbk destan ımn yazarıdır. 

Hayat ı hakkında elimizde hiçbir bilgi yoktur. Buna kar şıhk Homerik din kavramı, dinler 

tarihinde kendisine atfedilen büyük şiirlerde görülür. Burada sava şanların insanlara yak ın 

Tanrılar arasında yap ıldığı ve antropomorfik inan ışların kabul edildiği gözden kaçmaz. 

Hostia 

Ökaristi (Eucharistie) de kullan ılan mayas ız hamurdan yap ılmış yuvarlak ekmek parçasıdır 

ki kutsallamadan sonra han ın vücudu haline gelmektedir. Rahibeler taraf ından yap ılan 

Hostia kutsal bir sembol ile süslüdür. Orta ça ğ lejandlarına göre kutsallanan Hostialarda bir 

çok mucizeler görülmü ştür. 

Hoşgöriirlük (La tolerance) 

Farklı fikir, siyasi dü şünce, din ve milliyeti ve bunlardan do ğan ayrılıkların tatlı ve tarafsız 

karşılanmasıdır. Ho şgörürlük fikri bak ımdan izafiyecili ğin ve siyasi bak ımdan demokrasinin 

temel şartıdır. 

Hukuk Devleti (Etat de Droit) 

Kamu yönetimini elinde tutanlarm kamu i şlerini kendi istek ve ölçülerine göre de ğil, 

önceden kurulmuş hukuk kurallarına bağlı kalarak yürütmek üzere izledikleri yönetim 

sistemidir. 

186

I - 1 

Irkçılık (Racisme) 

Başka topluluk ve milletlerle münasebetlerinde bir hareket kural ı olmak üzere belirli bir 

topluluk veya ulusun var say ılan fizik ve ruhi baz ı özelliklerini ortaya atan bir doktrindir. 

Irkçıliğuı her şekli bir önermeye dayanır: Bunlardan biri, bir ırkı karakterize eden şey, genetik 

olarak intikal eden ve yok edilemeyen baz ı ruhi özelliklerin var sayılmasıdır. Otekisi, bir 

ırkın ruhi nitelikleri kopmaz baglarla fizik niteliklerine ba ğl ıdır. Bu doktrin biyolojik etkenlerle 

kültürel etkenleri birbirine kar ıştırma ve ayn ı sayma esas ına dayamr. Ar ı bir mitolojik kuruntu 

ve buluş olan ırkçılığın bilimsel görüşle hiçbir ilgisi yoktur. 

Islahat Fermam 

Osmanlı imparatorlu ğu te şkilat ının yenile ştirilmesi, keyfi davranışların yasak edilmesi, 

can, mal, ırz dokunulmazlığının sa ğlanması ve memleketin kalkındırılması gibi problemlerin 

çözülmesi hakkında Birinci Abdülmecidin çıkardığı 1839 tarihli G -OLHANE HATTI HUMAYU- 

NU ve 1856 ISLAHAT FERMANI ile Abdülazizin çıkardığı 1860 tarihli Fermanlard ır Bunlar 

Tanzimat ve Osmanlı imparatorluğunun Bat ı ilkeleri içinde düzenlenme ve örgütlenmesi hareketlerinin 

hukuki temellerini te şkil eder. 

Ibadet (Culte) 

Anlamı Tanrıya kulluk etmektir. Dini anlam ı, niyeti; olarak tanr ıya saygı göstermektir. 

Sosyolojik anlamı ise dini tecrübenin eylem olarak akseden anlat ımıdır. 

Istılah (Nomenclature ou terme) 

Asıl anlamı ittifaktır. Bilginlerin bir söziin asil anlam ından başka bir anlamda kullan ılması/Ida 

söz birliği etmeleridir. Belirtilmesi gereken cihet bir kelimenin iki anlam ı olduğudur. İlk 

anlam kelimenin lagat manas ım ikinci anlam ise bilimsel manas ını gösterir ki bu sonuncuya 

Istılah manası denir. 

İbn Haldun: 

1332 yılında Tunusta do ğmuş ünlü bir sosyolog ve tarihçidir. 20 ya şına kadar Tunusta 

tahsille u ğraştıktan sonra çok sergüze ştli bir hayat geçirmiştir. Bir çok hükümdarm ra ğbet 

veya nefretini kazannu ş, hapse atılmış, veya taltif edilmi ştir. Son olarak Oranda Tiaret'in 

güney - batısında Karta İbn Salama denilen bir kö şge çekilerek kendini 4 seneye yak ın 

bir zaman mütaalaya vermi ş ve buradan yepyeni bir Bilim definesi ile ç ıkmıştır. Bu yeni 

Bilim, tarih felsefesi ve bugün daha modern bir deyimle sosyoloji idi. Sonra M ısıra gelmiş orada 

bazan müderrislik bazan kad ıhk ve hazan da diplomathk yapm ıştır. Çok de ğişik bir hayat 

süren İbn Haldunda değişmeyen vasıf bilim a şkıdır. Şeyhülislam Piri-zade Mehmet Sahip 

efendi ve geri kalan kısmı da Cevdet pa şa tarafından Türkçeye çevrilen mukaddime, İbn Haldunu 

ebedile ştirmi ştir. Mukaddime Kitap-ül iber adli eserin ba şlangıç kısmını te şkil eder. 

İbn Haldun bu eserinde toplumsal, felsefi ve hatta teknik konular ele al ınmıştır Devletlerin 

hayatım, Yükselme, duraklama ve dü şme safhalarum ayırmış, hilafet ve imamet bahislerini 

incelemiştir. İbn Haldun dinin toplumsal rolünü kabul etmi ş olup liberal politika ve hürriyetin 

yan ında nizam ın da mürervici olmu ştur. Devletin makul nisbetlerde bir vergi almasını 

münasip görmekte ise de ba şkaca halkın tedirgin edilmesini ve hürriyet haklar ının çiğnenmesini 

asla uygun bulmaz. Mukaddimesi bir ansiklopedi say ılabilir. Yazar burada bütün meseleleri 

akli esaslara göre çözmü ş bulunmaktadır. 

İbn Rüşt (Averroes) 

1126-1198 yılları arasında Arap İspanyada ya şamış ünlü bir islam düşünürüdür. Aristo 

187

hakkında yaptığı yorumlar İskolastiklerce o kadar be ğenilmi ştir ki, bu kendisini en büyük yo 

rumcıı olarak göstermeye vesile olmu ştur. Kurtubada do ğmuş ve Fasta Halifenin saray ında 

önemli bir görev almıştır. 

İnsan ruhunun s ıkıca beyne bağlı bulunduğunu ve bu organla birlikte öldü ğünü ve fakat 

insanda ölümsüz bir ilke sayılan akl ın bulundu ğunu iddia etmi ştir. 

Batı Âlemi Aristoyu ve H ıristiyan olmayan felsefeyi ancak İbn Rüşt arac ılığıyla ardayabilmiştir. 

İbn Sina (Avicenne) 

980-1037 yılları aras ında ya şamış bir islöm bilginidir. İranda ünlü bir doktor ve memur 

olmuştu. Farabinin ve dolay ısiyle Aristo ve Neoplatonizmin etkisi alt ında bir çok yorum kitapları 

yazmıştır. Eserleri Orta ça ğ hıristiyan Avrupas ında büyük yankılar yapmıştır. 

'bn Tufayl 

12. yüzyılda Endülüs araplar ı arasında yeti şmiş bir filozof ve hekimdir. G ırnata yakınlarında 

doğmu ştur. En önemli eseri felsefi bir roman olan Hayy Bin Yakzand ır. Yazar burada 

tabii çevresinden uzakla şmış bir çocu ğun zihni geli şimini ele almaktadır. Bu eser 1923 y ılında 

Mihrap Mecmuasında Babanzâde Re şit bey tarafından dilimize çevrilmi ştir (Bk. islöm Ansiklopedisi 

İbn Tufeyl Maddesi) 

İcma veya licma -1-ümmet (Consensus de l'opinion) 

Lögat olarak iki anlam ı vardır: Biri azim ötekisi oy birli ğidir. Usul terimi olarak İ) metten 

bir yüzy ılda gelen müctehitlerin şer'i bir hüküm üzerinde birbirinden haberleri olmaks ızın 

oy birli ğine varmaland ı •. Buna İcmai Ümmet denir. islöm hukukunda üçüncü derecede bir 

kanıt ( şer'i delil) t ır. İslâmda dört şer'i delil vardır. Bunlar s ırasiyle Kur'ân, Sünnet, icma'i 

ümmet, k ıyası fukahadır. 

İdeologlar (Les idöologues) 

Siyasi ve felsefi bir gruptaki bilginleri gösterir. Condorcet, Laplace, Lamarck, Amper bunlardanchr. 

Bunlar Fransada Konvansiyon devrindeki fikir hareketini temsil ederler. Bunlar ın 

hepsi insan ruh ve zihniyetinin tahliline koyulmu ş değildirler. Fakat hepsi de gözlem (müşahade) 

metodunu uygularlar. Bu ise her türlü metafizik dü şiincelerden uzak bulunmaktad ır. 

İdeologlar ( İdöologues) Condillac'tan ba şlayarak fikirlerin kaynak ve kurallar ını ara ştıran 

ve İdeoloji ile uğra şanlara denir. Cabanis, J. Baptiste—say, ve Volney bunlar aras ındadır. 

Napolyon, küçük göstermek için, bütün filozoflara bu ad ı takardı . 

İdeoloji (Idöologie) 

İdeoloji, millet, s ınıf, kast, meslek, mezhep, siyasi parti ve benzeri bir grubun karakteristik 

fikir, inanış ve dü şünü ş tarzlarının tümüdür. Bu ideolojileri, ait olduklar ı gruplar ın coğrafya 

ve iklim durumlar ı, alışılmış faaliyetleri ve kültürel ortamlar ı şartlandırır ve tayin eder. 

Bunlar tekelci olmad ıkları gibi a şkın da değildirler. Bu yönden aynı ulusa mensup fakat ayr ı 

i ş güç sahibi iki ki şi ayııı ulusal ideolojiyi payla şır ve kendi melekelerine ili şkin ideolojilerde 

birbirinden ayr ılabilirler. 

İkonoklast (İconoclastes) 

Bunlara İslöm âleminde putluranlar denir. Anlam ı putlann ( İcones) kırllmasıdır. 8. yüz 

yılda meydana gelen bir h ıristiyan mezhebi mensuplar ı azizlerin putlar ıııı kırarlard ı. Maksat 

ları azizlere tap ınmayı önlemekti. Zira bu gidi şin eski paganlığın puta tapma sistemini yeniden 

canlandırmaya yol açaca ğı samhyordu. Bu hareket bir çok h ıristiyan sanat eserlerini yok etmiş 

ve 2. yüzyılda sona ermi ştir. 

188

İmam-1 Azam 

Ebu Hanife Numan ibnü Sabit-ül Kûfidir. İslâmdaki dört mezhep kurucular ından birisidir. 

Kalede do ğmuş ve Bağdat'ta vefat etmi ştir. Kurduğu mezhebe hanefi mezhebi derler. 

Islâm hukukunun ilk kurucusu da yine kendisidir. Bu mezhep, Irak, Iran, Hindistan, Sind, 

Çin Herat, Kâbil, Mavera- ı nehir, Mısır, Türkiye ve Balkanlarda yay ılmış tır. Bugünkü müslümanların 

yarısından çoğu hanefidir. 

Incil (Evangile) 

Yunancada iyi haber anlammdad ır. Isâmn getirdi ği haber daha sonra H ıristiyanlarea u- 

yulmakta olan Kitab ın adı oldu. Esası Havarilerin a ğızdan ağıza anlatt ıkları söz, hikâye 

ve hükümlerdir. Ilk yaz ıldığı dil ârâmi dilidir. Incil dört kitab ı ihtiva eder. Hem Isibun 

söylediği hikmetler, meseller, apokaliptik sözler ve H ıristiyan inancı üzerindeki bildiriler 

hemde hanın mucize ve va ızleri burada yer al ır. Isâ dininin inanç ve ö ğretilerini kapsayan 

bu kitap Isânm ölümünden sonra derlenmi ştir. 

infalibilitas (Lâyuhtilik - yan ılmazhk) 

Papanın makamında verdiği hükümlerde yandmayaca ğı inane ıdır. Papalar Veya karar 

verecek durumdakiler makamlar ında (Ex-Cathedra) verdikleri kararlarda yandmazIar. Islâmiyette 

"ümmetim delalette ima etmez" 4.1),1,•,J1 " I hükmü bu konu ile ilgili oldu- 

isiu„, 

ğu gibi Farabi Medinei faz ılada "hükümdar hırkai saadet giymi ş Eflâtunu cihandır" demekle 

bu yanılmazhğı açıklamıştır. Fakat Islâmdaki bu yamlmazl ık Hıristiyanl ığın katolik kilisesino 

öz ve papah ğın bildirilerine ola ğanüstü bir de ğer vermede oldu ğu gibi bir amaç gütmez. 

İnka (İntas) 

Peru'da Güne ş Tanrısının oğlu sayılan hükümdardır. 

Amerikanın ke şfi sırasında Peruda ki şua (Quichua) imparatorlu ğunun hükümdarlarma 

verilen addır. 

İrtidat ve Riddet ji , İ ..1; l) 

islöm dininden ba şka dine dönmektir. Di ğer dinlerden Islâmiyete dönmenin ad ı ihtida 

) dır. 

İskoçya Okulu (Ecole ‘cossaise) 

Ço ğu Edimburg Universitesinden ç ıkmış olup toplumsal olguları incelemede ön ayak olan 

ve eserleri sosyolojik ara ştırmalarda kaynak say ılan bir bilginler zümresine verilen add ır. Bunlar 

arasında Adam Smith, Ferguson ve Robetson'u görmekteyiz. Bu okul sosyolojiyi bilimsel 

anlamda incelemi ştir. Fransada bunlar ı ideolog denilen bir zümre takip etmi ştir. 

iskoltıstik (Scholastique) 

Orta ça ğın 12-14 cü yüzy ılları arasında H ıristiyan Avrupada hâkim olan bir dü şünce tarzıdır. 

Bu akım Hıristiyan Ortodokslu ğu ile Eflâtun ve daha çok Aristo sistemini ba ğda ştırma 

amacım güder. Ba şka bir deyişle, Eflâtun ve Aristodan al ınan ilkeler kilise anlayışma uygulanmış 

ve bundan da Iskolastik ad ını ta şıyan felsefe, mant ık ve teoloji do ğmuştur. 

İspirthuna (Spiritisme) 

Ölülerin ölümden sonrada var olmakta devam etti ğine inanılan ruhlarıyla, bazı şartlar 

altında haberle şmenin mümkün olduğuna inanan görü ş ve bu maksatla yap ılan denemelerdir. 

Ispirtima dönen masa, otomatik yaz ı gibi vücutlanm ış ervahtan ileri gelen baz ı olaylarla uğraşır. 

Burada ruhlar, insanlarla ilgilenerek onlarla temasa gelmek isterler. Bu temaslar ya do ğ- 

189

udan do ğruya yahut gaypten haber almaya elveri şli Medium denilen kimselerin arac ı- 

lığı ile sağlamr. 

İstanbul Efendisi 

16. yüzyıldan sonra İstanbul kad ıs ına verilen add ır. Sonraları bunun yerine İstanbul 

kadısı ünvan' konmu ştur. 

İstefan 

Helenistik yahudilikte kurulan ilk H ıristiyan cemaat ının başkamd ır. Yahudi ibadetinin 

İsa= dönmesiyle sona erece ğini söylediği için yahudiler taraf ından ta şlanarak öldürülmü ştür. 

İstihare ) 

Özel bir amaçla riiyaya yatmakt ır. Girişilecek bir i şin hayırh olup olmayacağını rüyadan 

anlamak için abdest alıp dua okuyarak uykuya yatmaktan ibaret eski bir adettir. Kelime hayırdan 

gelir. 

J 

Jaina (Jainizm) 

Yenen anlam ındadır. Hindistandaki Jaina, dinin felsefesine göre her devirde ortaya ç ıkan 

kurtar ıcı ve düzeltici gücün ad ıdır. Bu din Tanns ız dinlerdendir. Abimsa yani canl ı yarat ıklara 

k ıymamak ülküsüne hakl ıd ırlar. Jainizm Budizme çok yak ındır. 

Jansenizm (Jansönisme) 

Cornölius Jansen tarafından 17. yüzyılın ba şından itibaren kurulmu ş bir mezheptir. Tann 

iradesine teslimi şart ko şan koyu bir katolikliktir. Bunlar ço ğu zaman Jezvitlerle u ğra şmışlardır. 

Papahlı makamı kendilerini tasvip etmemi ştir. 

Jezvit (Jesuites) 

İslamiyetle fikri bir sava ş açmak ve ınutezileyi yola getirmek üzere İgnace De Loyola ( İgna 

tius) tarafından 16. yüzyılda kurulmu ş bir tarikatt ır. Hıristiyan tarikatlar aras ında en canl ı 

ve misyoner olan ıdır. 

Justinyen (Justinien) 

Aşağı yukarı 482-565 y ılları arasında ya şamış bir Bizans imparatorudur. Kilisenin kurulmas 

ına hukilk" imkanlar haz ırlamıştır. Monofizitlere kar şı şiddetli hareket etmi ştir 

Komutanları Bölisaire ve Narses'in yard ımıyla Vandallar ı ve İranl ılar ı yenmi ş, kanun 

ları toplatm ış ve Ayasofya camii ııi yaptırmıştır. 

K 

Ka 

Mısırda ölümden sonra insan gövdesinde kalan bir ruh prensibidir. Bunun için mezarlara 

Imzan ka'n ın evi denilir. 

Kabotaj (Cabotage) 

Bir devletin k ıyılanndaki deniz ticaretinin, limanlar ı arasındaki ula ştırmanın ve Bal ık 

avının kendi yurtt.ışlarma ve özellikle kendi bayra ğın ı ta şıyan gemilere sakl ı tuttu ğu bir 

imtiyazd ı r. 

190

Kahin ve Kehânet (Oracle) 

Gaybe ait haber verme iddias ında olan kimseye kahin ve bunun gösterdi ği maharete de 

kehânet (oracle) derler. Eski Yunan ve ilk ça ğ milletleriııde gelece ğe ilişkin dikenli mes'eleler 

Tanrılara sorulur ve al ınan cevaplar ilgililere bildirilirdi. Eski Yunanda en ünlü kehânet 

yeri Delf (Delphes) şehrindeki Apollon tap ınağı idi. Romahlar imparatorluk devrinde s ık 

sık kehanette bulunurlard ı. Apollon tapınağı altındaki Cumes kâhinesi (Sibylle de Cumes) 

ve Preneste'nin Fortune tap ınağında olan kehânet yerleri çok tan ınmış merkezlerdi. 

Kalven (Jean Calvin) 

Hıristiyan din yenileticilerinden (reformatörlerinden) biridir. Fransada do ğup büyümü ş, 

protestan fikirlerine meyil gösterip H ıristiyan Dininde Dersler ( İnstitutio Christianae Religionis) 

adli bir eserde fikirlerinin anahtarlann ı göstermi ştir. Hayatının büyük kısmını Cenevrede 

geçirmi ştir. Lüther'den bir kaç noktadan farkl ı olan doktrinin özü insan ın Mesihte ya şamasını 

mukadder görmesidir. Bu teolog özet olarak dini otoritenin demokratla şmasım, din törenlerinin 

ortadan kalk ınasım, alınyaz ısına inanılmasını ve Kutsallama ayinlerinin (sacrements) 

yalnızca vaftiz ve a şayı rebbani (müşterek yeme ğe) ye hasredilmesini savunur. 

Kanon (Canon) 

Genel olarak bir dinin kutsal kitaplar ının tümüdür. Budizmde pali—kanon, H ıristiyanlıkta 

eski ve yeni sözle şme böyledir. Çoğu zaman belirli bir dini kişilikle ilgili söz, hikâye 

ve buyruklar kitap halinde toplamr. Bazan da bu kanunlarda tabiat üstü bir nitelik görülür. 

