PDF Dosyası - Ankara Üniversitesi Kitaplar Veritabanı

• v

' 

Ankara Üniversitesi 

Eczacılık Fakültesi Yayınları, Ders Kitapları No: 78 

FARMASÖTİK BOTANİK 

Prof. Dr. Nevin TANKER 

Prof. Dr. Mehmet KOYUNCU 

Prof. Dr. Maksut COŞKUN 

t r. 

A N K A B A : 

ECZ003711 

581 TAN 1998 

H î t f s f 

'İ... : 3'j.Z. / ^ 

Ankara - 1998 

Demir^N 

Tasnif No. : 5 > / , 

TAV

ISBN: 975-482-411-8 

Ankara Üniversitesi Basımevi, 1998- Ankara

İÇİNDEKİLER 

Sayfa No. 

ÖNSÖZ 

x 

RENKLİ FOTOĞRAFLARIN LİSTESİ 

xııı 

GİRİŞ 1 

BİTKİ SİSTEMATİĞİ 3 

Bitkilerin Sınıflandırılması 5 

İsimlendirilmesi 7 

" Tayini 12 

Drogların İsimlendirilmesi 15 

Bitkiler Aleminin Grupları 18 

Bitki Bölümlerinin İsimleri 19 

Bölüm : BACTERIOPHYTA (Schizophyta) 20 

Bacteria 20 

Pseudomonadales 26 

Eubacteriales 27 

Clamydobacteriales 28 

Actinomycetales 28 

Spirochaetales 38 

Microtatobiotes 38 

Rickettsiales 38 

Virales 38 

Bölüm : CYANOPHYTA 40 

Bölüm : PHYCOPHYTA 42 

Flagellatae 42 

Chrysophyceae 43 

Centrales 44 

Pennales 44 

Chlorophyceae 46 

Phaeophyceae 47 

Ectocarpales 48 

Cutleriales 48 

Dictyotales 48 

Laminariales 49 

Laminariaceae 49 

Fucales 52 

Rhodophyceae 53 

Gelidiales 54 

Gigartinales 54 

Ceramiales 56

IV 

Sayfa No. 

Bölüm : MYCOPHYTA 57 

Myxomycetes 58 

Phycomycetes 58 

Mucorales 58 

Eumycetes 60 

Ascomycetes 60 

Saccharomycetales 61 

Saccharomycetaceae 61 

Aspergillales 64 

Aspergillaceae 64 

Pyrenomycetales 67 

Clavicipitaceae 67 

Pezizales(Discomycetales) 70 

Tuberales 70 

Basidiomycetes 71 

Agaricales 71 

Agaricaceae 72 

Yenen Mantarlar 73 

Zehirli Mantarlar 76 

Hydnaceae 78 

Polyporaceae 79 

Gastromycetales 80 

Uredinales 80 

Ustilaginales 81 

LICHENES 83 

Bölüm : BRYOPHYTA 97 

Hepaticae 99 

Musci 99 

Sphagnales 100 

Polytrichales 101 

Bölüm : PTERID OPHYTA 102 

Equisetatae 103 

Equisetales 103 

Equisetaceae 103 

Lycopodiatae 105 

Lycopodiales 105 

Lycopodiaceae 106 

Filicatae 107 

Filicales 107 

Osmundaceae 108 

Aspidiaceae 108 

Athyriaceae 114

V 

Sayfa No. 

Hypolepidaceae 114 

Aspleniaceae 115 

Adiantaceae 116 

Polypodlaceae 116 

Salviniaceae 117 

Bölüm : SPERMATOPHYTA 118 

GYMNO SPERMAE 119 

Cycadinae 120 

Cycadaceae 120 

Ginkgoinae 121 

Ginkgoaceae 121 

Coniferae 122 

Taxales 123 

Taxaceae 123 

Pinales 123 

Araucariaceae 123 

Pinaceae 124 

Taxodiaceae 137 

Cupressaceae 138 

Gnetinae 144 

Ephedraceae 144 

Welwltschlaceae 146 

ANGIOSPERMAE 147 

Monocotyledones 148 

Alismatales 149 

Alismataceae 149 

Hydrocaritaceae 150 

Zosteraceae 150 

Pandanales 151 

Thyphaceae 151 

Poales 151 

Gramineae (Poaceae) 151 

Cyperaceae 157 

Arecales 157 

Palmae (Arecaceae) 157 

Arales (Spathiflorae) 160 

Araceae 160 

Lemnaceae 162 

Bromeliales (Farinosae) 163 

Bromeliaceae 163 

Liliales (Liliiflorae) 163

VI 

Sayfa No. 

Liliaceae 164 

Dioscoreaceae 173 

Amaıyllidaceae 174 

Iridaceae 177 

Microspermae (Orchldales) 179 

Orchidaceae 180 

Zingiberales (Scitamineae) 182 

Musaceae 182 

Zingiberaceae 183 

Maranthaceae 184 

Dicotyledones 185 

Apetalae 187 

Casuarinales (Verticillatae) 188 

Casuarinaceae 188 

Piperales 189 

Piperaceae 189 

Salicales 191 

Salicaceae 191 

Juglandales 194 

Juglandaceae 194 

Fagales 197 

Corylaceae 197 

Betulaceae 201 

Fagaceae 202 

Urticales 205 

Moraceae 205 

Cannabinaceae 2,08 

Urticaceae 210 

Ulmaceae 211 

Santalales 212 

Santalaceae 212 

Loranthaceae 213 

Aristolochiales 213 

Aristolochiaceae 213 

Rafflesiaceae 214 

Polygonales 214 

Polygonaceae 215 

Caryophyllales (Centrospermae) 217 

Caryophyllaceae 217 

Phytolaccaceae 219 

Portulacaceae 220 

Chenopodiaceae 220

VII 

Sayfa No. 