Vedalar tanr ıların eserleri veya onlarla birlikte yarat ılmış kutsal kitaplard ır. Tevrat 

Tannsal bir vahiydir. Kanon bir dini yabanc ı etkilere kar şı koruyan bir duvarda. İslamda 

ise kur'ânda mevcut dünya ile ilgili hükümler bunun bir örne ği say ılabilir. 

Kapitiihisyon (Capitulation) 

Doğu ve Yakın Doğu memleketlerinin tek tarafl ı olarak Avrupa ve Amerika devletlerine 

karşı tanıdıkları bir takım imtiyazlardır. Bu imtiyazlar bir devletin ba ğımsızlığını anlatan 

yasama, yargı ve yürütme erkelerini ba ğladığ'ından kapitülasyonu kabul eden Devletler hukuk 

anlamında tam ba ğımsız bir devlet say ılmazlar. Kapitülasyonlar adli, idari ve mali k ısımlara 

ayrılırlar. 

Bunların kaldırılması için memleketimizde çok u ğra şılmış ve nihayet Lozan Bar ış Anda ş- 

manıun 25 inci maddesiyle ortadan kald ırılmıştır. Bunlara uhudu Atika da denir. 

Katolik (Catholique) 

Gerçek anlam ı evrensel ve geneldir. Roma kilisesi kendisine bu pâyeyi vermi ştir. Bununla 

güdülen amaç, bütün dünyada var olmas ı, bütün gelenekleri korumas ı ve bütün dini olaylar ı 

kapsamas ıdı •. 

Kantsky (Karl) 

1875-1938 yılları arasmda ya şamış Avusturyal ı toplum felsefecisi ve devlet adam ıdır. Pragda 

doğmuştur. Kendisi sosyalist olup Fr. Engels'in sekreteri olarak 1883-1917 y ılları arasında 

Neue Zeit adlı marksist dergiyi yönetmi ş ve kendisini Karl Marx' ın yorumcusu olarak tamtmıştır. 

Marksın Ekonomik Teorisi (Karl Marx ökonomische Lehren), Toplumsal Devrim (Die 

Soziale Revolution), H ıristiyanh ğın Kayna ğı (Ursprung des Christientums) belli ba şlı eserlerindendir 

191

Kavram ve Eylem (Notion et action) 

Beşen davrara şlarda bir iç safha vard ır ki buna fikir, dü şünce, kavram, inanç denir; iç safhanın 

dış görünü şüne yerine göre fili, hareket eylem veya âmel denir. 

Kaat (Caste) 

Irs ve iç evlenme niteli ği taşıyan bir toplum şeklidir. Burada üyeler ayn ı ırk, aynı soy, 

aynı meslek ve ayn ı bir dine mensupturlar. Ancak tabakala şmış toplumlarda kast sistemine 

rastlanır. Bir çok toplumlarda çe şitli tabakala şma şekilleri kastlann kurulmas ına yol açar. 

Üyelik vasıfları irsidir ve ba şka kastlarm üyeleriyle evlenme yasak edilmi ştir. Ço ğu zaman 

bir kasti te şkil eden fertler ancak tek bir meslek veya bu mesle ğe yakın baz ı meslekleri tutabilirler. 

Bazı davran ış, mensek ve dini törenlerin yap ılması kastlardaki birlik ve beraberli ği saklar. 

Katip Çelebi (Hac ı Kalfa) 

Türklerde Do ğu ve Bat ı bilimlerine vakıf büyük bir bilgindir. Abdullah efendi ad ında bir 

askerin Mustafa adl ı çocuğudur. Bir taraftan ilim tahsil etmi ş bir taraftan da muhtelif memuriyetlerle 

Osmanl ı ülkesinde bir çok yerleri gezmi ştir. Son olarak İstanbulda yerle şerek 

eserlerini tamamlam ıştır. Hicri 1067 y ıl ında ölmü ştür. Eserleri içinde Ke şfüzzünun 

I sL I ;J..4.11 Cihannüma, gibi de ğerlileri vard ır. 

Karizma (Charisme) 

Yunanca serbestçe ba ğışlama anlamındadır. Terim ilk önce Petrus taraf ından incilde 

kullanılmıştır. Peygamber ve dini önderlerde var say ılan olağan üstü yetenek ve ki şisel özelliklerdir. 

Kelâm (TUologie) 

Tannsal ö ğreti anlam ındadır Tanrı ve onun Kainatla olan münasebetlerinden bahseder. 

Teoloji hazan ilahiyat kar şılığı olarak bütün din alanını kapsayacak derecede geni ş tutulur. 

Bu terim bilimsel alanda bir dinin savunmas ını sağlayan bir bilim dalını gösterir 

Kerâmet (Thaumaturgie) 

Kerâmet vermek anlam ında olan kerem sözünden gelir. Baz ı ermiş (veli) insanlann gösterdikleri 

ve yapt ıkları olağan üstü olaylar ve yeteneklerdir. 

Kıpti kilisesi (Eglise Copte) 

Monofizit kiliselerden biridir. Patriyark ı İskenderiyede oturur. Burada en eski rahip geleneklerine 

hala rastlan ır. Diğer Monofizit kiliseler s ırasiyle Ermeni ve yakubi kiliseleridir. 

Kısas (Loi de Talion) 

Işlenen bir suçun cezas ını e şit ve e şdeğer bir zararla gidermek ve öcünü almakt ır Burada 

iki zararın eş de ğerde olması ve saldırgana verdirilen zarar suçuyla orant ılı olması esastır. Parolası, 

göze göz; di şe diş (oeil pour oeil, dent pour dent) dir. 

Kızılay Derneği (Societe de Croissant - Rouge) 

Her türlü araç ve gereçleriyle sava şta ulusal ve yabanc ı orduların hasta ve yaral ılanna 

bakmak, bunları tedavi etmek; bar ışta yangın, sel ve yer sars ıntısı gibi musibetlere u ğrayan 

Türk ve yabanc ılara yard ım etmek üzere kurulan ve devletçe kendisine bir tak ım imtiyazlar 

tanınan bir demektir. Çe şitli uluslar aras ı andlaşmalar sonunda Kızılay derneği uluslararas ı bir 

nitelik almıştır. Buna eskiler Hilal—i Ahmer Cemiyeti derlerdi. K ızılay-1n i şareti ak zemin 

üzerinde kırmızı aydır. 

1.92

Kızıl haç (Croix - Rouge) 

Sava şta yaralanan ve hastalananlar için koruma ve iyi etmekle ilgili bir tak ım hükümler 

koyan 22 A ğustos 1864 tarihli Cenevre sözle şmesinden sonra bir çok Bat ı memleketlerde 

kurulmuş olan hay ır derneklerine verilen add ır. 

Kilise (Eglise - Ekklesia) 

Ortakla şa inanış ve törenleri olan ruhani bir önderin ki şiliğinde geleneksel birli ğin sembolüdür. 

Bu anlamda kilise sözü, muhtelif toplumlarda kullan ılır Hıristiyanl ıkta Hz. han ın kurmu 

ş olduğu bir kurumdur. Ba şkanı Petrus'un halifesi sayılan papad ır. Daha genel ve ruhani 

bir anlayışa göre müminlerin meydana getirdikleri ruhani topluluktur. Buna Islâmdo cemaat 

veya islam cemaat ı derler. 

Klan (Clan) 

En küçük toplum türüdür. Bu söz , genel olarak dış evlenme, mant ık öncesi zihniyet, parazit 

iktisat sistemi ve ortakla şa mülkiyet esas ına bağh bir toplumu gösterir. Akrabahk baba veya 

ana tarafından gelebilir: Baba taraf ından akrabal ık (clan patrilinaire) ta k ız ve erkek bütün 

çocukların mü şterek bir babadan geldi ği inancma dayan ır. Ana akrabali ğına dayanan klanda 

(Clan matriline'aire) da ise bütün çocuklar mü şterek bir anadan gelmi ş sayılır. Eski toplumlarda 

akrabahk her vakit ayn ı kandan gelmeyi gerektirmez. Bazan ayn ı kandan olmayanlar birbir 

inip akrabas ı sayılır ki buna saymaca akrabal ık derler. Türkçede klana sop denir, Osmanl ıcada 

karşılığı "Semiye" dir. 

Klik (Clique) 

Amerikan Sosyologlanmn geni ş bir toplum içinde beliren küçük bir gruba verdikleri add ır. 

Bu küçük grubun üyeleri kendilerini öteki üyelere e şit sayar ve kar şılıklı yardımlarla yükümlü 

olduklarına inamrlar. 

Kolektivizm (Collectivisme) 

Oratakla şacıhk anlamındadır. Bireyciliğin kar şıtıdır. Genel anlam ı ekonomi alanında ferdi 

mülk ve özel te şebbüsün s ıkıca sımrlandığı, kontrol edildiği veya yok edildiği bir te şkilatlanmadır. 

Burada Devlet te şebbüsleri özel te şebbüslerin yerini alm ıştır Terim aynı zamanda 

bir doktrini gösterir. Sendikalizm, Sosyalizm, marksizim ve Komünizm adlar ı altında çe şitli 

kolletivist fikirler devam edip gider. 

Komünist Beyannamesi (Le Manifeste Communiste) 

1848 de Karl Marx tarafından yayınlanan ve mensuplann ı birle şmeye çağıran bir beyann 

amedir. 

Komünyon (Communion) 

H ıristiyanlıkta Azizlerin komünyonu, insanlar ın bu dünya, arefat ve öteki dünyadaki 

müminlerle meydana getirdikleri birliktir. As ıl anlamı insan ın Tannsına ve o yolla din karde ş - 

lerin ba ğlılığıdır. Türkçeye (Müminler Birli ği) olarak çe,yrilebilir. Fraternite sözü de Din 

Karde şliği anlamındad ır. 

Konfuçyus (Confucius ou Confucianisme) 

M. O. 551-479 yılları aras ında Çinde ya şamış bir din kurucusudur. Çe şitli görevlerden sonra 

ö ğretmenliği seçmiş olup özellikle Eski Çin adetleriyle ilgili eserlere, şiir ve müzi ğe önem vermi ş- 

tir. Daha sonra bakan olmu ş, siyasi buhranlar yüzünden yurdunu terketmi ştir. Amac ı, geleneğin 


ozulması dolayısıyle her bakımdan tehlikeli bir duruma dü şmüş olan yurduna yard ım edip 

yurtta şlanm eski geleneklere göre e ğitmekti. Bunu yapmak için klasik Edebiyat örneklerini 

toplayarak yasa şekline sokmuştur. Dini problemlerle çok az ilgilenmi ş, buna kar şılık ahlak 

konulan üzerinde durmu ştur. M. O. 204 yılında mezarmda ruhuna ilk defa kurbanlar kesilmi ş 

ve M. S. 1912 yılında gök ve yeryüzü tannlan yüceli ğine çıkarılmıştır. Kurdu ğu sisteme K onfuçyus 

dini (Confucianisme) denir. 

Konkordato (Concordat) 

Konkordato bir din öndri ile Devlet önderi arasmda yap ılan anlaşmadır. Birinci Fransuya 

ile papa aras ındaki anlaşma böyle bir konkrdatod ır. 

Konstantin (Constantin dit le grand) 

274-337 puan s ırasında yaşayan Roma imparatorudur. 312 y ılında Hıristiyanlığı imparatorluğun 

resmi dini olarak tammıştır. Ölümünden bir süre önce Kiffienin de başkanı olduğunu 

ileri sürmü ş ve bu şekilde bizantinizmin kurulmasma yol açm ıştır. 

Koruyucu Ruh (Esprit Gardien) 

Belli bir ferdi korudu ğu söylenen tabiat üstü bir varl ıkt ır. Özellikle kuzey Amerikada bir 

çok yerli, kabilelerde koruyucu ruh, korunan ferdin dü şleri veya kalp gözleri arac ıhğıyl varlık 

ve faaliyetlerini belli ederler. 

Kozmololi (Cos ınologie) 

Dünyayı yöneten kanunlar bilimidir. 

Kozmogoni (Cosmogonie) 

Dünyanın oluşu ile ilgili mitololik ve felsefi tasavvurlard ır. 

Ksennfanes (Xönophanes) 

M. O. 570-480 yılları arasmda ya şamış olup yunan felsefesinde geli şen din eleştirmesini 

anlatan bir filozoftur. Özellikle Homer ve Heziod'un mitololisinde göze çarpan antropomorfist 

görü şleri sert bir şekilde ele ştirmi ştir. 

Kuvay-kır (Quakers ou sociötö des amis) 

Buna dostlar derne ğide derler. 1648 yılından beri Ingilterede ortaya ç ıkan bir mistik cereyan 

olup bugün Amerikada önemli bir rol oynar. 

Bu mezhebe göre her insan ın içinde tannsal bir nur parlamaktad ır. Her insan Tannıun 

oğludur. İsamn mistik varlığı bütün insanlığı kapsamaktad ır. İbadette Tannya sükfıtle tevesccüh 

edilmektedir. Ban şseverlikleri dolayı sıyla kuveykirler askere gitmezler. Sava şta acı duyanlara 

her türlü maddi ve manevi yard ımda bulunurlar. 

Ku Kulx-klan 

Amerikada Zencilerle u ğra şmak üzere kurulmu ş olan dini ve siyasi nitelikte gizli bir dernektir. 

Kulturkreis 

• 

Bir kültürün yay ıldığı yer anlamındadır. 

Kurtuluş Dinleri 

Her dinde kurtulu ş anlamı vardır. Çünkü her din insan ı bu dünyadan ayınp Tannsal bir 

gerçeğe yöneltmek ister. Kurtulu ş anlamı çeşitli şekillerde görülür. hısam bu dünyamn acılanndan 

tanı bir sükûnete götürmek istiyen Upani şat mistiği, Hinduizm, Janizm bu çeşit- 

194

lerdendir. iranda Zerdü şt dininin başka unsurlarla kar ışmasından sonra ortaya ç ıkan din sistemleri 

özellikle Maniçeizm, bütün gnostik ak ımlar, hellenistik s ır dinleri bu kavramdad ırlar. 

Ihristiyanhkta ısan ın ölümüne inanış bu kurtuluş kavrairnyla ilgilidir. 

Kut ve Alt ın ışık 

Sosyologlann Mana dediği şeye eski Türkler Kut derlerdi. Kut yayg ın bir kutsalhkt ır. 

Hangi şeyin üzerine konarsa onu kutsal kilar : Kutlu da ğ gibi. 

Eski"Türkler kutu, gökten inen bir nur sütfmu, bir alt ın ışık olarak tasarlarlard ı. Bu alt ın 

ışık hangi insana, hangi 'hayvant ı, hangi şeye dokunursa onu kutlu kflard ı. Türklerin bir tabii 

aşk gecesi vard ı ki o gece bu nur sütunu neye dokunursa onu gebe b ırakırdı (Z. Gökalp) 

Kutsal ve Kutsal d ışı (Saere et profane) 

Bilinen bütün dini inan ışlar e şya ve eylemeleri ikiye aynarlar. Bu bölümler kutsal ve kutsal 

dışı olarak anlat ılır. Kutsal şeyler sözüyle yaln ızca Tanrı veya ruh denilen ki şisel varliklar 

değil, bir kaya, bir a ğaç, bir kaynak, bir çak ıl ta şı, bir tahta parças ı, bir ev veya herhangi bir 

şey —U—Ulaşılabilir. Bir din- töreni niteliğini ta şıyan eylemler, sözler ve dua formülleri de kutsal 

olabilir. 

Külliye ;Lis" 

Cami, medrese, türbe, hamam ve imaret (a ş evi) ten kurulmu ş bir bütündür. Genel olarak 

arap memleketlerja ıde fakültenin ad ıdır. 441 2,15 (Edebiyat Fakültesi) 4 z.1.5" 

(Hukuk Fakültesi) (.1 0lJ.5" (Ilahiyat Fakültesi) Üniversite kar şılığı Ise camia'clır. 

(Cami'ül-Ezhar gibi). 

Kültür ve Medeniyet (Culture et civilisation) 

(Z. Gökalp)a.‘ göre Medeniyet bir çok milletlern ortakla şa malıdır. Çünkü medemiyeti 

sahipleri olan mlletler ortakla şa bir hayat ya şayarak vücuda getirmi şlerdr. Bu yönden her 

Medeniyet zorunlu olarak uluslar aras ıdır. Fakat bir medeniyetin her hangi bir millette ald ığı 

özel şekli vardır ki buna kültür adı verilir. 

Amerikan ve Ispanyol edebiyat ıncla medeniyet kar şhğı olan Civilisation ile kültür aras 

daki sınır iyice belirtilmemIştir. , 

Kültür ve Medeniyet Gecikmesi (Iietard de Civilisation) 

Terim, Ingilizcede Cultural lag ve Ispanyolcada Demora Cultural deyimleri kar şıhğıdır. 

Türkçeye kültür gerilemesi, kültürün gecikme veya geri kalmas ı diye çevrilebilir. 

Maddi ve teknik uygarhkla maddi olmayan, manevi ve ruhi uygarl ık aras ında gelişme 

ritminde ortaya ç ıkan bir farkur. Medeniyet veya kültürün geri kalmas ı hızlı bir şekilde endüstrile 

şen toplumlarda s ık sık rastlanan bir durumdur. Burada sanayile şme o kadar büyük bir 

hızla gelişir ki aile, okul, devlet, din gibi, kurumlar ekonomik te şkilatın yeni tipine ayak uydur: 

a 

az bir duruma dü şer. Bu kurumların yapmaya gayret ettikleri görevler art ık yeni ihtiyaç-ları 

karşılayamazlar. 

Kültürleşme veya kültür geçmesi (Acculturation) 

Bu terim iki veya daha çok grubun devambea ve do ğrudan doğruya temasa geldikleri zaman 

medeniyetlerinde ortaya ç ıkan değişikliği gösterir. Bu türlü temaslar, genel olarak, maddi ve 

gayn Maddi elemanların bir toplumdan ötekine aktard ı:hanım yol açar. Bu aktarmadan önce 

bazı elemanların kabulü ve bazIanmn da reddini gerektiren bir seçim yap ılır. Çoğu zaman da kabul 

edilen elemanlar tadile u ğramış olurlar. Temsilcilerinin s ık sık temasları sonunda bir veya bir 

kaç medeniyetin çöziildü ğü görülür. Bu çözülme ve erime toplumsal örgütün y ıkılmasıyla 

195

irlikte olur. Yeni bir birle şme ve kaynaşma meydana ç ıkarki buda daha önceki kurum ve kuruluşların 

tamamen veya k ısmen silinmesini gerektirebilir. Eskilerde mevcut baz ı elemanlar yenilere 

geçer. Kültürle şme süreçlerinin temas halindeki medeniyetlerede insan dayana ğını te şkil 

eden fertler üzerine de etki yapaca ğı aşikârdır Bu de ğişmelere hedef olan fertlerin ki şiliklerin 

deki değişmelere ilişkin olan kısmı için temsil (öziimseme-asimilation) terimi tercihe de ğer. 

Kütüb-i Sitte L g) 

En tanınmış hadis kitapları kütiib-i Sitte adı verilen alt ı kitaptır. Bu altı kitab ın da içerisinde 

en önemlisi veya giivenileni Muhammed Ibn İsmail El Buhârinin yazdığı Sahihi Buhari' 

dir. Diğer kitaplar s ırasıyla Müslüm, Ebu-Davud, Nesel, Tirmiii ve Ibn Maceninkilerdir. 

Lamaizm (Lamaisme) 

L 

Budizmin Tibette geli şen bir koludur. Aslında koyu bir teokrasi örne ğidir. Burada din kuralları 

dünya işlerine uygulanmakta ve onlar ı yönetmektedir. Tabii bir aymnla şma sonunda 

lamaizmin din i şlerini, bütün sistemin önderi olan Dalay Lama (Dalai Lama), dünya i şlerinide 

Pançen Lama yürütmektedir. 

Litürji (Liturgie) 

Tapınmada izlenen s ıra ve düzene hıristiyanlarca verilen add ır. Litürjide dinin efsane ve 

inançlar ı temsil edilir. Eski şark dinlerinde de litürjiler vard ı. Bugün özellikle bu terim kilisenin 

tapınma düzeni için kullamhr Bu düzen üçüncü yüzy ıldan beri bugünkü şeklini almaya 

başlamıştır. 