Nyctaglnaceae 222 

Aizoaceae 222 

Amaranthaceae 223 

Dialypetalae 224 

Ranales 224 

Ranunculaceae 224 

Magnoliaceae 230 

Monimiaceae 231 

Nymphaeaceae 231 

Berberidaceae 232 

Menispermaceae 235 

Annonaceae 235 

Myristicaceae 235 

Lauraceae 235 

Papaverales 238 

Papaveraceae 238 

Fumarlaceae 242 

Capparaceae 243 

Cruciferae (Brassicaceae) 247 

Sarraceniales 247 

Sarraceniaceae 247 

Nepenthaceae 247 

Droseraceae 247 

Rosales 248 

Crassulaceae 248 

Saxlfragaceae 249 

Grossulariaceae 249 

Hamamelidaceae 250 

Platanaceae 252 

Rosaceae 252 

Spiraeoideae 254 

Rosoideae 254 

Pomoideae 257 

Prunoldeae 258 

_ Leguminosae - 260 

Mimosoideae 262 

Caesalpinioldeae 263 

Papilionaceae 267 

Parietales 276 

Cistaceae 277 

Tamaricaceae 277 

Hypericaceae 278 

Violaceae 279

VIII 

Sayfa No. 

Theaceae 280 

Passifloraceae 281 

Actinidiaceae 282 

Flacourtiaceae 282 

Caricaceae 282 

Opuntiales (Cactales) 282 

Opuntiaceae 282 

Malvales 283 

Malvaceae 283 

Tiliaceae 286 

Sterculiaceae 288 

Geraniales 289 

Meliaceae 289 

Simaroubaceae 289 

Burseraceae 290 

Rutaceae 290 

Geraniaceae 294 

Polygalaceae 294 

Oxalidaceae 295 

Eıythroxylaceae 295 

Euphorbiaceae 295 

Linaceae 297 

Zygophyllaceae 299 

Sapindales 299 

Buxaceae 299 

Salvadoraceae 300 

Aceraceae 300 

Anacardiaceae 300 

Hippocastanaceae 302 

Rhamnales 303 

Rhamnaceae 303 

Vitaceae 305 

Myrtales 306 

Myrtaceae 306 

Punicaceae 309 

Lythraceae 309 

Onagraceae 310 

Thymelaeaceae 310 

Elaeagnaceae 310 

Proteaceae 311 

Umbelliflorae (Apiales) 311 

Cornaceae 311 

Araliaceae 312

IX 

Sayfa No. 

Umbelliferae (Apiaceae) 313 

Sympetale 320 

Ericales 320 

Ericaceae 320 

Primulales 322 

Primulaceae 322 

Ebenales 323 

Ebenaceae 323 

Sapotaceae 324 

Styracaceae 324 

Gentianales (Contortae) 325 

Oleaceae 325 

Loganiaceae 326 

Gentlanaceae 327 

Apocynaceae 329 

Asclepiadaceae 331 

Tubiflorae (Solanales) 332 

Convolvulaceae 332 

Boraginaceae 333 

Solanaceae 334 

Lamiales 340 

Labiatae (Lamiaceae) 340 

Verbenaceae 347 

Scrophulariaceae 348 

Pedaliaceae 351 

Plantaginaceae 351 

Rubiales 352 

Rubiaceae 352 

Caprlfoliaceae 354 

Valerianaceae 355 

Cucurbitales 356 

Cucurbitaceae 356 

Campanulales 358 

Campanulaceae 358 

Lobeliaceae 359 

Compositae (Asteraceae) 359 

Tubuliflorae 360 

Liguliflorae 366 

RENKLİ FOTOĞRAFLAR 367 

BAZI ETKEN BİLEŞİKLER VE YAPILARI 383 

YARARLANILAN KAYNAKLAR 393 

İNDEKS 395

X 

ÖNSÖZ 

Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesinin Kuruluş (yıl 

1960) Kürsülerinden(*) biri olan Farmasötik Botanik Kürsüsü'nde 

bu dersi, 1962 yılından başlıyarak 1976 yılma kadar, kürsünün 

kurucusu olan Prof. Dr. Kamil Karamanoğlu vermiştir. 

Prof. Karamanoğlu'nun vefatı (1976) üzerine, birimde başka 

öğretim üyesi bulunmadığı için, kürsü Farmakognozi Kürsüsüne 

bağlanmış; dersi vermek üzere Prof.Dr.Nevin Tanker 

görevlendirilmiştir; 1981'de bu iki kürsü tekrar ayrılmış, Prof. Dr. 

Nevin Tanker de Farmasötik Botanik kürsüsüne geçmiştir. 

Prof. Kamil Karamanoğlu tarafından, Eczacılık Fakülte ve 

Yüksekokul öğrencilerine verdiği derslere göre hazırlanmış ve 

A.Ü.Eczacılık Fakültesi yayınlarından olan "Farmasötik Botanik 

Ders Kitabı (1972)" uzun yıllar öğrencilerimize önerilen kitapların 

başında yer almıştır. 

Bugün hazırladığımız ders kitabı, Farmasötik Botanik 

Kürsüsü'ünde yetişmiş kişilerin çalışma ürünüdür. 

Kitabın kapsamını, başlıca eczacılıkta kullanılan bitkiler 

oluşturmaktadır; izlenen sıra, Bitki Sistematiği'nde esas alman ve 

7 bölümden oluşan dizidir; ancak öğretimde sömestre usülü 

benimsenmiş olduğundan, Dicotyledones'in ayrı iki yarıyıla 

bölünmemesi için, tümü Bahar Yarıyılı'na bırakılmış, 

Monocotyledones ise Güz Yarıyılı kapsamına alınmıştır. 

Bitki Sistematiği'nin esasları belirtildikten sonra taksonlara 

gelindiğinde, gerekli görüldüğü durumlarda bir sınıf veya takımın 

da karakteristik özeliklerine yer verilmiş fakat familyalarda her 

birinin çarpıcı özeliği vurgulanmış, cins ve türler tanıtılmaya 

çalışılmıştır. 

(*) 1960 yılında yeni bir Fakültenin açılabilmesi için 5 kürsünün kurulması koşulu 

vardı. Farmasötik Botanik Kürsüsü, A.Ü.Eczacılık Fakültesi'ni oluşturan ilk 5 

kürsüden biri 

Familyadaki bitkilerin seçilmesi ve tanıtılmasında, drog 

veren ve Türk Kodeksi veya Türk Farmakopesinde kayıtlı olanlara

XI 

öncelik verilmiş, bunu halk arasında kullanılan bitkiler, zehirli 

olanlar, Türkiye Florasında önemli yeri veya ekonomik açıdan ilgi 

çeken bitkiler izlemiştir. 

Anadolu'da yetişen bitkilerin morfolojik özelikleri daha 

ayrıntılı olarak anlatılmıştır. Türkiye Florası için karakteristik 

olan ve eczacının ileride de yararlanabileceği düşünülen bazı 

bitkiler için Türkiye'de yetiştiği yerleri gösteren yayılış haritaları 

hazırlanmış ve genus'un tanıtıldığı paragrafa yerleştirilmeye özen 

gösterilmiştir. 

Familyanın kapsadığı cinsler için DAVIS'te kayıtlı olan sayı 

esas alınmış; kişisel çalışmalarla bulunan yeni türler sayıya 

ayrıca ilave edilmiştir. 

Öğrencinin bitkileri tanımasını kolaylaştırmak çabası içinde, 

çoğu eldeki örneklerden olmak üzere açıklayıcı şekiller çizilmiştir, 

ancak bazıları, Prof.Karamanoğlu'nun ismini yaşatmak amacıyla, 

onun kitabından alınmıştır; temin edilemeyen örnekler için de 

başka kaynaklardan alıntı yapılmıştır. Konunun uzmanı olup 

olmadığına bakmaksızın bir çok kişinin bitkilerle tedaviye 

yöneldiği günümüzde, ilaç hazırlama yetkisi yasalarla sadece 

kendisine verilmiş olan eczacıya bitkileri daha yakından ve daha 

iyi tanıtabilmek için kitaba renkli fotoğraflar da konulmuştur. 

Fotoğraflar yazarlar tarafından çekilmiştir, resimler orijinal 

çizimlerdir. Bunların dışında kalan bitkilerle ilgili resim, fotoğraf 

hatta anatomik yapı şekilleri için örneğin, A.BAYTOP, T.BAYTOP. 

N. YAKAR, M.TANKER-N TANKER; POLUNİN, HEYWOOD'un 

eserlerine başvurulabilir. 

Drog olarak, önce TK veya T.F.'de kayıtlı olanlara, sonra 

diğer kodeks ve farmakopelerde bulunan veya henüz 

farmakopelere girmemiş fakat eczacılıkta, fitoterapide ve 

kozmetikte kullanılanlara yer verilmiştir. Bitki veya droğun 

eczacılıkta kullanılmasına neden olan etken bileşikler için, 

çoğunlukla etken madde grubu (alkaloit, flavonozit gibi) 

belirtilmekle yetinilmiş, ancak önemli ve çok bilinen bileşiklerin 

(striknin ve morfin gibi) ismi de verilmiştir. Etken madde 

gruplarının tanıtımı ile genel yapıları ve bazı önemli bileşiklerin 

açık formülleri, kitabın sonunda, ayrı bir bölümde yer almıştır. 

Yazarların kitaba yeni bilgi katabilecek bazı çalışmalarının 

sonuçları ilgili konuya dahil edilmiş ve bu kaynak dipnot olarak 

yazılmıştır.

XII 

Kitabın yazımında benimsenen esasa göre, bitkilerin latince 

ismi italik, droğlar ve etken bileşikler( Türkçe'de okunduğu 

biçimde) koyu renkli harflerle yazılmıştır. Bitkilerin Türkçe 

isimleri olarak en yaygın kullanılanlar alınmıştır; yöresel isimler 

için T.BAYTOP'a başvurulabilir. 

Droglarm fizyolojik etkisi veya kullanılışı ile ilgili sözcükler 

ile bitkilerin morfolojik özeliklerinin anlatımında geçen latince 

deyimlerin bazılarının Türkçe karşılığı, sözcüğün ilk geçtiği 

konuda, dipnot halinde yazılmış, gerektiğinde tekrarlanmıştır; 

ilerlemiş sayfalarda ise giderek latince kullanıma ağırlık 

verilmiştir. Bu konuda TANKER-BRUNNER'e bitkilerin 

isimlendirilmesinde geçen sözcükler için de A.BAYTOP'a 

başvurulabilir. 