Locke (John) 

Hobbes'da iptidai bir sözle şme toplumun temeli say ılmakta ve Leviathan diye adland ırılan 

hükümdarda zorbahk vasfı kabul edilmektedir. Halbuki Locke'da sözle şme daha makul 

seviyeye getirilmi ştir. Insanlar anla şamadıklarmdan aralarından birini seçip onunla sözle şme yapnuş 

ve ona baz ı işlerin yönetimini b ırakmışlarchr. Seçilen bu kimse Hobbes'un Leviathan' ı gibi 

kudreti temsil eden bir hükümdar de ğil, onları güzelce yöneten ve temsil eden bir önderdir. 

Burada hükümdar güç sahibi olmaktan ziyade uyru ğrım iyiliğini düşünen bir yöneticidir. 

o yalnız sözle şme ko şul ve gereklerine göre devleti yönetir. 

Logos 

Kelâm, tanrısal ak ıl anlammdadır. Heraklite göre tanr ısal logos dünyanın yaratık§ ve 

düzenlenmesinde en önemli yeri alm ıştır. Gnostik sistemlerde ba ğımsız bir kişilik (hypostase) 

haline gelir. Tanrı ile dünya aras ında aracılık yapan kuvvet odur. Hıristiyanhkta Isa ezeli logos 

ile birle ştirilmiştir. 

Lozan Barış Antlaşması (Traitâ de paixde Lausanne) 

Kurtuluş sava şlarının başarı ile sonuçlanmas ı üzerine 1914-1918 Birinci Dünya 

Sava şına kat ılan Devletlerle Türkiye aras ında İsviçrenin Lozan şehrinde imzalanan anla şmadır. 

Bu andla şma ile Türkiyenin tam ba ğımsızlığı tanınmış, ulusal sınırları belli olmuş, kapitülasyonlar 

kalkmış ve Barışı imzalayan Devletlerin Türkiyedeki kuvvetleri geri çekilmi ştir. 

Lucien 

Bugünkü Urfa ilinin Fırat suyu üzerinde bulunan Samsat kasabas ında doğmuştur. 125- 

192 yıllan aras ında ya şadığı sanılmaktad ır. Birçok gezilerden sonra bir aral ık Antakyada avukatlık 

yapmış ve sonra Atinaya yerle şmiştir. 82 kadar eseri vard ır. Bunlar arasında ölüler diyaloğu, 

Tarihin yaz ılması usulü gibi eserleri büyük zekâ ve zeyreklik örnekleridir. Lucien Yunan 

yazarlarının en önemlilerinden say ıhr. 

196

Lutber (Martm) 

1483-1548 yıllarnda yaşamış bir Alman din adamıdır. Sistemine Luth6ranisme derler. 

Papa ile yaptığı çarpışma ve çatışma sonunda gerek dini ve gerekse toplumsal bir renk ta şıyan 

bir takım yenilikleri gerçekle ştirmi ştir. Dini mahiyette olmak üzere papazlarm bekir kalmas ı 

fikrini red etmiş, Panama nüfuzunu tammam ış, arefata inanmay ı ve azizlere ibadeti reddetmiş, 

manast ırlarda yapılan nezirlere (les veeux monastiques) muhalefet etmi ştir. Bu dini 

göriişlerinden dolayı papa kendisini agoroz etmi ştir. toplumsal yönden de baz ı yeni görüşleri 

vard ır. Ezcümle bir kimsenin mensup bulundu ğu rütbede kalmas ını, ailenin devlet düzeninin 

den esash bir riiklin olduğunu, devletin bile büyük çapta bir aile say ılacağını, Devlet içinde Hıris 

tiyan hükümdarlarm t ıpkı bir aile babas ının çocuklar ım kollaması gibi uyrugunu kollamas ı geregini 

ileri sürmüştür. Ba şlıca eserleri şunlardır: Kitab ı Mukaddesin tercüme ve yorumu, Babil 

Esareti, Alman ilm ıhali Kendisi esas itibarile Skolastik, ve Mistiklik üzerindeki ara; t ırmalarından 

başka Saint Agustin'i derinden derine etüd etmi şti. 

Makyavel (Niccolo Machiavelli) 

1469-1527 tarihleri aras ında ya şamış bir Italyan yazand ır. Genç denecek bir 

yaşta Floransada devlet hizmetine geçmi ş, gerek içeride de gerek d ışarıda devlet hizmeti görmüştür. 

Yabanc ı ülkelerde hizmet görmesi onun tecrübelerini artt ırmıştır. Bir müddet sonra 

gözden dü şerek şüpheli kişilerden sayılarak, hapse de atılmış olan yazar bu hareketsizli ği 

sırasında kendisini dünyada ünlü kılan Hükümdar adlı kitabını yazmıştır. Devletin kurulu ş 

ve çökü şü ile hükümet şekilleri ba şlıca konusu oldu. Bir aral ık Mediçilere yakla şarak hareketsizlikten 

kurtuldu isede bu çok sürmedi ve yine şüpheli sayılarak siyasi hayattan uzakla ştır 

ıldı az sonra da öldü. Fikirleri yanlış yorumlanan yazar gerçekte büyük bir yurtsever, realist 

bir dü şünür ve dürüst bir devlet memurudur. Zira devlet i şlerine fakir girmi ş ve oradan parasız 

ayrdmıştır. 

Mabayana 

Büyük araç anlam ındadır. Budizmin özellikle kuzey bölgelerde aldığı şeklidir. 

Malinowaki (Bronislav Kaspar) 

1884-1942 yılları arasında ya şamış polonyadan gelme bir ingiliz atropoloji bilginidir. Londra 

Üniversitesinde profesörlük etmi ş; geçici olarak Amerikan üniversitelerinde bulunmu ştur. 

Yeni-gine, Melanezya, Afrika, Amerika Birle şik Devletleri ve Meksikada bilimsel geziler 

yapmıştır. Trobriand adalar ında yerliler üzerndeki incelemeleri kendisine antropolojide 

Morgan, Boas, ve Radelife-Brown'a yak ın bir durum sağlamıştır. Antropoloji, sosyoloji, dinler 

tarihi ve psikolojiyi ilgilendiren eserler yazm ıştır. 

Ilkel Din ve toplumsal ayrunla şma (Religion Primitive et Diff6renciation Sociale), Sihir, 

Bilim ve Din (Magic, Sciences . and Religion), İman ve Ahlâkm temelleri (Foundation of Faith 

and Morals) yazar ın dinle ilgili eserleri aras ındad ır. 

Maltnı0 (Thomas Robert Malthus) 

Malthus Insanların geometrik dizi, besin ve az ıkklann ise aritmetik izi ile ço ğalmakta 

olduğunu ve bu yönden zamanla azığm insanları geçindiremeyece ğini ileri sürmüştür. Buna 

benzer kötümser bir fikri çok daha önce islâm dü şünürü Maarri ortaya atm ıştır: Maarri 

(Babamın beni dünyada getirmekle i şlediği cinayeti ben i şlemedim) diyordu. 

197

. , 

Mâmelek (Patrimoine) 

Bir ki şinin hukuki bir bütünlük meydana getirmek üzere sahip olabilece ği para ile ölçülebilen 

mal, hak ve borçlar ının tamamıdır. Bu deyim bazen özel bir niteli ği olan bir takım 

malları göstermek için de kullan ılır O vakit bir türlü özel mâmelek kasdolunur. 

Konuşulan dilde bir kimsenin var yo ğu anlammdadır. 

Mana (Mana) 

Mana polinezya dilinden al ınmıştır Eski Türkler buna kut derlerdi. Gökten inen bir nur 

sütunu, bir alt ın-ışık şeklinde tasarlanm ıştı. Kut herhangi bir insan veya hayvana dokunursa 

onu gebe b ırakırdı. (Bk. Z. Gökalp, T. M. Tarihi). 

Mani ve Maniçeizm (Mani et Manich'aisme) 

216-275 yılları aras ında ya şamış soylu bir part. oğludur. Babilde doğmuş, Zerdüşt 

ve gnostik unsurları birle ştirmek suretiyle yeni bir din sistemi kurma ğa çahşmıştır. Sisteminde 

hem Zerdü şt hemde Buda ve İsa rol oynamaktad ır. Mani çal ışkan misyonerleri arac ılığıyla 

sistemini Türkistana kadar yaym ıştır. Mani, Zerdü şt moganlarmın (rahiplerininin) ihbar ı üzerine 

tevkif edilmi ş ve Behram tarafından derisi yüzdüriilerek öldürülmü ştür. Kurduğu sisteme 

Maniçeizm veya Manikeizm derlerki anlam ı mani dinidir. 

Manu 

Manu Vedalara ve Ilinduizme göre dünyan ın yarad ılışından sonra ilk olarak kurban sunan 

insandır. Bir Tufan s ırasında balık şeklinde dünyaya gelmi ş olan Vişnu tarafından kurtanlmıştır. 

Manu' ımn olduğu sanılan eser, Brahmanlann görev, hukuk ve ahliik ından bilgi veren ve 

M. Ö. İkinci yüzyıl ile M S. İkinci yüzyıl arasında yaz ılmış olan bir hukuk kitabdır. Buna Mann 

kanunlan derler. 

Marko polo (Marco Polo) 

Bir Italyan co ğrafyac ısıdır. Moğolistan ve Orta Asyay ı dola şmış, Sumatradan geri dönmü ş- 

tür. Gezi notları (Le Livre de Marco polo) de ğerli bir belgedir. 

Maruni (Maronites) 

Suriye ve Lübnanda ya şayan katolik süryani toplulu ğudur. Romaya ba ğlı oldukları 

halde ortodoks teırenlerini kutlarlar. Maruni sözü, bu kilisenin kurucusu olup Lübnan da ğlarında 

yaşamış olan Maro adındaki papazdan gelir. Bu kilisenin Roma ile birle şmesi 1736 , yılında, 

gerçekle şmiştir. Maruniler eski Suriye litürjilrerini uygular ve kutsal kitaplar ı arapça okurlar. 

Bir çok papazl ım bekar olduklar ı halde rahip olmak için evlenme yasa ğı yoktur. Patrik eskiden 

Antakyada otururdu; Rahipleri Roma Maruni kolejinde yer al ır. 

Marx ve Marksizm (Karl Marx et Marxisme) 

1818-1883 yılları arasında yaşamış bir alman sosyologudur, Özellikle Hegel'in etkisi alt ında 

kalan Karl Marx, tarihin meteryalist anlay ışı adı verilen teorisini geli ştirmiştir. Bu anlayışa 

göre iktisadi şartlar toplumun üst yap ısını yani medeniyet şeklini tayin etmektedir. Marx mevcut 

iktisadi te şkilat kar şısında radikal ve devrimci bir tutum tak ınınış ve proleterya ihtila İım övmüştür. 

D 

Marx tarafından kurulan doktirine marksizm ad ı verilir. Günümüzde bu terim ço ğu zaman, 

yersiz olarak Sovyet ve peyklerindeki komünizmin toplum sistemini ve ideolojisini göstermek 

üzere kullanılır. 

198

Maunier (Rene) 

1887-1946 yılları aras ında yaşamış bir fransız sosyologudur. Önce Lille Hukuk Fakültesi 

sonra Kahire Hukuk Mektebi ve Cezayir hukuk Fakültesi ve en sonrada Paris Hukuk Fakültesi 

ve Sömürge okulunda profesörlük etmi ştir. Hukuk Sosyoloji ve Etnoloji etütleri koleksiyonunu 

kurmuş ve Etnografya ve popüler gelenekler dergisini yönetmi ştir. Gabriel Tarde ve Emile 

Durkheim'ın etkisi altında kalmıştır. Sosyolojiye giri ş (İntroduction â la Sociologie, 1929), Top 

lumsal Gruplar üzerinde Deneme (Essai sur les groupements sociaux, 1929), Sömürge Sosyolojisi 

(Sociologie Coloniale, 3v., 1932-36)., Sosyoloji kitab ının özeti (Precis d'un traite de Sociologie 

L943) belli başlı eserleri aras ındadır. 

Mecelle (Code civil turc) 

Ahmet Cevdet Pa şanın başkanlığında toplanan bir kurul tarafından yap ılan Türk Medeni 

kanunnuna verilen addır. Bu kanun Tanzimattan sonra ç ıkarılan en önemli bir yasama bel 

gesidir. Aslında 1851 maddeyi ihtiva edip 99 maddelik bir ba şlangıç ve çe şitli kitapları içine 

alır. İsviçre Medeni kanunundan al ınan şirridiki Medeni Kanunumuzdan önce bu kanun 

hükümleri uygulanmakta idi. 

Mehterhane (Orchestre de L'Empire Ottomane) 

Yeniçeri devrinde çal ınan müzik takımı olup davul, nekkare, zil, zurna ve borulardan 

meydana gelir. Bu çalgı, sayısına göre bunlara yedi katlı, sekiz katlı denirdi 

Cumhuriyet devrinde Eski gelenekkri anmak ve törenlere kat ılmak üzere yeniden canlandırılan 

bu takım, bugün bir çok törenlerde yer almaktad ır. 

Melektıtı Fazla ve Melekâtı Rediye (Facultee apprcies et F. Dpeciantes) 

Melekat; Meleke'mn ço ğuludur. Anlamı ahşıklık, yordam, yetidir. Eskilere göre iki . 

türlü meleklit vard ır. 1) Melekatı Faz ıl (Erdemli alışıkliklar), sehavet (cömertlik), şecaat 

(yiğitlik), iffet (namusluluk) ve adalettir. 2) Melektit ı Reddiye (kötü al ışıklıklar) sekizdir ve 

şunlardır: Haset (kıskançlık), Buğz (kin), Buhl (cimrilik), H ırs (sonsuz istek), kizb (yalanc ıhk), 

Gazap (öfke), kibir (kendini herkesten üstün tutma), ve hayas ızlıktır. 

Melekilt (Monde /nvisible) 

Tanrı ülkesi olan ruhani fıleme denir. Bütün varlıkları içine alır melekfıt âlemi ile 

Tanrısal ülke olan cennet kasdolunur. Bunun kar şıtı âlem mülk âlemidir. Maliki mülk ve 

melek'ût deyimiyle dünya ve öbür dünyan ın maliki olan Ulu Tanrı anlatılır. 

Meryem Ana (Sainte Marie ou Sainte Vierge) 

hanın anas ı ve söylentilere göre marangoz yusufun e şi ve başka çocukların da annesi di. 

Memleketimizde Meryem ana kilisesi bugün selçuk ilçesi yak ınlarında ve Efesten bir kaç kilometre 

ötededir. Buras ı son zamanlarda Papal ıkça hıristiyanlarm haç yeri olarak kararla ştırdmıştır. 

Kilisede şifah bir su bulunmaktad ır. Söylendiğine göre bir çok h ıristiyanlar burada 

Şifa bulup me ınleketlerine dönmektedirler. 

islörni görü şlere göre Meryem ana sayg ı değer bir kişiliktir. Kuranda bir su re buna tahsis 

edilmi ştir. 

Mesih (Messie) 

Hıristonun yunanca ad ıdır. Ya ğ sürerek kutsanm ış kişi demektir. Dünyan ın sonunda kıral 

olacaktır. Yal ıudilikte Davudun neslinden gelen bir Mesih beklenmekte idi. Bugün bile yahudi 

felsefesinde Mesihin gelmesi üzerinde durulur. Tannsal egemenli ği getiren ve orada mucize gösteren 

bir k ıral olarak almmaktad ır. 

199

Mesiyanizm (Messianisme) 

Bir yahudi inancı dır. Bu inanca göre Tanr ımn tesbit ettiği bir zamanda Davudun neslinden 

gelen bir Mesih, İsrafii yabanc ı boyunduruğundan kurtararak yahudileri Filistine götürecek 

ve orada ba şkenti Kudüs olmak üzere ülküsel bir k ırallık kuracakt ır. Bu kıralhk din arıklığımn 

ve toplumsal adaletin modeli olacakt ır. Çe şitli arahklarda bir çok kismeler beklenen Mesih olduklarını 

ileri sürmü şlerdi. Bunlardan ikisi çok ünlüdür: Biri 135 y ılında Romahlara kar şı ümitsiz 

olarak ayaklanm ış olan Bar- Cocheba; ötekisi, Sabatay Zevi (17. yüzyıl) dır. David Alroy da 

önemlidir. Mesiyanizmin ümidi nihayet ilk Siyonistlerin arzu ve faaliyetlerine ba ğlandı. Fakat 

çağdaş Siyonistlikte sosyalistler ve bazan özgür-dü şünürler gün geçtikçe daha büyük bir rol 

oynar gibidir. Bunlar ki şisel bir Mesihin gelmesine pek ümit ba ğlamaksızın dikkatlerini 

bütün yahudilerin sığınabilece ği bir Modern Devlet Kurmaya harcamaktad ırlar. Reform 

yapmış veya liberal Kalm ış olan yahudiler dahi Mesiyanizm ö ğretisini reddederler. 

Metodistler (Methodistes) 

173 yıl ında Oxford'da ya şayan John Wesley'in önderli ğinde ilk önce kilise sınırları içinde 

kalan sonra bu s ınırları aşan bir akımdır. 1760 yılında Amerikaya giden metodistler özellikle 

insanın gerçek iç tecrübesine de ğer veriyorlar. Bu sübjektif tecrübe olmaks ızısn resmi kilisenin 

önemi kalmaz. Iyimser bir dünya görü şü ta şıyan metodist ak ımı hem Avrupa ve hem de Amerikada 

oldukça kuvvetlidir 

Mezmurlar (Psaumes) 

Eski sözle şmenin tanınmış bir kitab ıdır. 150 kadar İlahi ve dini şiirleri kapsayan Mezmur 

be ş bölümdür. Buna Zebur da denir. 

Misakı Milli (Pacte National) 

Türk ba ğımsızlığının temeli olan ve Atatürkün ba şkanlığı altında toplanan Erzurum 

ve Sivas Kongrelerinde tesbit edilip Osmanl ı mebusan meclisince 28 Ocak 1920 tarihinde kabul 

ve bütün milletçe son kertesine kadar uygulanmas ına karar verilen alt ı maddelik milli 

antlaşmadır. 

Mistisizm (Mysticisme) 

Ruhun a şkla tanr ıya bağlanması halidirki, bazan vecit ve vahilerle kendinibelli eder. İslamda 

Tasavvuf ve tanr ı bilgisi (;u! .«.ıi.)..) bu anlamda kullan ılmaktadır. 

Mitos ( Mythos) 

Tanrılarm tarihçesini, dünyanın yaratılışım, tanrılarm münasebetlerini ve tabiat üstü varhklarm 

ba şından geçenleri anlatan en eski zamanlara ili şkin masallard ır. 

Modernizan 

Katolik dininde geçen yüzy ılın ortas ından beri geli şen ve onu ça ğdaş kültürle bağda ştırmaya 

çal ışan bir fikir akımıdır 

İslam âleminde buna benzer bir hareket yer almaktad ır. Son zamanlarda Cemalettin-i- 

Efgani, Muhammed Abdo, Muhammed Ikbal ve Ziya Gökalp ın çalışmaları islam dinini modernleştirme 

yönünde büyük ad ım sayılabilir. 

Monofizit (Monophysite) 

Anlamı tek tabiatt ı •. 5. ve 6. yüzyıllarda Hz. bar ım aynı zamanda hem insan hem tann 

olan tek bir tabiat ı olduğunu ileri süren h ıristiyanlard ır Bunların muhalifi olan Ortodokslar 

200

ise Hıristonun birbirinden ayr ı ve her ikiside mükemmel olan IKI AYRI TAB İATI olduğunu 

savunurlar. Ortodoksları doktrini Halkedonya konsilinde kabul edilmi ştir Yakın doğuda üç 

Monofizit kilisesi vard ır: I — Yakubi kilisesi (Eglise Jacobite), 2 — K ıbti kilisesi (Eglise 

copte) 3 — Ermeni kilisesi (Eglise Arm&nenne). 