Kitabın basımında emeği geçen Farmasötik Botanik Anabilim 

Dalı öğretim elemanlarına; kitapta yer alan şekillerin büyük bir 

kısmını çizen Nevin KIZILGÜL'e; kitabın bilgisayara yazılmasını 

özveri ve büyük titizlikle gerçekleştiren Birgül KARA'ya; basımını 

kısa sürede gerçekleştiren Ankara Üniversitesi Basımevi 

çalışanlarına teşekkür ederiz. 

Ankara - 1998 

Prof. Dr.Nevin TANKER 

Prof.Dr. Mehmet KOYUNCU 

Prof.Dr. Maksut COŞKUN

XIII 

RENKLİ FOTOĞRAFLARIN LİSTESİ 

1-Lactarius deliciosus 

2-Amanita muscaria 

3-Agaricus campestris 

4-Amanita phalloides 

5-Cladonia pyxidata 

6-Dıyopteris abbreviata 

7-Phyllitis scolopendrium 

8-Taxus baccata 

9-Pinus brutia 

10-Pinus pinea 

11-Abies cilicica 

12-Ginkgo biloba 

13-Juniperus nana 

14-Juniprus drupacea 

15-Cupressus sempervirens 

16-Ephedra majör 

17-Colchicum speciosum 

18-AIlium schoenoprosum 

19 -Veratrum albüm 

20-Urginea maritlma 

21-Ruscus aculeatus 

22-Crocus sativus 

23-Orchis anatolica 

24-Aspaıagus officlnalis 

25-Quercus infectoria 

26-Quercus macrolepis 

27-Cannabis sativa 

28-Viscum albüm 

29-Berberls crataegina 

30-Aconitum napellus 

31-Laurus nobilis 

32-Delphinium staphysagria 

33-Papaver somniferum 

34-Rosa canina 

35-Rubus idaeus 

36-Prunus laurocerasus 

37-Astragalus microcephalus 

38-Liquidambar orlentalis 

39-Ricunus communis 

40-Glycyrrhlza glabra 

41-Gossypium hirsutum 

42-Tilia platyphyllos 

43-Linum usitatissimum 

44-Peganum harmala 

45-Rhus coriarla 

46-Myrtus communis 

47-Frangula alnus 

48-Vaccinium myrtillus 

49-Panax ginseng 

50-Vinca herbacea 

51-Nerium oleander 

52-Gentiana lutea 

53-Atropa belladonna 

54 -Hyoscyamus niger 

55-Datura stramonium 

5 6 - M arı d r ago r a autumnalis 

57-Salvia triloba 

58-Sideritis congesta 

59-Rosmarinus officinalis 

60-Melissa officinalis 

61-Digitalis purpurea 

62-Digitalis lanata 

63-Rubia tinctorum 

64-Verbascum sp. 

65-Ecballium elaterium 

66-Valeriana alliariifolia 

67-Matricaria chamomilla 

68-Tanacetum coccineum 

69-Tussilago farfara 

70-Helichıysum plicatum 

71-Calendula officinalis

•

GİRİŞ 

Farmasötik Botanik, kısa tanımla, doğrudan ilaç olarak ya da 

ilaç yapımında kullanılan bitkileri inceliyen bir bilim koludur. Bu 

incelemeyi yaparken söz konusu bitkilerin bitki sistematiğindeki 

yerini esas alarak özel yapılarını, ilaç yapımında kullanılan 

kısımlarını, yani drogları, kullanımlarına neden olan etken 

maddelerin başlıcalarını ve hem bu maddelerin hem de drogların 

etkisini belirtmeye birinci derecede önem verir. 

Tarihçe 

Tarih dizisine bir göz atınca, bitkilerin insan yaşamında ne 

kadar geniş bir yer kapladığı hemen görülür. İlkel insan, başta 

besin olmak üzere korunma, ısınma ve savunma aracı olarak 

bitkiden yararlanmıştır; bunlara ek olarak, hastalandığı zaman da 

aklına ilk gelen ve yarar umduğu nesne yine bitki olmuştur. Bazı 

bitkilerin özellikle bazı hastalıkları iyileştirdiğini gören insanlar 

bitkileri, hastalıktan koruyucu olarak kullanmayı da 

düşünebilmiştir. Bu olgu, M.Ö. 3000 yıllarına kadar uzanan 

araştırmalardan ve bu dönemlerden kalan kil tabletlerden, 

tapınak ve mezar duvarlarındaki resimlerden anlaşılmaktadır. 

Doğal kaynakların (hayvan ve bitkilerin) ve dolayısıyla 

drogların insan sağlığında ilk kullanılışına kadar uzanan ayrıntılı 

bilgi, her ne kadar eczacılık tarihi derslerinin kapsamında yer 

almakta ise de droglarla ve drog veren bitkilerle ilgili önemli 

noktalara burada da değinmekte yarar görülmüştür. Örneğin, 

drog veren bitkiler konusundaki yazılı belgelerin en eskisi Ebers 

Papyrus'larıdır (M.Ö. 1550); bunlarda bitkisel ve hayvansal 700 

kadar drogtan söz edilmektedir. Materia Medica (M.S. 77-78), 

Anadolu'da doğmuş bir Grek hekim olan PEDANİUS 

DİOSCORİDES tarafından yazılmış bir eserdir; bu eser Akdeniz ve 

dolaylarında kullanılan 500 kadar bitkinin tanıtıldığı bir inceleme 

ürünüdür. 

ZİYAEDDiN İBN BAYTAR, İspanya'da yaşayıp Şam'da ölmüş 

bir Arap hekimidir. Anadolu'yu gezmiştir. Baytarname isimli 

1

eserinde 1800 kadar bitkisel ve 130 hayvansal drog tanıtmıştır 

(M.S. 13. yüzyıl). 

Hekimlerin, hazırladıkları çoğu bitkisel doğal ilaçlarla 

hastaları tedavi etmeleri uzun yıllar devam etmiştir. Seneler 

ilerledikçe yararlanılan bitkilerin sayısı giderek çoğalmış, 

hekimlerin uğraşı artmıştır. Bir hastalığı teşhis etmek ile ilacı 

hazırlamanın ayrı uzmanlaşma gerektirdiği gerçeği açıkça 

görülünce de hekimlik ve eczacılık iki dal olarak ayrılmış, herbiri 

kendi alanında gelişmesini sürdürmüştür. Tedavi amacıyla 

kullanılan bitkilerin sayısında süregelen artış, bu bitkilerle 

uğraşacak ayrı bir bilim dalının, Farmasötik Botaniğin, ortaya 

çıkmasına neden olmuştur. 

Farmasötik Botanik bağımsız yani tamamen ayrı bir bilim 

kolu haline 19. yüzyılda geçebilmiştir. Bağımsızdır, çünkü ilaç 

veren bitkilerle uğraşır; bunların bitki sistematiğindeki yerini, 

özel yapılarını verdikleri drogları incelediği gibi, bu droglarm 

içerdiği etken maddeleri ve kullanılış alanlarım da konuları içine 

alan bir bilim koludur. Ayrıca baharat ve boya maddesi olarak 

bilinen bitkiler yanında zehirli olanları ve besinler arasında yer 

alan bitkileri de inceler. 

Farmasötik Botanik, aynı yüzyılda Türkiye'de de önemli bilim 

dalları arasında yerini almıştır. 1839 yılında, Galatasaray Tıbbiye 

Okulunda meslek uzmanlık bilim dallarından biri olarak 

Eczacılık sınıfı açılmış ve Farmasötik Botanik dersi eczacılık 

öğretimine girmiştir ve o tarihten beri kesintisiz okutulmaktadır. 

Farmasötik Botanik konusunda yazılan ilk eser (1842) 

Fransızca yayınlanmış olan Elemens de Botanique dir(*); yazarı 

Galatasaray Tıbbiye Okulu Müdürü Dr. C.A.BERNARD'dır. Eser 

Dr. MEHMET ALi PAŞA tarafından Türkçe'ye çevrilerek ve İlm-i 

Nebatat-ı Tıbbiye ismiyle yayınlanmıştır (1875). Yazarın Kitabül 

Nebatat isimli tercüme bir Farmasötik Botanik kitabı da vardır 

(1900) .Bir diğer yayın Nebatat-ı Saydelaniye'dir. Tıp Fakültesi 

Botanik hocası Dr.ESAD ŞEREFEDDiN (KÖPRÜLÜ)* tarafından 

hazırlanmış ve eski harflerle basılmıştır (1910). Aynı yıl bir 

Farmasötik Botanik kitabı daha yayınlanmış: İlmi Nebatat-ı Tıbbi; 

bu, Tıp Fakültesinin Eczacı ve Dişçi şubelerinde nebatat 

("JBaytop, A., 1839-1960 yılları arasında Istanbulda basılmış Farmasötik 

Botanik ders kitapları. Mar. Üniv. Ecz. Der., 8(1),65-84(1992). 

2

muallimliği yapan ŞERAFETTiN TERTEMiZ'in eseridir; aynı yazar 

tarafından ikinci baskı olarak, bu kez latin harfleriyle ve Tıbbi 

Nebatlar (Botanique Medicale) adıyla (1932) basılmıştır. Üniversite 

reformu(1933) ile yurdumuza bir çok yabancı, özellikle Alman 

öğretim üyesi gelmiştir. İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi'ne 

bağlı Eczacı Mektebi programında İspençiyari Botanik adıyla yer 

alan bu ders Ord. Prof. Dr. A.HEILBRONN tarafından anlatılmıştır 

ve hazırladığı ders kitabı, Prof.Dr. S. AKDiK tarafından tercüme 

edilerek İspençiyari Nebatat (Pharmakobotanik) adıyla 

yayınlanmıştır (1940). Prof.Dr .A. HEILBRONN'un yurduna 

dönüşünden sonra bu dersi veren Doç.Dr. H. DEMiRiZ, 

Farmakobotanik isimli ders notlarını teksir halinde (1961, 1963) 

öğrencilere vermiştir. 

Eczacı Okulu 1944'te İ.Ü. Tıp Fakültesine bağlanmış, dersler 

aynı kapsamla ve Farmasötik Botanik adı altında verilmeye 

devam edilmiştir.Eczacı Okulu'nun 1962'de İ.Ü.Eczacılık Fakültesi 

haline geçmesi sonucu Farmasötik Botanik bağımsız bir kürsü 

olarak bu fakülteye alınmıştır. O tarihten itibaren bu dersi veren 

ilk eczacı öğretim üyesi Prof. Dr. A.BAYTOP, gerçek anlamda 

Farmasötik Botanik konularını içeren bir ders kitabı hazırlamıştır 

(1967). Bu kitap Eczacılıkta kullanılan tıbbi bitkiler yanında, 

aşağıda açıklayacağımız şekilde, Farmasötik Botanik kapsamına 

giren diğer konuları da içermektedir. 