Montesquieu (Charles de Secondat, Baron de) 

Rousseau toplumu, sözle şmeden doğmu ş, yapma bir kurulu ş diye vasıflanuştı. Buna 

karşılık Montesquieu toplumun gerçek bir varl ık olduğunu ve e şyenın tabiatından çıkan zaruri 

münasebetlerin bir ifadesi olan kanunlar ın bunu yönetti ğini ileri sürmüştür. 

Montesquieu Kanunların ruhu (Esprit des Lois) adl ı kitab ında kanunlar tabiat ı eşyadan 

çıkan zaruri münasebetler diye tan ımlar Montesquieu milletlerin çe şitli kurumlanyla hayat 

şartları ve iklimleri aras ındaki müstakar münasebetler kurmak niyetindedir. Böylece bir çok 

karşılaştırmalar yapmıştır. Siyasi iktidar hakkında çok enteresan fikirleri vard ır. Meselâ yazar 

Monarşinin yüksek sınıflarda mevcut olan şeref hislerine, Cumhuriyetin fâzilete, istibdad ın 

ise korkuya dayand ığın ı ifade etmi ş ve bugün bile bir çok yerlerde uygulanan erklerin ayırım ı 

(SCparation des pouvoirs) pensibi diye adland ırılan siyasi formülü ileri sürlmü ştür. Bu formüle 

göre bir devlette mevcut yürütme, yasama ve yarg ılama erkeleri biri birinden ayr ı 

olmandırki denge kurulabilsin Bu fikirleri ile Montesquieu bir tarih felsefecisi durumundad ır. 

Mukayeselerinde çok kez canl ı tablolarla kar şımıza çıkar Meselâ müslümanh ğı bir sıcak memleketler 

dini olarak vas ıflandınr ve içki yasağını bunun tabii bir neticesi sayar. H ıristiyanlığm 

ise soğuk memleketler dini olarak bu yasaklar ı yapmadığı yolunda fikirler ortaya 

atar. Montesquieu'nun konumuzu ilgilendiren yönü toplumu yapma de ğil, tabii ve zaruri 

bir varlık saymas ı ve kanunları tabiatı e şyadan ç ıkan zaruri münasebetler diye tammlamas ıdır. 

Mormonlar (Mormons) 

1830 yılında Joseph Smith tarafından Birle şik Amerikada kurulmu ş bir mezheptir. Brigham 

Young kurucunun halifesi olmu ştur. 1847 yılında Mormonlar Utah tuzlu gölü k ıyısında bir 

devlet kurdular 1887 y ılında çıkan bir kanun bunlardaki çok kad ınla evlenme adetini yasak 

etmiştir. 

Muhtariyet (Autonomie) 

Yeni Türkçede buna özerklik denir. Bir toplumun veya tüzel ki şilerin kendilerini yöneten 

kuralların tamamını veya bir kısmını doğrudan do ğruya tesbit edebilmek veya Devletçe konulan 

tüzük ve hukuk kurallar ımn çizdiği s ımrlar içinde hareket etmek özgürlü ğüdür. Muhtariyet 

mutlak olduğu zaman ba ğımsızlığın olumlu bir tezahürü say ılır. Mutlak Muhtariyet, aşağı yukarı 

egemenlik demektir. Muhtariyet çe şitli yönetim, yasama ve mali ve iktisadi konularda yer al ır. 

Türk Üniversite ve fakülteleri bilim ve yönetim özerkli ğin sahiptir . 

Muhammed Abdo: 

1849-1905 yıllarında ya şamıştır. Mısırda yeni Islâm cereyammn kurucusudur. Ezhere 

girmiş ve burada bir zahit hayat ı ya şarken zamanının büyük yenileticilerinden biri olan Cemalettini 

Efgani ile temas etmi ştir. Cemalettin, Abdonun ilgisini Avrupa eserlerine çekmi ş ve kensini 

Mısır ve İslam dünyası problemleriyle uğraşmaya te şvik etmi ştir. 'Usta& derhal islâmda 

bir takım değişiklik yapmaya tarafl ı oldu ğu halde Abdo daha çok iç yeniliklerin gere ğine inanıyordu. 

Fikirleri dolay ısıyla çe şitli işlemlere tabi tutulmu ş ve bir aral ık üstad ı Cemalettin gibi 

memleket d ışına koğulmuştu. Tekrar, M ısıra geldiğinde muhtelif görevlere atand ı ve son olara 

Müftülük makam ına getirildi. Fetvalan aras ında faize ve yahudi ve h ıristiyanlarca kesilen 

hayvanlar ın yenmesine cevaz veren k ısımlar vardır. Islâmiyetin yenilele şmesi ve olumlu bilimlerin 

islâm aleminde yerle şmesi konusunda bir çok yaz ılar yayınlamıştır kendisini islâm 

yenileticilerinin ba şına çıkaran ba şlıca fikirleri şöyle özetlenebilir:I) Eski haline getirmek sure- 

201

tiyle islâmiyetin ıslahı 2) Halkın haklarını tanımak 3) İslamda olumlu bilimleri yerle ştirmek 4) 

Islamın esas umdelerini feda etmeden bat ı medeniyetini içten benimsemek ve bu iki alemi 

birle ştirmek 5) Mezhepçilik ve taklitçili ğin kaldırılması 6) tçtihat kapısının serbest bırakılması 

7) Kur'ân ve sünnete dayanan bir icma' ın uygulanması 8) Fakihkrin şeytani kurnazhklanyla Evliyanlı' 

kerametlerinin ve di ğer bid'atlann reddi. 9) Fikhin eskimi ş usullerinin yeni ve geli şmeye 

elverişli bir şekilde değiştirilmesi 10) Zaman ve zaruret gerektirdi ğinde genel menfaatm naslara 

tercihi 11) Do ğru anlaşıldığı taktirde ilimle dinin ihtilafa dü şmiyece ği 12) Vahyin peygamberlere 

öz bir sezgi olduğu 13) Din, ahlak ilkelerini yerle ştirmek amacını güder; Bu yönden dinin aydınlardan 

daha çok yığuılara hitap etti ği 14) Kur'ânın mahluk olduğu 

Abdo islamın kaplama Bat ıya açmak çabas ım göstermiştir. Bu yönden islam yenileticilerinin 

en önemlilerinden biri sayılır. Bilim ve uygarlık yoluyla tslamiyet ve h ıristiyanlık 

ve kitabülvesair şerlıi başlıca .eserleri arasmdad ır. 

Musa Carullah: 

1875-1949 yılları aras ında ya şamış bir islam aydımd ır. Azak kalesinde do ğmuştur. Tahsil. 

ini kısmen Rusyada yapmakla beraber İslami bilimleri Buharada ö ğrenmi ştir. S ırasıyla İstanbul, 

Mısır, Hindistan ve Hicaz ı dola şmış; daha sonra Rusyaya dönmü ş isede Bolşevikliğin patlak 

vermesi üzerine takibata u ğramıştır. Ayrıca Ka şgar, Afganistan, Hindistan Japonya'da 

çeşitli sebeplerle bulunmu ş Son olarak Türk uyrukluğuna girerek İstanbula ve oradan da 

Mısıra gidip Kahirede ölmü ştür. 

Görüşleri arasmda din ve bilimin ba ğda şabileceği ve birinin bulunmadığı yerde ötekinin 

kısır kalacağı ve bilimde at ba şı gitmeyen dinin hurafe ve dar çenberler içinde bo ğulup kalacağı 

yolundaki düşünceleri önettılidir. içtihat kap ısının kapanmasım do ğru bulmaz; çünkü içtihat 

kapısının kapanmas ı, akla ve bilime dayanan derin dü şünmeyi yasak etmek anlammdad ır ki 

bu da islamın ruhuna aykırıdır. 

Ona göre geriliğin sebepleri, tefsirci, kelâmn, fakih ve tasavvufculann belli ve s ınırlı zaman 

için geçerliği olması gereken yarg ıları bütün zamanlar için geçer saymak istemeleridir. Bunun 

tabii bir sonuncu olarak, hayat ileride fakilder ise geride kalm ışlardır. Böylece din, sava ş 

alanı olmuş ve adeta ak ıl ve çağda ş yaşayışın düşmanı, gerçeklerin kar şıtı ,dervişlerin klavuzu, 

tembellik ve uyuşukluğun dostu; mutluluk ve ilerleme yolunun en güçlü bir önleyicisi gibi 

alınmıştır. İslamda kolayla ştırınız, güçle ştirmeyiniz; müjdeleyiniz, so ğutmayuuz yolundaki 

peygamberin buyru ğu Musa carullahta esas tutulmu ştu. İslam Milletlerine arzolunan dini 

edebi, içtimai ve siyasi meseleler. ailede kad ın, islâmda banka ry,„,v L.; j.;y1 gibi daha bir. 

çok ilgi çekici eserleri vard ır. 

Mutezile (Mo'tazilites) 

8. inci yüzyılda Vasil İbni Ata tarafından Basrada kurulmu ş bir islam mezhebidir. Mute 

zile Tanrımn sonsuz adaletine inan ın kur'anın gayn. mahluk (incree) ve ezeli nitelikte olduğunu 

tanımaz. Mutezile insan ın iyilik veya fenalık etmekte tam özgürlü ğünü ve bunun 

sonunda mük(ifat veya mücazat göreceklerini savunur. Mensuplar ı kendilerine islam ın özgür 

düşünürleri (Libre-penseurs de ]' İslam) adı verilirler. Fakat bunlar mari derecede ilkelerine ba ğlı 

kimselerdir. Sonunda İran' şilleriyie birle şmişlerdir. 

Kaderi inkar eden Mutezile «kul ettiklerinin yarat ıcısıdır» der. Tann= s ıfatlan konusunda 

sünnet ehlinden ayr ılır. Kaderiye bunun kollanndan biridir. 

Miiller: (Max) 

1823-1900 yılları aras ında yaşamış alman soylu bir ingiliz oriyantalistidir. Doğunun kutsal 

kitapları (Sacred Books of East) adl ı bir dergi yay ınlamıştır. Din tarihi konusundaki eserlerinde 

geni ş bir ho şgörürlük göze çarpar. ilkel dinlerden Naturizm sstemini en yetkili bir kalemle 

açıklamıştır. 

202

Müt'a veya nikahı müt'a: 

Bazı islam memleketlerinde geçici nikahlar için uygulanmakta olan bir sistemdir. Asil 

anlamı yararlanmak üzere evlenmedir. 

Mysterium Tremendum: (Korkutucu s ır) 

Anlamı korkutucu sırdır. Rudolf Otto'nun kulland ığı terimler aras ında tanrı= celill tarafıdır. 

Nestur ve Nesturilik (Nestorius et Nestorianisme) 

/ Nestur, 428-431 yılları arasında Istanbul ba ş papazliğı yapmış bir rahiptir. Iskenderiye 

ilahiyatçıları Hz. - Ismim Tanrıhğuu iddia ederken Nestorius onun insanl ık niteli ği üzerinde 

durmuştur. NesturiBğe göre İsadaki insani ve tannsal nitelikler kar ı ve kocanın evlenmede 

birle şmesiyle açıklanmış olabilir: Birbirinden ayr ı olan iki 'tabiat veya iki ki şilik tek bir vücut 

meydana getirmek üzere birle şmiştir. Nestur, 450 yıhnda Romada toplanmış olan bir konsil 

tarafından mahkum edilmi ş ve bu karar Efez ve Halkedonya konsillerince onaylannu ştır. 

Bir süre bir manastırda hapsedildikten sonra buradan kaçarak Arabistana ve M ısıra gitmi ş 

ve orada ölmüştür. Nesturi mezhebi Ko ğulmu ş olduğu Roma Imparatorluğu dışında devam 

etmiştir. Nesturiler Islam Halifelerinin müsamahal ı egemenliği altında gelişerek Arabistan, 

Suriye ve Filistinde h ızlı ilerlemeler yapm ıştır. 16. yüzyılda bu ınezhepte bir ayr ılma hareketi 

olmuştur. Bir kısmı katolik bayra ğını çekerek Kaldeler ad ıyla devam etmiş; öteki grup ise 

Kürdistanda yerle şerek eski geleneklerine sad ık kalmışlardır. Bu son grubun Patrikine Simon 

denir. Rahiplerin bir k ısım evlenebilir (Pretres) bir kısmı (Evacques) bekar kalmaya mecburdur. 

Neo-platonizm 

Eflatun felsefesiyle Huistiyanh ğm bağdaştırılması İskendirye mektebince ileri sürülen 

ve plotin ve Porphyre'e dayanan mistik bir felsefi sistemdir. Neo platonizm, Islam mutasavvıflan 

kadar Hıristiyan mistikleri üzerinde de büyük etkiler yapm ıştır. 

Neşidelerin Neşidesi (Les cantiques des cantiques) 

Eski sözle şmeye ilişkin şiirle dolu bir a şk . macerasıdır. A şık ile ma şuk arasındaki a şk yahudilikte 

İsrail ile Allah arasmdaki milhasebetin bir sembolü olarak yorumlanmaktadur H ıristiyanlık 

bu aşkı İsa ile kilisesi arasındaki sıkı münasebetin bir sembolü saynu ştı. Sonrada bu 

hikaye tek kalbin Tanrıya kar şı duyduğu a şk ve özlemin bir sembolü saynnu ştır. 

Nirvana. 

Budiz ınde en yüksek rütbedir. Sonsuz ve acisiz bir huzuru ifade eder. Kozmoloji yönünden 

insanın artık doğum zincirlemesinden kurtulmu ş olmasıdır. Metafizik bakımdan en yüksek 

değer ve anlatılmaz bir mutluluktur. Budist kollar ı bu kavram üzerinde çe şitli yorumlar yapmışlardır. 

Bir kısmı bunu soyut olarak aldığı halde ötekiler somut olarak bununla cennetin 

kasdedildiğini ileri sürerler. 

Non-Konformist (Non-Confor ıniste) 

İngiltere de Anglikan kilisesi dışında kalan ve ona uymayan protestanlara denir. 

Numinos (Numen) 

Rudolf Otto'nun Tannl ık anlamında numen diye ortaya att ığı bir kavramdır. Kutsal ve 

mutlak olanı vasıflandırır 

203

O 

Oppenheimer (Franz) 

1863-1943 yılları arasında yaşamış bir alman iktisatç ısı ve sosyoloğudur. Berlinde do ğmuştur. 

İlkin Doktor olduğu halde sonralar ı toplum mes'eleleri ile ilgilenmi ştir. Tezini 1909, yılında 

savunarak Berlin Üniversitesinde Sosyoloji Profesörü olmu ştur. Yazara göre Sosyoloji, 

insan toplumunun evrensel bilimidir 

Devlet (Der Staat), Toplumsal Soru ve Sosyalizm (Soziale Frage und der •Sozialismus), Kapi 

talizm, komünizm ve bilimsel sosyalizm (Kapitalismus, Komunismus und Wissenschaftlicher 

Sozialismus), Sosyoloji sistemi (System der Soziologie),Günün Sosyolojisi (Soziologie von Heute, 

1932) yazar ın belli başlı eserleridir. 

Orfizm (Orphisme) 

Eski yunanistanda tsadan önce 6. yüzy ılda ortaya ç ıkan bir sır dinidir. Kurucusu "Orfe 

(Orphâe) dir. Adi suça benzer bir doktrini vard ır. Bu dine göre insan yarachli şta suçlu ve kötüdür. 

Dünyada i şlediği eylemlere göre bir çok tecrübelerden geçtikten sonra göksel yurduna 

(semavi vatan ına) dönebilir. Orfizmle ilgili efsane şöyle özetlenebilir: 

Orfe glizelce Lyr çalmasuu bilir. Okadar ki Vah şi hayvanlar, hatta a ğaçlar ve ırmaklar 

onun müziğini dinlemekten kendilerini alamazlarm ış. Kendisi Argonot (Argo gemisiyle Hele'den 

Altun yönü almaya giden kahramanlar) idi. E şi Eurydice bir y ılan ısırması sonunda ölmü ştü. 

Cehennemkr Tanr ım Hades'e giderek sanat ı sayesinde oradakilerin kalbini yumu şatmış ve 

dönü şte geriye bakmamak şartiyle sevgilisi Eurydice'in arkas ına takılarak cehennemden ç ıkmasına 

müsaade edilmi şti. Fakat Orfe e şinin kendisini izlediğinden emin olmak için arkas ına 

bir göz atmca Euryce ânide bir gölge oluverdi. Bunun üzerine Orfe üzüntü içinde tek ba şına 

dünyaya döndü; Içki ve kadınlarla ilgilenmeme ğe karar vermi ş olduğundan Baküs rahipleri 

(Bacchantes) tarafından parçalandı Son efsanelere göre Orfe, bilgi edinmek isteyen bir seyyah, 

bir hakim, bir büyücü, bir ınüneccim veya bir uygarl ık misyoneri gibi tasarlanmaktad ır. 

Fakat dindar yunanlılar onun en yüce rolunu öbür dünya yolculuğunda ve cehennemden 

sağ salim dönüşünde görmektedirler. Orfe efsanesi, Trakya Tanr ım Dionysos Zagreus efsane 

siyle kanştınlmaktadır. Bu son Tanrı Zeus'ün o ğlu idi. Devler (Titanlar) onu parçalay ıp 

yuttuklanndan Zeus öfkelenmi ş ve devleri ridınmlarla yakmıştır. Devlerin küllerinden insan 

ırkı meydana gelmi ştir. Böylece insan ırkı Zeus'ten gelen tannsal bir unsura millik bulunmaktad ır. 

Orfistler bu efaaneden yaralanarak insan ın yan-tanrı yarı-insan olan mahiyetini aç ıklarlar. 

Bir dindarm veya kurtulu şa varmak isteyen bir kimsenin amac ı dünya ile ilgili unsurlarından 

uzakla şmak ve ruhani unsuru geliştirmektir. O kadarki hayat çark ı duracak ve insan Tann ile 

birle şecektir. Çok arzu edilen bu amaca varmak için orfistler, bir zühtü takva hayat ı sürer, etli 

besin yemezler; şarab ı yalmzca kutsallama arac ı olarak kullan ırlar, vücutlar ını her türlü kirlilikten 

uzak tutarlar ve yaln ızca beyaz elbise giyerler. 

Orfistler dinin gereklerini uygun bir şekilde öğrenmiş olan kadın ve erkeklere aç ık olan bir 

takım cemaatlar kurmu şlardır. Orfik edebiyatm büyük kısmı zamanla kaybolmu ştur. Orfik 

cemaatlann ilkönce Attik'te do ğmuş olduğu sanılmaktadır. Fakat dikkata de ğer bir hızla bütün 

Yunanistana, Güney Italya ve Sicilyaya yay ıldıklan görülmü ştür. Bu cemaatlann baz ıları 

Hıristiyiullığın zühuru sırasmda da varl ığını devam ettirmekte idi, Bunlar H ıristiyan teoloji 

ve keşişliği üzerine baz ı etkiler yapmıştır. 

Otto (Rudolf) 

1869-1937 yılları arasında yaşamış bir teoloji profesörüdür. Dinin ba şka bilim ve tecrübelerden 

farklı olarak yalnızca kendi mahiyetinden anla şılacağım ileri sürmü ş ve böylece bütün 

yönlerini nitelendirmek için büyüleyici s ır (Mysterium Fascinaum) ve korkutucu s ır (Mysterium 

204

Tremendum) terinderini kullanm ıştır. Çe şitli dinleri kar şılaştırmalı olarak inceleyen Otto, dinlerin 

birleşmesine yard ım etmek amacıyla dini bir birlik (Religiöser Menschheitsbund) kurmu ştur. 

Dinler bilimi, Ottoya kutsahn ve tannsal güç (Numen) ün çözümlemesini borçludur. 

Bir çok eserleri aras ında kutsal (Das Heilige) adli eseri frans ızcaya "Le Sacre' olarak çevrilmi ş- 

tir. Batı-Doğu mistiği (West-östliche Mystik) Devlet Tanr ılar ve insano ğlu (Reich Gottes und 

Menschensohn) belli ba şlı eserlerindendir. 

Ortodoks (Ortodoxe) 

Doğru inancı ve do ğru amel i olan cemaata denir. Bugün Do ğu kilisesi için kullamlan bir 

deyimdir. Öte yandan Ortodoks her dinde inanc ı sağlam olan zümre için kullanılır 

Formülün islami şekli "imam Kamil, ameli salih"tir. 