Farmasötik Botanik dersinin esas amacı eczacı adaylarına, 

ilaç olarak kullanılan ya da drog veren bitkileri yani kısa bir 

deyimle tıbbi bitkileri öğretmektir. Bunun dışında eczacı adayı, 

yararlı (besin-baharat-boya gibi) bitkiler ile zehirli olanları da 

öğrenmeli, özellikle kendi ülkesinde yetişenler hakkında geniş 

bilgiye sahip olmalı, bu bitkilerin yetiştikleri yöreleri, 

kullanılışlarını bilmelidir. Ayrıca, belirli ölçüde, ülkesinin 

florasını da tanımalıdır. 

BİTKİ SİSTEMATİĞİ 

Bitki sistematiği, bitkileri tanıtan botanik koludur; şu 

halde bizim konumuzun temelini de sistematik botanik 

oluşturacak ve aynı yolu izlememiz uygun olacaktır. 

Bitki sistematiğinin bir bilim kolu düzeyine erişmesi ancak 

19. yüzyılda gerçekleşebilmiştir. Mikroskobun icadı, anatomi ve 

sitoloji (hücre bilimi) kollarının ilerlemesi, genetik ilminin 

3

gelişmesi, evolusyon (evrim) teorisinin ortaya atılması... bütün bu 

gelişmeler sonucu botanik alanında büyük ilerlemeler 

kaydedilmiştir. 

Bitki sistematiği (^Sistematik Botanik=Bitki Taksonomisi), 

botanik ilminin diğer kolları ile yakından ilgilidir ve bunlardan 

büyük ölçüde yararlanır. Bu kollar şunlardır: 

Morfoloji (morph- =Gr. şekil; morphologia = şekil bilimi): 

Bitkilerin iç ve dış yapılarını, şekilleri bakımından inceler. 

Duyarlı bir inceleme sağlıyabilmek için sitoloji (cyto- =Gr. hücre), 

histoloji (hist(o)-=Gr. doku), anatomi (anatomia = canlı varlığın 

yapısını araştıran ilim), organografi (organum = organ; graphia = 

tarif, anlatma) ve embriyoloji (embıyo- = embriyon, dölüt; 

embıyologia = oluşum anatomisi) gibi daha spesifik kollara 

ayrılmıştır. 

Fizyoloji (physi(o)- =Gr. doğa; fizik): Canlıların normal 

işlevlerini inceliyen bu bilim dalı, bitkilerdeki yaşamsal olayları 

fizik ve kimya yasalarına dayanarak araştırır. Burada daha doğru 

deyim, Bitki Fizyolojisi olmalıdır. 

Ekoloji (oec(o)-=Gr. ev): Bitkilerin yaşadıkları çevre ile 

(ortamla) olan ilişkilerini inceleyen bir bilim dalıdır. 

Paleontoloji (=Paleobotanik=Phytopalaeontologia), (palaeo- 

=Gr.eski; phyt-= Gr.bitki): Jeolojik çağlarda yaşamış bitkilerin 

kalıntılarını, yani bitkisel fosilleri inceler. 

Fitocoğrafya (Bitki Coğrafyası=Geobotanik (gae(o)-=Gr. 

dünya, toprak): Bitkilerin yeryüzünde yayılışını ve bunun 

nedenleri ile ilgili konuları inceler. 

Genetik (=Kalıtım) (genesis=gelişme; genetica= gelişme ile 

ilgili olan bilim dalı): Yeteneklerin nesilden nesile geçiş biçimini 

ve kurallarını inceler. 

Evolusyon (=Evrim):Yeryüzünün oluşumundan günümüze 

kadar bitkilerin geçirdiği bireysel ve toplu değişiklikleri araştırır. 

Son yıllardaki gelişmeler sonucu özellikle bitkilerde 

bulunan etken maddelerin kimyasal yapısına ait bilgilerimizdeki 

artışa paralel olarak ve bitkilerin kimyasal özeliklerine dayanarak, 

bir sınıflandırma daha geliştirilmiştir ve böylece büyük bir hızla 

4

önem kazanan yeni bir bilim dalı, kemotaksonomi, ortaya 

çıkmıştır. 

Kemotaksonomi (Gr. tax(i)-=sıra, düzen; bir düzene göre 

sıralama) Bitkilerdeki aktif bileşiklerin kimyasal yapılarına 

dayanarak sınıflandırılması ile uğraşır. 

Sitotaksonomi (cyto-; taxi-) Kromozom sayısı ve kromozom 

yapısı ile ilgili sitolojik bulgulara dayanarak bitkilerin 

sınıflandırılmasının araştırır. 

Bütün bu bilim dallarından Farmasötik Botanik'te de 

yararlanılmaktadır ve Farmasötik Botanik bu konuları Bitki 

Sistematiğinin Prensipleri içerisinde anlatmaktadır. 

Farmasötik Botanik dersinin pratik bir amacı da eczacı 

adaylarının bitki ve drogları, familya karakterine dayanarak 

tanımalarını sağlamaktır. Burada, bu alanda uygulanan 

yöntemlerin ana hatları verilecektir. Görüldüğü gibi Farmasötik 

Botaniğin de temelini oluşturan Bitki Sistematiği' dir. 

Bitki Sistematiğinin başlıca uğraşları şunlardır: 

1. Klasifîkasyon(classis=sınıf); Bitkilerin sınıflandırılması, 

2. Nomenklatür (nomen=isim): Bitkilerin isimlendirilmesi, 

3. İdentifikasyon, Determinasyon (determinare=tayin 

etmek,teşhis etmek; idens=benzerlik; benzerliği bulmak); 

Bitkilerin tanınması; teşhisi ve tayini. 

Bitkilerin Sınıflandırılması 

Sınıflandırmanın amacı, dünya üzerinde yaşamakta olan 

bitkileri benzerliklerinden ve farklılıklarından yararlanarak, 

gruplar halinde bir araya toplamaktır. İnsanlar çevrelerindeki 

bitkileri önceleri, yararlanma biçimine göre yenebilen bitkiler, 

zehirli bitkiler, yakmaya elverişli olanlar v.b. şeklinde 

gruplandırmışlardır. Yıllar ilerledikçe tanınması gereken bitki 

sayısı artmış, bunun sonucu olarak da bitkilerin bilimsel olarak 

sınıflandırılması gereği ortaya çıkmıştır. 

Sınıflandırma sırasında çok değişik özelikler göz önünde 

bulundurulmuştur; Önce hayat formuna göre, ağaçlar, otsu 

bitkiler olarak sınıflandırma hakim olmuştur (M.Ö. 300 

5

yıllarında). Botaniğin babası diye tanınan THEOPHRASTUS (M.Ö. 

370-285) bitkileri ağaç, ağaçsı, çalı, otsu diye gruplandırdıktan 

başka tek/iki/çok yıllık olarak, ovaryumun durumuna göre ve 

hatta korollanm gamopetal-polipetal oluşuna dayanarak Da 

ayırmıştır, ilk bitki taksonomisti olarak kabul edilen italyan 

botanikçi A.CAESALPiNO (1519-1603), ağaç ve otlar diye ayırdığı 

bitkileri meyva ve tohum şekillerine göre gruplandırmış daha 

sonra da ovaryumun durumu; bitkinin soğanlı olup olmayışı, 

gövdede süt taşıyıp taşımaması gibi karakterleri de dikkate 

almıştır. J.P. de TOURNEFORT'un (1656-1708) sınıflandırmasında 

ağaç ve ot diye ayrılan grupların herbiri, petal taşıyan 

/taşımayan, çiçekleri aktinomorf /asimetrik olanlar diye 


Taksonomide uygulanan sınıflandırmalar başlıca 3 sistem altında 

toplanır. 

1.Doğal Sistem (Tabii Sistem): Bu sistemde bitkilerin 

arasında bir yakınlık, bir akrabalık olduğuna inanılır. Türler 

cinsler içinde, cinsler familyalar içinde, familyalar takımlar içinde 

(gruplar büyüyerek devam eder...) incelenir. Bu sistem 18. 

yüzyılda ortaya atılmıştır ve bir çok değişikliğe uğramıştır. 

2. Yapay Sistem (Sun'i Sistem): Bu sınıflandırma sisteminde 

bitkilerin gelişigüzel seçilmiş bir ya da birkaç karakteri esas 

alınır; burada bitkilerin yakınlığı ve akrabalığı değil, morfolojik 

özelikleri, örneğin, ot, çalı, ağaç oluşu ya da stamen sayısı göz 

önünde bulundurulur. Gözle görülebilen belirli bir karakteri 

taşıyanlar ve taşımayanlar olarak bitkiler önce iki grupta toplanır, 

sonra herbiri, bu kez başka bir karakter ele alınarak tekrar ikiye 

ayrılır ve bu şekilde devam edilerek dikotomik anahtarlar 

hazırlanır ve bitkilerin tayinine gidilir. 

3. Filogenetik Sistem: 19.yüzyılın 2.yarısında LAMARCK ve 

DARWIN'le gelen evolusyon (evrim) teorisine dayanan bir 

sınıflandırmadır. Buna göre dünyanın oluşmasından bu yana 

bitkiler, gruplar halinde, birbiri arkasına ve bir önceki grubun 

değişmesiyle meydana gelmiştir; yani aralarında bir yakınlık 

vardır; bu nedenle, bitkilerin geçirdiği evrime göre bağlantı 

kurulmuş olan bu sistem de bir doğal sistemdir. 

Klasifikasyon, 19. yüzyıla kadar bilim düzeyine 

erişememiştir. Mikroskobun icadından sonra anatomi, sitoloji, 

genetik alanındaki ilerlemelerin botanik alanına da yansıması, 

6

sınıflandırmada yeni sistemlerin ortaya çıkmasına neden 

olmuştur. Bugün sistematikte en çok kullanılan, Doğal 

Sistem'dir. Bu sisteme göre bitkiler alemi (=Regnum Vegetabile), 

büyük gruptan küçüğe doğru taksonlara ayrılır(*): 

Divisio = bölüm 

Subdivisio = altbölüm 

Classis = sınıf 

Subclassis = altsınıf 

Ordo = takım 

Subordo = alttakım 

Familia = familya 

Subfamilia 

Tribus = oymak 

Subtribus 

Genus = cins 

Subgenus 

seçti o 

Subsectio 

s eri es 

Subseries 

Species = tür 

Subspecies = = alttür 

Varietas = varyete 

Subvarietas 

Forma = form 

Subforma 

Bitkilerin 

İsimlendirilmesi 

Bitki sistematiğinin kapsamına giren konulardan biri de 

isimlendirmedir (Nomenclature); amacı, bir taksonun yani bir 

bitki veya bitki grubunun kesin ve tereddütsüz bir biçimde 

anlatılabilmesi için ona basit ve tek anlamı olan bilimsel bir isim 

vermeyi sağlamaktır. Bu amaca ulaşabilmek için kurallar 

oluşturmak Da bu uğraşın kapsamına girer. İsimlendirmede 

(*)Herhangi bir taksonomik birime veya gruba takson adı verilir. Taksonlarm 

temel birimi tür dür. Değişmez karakterleri her bitkide aynı olan ve tek bireyin 

dölü olarak kabul edilen topluluğa tür denir. Bir türün bireyleri ancak kendi 

aralarında döllenebilir, diğer türlerle döllenmez. Cins, familya, takım da birer 

taksonomik gruptur, birer taksondur. 