Ortodoks Kilisesi (Eglise Ortodoxe) 

Üç büyük Hıristiyan kilisesinden biridir. Buna Do ğu kilisesi derler; çünkü H ıristiyanlig ın 

Doğu kesiminin tarihi dinin' dir; Ortodoks kilisesi denmesi Havariler zamanmdaki doktrin ve törenleri 

muhafaza etmesi dolayisiyledir. Ço ğu zaman buna Ortodoks Rum kilisesi denir, çünkü Roma 

ini,aratorlugunun rumca konu şulan kesiminde doğmuş bir kilisedir. Fakat günümüzde yalmzca 

rumlar de ğil, genel olarak bütün Balkan Milletleri, Ruslar, H ıristiyan Mısırhlar, Gürcüler, 

Suriye ve Filistinin Hıristiyan Araplar ı, Ermeniler, Habe şliler hep ortodoks kilisesine baglid ırlar. 

330 yılında Imparatorlu ğun merkezi, Romadan İstanbula nakledildiğinde İstanbul, Iskenderiye, 

Antakya ve Kudüs patrikleriyle e şit payede olan Roma kilisesi ba ş papazı bütün Hıristiyanlık 

üzerinde dini ve manevi' yönlerden üstünlük iddias ında bulundu. Bu iddia Do ğu bıristiyaıdarınca 

hiç bir şekilde kabul edilmedi ği gibi papazların evlenme yasa ğı ve ruhulkudüsün 

baba ve o ğuldan ne ş'et ettiği inancı (Filioque) da reddedildi. 

Doğu Ortodoks kilisesinin doktrini H ıristiyan Gelenekleri ışığı altında yorumlanan Kutsal 

Kitaba dayanmaktad ır. Burada arefat inanc ı (Dogme du Purgatoire) ö ğretilmez. Tek ba şına 

Iznik-Istanbul iman rükünlerine göre amel edilir Yedi kutsallama töreni (Sacrements) kabul 

edilmiştir. Oruçlar çoktur. Müzik aletleri d ışında kantolar kilise müzi ğinde büyük bir rol oynar. 

Heykeltra şhk tamamen yasakt ır. Buna kar şılık kiliseler kutsal tablolar (icönes) la süslü ve 

kilise duvarları da duver resimleri (Fresques) ve mozaikletle kapl ıd ır. Papaya benzer üstün 

bir otorite mevcut de ğildir. Bugünkü şekilde Ortodoks kiliseleri bir ba ğımsız kiliseler (Eglises 

autocphales) federasyonu halindedir. Yani her kilise kendi dilile, kendi gelenek ve adetleriyle 

kendi kendini yönetirler. Bu böyle olmakla beraber bu kiliseler birbirine uygun şekide törenler 

yapar ve İstanbul Rum patri ğini genel patrik sayarlar. Bu patrik Türkiye, Avrupa ve Amerikaya 

yayılmış bütün mensuplarım idare eder. Diğer Patriklikler Antakya, Iskenderiye, Kudüs Pat 

rikleri olup Kıbrıs, Rumanya, Bulgaristan, Yugoslavya, Rusya, Yunamstan, Gürcistan, Arnavutluk, 

Finlandiya, Çekoslovakya, Birle şik Amerika, Japonya ve Kanada Ortodoks kiliseleri, 

federasyona dahildir. 16. ve 17. yüzy ıllarda muhtelif Crtodoks kiliseleri Roma ile birle şmiştir. 

bunlara Uniates derler. 

Ortodoks kiliselerinin anglikan kilisesi ile birle şmesi konusunda gayretler harcanmaktad ır. 

Fakat Roma kilisesinin yamlmazhk (Layuhtilik) doktrini dolay ısıyla onunla birle şme ihtimalleri 

ortadan kalkm ıştır. 

İstanbul Rum patrildiginin kaza yetkisi alt ında Batı ve Orta Avrupada 25 kadar kilise 

vardır. 1922 yılında merkezi Londrada olmak üzere bir (diocse) te şkil edilmiştir. Bunun kaza 

yetkisi, Fransa, Belçika, İtalya, Almanya, Avusturya ve Macaristana şamildir. Bu te şkilat 

Canterbury nezdinde İstanbul rum patri ğin temsil eder. 

Özel Toplum Bilimleri (Sciences Sociales ParticuliCres) 

Hukuk, iktisat, Ahlak gibi bilimleridir. Buna Eski dilde Hususî içtimai ilimler denirdi. 

Dilciler bu bilimlere Özel Toplum Bilimleri derler. 

205

P 

Panteon (Panthöon) 

Panteon sözünün üç ayr ı anlamı vardır: 

a — Yunan ve Roman ın bütün tannları için ayırdıklan tapınaklardır. Roma Panteouu M. 

O. 27 yılında yap ılmış olup ilkin bütün Roma Tannlarma, sonra Meryem Anne ve Azizlere tahsis 

edilmiştir. 

b — Bir memlekette tap ılan tannların tümünü gösterir. 

e — Memleket büyükleri için ayr ılan mezarlık anlamındadı •. Paris Panteonu ve Londran ın 

Westminister Abbey'i böyle birer mezarl ıktır. 

Papa (Le Pape) 

t.1-çiineü yüzyddan sonra bütün piskoposlara verilen ünvand ı •. 5. inci yüzyildan bu yana 

yahuzca Roma Piskoposuna bu ad verilmektedir. Ortaça ğda papalıkBatının en etkin bir silah ı 

olmuştu. Frans ız knallarınca Avignon şehrine götürülen papalar dünyevi otoritelşin bir 

oyuncağı haline geldiler. Daha sonra Vatikanda merkezle şen papalık gittikçe gücünü arrtnn ıştı •. 

1870 yılında kendisinde var sayılan yamlmazhk (Layuhtilik-ifallibilitas) inanc ı sayesinde 

Papa Roma kilisesinin mutlak ba şkam ve Petrusun halifesi mertebesine yükselmi ştir. 

Paulus (Saint-Paul) 

Tarsusta do ğmuş bir yahudidir. Hıristiyanliğnı geli şmesini haz ırlamıştır. Hıristiyanlar 

şiddetle takip ettikten sonra bir rüya sonucu h ıristiyanhğı kabul etmiş ve gezileri sırasında 

bu dini yaymıştır. Son zamanlarında Romaya gitmi ş ve orada öldürülmü ştiir. 

Patriklik (Patriarchat) 

Osmanlı Saltanatında memlekette muhtelif gayr ı müslim cemaatlann dini ve medeni baz ı 

işlerini yöneten makamlara •verilen add ır. , Bunların önemlileri İstanbul Rum patrikli ği, Mısır 

ve Tevabii Rum patrikli ği, Antakya Rum patrikli ği, İstanbul Ermeni Patrikli ği, Kudüsü Şerif 

Ermeni Patrikliğidir. 

Petrus (Saint-Pierre) 

Isamn havarilerinden biridir. Kudüste kurulan h ıristiyan cemaat ıııııı ba şkam idi. Kendisi 

yahudi geleneklerine Paulus'tan daha çok ba ğlı olduğundan aralarında anla şmazlık vardı. Petrus 

te tıpkı Paulus gibi Romada ve belki de ayn ı günde öldürülmüştür. 

Peygamber (Prophete) 

Tanrı iradesini yorumlayan ve ilan eden kimsedir. İbranilerde bir seri din adamma bu ad 

verilmiştir Bunlar, mistik, ahlakçı, ate şli vaiz, din yenileticisi, siyasi önder, Tanrımn mükâfat 

ve mücazatım haber veren kimselerdir. M. G. Bilhassa 8. ve 7. yüzy ıllarda birçok peygamber 

gelmiştir.•Bunlar aras ında büyük ve küçük diye ay ırım yapılmaktadır. Eski sözle şmede bunların 

adları vardır. Islâmda bu ad Hz. Muhammede ve kitabi dinlerdeki nebilere verilir. Türkçe kar şılığı 

yalvaçtır. 

Piyetiznı (Piötisme) 

1675 yılında Almanyada kilisenin koyu ve kat ılaşmış şekilciliği aleyhine ortaya ç ıkan bir 

celeyandı •. Dinin iç tecrübelerini ön plana koyan eski günah halini İsamn ölümü sayesinde 

yeni kazanılan bir inayetin mutluluğu ile karşdaştıran ve geni ş bir yankı yaMtan bu piyetist 

çevre, özellikle toplumsal alanda büyük i şler yapmıştır. Denebilir ki bu ak ım kilise hayatına 

bir sübjetiflik eldemiştir. 

206

Pigmeler (Pygmees) 

Pyg ırı e'ler Afrikada ya şayan ciice ve medeniyette geri kalm ış bir kavimdir. Prete-Jean 

veya Pretre-Jean, orta ça ğın masallanna geçmi ş bir şahsiyettir. Prete-Jean tatarlarm Rakam 

veya Habe şistamn Negus'ü sanılmakta idi. 

Plotin (Plotinus) 

• 

Aşaği yukarı 205-270 yılları aras ında Mısırda ya şamıştır. Ö ğrenimini Romada yapm ış olup 

hem. Eflâtun hemde Stoa felsefesiyle u ğra şmış büyük bir mistik filozoftur. Plotine göre insan, 

iki âleme mensuptur: Ak ıldan çıkmıştır; fakat gövdesi bak ımından dünyaya mensuptur. Arınma, 

fazilet, derin dü şünce ve veçit yoluyla insan ruhani meleküte girebilir ve tek olan 4stün var- 

Ula birle şebilir. 

Potlaç (Potlatch) 

hkel milletlerde rastlanan bir ba ğış yarışı veya Servetin yokedilmesine yol açan bir toy ve 

törendir. 1, 

"Eski Tarklerde potlaça benzeyen gayet müsrifane muhte şem bir ziyafet vard ı ki adı toy 

idi"Dirse han di şi ehlinin sözü ile ulu toy eyledi, hacet diledi; attan ayg ır, deveden buğra, koyundan 

koç kırdırdı: Iç oğuz, dış Oğuz, beylerini üstüne yığınak etti: Aç görse doyurdu; ç ıplak görse 

donatt ı, borçluyu borcundan kurtard ı : Tepe gibi et yığdı, göl gibi kımız sağdırdı (bk. kitab ı 

dede korkut şa. 9). Resmi toylara şölen adı verilir. (Bk. Ziya Gökalp Türk medeniyeti tarihi. 

sh. 58) 

Protestanhk (Protestantisme) 

Adım, 1529 yıhnda Lüther taraftarlar ının eski kilise zihniyetine kar şı yayınladığı bir protestodan 

almıştır İçinde çeşitli mezhepler bulunan protesta ıll ık, Roma kilisesine göre layik elemanlara 

daha geni ş bir alışma imkân ı verir. Rahipli ği kadro dışı yapmıştır. Buna göre insan ın 

yalnızca Incil hükümlerine ve vicdanma göre amelde bulunmas ı esastır Bu yöndea resmi 

bir kilisenin s ınırları içinde kalmaya lüzum yoktur. 

Psikanaliz ve freudizm (Psycanalyse et freudisme) 

Freudizm' ın psikoloji, sosyoloji ve din sosyolojisini ilgilendiren yönleri vard ır.Psikanaliz 

adı altında toplanan k ısmı ruh hastalığı ile ilgilidir. Nevrozlerin bir tedavi usulüdür. Ba şka 

türlü yorumlanamayan ruh haletlerini inceler. Öte yanda, bilimsel psikolojinin esasl ı bir bölümü 

olarak görülür. Burada bilinç alt ı âlemin ruhi hallerimizde ne türlü etki yapt ığı incelenir. Freudizmin 

din sosyolojisini ilgilendiren yönü, totem ve tabu adlı eserde toplanmıştır. Burada bilinç 

altı hayatımızla din ve toplum hayatımız arasında kar şılaştırmalar yap ılmaktadır. Doktrinin 

özü, cinsi' hayat ın toplumsal hayat ı düzenlediği noktasında toplanır. Psikolojik okulun bir kolu 

olan pisikanaliz okulu, toplumsal olaylar ı ruhi olaylara indirme suretiyle aç ıklama yoluna gitmiştir. 

Bk. Prof. Faruk Erem, Adalet psikolojisi, S. 35-46, Ankara, 1950-Freud, Totem ve Tabii 

Türkçeye çeviren, Niyazi Berkas M. E. Bas ımevi, Ankara, 1947 

Psikolojizm (Psychologisme) 

Psikolojinin kendine öz alanı dışında psikolojiyi kullanmaya hevesli olan doktrindir. 

Purgatorium: 

Katolik inançlar ına göre Tanr ı inayetinde ölmekle beraber yeteri kadar temizlenmeyen 

ruhlarm kaldıkları yerdir. Protestan kilisesi bu görü şü kabul etmez. 

Genel olarak cennetle cehennem aras ındaki yerdir. Buna dilimizde arefat derler. 

Reform (Reforme) 

R 

16. yüzyılın ortalarına doğru katolik kilisesinde vukua gelen ayr ılma hareketidir. Böylece 

207

katolik kilisesi Roma katolik kilisesi olarak eski şeklinde kalmış ve bunun karşısında bir çok 

protestan kiliseleri kurulmu ştur. Protestan kiliseleri aras ında doğma, litürji ve te şkilat konularında 

pek çok farklar olduğu halde hepsi de Papamn üstünlüğiinü tammamakta birle şirler. 

Bin yıldan daha uzun bir zamandanberi papahk Bat ı Avrupa halk ınm zihniyet ve varlığı 

üzerinde etki yapmakta idi. 1202 y ılına rastlayan Joachim de Flore zamamndan 

ba şlayarak katolik kilisesi doktrinine ve baz ı mensuplarımn sürmekte olduklar ı hayata 

karşı itirazlann yükseldi ği görülüyordu. Mensuplar ının vahşice yok edilmesine ra ğ- 

men itiraz ve protestolar devam etti. Bilimin ilerlemesi memnun olmayanlar ın 

ekmeğine yağ sürdü Halk tabakalar ı çoğu zaman aylak, imtiyazh ve zengin bir züm.re te şkil 

eden yüksek ruhban k ıskanmaya ba şladı. Üstelik gün geçtikçe önemi artan Papa Saray ımn 

giderlerini karşılamak üzere sahnan a ğır vergiler kar şısında millette büyük bir kırgınhk vardı. 

Bunlardan ba şka 1305-79 yılları içinde Papalann Avignon'da çektikleri Babil Eserati, 1378- 

1414 yılları arasında cereyan eden büyük ayr ılma hareketi (Grand Schisme) ve bu s ırada bir 

kaç papan ın aym zamanda isamn vekili olduklanm iddia etmeleri ve nihayet şimşekli ve yıldınmh 

devirden önceki yüzy ılda insanlığı karanlıktan ay ıl ınlığa kavuşturan ve Rönesans denilen 

geni ş bir fikir akımı yer almış bulunuyordu. 

Erasme ile Luther reformun babalar ı sayılabilirler Her ikisi de Alplerin kuzeyinde ya şadılar; 

fakat bunlar ın aras ıııda büyük bir tezat ve benzersizlik vard ı: Erasme, her şeye rağmen 

katolikliğe bağlı, kitaplara, bilime ve konfora dü şkün idi.Lüther ise Kutsal kitaplar ı çok okumuş 

olduğu halde ba şka eserlere pek az vukufu olan bir papazd ı. Erasme kilisenin kendi kendini yenilemesine 

ve içten reform yapmas ına taraftard ı.Fakat Luther'in fikri galebe çald ı Wurttenburg kilisesinin 

kapısı üzerine afi şleri çakan çekicin gürültüsü her türlü anla şma yollarını kapamış bulunuyordu. 

Luther 1517 y ıında endüljanslar (Indulgences)' a hücum etti. 1520 y ılında papamn kendisini 

suçlandıran bildirisini yaktı. Protestanl ık 1529 yılında başladı. Böylece protestanlar 1530 

yılında Augusburg da varılan inanç sistemini yay ınladılar Bundan sonra Almanya kin ve din 

harpleri içine yuvarland ı. Bunu izleyen yıllarda İngiltere Roma ile olan ba ğlarını kopardı. Hügnotlar 

(Huguenots), Frnsada büyük bir nüfuz kazand ılar. Az zamanda Hollanda, isviçrenin 

büyük bir kısmı ve İskandinavya kırallıklan protestan oldular. Fakat bu hareketler Ispanya 

ve italyada vah şice yok edildi. Çok erkenden protestanlar, aralar ında fikir ayr ılığına dü ştüler. 

Luther taraftarlar ı Calvinist (Kalvinist) lere muhalif olduklar ı gibi Zwingli taraftarları da bunların 

her ikisine kar şıt fikir ve davranışta idiler. İngiltere de Püritenler (Puritains) piskoposluk sistemine 

hücum ediyorlard ı. Bundan bir müddet sonra dini mülteciler grubu daha geni ş bir özgürlüğe 

kavu şmak üzere Atlanti ği geçmeye başladılar. Bununla beraber protestanh ğın gürültülü 

olarak Katolikli ği terk etmesinden-bir çeyrek as ır sonra Tranto Ruhani Meclisi (Concile de Trente) 

reform aleyhtar ı harekete ba şladı. Jezvitlerin gayretleri sayesinde protestanlarm ilerlemesi durduruldu 

ve Avrupa bugüne kadar s ınırlarını muhafaza etti ği Protestan ve Katolik diye 

iki kampa ayrıldı. 

Reforma Kilise (Eglise raformae) 

İsviçre, Fransa, Hollanda ve Bat ı Almanyada yayılmış olup tek bir te şkilâta bağlanmamış 

olan protestan kiliselerine verilen add ır. Kalven ve Zwinglinin fikirlerini geli ştiren, özellikle 

Kutsallama törenlerinde (Sacraments) Lüther görü şünden ayrılan ve görünürdeki litürjilere 

de ğer vermeyen önemli bir cemaatte. 

Restorasyon (Restauration) 

Bu terim üç anlamda kullan ılır 

1 - Siyasi tarihte y ıkılmış, ortadan kalkmış olan bir anayasa düzeninin geri verilmesi 

anlamındadır. Bu bakımdan 1815-1848 yılları arasında Avrupada eski hanedan ın egemenliklerine 

kavu şmasma Restorasyon denir. 

208

2 — Dinde, Hıristiyanlığı öz ve aslına kavu şturan dini reformlard ır. Liither ile Kalven 

gibi din yenileticileri dini asil' şekline götürmek anlam ında Restorasyon sözünü kullanmışlardır 

3 — Bir sanat eserinin sadece harap olan k ısınılannı, eserin daha fazla harap olmas ını önlemek 

amacıyla onarmad ır. 

Rönesans (Renaissance) 

Sanat, bilim ve edebiya ıtn yenilenmesi ve yenile ştirilmesidir. Buna Osmanl ıcada 

intibak Devri, yeni dilde uyan ış denmektedir. Bu hareket 15. ve 16. yüzy ıllarda Eski 

Yunan ve Roma kültürünün ra ğbet görmesi üzerine aç ılmış bir uyamş devridir. Matbaan ın 

keşfiyle eski ça ğın ünlü eserlerini herkesin ö ğrenmesi mümkün olmu ş ve resmin bulunması 

ilede sanat eserleri halk ın bilgi ve görgüsüne sunulmu ştur. İtalyada ikinci Jules ve onuncu Uon 

yazar ve sanatç ıların koruyuculan olarak bu hareketi te şvik ettiler. Bunlar Ariost, Makyavel, 

Bembo Tasse, Trissino, Brunelleschi, Donatello, Luca Della Robbia, Fra Angelico Leonard 

de Vinci, Raphael, Michel-Ange (Mikelanj), ve baz ılarının açtığı devirlerdi. İtalyada Edebi 

ve ilmi Rönesans, sanat Rönesans ı ile paralel olarak geli şmiştir. 

Fransa, İtalya seferleri s ırasında gözleri ile gördükleri Italyan Rönesans ı karşısında heyecan 

duymuş ve ondan teşvik görmüştür. Bu tesir alt ında birinci Fransuva kolej dö frans (College 

de France) ı kurmuş, Rabelais ölümsüz hicviyelerini yay ınlamış, Ronasar ve arkkda şlan fransızcayı 

zenginle ştirmiş ve Italyanca, yunanca ve Latince eserlerin taklidini ö ğütlemişlerdir. Sanat 

yönünden fransamn rolü çok şerefli olmu ştur. Yeni Türkçede buna kutsal ruh denir. 

Ruhulkudüs (Saint-Esprit) 

Hıristiyan teslisindeki üçüncü ki şiliktir. İncile göre Meryem Ana İsayı Ruhulkudüsten 

gebe kalarak do ğurmu ştur. Yeni türkçede buna Kutsal ruh denir. 

S 

Sakrement (Sacrements) 

Kutsallama törenleri anlam ınadır. Hıristiyanlikta kutsal bir ruh kavram ı= kutsal bir 

eylem olarak d ışa çıkması ve kutlanmas ıdır. Hıristiyanhkta yedi kutsallama töreni vard ır. Vaftiz 

konfirmasyon, Okaristi (Eucharistie) bunlar aras ındadır. 

Samgha 

Budizmde rahipler cemaati ve tap ınak anlammdadır Triratnamn üçüncü k ısımda. Öteki 

kısımlar Buda ve Dharma'd ır. 

Şampolyon (F. Champollion) 

1790-1832 yılları aras ında yaşamışt ır, 1822 yılında eski Mısır yaz ısı olan Hiernglifleri ba şar ı - 

li bir şekilde çözmü ştiir. 

Samsara 

Hinduizmde durmadan dönen hayat çark ı anlamını:I-ada. Çartn devri, do ğum, tekrar 

doğumdan başlayarak sona kadar gider. Buna ruhlarm göçü veya tenasuh denir. 

Satrap: 

Eski İrandaki vilâyet valilerine verilen add ır. 

Saül: 

İsrailin ilk kırand ır. 


Sembol (Symbole) 

Bir şeyi tanıtan ve temsil eden şekil ve i şarettir. Soyut bir kavram ı somut şekillerle anlatmak 

için kullamlan işaretlerdir 

Senkretizm (Sineraisme) 

Antik devrin son yüzy ıllannda karşıt dinler arasıııda birbirine benzeMeyen fikir ve kavramları 

kanştınp yeni dini olayların ortaya c ıkmasuu sağlayan cerayana denir. Aslında terim 

iki ve daha çok fikir ve inanan karışımı anlamındadır. 

Sfenks (Sphinx) 

Eski Mıs ırhlann mezarları bekleyece ğine inandıkllan insan ba şlı Arslan vücutlu karışık 

bir varlıktır. Bu türlü heykellere de ayn ı ad verilir. Buna araplar Ebülhevl-i M ısri derler. Eski 

yanan mitolojisinde sfenks gelen giden yolculara bir tak ım bilmeceler sorarak bilmeyenleri 

yatan bir masal canavarı idi. 

Shinto ve Shintoizm: 

Tanrılar yolu anlamında Japonların ulusal dinidir. 

• 

Sihir ve Sihirbaz (Magic et Magicien) 

Tabiat üstü baz ı aracılarla tabiat üzerinde yap ıldığı iddia olunan gizli etki eylemlerin tümüne 

verilen add ır. Frazer'e göre sihir dine kar şıttır. Çünkü sihir gizli kuvvetleri zorlamak amac ım 

güttüğü halde din yalnızca gizli kudretleri kendine çekmek, ve onlar ı elde etmek yolunu 

tutar. Sihir varlıklar arasında muntazam münasebetlerin mevcut oldu ğuna inandığından 

dolayı denebilirki bilmin ilk basama ğıdır. Renk' Hubert ve Marcel Mauss'a göre sihir daha çok 

dinin değerini dü şürmek amacını güder, bir çok yönlerden dinden ayr ılır: Dinde bir müminler 

cemaati sihirde ise sadece mü şteriler vard ır. Dindeki törenler resmen tan ınmış menseklerdir; 

sihirde gizli ve gayn me şru eylemler de yer al ır. 

Sikh: 

Hindistanda a şağı yukarı 1500 yılları sırasında Guru Nanak tarafından kurulan bir tarikattı 

•. Islamdan alınan tek Tanncılığa rağmen Hint felsefesinden gelen Mâyâ ve Nirvana tasavvudarım 

benimsemiştir. Ruhlann göçü ilkesi kabul edilmi ştir: Kutsal yeri Amaritsa'daki alt ılı 

mabet olan sikh tarikat ımn tanr ısal ve dini edebiyatını ihtiva eden eserin ad ı Granth'dır. 

Simmel Georg: 

1858-1918 yılları arasında yaşamış bir sosyolog ve filozofudur. Berlinde do ğmuş ve oarada 

profesör olmu ştur. 1914 den ölümüne kadar Strasburgda ders vermi ştir. Toplumsal şekiller 

sosyolojisini kurmu ştur. Burada şekil ve toplumsal muhteva ııııı nispi ba ğımsızlığını göstermiştir. 

Durkheim ile birlikte toplum şekillerinin ba ğımsız bir etüdü olan sosyolojinin kurucusudur. 

Felsefi eserlerinden ba şka Das Problem der Soziologie (Sosyoloji problemi), Comment les 

formes siciales se maintiennent (toplumsal şekiller nas ıl tutunurlar), Die Religion (Din), Grand , 

ır. 

fragen der Soziologie (Sogtolojinin temel mes'elesi) gibi eserleri vard 

Sinagog (Synagogue) 

Yunancadaki anlam ı toplanma yeridir. Yahudilerin tapma ğıdır. Bu anlamda türkçede 

Havra sözü kullanılır. Babil sürgününde ve Kudüsten uzak kalan yahudi cemaatlerinde kurban 

sunmak amacıyla yap ılan tapınak yerine halka Tevrat' ö ğretmek üzere kurulan sinagoklar 

bir dini merkez olmu şlardır. Bu kelime ayn ı zamanda Yahudi cemaati anlamına da gelir. 

Yahudiler buna (beyt ha knesset) derler. 

210

Sinoptik (Synoptiques ou Evangiles Synoptiques) 

İncilin ilk üçü olan Mata, Markos ve Luka ya verilen add ır. Bunların her üçüde konu ve 

şekil bakım ından birbirine benzerler. 

Siyaset ve siyasi (Politique) 

Siyasi sözü devlet i şlerine ilişkin demektir. Siyaset ise devlet i şi demektir. Batı dillerinde 

buna (Politique) denmektedir. Yunanca kökte polis devlet anlarrundad ır. Eski devlet bir şehre 

inhisar etti ğinden politika, toplum ve mua şeretle ilgisi olan bir sözdür. Bu sebepten dolay ı siyasal 

sözü bazan toplumsal yerine al ınmıştır. 

Siyonizm (Sionisme) 

Filistinde bir Yahudi Devleti kurmak amac ıyla 1886 yıhnda Bimbaur,ı tarafından bulunmuş 

bir formüldür. Bu ülkü dini yönden Hz. Ibrahim, İshak ve Yakuba verilmi ş bir vaattan 

kayna ğını almaktad ır. Buna göre İsrail büyüklerinin tohumlar ı Ken'an ili (Filistin)' ne varis olacaklard 

ır Bu hareket macar Theodore Hertzel'in te şebbüsüyle 1897 yılında toplanan EVrensel 

Siyonist kongresiyle kuvveden fiile ç ıkmıştır İsrail Devletinin kurulmas ıyla Siyonizm ülküsü 

bir gerçek olmu ştur. 

Siyon, Kudüste (Jerusalem) Davud'un türbesinin bulundu ğu kutsal tamlan da ğın adıd ır 

Sion sözü, yahudilik ve H ıristiyanl ıkta Kudüse de i şaret eder. 

Socius: 

Terim Amerikan sosyologlarından Gidding tarafından, sosyoloji ara ştırmalarında en küçük 

birliği göstermek üzere bulunmu ştur. 

Softa (Etudiant de PEcole The'ologique, ou Religieux pretendant) 

Eski Medrese Ö ğrencisi, İlmiyeden olanlar ı a şağılatmak için kullanılan takma add ır. 

Yanlış yorumlara dayanan iddial ı beğnaz (mutaass ıp) kimseye denir. 

Sofu (Pieux) 

Dinin buyruk ve yasaklama eksiksizce uyan kimseye denir. 

Sokrat (Socrates) 

al. O. 469-399 yılları aras ında ya şamış bir yunan filozofudur. Eserleri ancak ö ğrencisi olan 

Eflatun arac ılığıyla bize aksetmiştir. Sokrat konu şma yoluyla yurtta şlarnda ahlak duygusunu 

ve bilim yetene ğini isteklendirmiş ve büyük problemleri onlara çözdürmü ştür. Usulüne doğurtucu 

anlamında Maieutique denir. 

Sosyoloji (Sociologie) ogie) 

İnsan Toplumlar ı örgütünün bilimsel etüdüdür. Biyolojik yönden birbirinden ayr ılmış 

olan fertler aras ındaki karşılikh etki, değişik kıvamda toplumsal kümelerin olu şmasına götüriir: 

Kastlar, s ınıflar, toplum türleri, çe şitli dernekler, cemaatlar ve uluslar bu gibi insan y ığınlarıdır. 

Bu yığın veya kümelere kat ılma veya onlardan ayr ılma süreçleri sosyolojinin öz konularıdır. 

Sosyolojizm (Sociologisme) 

Her türlü medeniyet ve kültür olaylar ını yalnızca toplum,sal örgüt ve yap ı şekilleriyle açıklamak 

eğilimidir. 

Sosyolojide Öngörü (Previson en Sociologie) 

Toplumsal hayatta tekrarlamalar oldu ğundan ileride tekrarlanacak olay ı bir dereceye 

211

kadar önceden kestirmek mümkündür. Sosyolojide Kar şılıklı etki ve tepkilerin çoklu ğu yüzünden, 

yetkin ölçüde bir öngörü söz konusu olmaz; yeni bir olay ın hangi anda ve hangi şekilde ortaya 

çıkaca ğı kesin olarak söylenemez. Fakat baz ı sınırlar arasında toplumsal bir şeklin evrimin 

yahut, bir kurumun yap ısındaki değişikliği ve belirli hareket evreleri ard ından gelecek olan 

olayları önceden görmek hiç te imkans ız değildir. Durkheim, bir kurumun de ğişmesiyle ilgili 

kanun bilindiği takdirde henüz olu ş halinde 'bulunan belirli bir kurumun ileride ne şekil alacağını 

önceden görüp haber vermenin mümkün olaca ğım açıklamıştı. Bugün Konjonktür 

servis ve enstitüleri yard ımıyla, tabir caizse, iktisadi kehânetin çok kesin metotlar ı elde edilmiştir, 

Bunun gibi demografik olaylarda, ve daha az kesin olmakla beraber, kanaat olaylarında 

önceden görme imkanlan vard ır. Bu usulün suçlara da uygulanmas ına başlannuştır. 

Amerikalılar evlenme konusunda bile bu usule ba ş vururlar. Böylece ileride kurulacak yuva. 

nin ahenkli olup olmayaca ğı öngörü metotlanyla ayd ınlatıhr. Prof H. Z. Ülken'in belirtti ği 

üzere toplumsal olaylarda üstten alta, yüzden derine, yahnçtan karma şığa gidildikçe öngörö 

zayıflar; buna kar şılık insan bilimlerine has olan sezgi ve ön sezgi artar. 

Sosyoloji 

Sosyoloji sözü yeni bulu şlardand ır. Aug. Comte onu bir lâtin kökle bir yunan ekinden yapmıştır. 

Latince kök socius, Yunanca ek logos'tur. Tümü toplum bilimi demektir. Sosyoloji terimi, 

ilkin ilm-i içtima olarak dilimize çevrildi. Ziya Gökalp, ilm-i içti ına'ı toplum bilimi (science 

sociale)ne kar şılık tutarak içtimaiyat terimini kulland ı. Dil devrimi sonunda toplumbilim gibi 

bir karşılık bulunmuş ise de milletler aras ı bir ra ğbet ta şıyan sosyoloji terimi Türkçede yerle şmiş 

bulunmaktadır 

•Spann Othınar 

1878-1950 yılları aras ında yaşamış Avusturyalı iktisatçı ve toplum felsefecisidir. Viyana 

da doğmuştur. 1908 yılında Privat-Doçent olarak Brno politeknik okulunda i şe başlamıştır 

1919 yılında Viyana Üniversitesine iktisat ve sosyoloji profesörü oldu Korporativist bir kadro 

içinde bir toplumsal reform hareketini desteklemi ştir. Totaliterli ğe çok yak ın üniversalist bir 

toplumsal metafiziği geliştirmiştir. 

Die Haupttheorien der Volkswirtschaftslehre (Halk ekonomisinin ba şlıca teorileri), Gesel 

lschaftlehre (Toplum teorisi),Gesellschaftsphilosophie (Toplum Felsefesi), Geschichstphilosophie 

(Tarih felsefesi), Religionsphilosophie (Din felsefesi) belli ba şlı eserleri arasmdad ır 

Stoa (Revakiye - Stoicisme) 

Yunanistanda M. O. 4. yüzy ılın sonunda K ıbrıslı Zenon'un kurdu ğu bir felsefe sistemidir. 

Zenon Dünyayı Logos'un iyi bir eseri say ıyordu. inan için gerekli olan fazilet iyi ile 

kötü arasındaki farkı bilmektir. Ferdin evrimin yard ım eden bu felsefe ulusal s ınırlar 

dışına ta şmış ve en iyi temsficilerini Romada bulmu ştur 

Sübjektivam (Subjectivisme) 

Düşünen varhktan ba şka hiç bir gerçek tan ımayan bir felsefe sistemidir. Bu sisteme göre 

her şey bu varlığın daha doğrusu süjenin müteakip ve. mütevali hallerine indirilebilir. 

Süleyman (Salomo; Şaloma) 

Hz. Davudun o ğludur. M. O. 973-935 y ılları aras ında yaşamıştır. Bütün gücünü kültür 

ve ticaret yolunda harcam ış ve kudüste yapt ırdığı tapınak sayesinde ün salm ıştır. Onun Saltanatı 

sıras ında İsrail oğulları en mutlu günlerini ya şamıştır 

Kültürel çabas ı göz önünde tutulursa Hikmet ve Ata Sözleri, Şiir, Ne şidelerin Ne şidesi, 

Mezmur ve daha baz ı değerli eserleri halk ın kendine atfetmesini yad ırgatmaz. 

212

Sünnet (Tradition sacrâe en İslam) 

İslam peygamberinin yaptığı, yapılmasını emrettiği veya yapılırken ho ş gördüğü şeylerdir. 

İki türlü olur: Sünneti müekkede, Sünneti gayr ı müekkede.... Sünneti nı , ilekkede peygamberin 

devam edip pek az b ıraktığı sünnettir. Sünneti gayri müekkede ise peygamberin ibadet amacıyla 

ara s ıra yaptığı şeydir. 

ş 

Şaman ve Şamanizm (Chaman et Chamanisme) 

Şaman, büyücü, tabip veya tabiat üstü güçlerle temasta olan kâhin anlam ında d ır. 

Terim genel olarak Kuzey Asyada, Mo ğollar ve Türkler aras ında çalışan kahinler için kullanılır. 

Şaman büyü i şleriye uğra ştığı kadar hastal ıkları tedavi ettiği ve bazanda rahiplik etti ği 

olurdu. Şamanizm daha çok kuzey Asyada yay ılmış olan bir büyü ve sihir siistemidir. 

Din olarak Şamanizm, bir çok Türk ulus ve uyruklarnun kat ıldıkları bir inançtır. Bu sisteme 

göre biri yerin, ötekisi gö ğün yöneticisi olmak üzere iki tanr ı vardır. Gök 17 kat cenneti 

(uçmağı) yer ise 7 veya 9 kat cehennemi (Tamuyu) ihtiva eder; ortada kalan yeryüzü de insanların 

yurdu ve banna ğıdır. Bütün bunları yaratan ve yöneten Gök Tanr ı göğün en yüce 

katında oturur. Ölen iyi kimselerin ruhlar ı bir ku ş gibi cennete kötü ruhlar ise yer alt ına 

cehenneme giderlerdi. Yeryüzünde yersu perileri, vard ı . Bunlar topra ğın muhtelif yerlerinde 

su ve pınarlarda bulunur ve adlar ına kurbanlar kesilirdi. 

Şehit (Martyre): 

İslamda din veya görevi uğrunda ölmü ş olan ve öbür dünyada cennete gideek olan ölülere 

verilen addır. Hıristiyanlıkta bunun kar şılığı martirdir. Burada da dini inanç ve eylen ıinden 

dolayı öldürülen kimsedir. ' 

Şeyhiil 

İlkönce halk aras ında ortaya ç ıkan anla şmazlikları bilim yolu ile çözmeye yetkili bilim 

ve fazileti ile tan ınmış en yüksek kimseye verilen bir ad iken, sonradan daha çok resmiyet kazanarak 

Padi şah tarafından fetva makam ına tayin olunan kimsenin ad ı olmuştur. 

Tabu (Tabou) 

Tabu deyimi Polinezyada kullan ılan bir sözdür. As ıl anlamı yan tarafa konulmu ş demektir. 

Kullanma, yeme, dokunma, görme ve cinsi münasebet yasaklar ı şeklinde görülür Yasaklar 

hiçbir suretle rasyonel de ğildir. Buna eski türkler koruk derler. 

Tabu (Tabou) nun Türkçe kar şılığı tekinsizdir. Buna halk dilinde tekin de ğil derler. Tekin, 

bo ş ve içinde bir şey yok demektir. Tekinsiz ise içinde cin ve peri gibi çarp ıcı kuvvetler bulunandır. 

Eski türklerde tabu kar şılığı koruk sözü kullan ılırdı (Bk. Ziya Gökalp, Türk Medeniyeti 

tarihi, sh. 67-68. 

Ziya Gökalp koruk'u şöyle anlatmaktad ır: Koruk tabu demektir. Mana ile Totemin do ğurduk 

ları bir hasseden baz ı eşyamn koruk olmas ıdır. Bir şey koruk olduğu zaman ona (tekin de ğil, 

çarpar) deriz. Eski Türklerde (Ak) tekindi, hiç kimseyi çarpmazd ı. Yalnız (kara) tekin de ğildi; 

dokunduğu insan ve hayvanları çarpard ı. Böyle olan şeylere (Tabu) anlam ına (koruk) 

derlerdi. Mesela hakan vefat edince ad ı koruk olurdu. Bundan dolay ı, senelerce hiç kimse 

onu ağzına alamazd ı. Aynı adı taşıyanlar adlarını değiştirmeğe mecburdular. Haka ııı 

anlatmak için ona bir ölüm adı verilirdi. Eski Türklerde (su) da koruktu. Bu sebeple- 

213

kaplar ve elbiseler su ile temizlenmezdi. Baz ı hayvanların, hizmetlerine mükafat olarak 

serbest b ırakırlard ı. Bunlara da (izuk) derlerdi. Anla şılıyorki (izuk) sözü de hem mübarek 

hemde tabii anlammdad ır. Eski oğuzlarda Totem kar şılığı olan (Ongun) sözü de mübarek 

anlamında olan (onuk, oynuk) sözünden gelmi ştir. 

Taoizm (Taoisme) 

Çinde Laotsenin beyanlar ına dayanan tabiat felsefesine ba ğlı bir mistik sistemdir. Sonra 

Çinde din olarak yerle şmştir. 

Tasavvuf (gizemcilik - mysticisme) 

Aklın yetmediği alanlarda ve özellikle Tanr ı kavramında insanoğlunun, gerçe ğe kalp yolu 

veya irade gücü ile ula şabilece ğini kabul eden felsefe ve din ö ğretisidir. İslam gizemciliğine 

Tasavvuf denirki bu sözün yün anlamındaki suf kökünden veya hikmet anlanundaki 

kökünden geldiği konusunda bilginler uyuşamamışlard ır. Bat ı dillerinde gizemciliğin adı Mistisizm 

(Mysticisme) d ır. 

Tefecilik (Usure) 

Faizle parayı ödünç vermektir. Musâ kanunu yahudilerin Din karde şlerine faizle ödünçpara 

vermelerini yasak ediyordu. H ıristiyan kilise hukuku, yere ekilen tohum gibi verimli olmad ı- 

ğından, parayı kısır sayarak faizle para vermeyi yasak etmi ştir. Orta Ça ğ Avrupasmda yahudiler 

bu görüşten yararlanarak para ödüncü tekelini kazand ılar. Son olarak teologlar ( İlahiyatçılar), 

makul bir faiz kar şılığı ödünç vermeyi kabul etm şlerdir. Bu suretle ödünç verenin verdi ği 

para ile ba şkaca elde edece ği kâr kayb ı giderilmiş oluyordu. Luther faizle ödünç vermeyi haram 

Klaven (Calvin) ise helal sayar. Neticede katolik ve protestanlar yaln ızca a şırı ve haksız nisbette 

alınan faizi günah saymakta ve bu yola giderleri suçland ı •makta görü ş birliğine varnuşlardır. 

İslam dini faizle para vermeyi müslümanlara yasak etmi ştir. İslâmın modernist bilginleri ve 

yenileticerine göre tüketim için verilmeyen ödünç paralardan makul bir faiz al ınması, ancak 

a şırı bir tefeciik say ılan para faizlerinin yasak edilmesi gerekmektedir. Faizle ödünç para 

vermenin bu a şırı şekline türkçede tefecilik ve eski dilde mürabaha denilmektedir. Tefecilik 

veya mürabaha Türkyede ötedenberi kanun ve tüzük konusu olmu ştur. 

Teizm (Theisme) 

Dünya kuvvetlerini a şan bir kişisel Tannya inanmad ır. Bu Tanr ı etkin olarak dünya i şleriyle 

ilgili olup insanlığı özel bir vahiyden yararland ınr. Halbuki Deizm. Tann= kâinat ı yarattıktan 

sonra dünya i şlerine herhangi bir şekilde kan şmadığma inamr. Teizm Panteizme ayk ırı olarak 

dünyaya göre a şkın ve üstün bir Tanr ı kabul eder. 

Tekke: 

Sufiye tarikatlarnun dini tören yapmalar ına ayrılan yerdir. 

Temsili Sistem (Systeme representatif) 

Halk tarafından seçilen organiarla devlette egemenlik gücünün kullandmas ıdır. 

Teogoni (Theogonie) 

Etimolojik anlamının da gösterdi ği gibi tannlann do ğuşu ve bunlara ili şkin efsanelerdir. 

Teokrasi (Theocratie) 

Tanrı yönetimi anlamındachr Devletin tannsal ki şiler, onların oğulları, peygamberler 

214

veya halifeleri tarafından yönetilmesidir. Burada iktidarı kaynağı Tanrı ve Tanrı buyruklandır. 

Teokrasinin tan ınmış örnekleri Eski Mıs ırın Firavunlar idaresi, Musa devrindeki İbrani 

idaresi. Tibet Lamaizmi ve İslam Hilüfetidir. 

Teoria (Theoria) 

Tannsal sinan görme ve ö ğrenme olup vahiy unsurlar ı ta şır. Terim sonralar ı bilimsel 

bir anlam kazanmıştır İlkin Eski Yunan orfistlerince tannsal sular ın sevgi ve sempati 

ile tema şası anlamında kullamlmıştır Pythagore buna zihniyeti bir anlam vermi ştir. Fakat 

yine Theoria sözü vecitli vahiy unsurlar ın kapsar. 

Teozofi (Theosophie) 

Bu tarımla bat ıni veya gizli tipte bir din sistemi anlat ılmaki stenir. Sistem, süjenin a şkın 

bir ilhamına dayanır. Bir bak ıma özel bir mistisizm demektir. Teozof metafizik bir ilham veya 

aydmlanmadan yararlan ır. Bu ise onun dünya ve insanla ilgili sorular ı cevaplandırmaya 

yeterli k ılar. Bütün büyük dinlerde Teozofi sistemleri vard ır. Gnose, teozofinin özel bir şeklidir. 

Burada bilgi ile kurtulu ş aynıdır. 

Teslis (TrinitC) 

Tannmn birle şmiş üç ki şi halinde dü şiinülmesidir.Hıristiyan inancına göre Tannda üç ki şi 

lik vardır. Bu üç kişilik Tek bir Tannda birle şmiş olup e şit güç ve şeref payı ta şırlar Ezeli olan 

Tannsal cevher parçalanmaz bir niteliktedir. H ıristiyanl ıkta bu üç ki şi Baba, O ğul ve Kutsal 

ruhtur. 

Tevrat (Torah) 

Yahudiliğin toplumsa ve dini kurallar ını ihtiva eder. As ıl anlamı kanundur. Türkçe Töreden 

geldiği söylenmektedir. Daha aç ık olarak Musanın be ş kitabına verilen add ır. Genel olarak Eski 

Sözle şme (ancien testament) bu anlamda kullan ılır 

Thomas (Saint-Thomas d'Aquin) 

Saint Thomas Katolik kilisesininin en büyük ilahiyatç ılarından biridir. 1225-1274 yılları 

arasında ya şamıştır. Kendisi Akinah kontlar ailesindendir. Yazd ığı eserlerin bir ço ğu Tranto 

Ruhani Meclisince kutsal kitaplar yan ında te şhir edilecek derecede şöhret kazanmıştı. Bunların 

ba şhcalan şunlardır. Dinsizlere kar şı Katolik Dini Dergileri (Suma de la Fe Catolica contra los 

Gentiles), ilahiyat Dergileri (Suma Teologica), Ruha dâir (Del Alma), Aristo hakk ında yorumlar 

(Commentarios sobre Aristoffles) ve Meteorlara dair (de los Meteores). Din Sosyolojisi bak ımından 

en önemli eseri Summa Theologica'd ır. 

Tımar, Zeamet, Has, Yurtluk ve ocakl ık: 

Osmanlı imparatorlu ğunun eski te şkilatında Devlete ait topraklar ının ö şür, haraç, ferag 

ve intikal borçlar ı gibi miri menfaatlar denilen gelirinin dü şmanla sava şmak ve buna haz ırhkh 

bulunmak kar şılığında yeterli say ılanlara verilmesi dolays ıyla ortaya ç ıkan kurumlardır. Bu 

gelirlerin miktanna ve verildikleri kimselerin rütbelerine göre bunlar aras ında bir ayırım yapılırdı : 

HAS, Vergide yaz ılı geliri 100 bin akçadan yukar ı olanlardır Bunlar padi şaha, hanedana 

ve büyük devlet adamlar ına verilirdi, 

ZEAMET. Yazılı geliri 20 bin akçadan 100 bin akçaya kadar olanlard ır 

T IMAR. Yaz ılı geliri 3 bin akçadan 20 bin akçaya kadar oland ır. 

YURTLUK VE OCAKLI 

ĞA GELINCE, Yavuzun Çald ıran'dan sonra kürt beylerine gelir- 

215

ini verdiği topraklarda. Bunlar ın öncekilerden fark ı burada ki devlet gelirinin bu beylere b ırakılmış 

olması ve azledihnemeleri ve öldülderi zaman yurtluk ve ocakl ıklann oğullarma verilmesiydi. 

Hepside gelirleriyle orant ılı olarak asker ç ıkarır ve savaşlarda orduya yard ımcı olurlardı. 

Titan 

Yunan mitolojisine göre Zeus'ten önce dünyaya hâkim olan Ta ıansal varhklard ır. Bunlar 

Zeus tarafından yokedilmişlerdir 

Toplumsal Düzen (Ordre Social) 

Hauriou, Pr&is de droit constitutionnel (Sh. 69) de toplumsal düzeni şöyle anlatıyor: Toplumsal 

düzen bir harekettir. Burada ak ıncı kuvvetler yamnda koruyucu kuvvetler vard ır. Akıncı 

kuvvetler şunardır: 

a) Hayat ve onun yaratt ığı yenilikler, b) insanların aşırı istekleri. c) adalet duygusu. Bu 

üç kuvvete kar şı koruyucu kuvvetler de şunlardır: a) atalet kuvveti (force d'inertie). b) iktisadi 

yatırımlar. c) e ğitim ve ö ğretim. d) hükümet kuvvetleri. Ancak, bu iki türlü kuvvetin kar şılıklı 

etki tepkileri sonunda toplumsal ilerleme ve geli şme olur. Kar şı l ıkl ı etki ve tepkiler yüzünden 

çoğu zaman ilerleme ve geli şme geç kalabilir. 

Toplumsal fizyoloji (Physiologie - Sociale) 

Bu bölümde tıpkı fizyolojide oldu ğu gibi toplumsal görevler incelenir. Toplumsal görevler, 

din, ahlâk, hukuk, ekonomi, dil ve estetik gibi kurumlarla ilgili ortakla şa dü şünüş, duyu ş ve 

davranışlardan O halde toplumsal fizyolojinin konusu bu görevler veya bu görevlerin daha 

kıvamli bir anlatımı olan kurumlardan 

Toplumsal kurumlar, bir toplumda tekrarlanan ortakla şa düşünüş, duyuş 've davranış 

tarzlarnun kat ılaşmış 

şekilleridir. Din kurumunda inan ış düşünüş ve duyuş tap ınmalar 

ise davram ş tarzland ır. Ahlâkta, ahlâk hakkındaki fikirler dü şünüş, bu düşünüşe 

göre hareketi ayarlama ise davram ş tarz ıdır. Görülüyorki her toplumsal kurum tekrarlanan 

ortakla şa dü şünüş, duyuş ve davram ştan meydana gelen bile şik bir fonksiyondur. Bu duruma 

göre toplumsal fizyoloji, özel toplum bilimleriyle ilgili bir ara ştırma koludur. Din sosyolojisi 

hukuk sosyolojisi, iktisat sosyolojisi ilgili bulunduklar ı kurumları inceleyen birer özel sosyolojidir. 

Din sosyolojisi dinle toplumun kar şılıklı bağıntılanm inceler. Toplum münasebetlerini, 

Hukuk sosyolojisi yaptırım (müeyyide) ve adalet; iktisat sosyolojisi, üretim, de ğişim, dağıtım 

ve tüketim; Ahlâk sosyolojisi ise ahlâk. idealleri aç ısından ele alır. 

Toplumsal kurumlar iki türlü incelenir• Birincisi bunları durmu ş ve donmuş sayarak incelemektir. 

Bu türlüsüne statik veya anatomik inceleme denir. Belli bir topluinda ekonomi, din 

ve hukuk sistemlerinini incelemek böyledir. Bu çe şit ara ştırmaya statik sosyoloji ad ı verilir. 

İkincisi, toplumsal kurumlar ı, evrim a şamalarma göre hareket halinde incelemektir. Buna da 

dinamik veya fizyolojik inceleme denilir. Aile kurumunun ilkelinden evrimli şekillerine 

kadar geçirdi ği aşamaları ara ştırma böylesine bir dinamik incelemedir. Bunun ba şka bir adı 

jenetik sosyoloji (Sociologie GC•ntique) dir. 

Toplumsal morfoloji (Morphologie sociale) 

Toplumsal olgunlann maddi dayanaklanm inceler. Burada bir yandan toplumdaki hac ım 

ve kesifliğin, toplumsal görevler (fonctions sociales) ve kurumlar (institutions) üzerindeki etkileri, 

öte yandan toplumu ve toplumla çevre şartları aras ındaki karşılıklı bağhhkları ara şt,r. hr. 

Bir toplumda ortakla şa düşünüş, duyu ş ve davram ş tarzlanyla bunların maddi dayanağı 

216

olan toprak ve insanlar vard ır. Düşünü ş, duyuş ve davranışın tekrarı olan kurumlar toplumun 

mânevi; insan gruplanyla toprak, alet ve teknik araçlar ise maddi dayanakland ır. 

Morfolojide ara ştırmalar üç doğrultuya yönelir: 

Birinci kesim, hacim ve kesifli ğin \ toplumsal görev ve kurumlar üzerindeki etkisini inceler. 

İkinci kesim, toplumla çevre şartları aras ındaki kar şılıklı münasebetleri ara ştınr. Üçüncü kesim 

toplumsal grupları ele alır. 

a) Hacim: Kısaca toplum teklerinin azl ığı veya çokluğu demektir. Kesiflik ise belirli alandaki 

insan sayısıdır. Birde dinamik kesiflik vard ır. Dinamik veya manevi kesiflik toplumsal 

birliklerde iktisat, ticaret ve fikir ba ğıntılannın çoğalmasından dolayı karşılaşma ve buluşma 

sayısının artmas ı demektir. Bu görü şme ve bulu şmalar belirli bir toprak parças ında yaşayan 

insan sayısını arttınyor gibidir. Bağh olduğu iktisadi, ticari ve fikri ilgiler dolay ısıyla fert toplumsal 

görev ve kurumlar üzerine etki yapar. 

Bir toplumdaki hacim ve kesiflik dini, ekonomik, hukuki ve siyasi kurum ve durumlara 

etki yapar. Hacim ve kesifli ğin artmas ıyla dini düşünüş ve inamşlar değişir. Meselâ, islâmiyet 

hacım ve kesiflik bakımından genişleyince çe şitli mezhep, fırka ve ö ğretiler (doktrinler) otraya 

çıktı; hıristiyanh ğın hacim, ve kesifli ği art ınca çe şitli ulusal kiliseler kuruldu. Buna kar şılık 

totemcilik hacim ve kesifli ği çok az bir din olduğundan onda farkl ı inam şlar yoktur. Bir 

üye neye inamyorsa ötekileride aym şeye inanırlar. Hacim ve kesifliğin artması toplumlarda 

iş bölümünü artt ınr. Van, Urfa, İstanbul ve Nevyork ta hacim ve kesiflik farkl ı olduğu için 

bu şehirlerdeki i ş bölümü de farkl ıdır Hacim ve kesiflik, hukuk kurum ve durumlar ı üzerine 

de etki yapar. Hacim ve kesifli ği dar olan ilkel toplumlarda ortakla şa mülkiyet vard ır. Çağdaş 

hukuk, ferdi mülkiyete yönelmektedir. Bunun gibi ferdin iradesini nazara almayarak düzenlenen 

statüler yani mülki (statuts reels) ve şahsi hükümler (statuts persoaels) yerine taraflar aras ında 

kişisel bir hukuk yaratan sözle şmeler (contrats) yer al ır. 

Hacim ve kesifliğin artmas ı, toplumlarda demokrasi ve e şitlik ilkelerinin yerle şmesini sağlar. 

b) Morfolojik ara ştırmaların ikinci türü, toplumla çevre şartları aras ındaki bağhlıkları 

aramaktır. Bu konu çe şitli yönlerden ele ahrur- 

Fransızlar böyle bir incelemeye be şeri coğrafya (Geographie humaine), Ratzel İnsan 

Coğrafyası (Anthropogeographie), amerikahlar ise Be şeri Ekoloji (Humen Ecology) ad ım verirler. 

c) Morfoloji konusunda son olarak toplumsal gruplar ele al ınır. Bunlar s ırasıyla kan ı , 

toprak, ve i şgiiç gruplandır. 

Toplumsal Olgu (Fait social) 

'Durkheim toplumsal olguyu, saptanmış olsun veya olmasın fert üzerinde d ış bir baskı yapmaya 

elverişli her türlü yapma tarzı, 'Est fait social, toute maniere de faire, fixee ou non, susceptible 

d'exerecr une contrainte exterieure sur l'individu" diye tan ımlar. (Bk. E. Durkheim, Regles 

de la Methode Sociologique, sh. 14, Paris 1950). 

Toplumsal olgular ın yaptırım' (Sanction des faits sociaux) 

Yaptırım toplumsal bir âdet veya kural ı koruyan ve ya şatan bir tepkidir. En geni ş anlamıyla 

toplumsal olgular ın bir özelliği sayılan kanunun değer ve geçerli ği nedir Gönülle veya zorla 

kişinin boyun e ğdiği bu baskı, acaba kar şı koyulamıyacak derecede kuvvetli bir zorlama gücümüdür 

Burada otorite nas ıl sağlann Tek kelime ile otoritenin yaptırım gücü varmıdır Hemen 

söyliyelimki toplumsal olgular ın çe şitli yapt ırımları vard ır. Şimdi bu yaptırım çe şitlerini birer 

birer ele alalım: ıdetlerin bir k ısmı azçok zorla yürütülmektedir Kimisi dinin buyru ğa, kimisi 

halk oyunun baskısı altında yerle şmiştir. Bir tak ımı da hemen hemen serbest b ırakılmıştır. 

Bu sonuncular ö ğüt verme veya yol gösterme türündendir. O halde toplumsal olgular ın uygunlaşım 

ve yaptınmuunda üç a şama göze çarpar. Zorlananlar, gelenek ve görenek olarak uyg 

217

nanlar, ho ş görülenler. Mübahla memnu, buyrukla yasak arasmda büyük bir mesafe vard ır. 

Fransız sosyologu Rene Maunier'e göre toplumsal olaylar ın dört türlü yapt ırım' vardır. Mistik 

hukuki, Ahlaki ve hicvi yapt ırım. 

Toprak ve kan esas ı (Jus soli et Jus sanguini) 

Asil uyrukluk (yurtta şlik)'un tayini için iki sistem vard ır: Toprak ve kan. Toprak esas ına 

göre bir toprakta do ğan çocuklar o topra ğın bağlı bulunduğu devletin uyru ğu olurlar. 

Kan esasma göre fert nerede do ğarsa so ğsun uyrukluğu, kanından geldiği insanların bağlı 

oldukları devlettir. 

Totemjzm (Totemisme) 

ilkel toplumlarda atalar ı bir hayvan, bitki veya e şya sanmaktır. Gurup üyeleri ba ğh 

bulundukları hayvan bitki veya şeyin ad ını taşır: Onlar ı yemez; kendi grubunun üyeleriyle 

evlenmez; Mantık öncesi bir zihniyete maliktir. Bu sistemde totem, totemin timsali olan 

Şuringa ve grup üyeleri kutsald ır 

Eski oğuzcada toteme ongun derlerdi. Her özün bir ongunu vard ı. Öz üyeleri kendi ongunlannı 

kutsal tutar ve ona ok atamaz ve onu öldüremezlerdi. 

Triratna: 

Sanskrit dilinde üç kesimli cevher anlanundad ır. Budizmde Buda, Dharma ve samgha'dan 

ibaret üçlü cevherin ad ıdır. Jainizmde Triratnatun kesimleri do ğru inanış, doğru bilgi ve doğru 

davram ştır. 

Troeltsch (Ernst) 

1865-1923 yılları arasında yaşamış bir alman tarihçi ve Rahiyatç ısıdır. Tarihi eserleri, ça ğ- 

daş hıristiyanl ık tarihin gerçekten sosyolojik bir etüdü say ılır. Max Weber'le beraber, Prostestanhğm 

kapitalizmin geli şmesine yard ım ettiğini kabul eder. Fakat Kapitalizmin ba şka faktörlerden 

doğduğunu ve Protestanh ğm ilk Hıristiyanlık gibi, her şeyden önce, ruhani bir hareket 

olduğunu savunur 

Die Soziallehren der christliehen Kirchen und Gruppen' (H ıristiyan kilisesi ve gruplar ının 

toplumsal doktrini), Die Bedeutung des Protestantismus für die Entstehung der modern Welt 

(Çağdaş dünya için Protestanh ğm önemi), belli başlı eserleri aras ındadır. 

Tröst ve kartel (Trust et Cartel) 

Son ekonomik gelişme sonucu bir çok ekonomik kurumlar ın birle şmesi söz konusu olmuştur. 

Bu birle şmeler iki türlü olur- Bunlardan birinde, merkez, Kendi bayra ğı altında birle ştirdiği 

kurumları yahuzca anla şma hükümleriyle ba ğlar başka yönlerde kendilerine hareket serbestli ği 

verir; Alman sistemi olan bu kurumun ad ı Karteldir. Ötekisi ise daha çok Birle şik Amerika 

Devletlerinde yer alm ış olan Trösttür. Tröstte kartelden farkl ı olarak birliğe giren ortaklıklar 

bağımsızlıklannı tamamen kaybederek bir tek bayrak alt ında birle şir ve kaynaşırlar. 

Bunların Devlet hayat ında gösterdikleri önem dolay ısıyla bazı tedbirlere baş vurulmuştur ki 

bunlara anti trust tedbirler denir. 

Türbe (Mausolee) 

Latince kar şılığı olan Mausoleum sözü Karya Satrap ı Mausolos'un mezanndan alınarak 

ünlü kişiliklerin mezarlarma alem olmu ştur. İslamdaki karşılığı Türbedir. Bunlar büyük 

hükümdar ve sayg ı değer kimseler için özel bir mimari tipinde yap ılan anıt türünden mezarlarda. 

218

Türk Takvimi: (Cycle turc) 

On iki yılı karşılayan on iki hayvanı gösterir bunlar s ırasiyle sıçan, öküz, kaplan, tav şan, 

timsah, yılan, at, koyun, maymun, tavuk, it, domuzdur. Burada ayn ı yıl içinde doğanlar aras ında 

mahremiyet olup evlenmeleri yasaktı. Bu on iki yıla türkler bir ça ğ (cycle) derlerdi. 

Tylor (Edward Burnett) 

1832-1917 yılları arasıııda yaşamış bir ingiliz etnolog ve antropologudur. Dinler tarihinde 

animizm teorisini savunmu ştur. 

Tabii Hukuk (Droit N«.turel) 

Devlet tarafından konulan mevzu hukuka kar şılık devletten önce ve devletten üstün, Tanr ı 

veya ak ıldan kayna ğını alan bir ülküsel hukuk kavranud ır. 

Ü 

Üpanishadlar (Upanishads) 

Hintteki kutsal kitapları üçüncüsü ve en ruhani olanıdır. Upanishads'larm büyük bir 

kısmı nesir olarak yaz ılmıştır. Yaz ılmaları (kompozisyonları) Brahmanas'lardan sonrad ır. 

Büyük Upanishad'lar M. Ö. 6. ve 5. yüzy ıllara kadar ç ıkar Bunlar Çruti veya vahyin bir 

kısmını te şkil ederler. Konuları vedalarda gizlenmi ş olan ruh ve anlamı ke şfetmektir. Upani ş- 

atlar, dünyan ın başlangıcını, Tanrımn ve insan ruhunun mahiyetini ruhla, maddenin 

karşılıklı münasebetlerini bahis konusu eder. Mistik nitelik ta şıyan bu eserlerin en tan ınmıış 

İça Upanishad olup Yajur-Veda'y ı te şkil eden ilahiler grubuna ba ğlanır. 

Ütopya (Utopie) 

Bir ideal toplum şeklinin hayali ifadesidir. Eflâtun, Kampanella ve benzerleri bu yolda 

uğraşmışlardır. 

Genel anlam ı ile bir yazarın kabul ettiği felsefi ilkelere göre ideal ve eksiksiz bir toplumun 

hayalen kurulu şudur. Dar anlamda, belirli bir.s ınıf veya grubun ç ıkarlanyla dengeli olarak mevcut 

toplum düzenini de ğiştirmek amacım güden toplumsal doktrindir. 

Ünitarizm (Unitarisme) 

Protestan geleneklerine ba ğlı bir mezheptir. Anlamı BIRLIKOL İK'tir. Adı, mensuplarının 

kişisel birliğe inanmasından ileri gelir. Tek bir Tanrıda üç ki şilik olduğunu kabul eden teslis 

doktrinine karşılık burada Tanr ımn tek bir kişiliği inanç konusudur. Ünitarizm mensuplar ı 

doktrinlerini özgürlük, akıl ve dini ho şgörürlük olarak üç büyük ilkeye dayanan bir zihni durum 

sayarlar. Bu mezhepte her kilise kendi papaz ını seçer. Bu mezhepte iman beyanma (profession 

de foi) veya empoze edilen bir doktrine raslanmay ıp kısa bir ilmıhal vardır. Buna göre İsa'nın 

kendisi için beyan etti ği üzere iki büyük dini buyruk akaidin temeli sayılmaktad ır ki bu da 

Tanrıyı ve insanları sevmekten ibarettir. H ıristiyanliğın adi doktrini Tanrımn babalığı insanların 

kardeşliği, iyiliğin zaferi, Tanr ı melekûtu ve sonsuz hayat ilkelerine dayan ır. 

Üniversıdizm (Universalisme) 

Birle şik Amerika ve Kanada'da yay ılmış bir hıristyan mezhebidir Tanr ımn ölçüsüz iyilik 

ve aşkı dolayısıyla sonunda bütün insanlar korunacak ve Tanr ı ile içten münasebetler kuracaklardır. 

O halde ezdi bir i şkence oca ğı olan cehennemin bu sistemde yeri yoktur. Bu mezhebin 

doktrini şöyle özetlenebilir: Tanr ı Evrensel bir koruyucudur; Kutsal kitap Tanr ımn vahyini 

ihtiva eder. Mükâfat ve Mücazat adalet dairesinde da ğıtıhr. Bu doktrinin kar şıtı infirat%lik 

(Particularisme) olup Tanının yalnızca seçkin bir zümreyi koruyup kurtaraca ğma inan ılır. 

219

V 

Vaftiz (Bapteme) 

Hıristiyan inancına göre sakramenlerden yani kutsallama törenlerinden biridir. Ilkönceleri 

çocuğu suya bat ırmak suretiyle yap ılıyordu. Bu yolla adi suçtan dolay ı günahkar olan 

insan vaftizle ar ınmış bir hale gelir. H ıristiyan dinini kabul eden ya şlılarla yeni doğan çocuklar 

vaftiz edilirler. Vaftiz esas ı aynı olduğu halde çe şitli mezheplerin pratikleri birbirinden ayr ılır. 

Vaftiz H ıristiyan olmayan dinlerde ve özellikle lamaizm, ve eski orfik ve Elözis (Eleusis) 

gibi sır dinlerinde uygulanan bir usuldu. 

Vahabiler (Wahhabites): 

Muhammed bin Abd-iil-vehab tarafından Necitte kurulmu ş bir islam mezhebidir. Islâmm 

Kur'an esaslar ına göre ilkel şeklini canlandırmak amac ını gütmektedir. Burada Kur'an lafzi 

olarak yorumlanmakta, peygamberin a şırı derecede yüce tutulmas ına itiraz edilmekte, ibadet 

yerleri ile dini törenlerin şatafatlı olması hoş görülmemekte ve lüks sayılan sigara, alkol, kumar 

ve tefecilik yasak edilmektedir. 20. yüzy ılda bir takım başarı ve yenilgilerden sonra vahabi önderi 

üçüncü Abdülaziz ibn Suud Riad' ı ele geçirdi. Böylece Necid'in ba şkendini aldıktan sonra kurulan 

kırallık çabucak büyüdü. 1924 y ılında Dın Suud Kıral Hüseyini Mekkeden atarak kendisini 

Hicaz kırah ilan etti. Az sonra Arap Yar ım Adasının büyük bir kısmı tbn Suudun eline geçti. 

Van Der Leeuw (Gerardus) 

1890-1950 yıllan arasında ya şamış hollandal ı Dinler Fenomenolojisi ve tarihi bilginidir. 

Groningue'de Dinler tarihi profesörülü ğii ve 1945-46 yıllarmda bilim ve sanat bakanl ığı yapmıştır. 

Einführung in die PlAnomenologie (Fenomenolojiye giri ş), Phanomenologie der Religion 

(Din Fenomenolojisi,). Der Mensch und die Religion (Insan ve Din) yazar ın değerli eserleri 

arasındadır. 

Vedalar (Les vedas) 

Sanskritçede Tanr ı bilgisi anlammdadır. En *eski Hint Dininin dört kutsal kitab ı olup 1028 

ilahiyi ihtiva eder. Rig- Veda, kurbanda dua okuyan; Yajur-veda, kurban ı sunan; Sama-Veda 

ilahi okuyan kahinler tarafından kullanılmıştır. Atharva-veda hemen hemen ayn ı tanrısal 

buyrukları göstermektedir. Vedalar Hindin en kutsal kitapland ır. Vedalara son zamanlarda 

büyük bir dini edebiyat eklenmi ştir. Bu ekler şunlardır: Brahmanas'lar Aranyaka ve Upanishad'lar 

ve Sutralar. 

Veniis (Venus) 

Romada güzellik ve a şk tanrıçasıdır. 

Vico (Jean - Baptiste) 

1688-1744. Scienza Nuova (1735) adli eserinde Bat ıda ilk defa olarak bir tarih felsefesi 

taslağı çizdi. Vico bu kitapta tarihi olgulara dayan ıyor, dini inançlrı işe karıştırmıyordu tesadüf 

ve kader fikirlerini atıyor ve Beşeri yine beşerle izaha çalışıyordu. Tümden gelim yerine tümevarım 

metoduna ba şv-uruyordu. Vico izahlarmda yalnız aklın değil, akıl dışı olan şuursuz hükümlerin 

de hakkın ı veriyordu. 

Vico'ya göre zaman ve mekan ayr ıliklarma ra ğmen toplumlar aras ında temeli benzerlikler 

vardır. Din, evlenme, ölüyü gömme adetleri bu aradad ır. Bu üç adet üç metafizik gerçe ğin 

karşılığıdır. Bilimin görevi gerçek olaylardan hareketle kanunlar ı bulmaktır. Vico'ya göre milletlerin 

evrimi şuüç çağdan geçer: a) Tanr ılar çağı b) Kahramanlar ça ğı c) İnsanlar çağı. Yazara 

göre tarihte ilerleme yok, tekrarlanma vard ır. Evrim düz bir çizgi üzerinde olmaz, Sosyal bir daire 

• 

220

üzerinde döner durur. Böylece medeniyet dönüp dola şıp eski yerine gelir. Eski ça ğda 

görülen karekterler orta ça ğda da görülür. Vico'nun meşhur corsi ricorsi teorisi i şte budur. Vico 

pratikte tarihin finalist bir anlay ışına inamr 

Weber (Max) 

1864-1920 yılları aras ında ya şamış bir alman iktisatc ısı ve sosyologudur. Erfurt'ta do ğmuş 

Berlinde 1892 y ılında Privat Dozent olarak görevlenmi ştir. 1894 yılında Frieburg'a 1897 yılında 

ıda Heidelberg Universitelersine profesör olmu ştur. 1903 yıhnda sağlık durumu çekilmeyi gerektirmiştir. 

1919 da Münich -üniversitesine ça ğrıbmştır. ınküsel Tipler teorisiyle tan ınmıştır. 

Anlayış Metodu üzerinde Tipolojik ve tarihi metodlar ı temellendirmeye çah şmıştır. Protestanlığa 

bağlanan kapitalizmin men şei hakkındaki teorisi çok büyük yank ılar yapmıştır. Sombart 

ve E. Jaffe ile 1903 yılında kurmuş oldukları ARCH İV YOR SOZİALWİSSENSCHAFT UND 

SOZİALPOLİTİK adl ı dergiyi yönetmi ştir. 

Die Protestantische Ethik und der Geist des Kapiatalismus (Protestan Ablâk ı ve sermayenin 

esas ı), Gesammelte Aufsâtze Zur Religionssoziologie (Din Sosyolojisi dergisi), Wirtschaft 

und Geselschaft (Iktisat ve toplum) önemli eserlerindendir. 

Y 

Yahudi Şeması 

(Shema Juiif) 

Yahudilerin günlük törenleri s ırasında söyledikleri be ş kutsal kitaptan al ınmış seçmeler 

olup, iman konularını gösteren bir dua ve şehadettir. 

Yahve 

Yehova denilen İsrail tannsıdır. 

Yakubil (Jacobites) 

Suriyede yerle şmiş Monofizit kiliselerden biridir. Kurucusu Yakup Baradaidir. 

Yanıyaınlık 

(Cannibalisme ou anthropophagie) 

Besin ve yiyecek maddesi olarak insan eti yemek adeti anlam ındadır Fakat ço ğu zaman 

düşmandan öç almak için veya öldürülen kimsenin ruhani ve kutsal niteliklerini kendi vücutlarma 

geçirmek üzere ya da din veya tören gereklerini yerine getirmek için yap ılır. 

Yeniçeri (Janissaire) 

Osmanlı Imparatorlu ğunun ba şlangıcında Orhan Gazi taraf ından kurulan ve II. ci Mahmud 

zamanında Nizamı Cedidin kurulması üzerine ortadan kald ırılan, imparatorluğun piyade 

askeridir. Kurulu şunun ilk çağlarmda çok yararl ı hizmetler gördü ğü halde sonralar ı soysuzlaşarak 

devletin ba şına ard ı arkas ı gemeyen birçok güçlüker ç ıkartmıştır. 

Yersu 

Yerin ve suyun koruyucusu anlam ında eski türklerdeki tanr ılarch•. 

Yobaz (Bigot) 

Dini taassubu, ba şkalarını rahatsız edecek derecede ileri götüren, sata şkan ve kaba qofu 

• 

Yusuf 

Yakubun oğludur. Hildyeleri eski sözle şmenin en güzel parçala ndan biridir. Kur'âncla 

da mevcut hikayelerin en güzelidir. 

221

z 

Zadruga 

Bazı Balkan memleketlerinde rastlanan büyük aile tipidir. Zadruga ashnda bir aile topluluğudur. 

Aile içindeki en ya şh erkek veya kad ın zadrugan ın şefidir. Zadrugalar ço ğu zaman 

dört ku şağa kadar olan üyeleri içine alan 40-80 ki şilik topluluklardır. Bunlar her vakit ayn ı 

çatı altında ya şamadıkları halde aynı ekonomik sisteme ba ğhdırlar. 

Zahitlik (Asc6tisme) 

Dinin yasak etti ğ şeylerden sakınma ve buyruklar ım titizlikle yerine getirmeyi hedef tutan 

r uhi bir tutumdur. tslâmda buna ittika derler 

Zaviye 

Küçük tekkedir. 

Zelot (Z6lotes) 

İsâ devrinde Fariziyenlerin sol 4canadm ı te şkil eden devrimci bir ziiıınre 'olup Mesih melekötunun 

(yönetiminin) kuvvet ve zor kullanmak suretiyle kurulmas ı . gereğine inamrlar. 

Zemzem 

Mekkenin büyük •canıiinde bulunan bir kuyunun ad ıdır. Agar ve İsmailin çölde susuzluktan 

ölmesini önlemek üzere mucize olarak yerden f ışkırdığı söylenmektedir. 

Zend 

Zerdüşt dininhı kutsal kitab ı olan Avestamn pehleviceye çevrilerek yap ılan bir yorumudur. 

Zend-Avesta, avestanm yorumu demektir. Genel olarak Zend-Avesta ile bunun yorumu olan 

Zend'e verilen ortakla şa addır. Parsilerin k ısaca Avesta dedikleri bu eser onlar ın kutsal kitap ve 

dinî törenlerinden söz eder. Parsi geleneklerine göre bugünkü Avesta Iran zerdü ştlerinin sahip 

bulundukları dini edebiyatm ancak bir parças ıdır. Bir rivayet, zerdü şt'ün herbiri 100000 m ısradan 

ibaret 20 kitap tutan eserini 1200 veya 12000 inek derisi üzerine yazd ığım doğrulamaktadır. 

Büyük İskender Persepolis k ıral ar şivlerini yakt ırırken bunları yok etmi ştir Millattan 

330 yıl önce Yunanl ı:ların İranı terketmeleri üzerine zerdü şt rakipleri dikkatl'ca bu büyük 

eserin parçalarını bir araya getirerek bugün kullan ılmakta olan Avestay ı meydana getirmişlerdir. 

Zerdüşt (Zoroastre) 

M. O. 6. yüzyılda tek Tanrım bir dini İranda yerle ştiren bir din kurucusudur. Kendisinin 

özel hayat ına ilişkin hiç bir bilgi yoktur. Kurduğu dine Mazdeki, Zerdü şt veya Saratustra 

dini denildiği gibi Batı dillerinde Zoroastrizm denilir Sistemi iyilik ve kötülük inanc ına dayanır. 

(Zerdü ştlüğe bak), 

Zerdüştlük (Zoroastrisme) 

Zerdüşt tarafından kurularak uzun bir süre İranda Devlet dini niteli ği ta şımış bir dindir. 

Kutsal kitab ı Zend-Avestad ır. Hürmüz iyilik, Ehriman kötülük Tanr ısıdır. Zend-Avesta sonsuz 

olarak sava ş halinde olan iki ilke üzerinde durur. Zerdü şt'ün üç buyruğu vardır: iyi dü şünce, 

iyi söz ve iyi hareket. Bu dine ilk darbeyi Büyük İskender vurmu şturAskenderden sonra zerdü şt 

dini ancak vilâyetlerde tutunmu ştur. Bir süre sonra İramn Devlet dini haline gelen zerdü ştlük 

ba şka dinlere ve özellikle ayr ılma ve bölünmelere kar şı sıkı bir sava ş 'açmış, fakat 639 yılında 

Islâmdan yediği büyük darbenin etkisinden sonuna kadar kendini kurtaramam ıştır. İslâm 

yönetimi ba şlangıçta bu dine kar şı hoşgörürlük göstermi ş isede Mütevekkil ve onun halefleri 

zamanında müslüman olmayan din mensuplar ına kar şı işkenceye, ba şlanmıştır. Bunun üzerine 

222

ir kısım zerdü ştler Hindistana göç etmi ş, direnenler ise İranda kalarak Gebr veya Mecus denilen 

zümreyi te şkil etmi şlerdir. 

Zoolatri (Zoolâtrie) 

Hayvanı' tapmmadır. 

Zümre ve ziimre cemiyeti (Societö des 6tats) 

Zümre aynı toplum içinde farkl ı hukuki durumları ile birbirinden ayrılan toplumsal tabakaların 

meydana getirdiği gruptur. 

Zümre cemiyeti ise Hukuki yönden çe şitli haklara sahip gruplar ın kurdukları bir birlik ve 

toplum yapısıdır. Hindistandaki kast sistemi bu cemiyet tipinin en ayd ınlatıcı örneğidir. 

Zwingli (Ulric) 

1484-1551 yılları arasında yaşamış isviçreli bir din yenileticisidir. Kendisi hümanist, geni ş 

görüşlü bir insanda. Luther'den daha çok akla dayanan ve insan tabiatnam iyi noktalar ı bulunduğunu 

da itiraf eden bir din adam ıdır.ökaristi (Eucharistie) yani, a şa'i rabbani giyini konusunda 

Luther'le anla şamamıştır. Luther'den daha çok ruhani bir görü şe sahipti. Zwingli'ye göre 

kilise yönetimi cumhuriyetçi olmal ı ve kilise yönetimi ile devletin sivil yönetimi aras ında bir 

ayrılık olmamalıdır. Papazlarm behöl kalmalar ı üsulünü ve din trönlerini kald ırmıştı . 

Wach (Joachim) 

Kemniç (Chemnitz) de do ğmuş ve 1898-1955 yılları arasında.yaşamış bir Alman filozof 

ve sosyologudur. 1924 y ılında doçent ve 1927-1935 y ılları arasında Leibnitz'de profesör olarak 

çalıştıktan sonra Amerika Birle şik Devletlerine göçmü ş ve 1935-45 aras ı çe şitli Amerikan üniversitelerinde 

ders vermi ştir. Şikago üniversitesinde de 1945-55 ;inan arasmda ö ğretim 

yapmıştır. Kendisi felsefe ve Din sosyolojisinde uzmand ı. Dinler bilimi (Religionswissenschaft, 

1924), Anlayış ve yorum teorisi (Das Verstelaen, 1926-32), din sosyolojisi (Sociology of Religion, 

Chicago, 1944) Yirminci Yüzy ıl sosyolojisinde Din sosyolojisi kesimi, Die Religion in Geschichte 

Und Gegenward'da Din sosyolojisi maddesi ve Dinin Mukayeseli Etüdü (Comparative Studv 

of Religion, Columbia, 1958) adl ı eserleri Din sosyolojisini ilgilendirir. 

223

Sts y l ı 

— 1 o 4. \ ,ı ov 

Jok ı 3c. < ok 

1 9o 

Va-y-

Fiyatı : 16 Lira

PDF Dosyası - Ankara Üniversitesi Kitaplar Veritabanı

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?