7

kullanılan dilin uluslararası bir dil olması gerekir; işte bu 

nedenlerle ve uluslararası tartışmalar sonucu, eskiden de bilim 

dili olarak kabul edilmiş fakat günümüzde artık konuşulmayan 

ve tarafsız bir dil olan latince, taksonomide kullanılacak dil 

olarak benimsenmiştir. Ayrıca, isimlendirme işlemlerinde birlik 

sağlamak üzere bir takım ilke ve kural da tespit edilmiş ve 

onaylanmıştır. 

Bilimsel olarak geçerli latince bitki adına karşılık farklı 

dilleri konuşan toplumlar, ülkelerinde yetişen bitkilere kendi 

dillerinde verdikleri yerli isimleri kullanırlar. 

Yöresel isimlerin herzarnan doğru ve kesin olması 

beklenemez, çünkü aynı bitkinin yöreden yöreye değişen, 

mahalli bir ismi bulunmaktadır; aynı şekilde, farklı iki bitki de 

değişik bölgelerde aynı yerli adıyla tanınmaktadır; kekik 

kokusundaki Thymus, Origanum, Corydothymus, Satureja 

türlerinin kekik diye isimlendirilmesi; iğne yapraklı ağaçların 

hepsine (bu bazan bir Pinus, bazan bir Picea veya Abıes'tir) 

çoğunlukla çam denmesi çarpıcı örneklerdir; Anadolu'da 

Casuarina'ya bile çam denilmektedir. Bu nedenlerle yöresel ismi 

kabul etmeden önce o ismi taşıyan bitkiden o yöreye ait bir örneği 

görmek ve o örneği tayin ederek bitkinin latince adını bulmak 

gerekir. 

Bitkileri latince isimlendirmede olduğu gibi yöresel 

adlandırmada da o bitkiye ait bir özelik, dış görünüş, yetiştiği 

ortam, fayda veya zararı, etkisi v.b. hususlar vurgulanmak 

istenir. Örn. tespih ağacının [Styrax officinalis) meyvaları tespihe 

benzer; canavarotu, verem otu (Orobanche) parazit bir bitkidir, 

üzerinde yaşadığı bitkiyi zayıf düşürür; patpatı'nm (Leontice 

leontopetalum) olgunlukta kese şeklinde olan meyvaları sıkılınca 

patlar. 

Bitkiler 18.yüzyıla kadar birkaç kelime ile adlandırılmıştır. 

Fakat botanikçilerin eline geçen yeııi bitkilerin sayısında büyük 

bir artış kaydedilince isimlendirmenin bazı kurallara bağlanması 

gereği ortaya çıkmıştır. İsveçli botanikçi CAROLUS LINNAEUS 

(=LINNE) binominal(*) isimlendirmeyi benimsemiştir. Bu 

adlandırmada bitkiler, latince iki kelimeden yapılmış bir 

(*)bi(s)- = İki defa; ııomen = isim

kombinasyo (*) ile isimlendirilir. LINNE Species Plantarum 

(1753) isimli eserinde bu sistemi kullanmıştır ve binominal 

(=biner) isimlendirme (iki adla isimlendirme) o zamandan beri 

kullanılmaktadır. 

Bir bitki adındaki ilk sözcük, bitkinin genus (cins), ikincisi 

species (tür) adıdır. Genus özel isimdir, bir isim veya isim olarak 

kabul edilen bir kelimedir. Kökeni çok farklı olabilir, örneğin, 

bitkinin eski veya yerli adıdır (Rosa), ya da tanınmış bir kişinin 

ismidir (Cinchorıa). Cins adı tekildir ve ilk harfi büyük, majiskül 

yazılır. 

Bir cinse (örn.Alliurri) bağlı Subgenus, Sectio gibi alt 

birimlerin (taxon) adı (örıı.Codonoprasum), bu altbirimin 

kısaltılmış şeklinden sonra taksonu belirten kelimenin yazılması 

suretiyle düzenlenir ve büyük harfle başlar (Allium Sect. 

Codonoprasum). 

Bir bitki adındaki, ikinci sözcük, tür için özel olan, türü 

tanımlayan bir kelimedir, çoğunlukla bir sıfattır, bazan isim de 

olabilir; eğer bir sıfatsa genus adının cinsiyetine uyguıı olarak ve 

latincedeki çekim kurallarına göre yazılır, örneğin Juniperus 

nana(**). 

Bu sıfat bazan bitkinin morfolojik bir özeliğini anlatır: 

Juniperus nana (nanus, -a, um = cüce): boyu kısa. 

Pinus nigra (niger, nigra, nigrum = siyah):gövdesi koyu 

renkli. 

Bazan bir organın özeliği anlatılır: 

Quercus pedunculata (pedunculus = sap): meyvası saplı. 

Krameıia triandra (andr(os)- - erkek): stamen sayısı 3. 

Colchicum autumnale (autumnus = sonbahar): 

sonbaharda çiçek açar. 

Bazan yetiştiği ortam belirtilir: 

Equisetumpalustre (palustris = bataklıkta yetişen): bataklık 

bitkisi. 

(*) Bir cins adı ile bunu izleyen ve bir taksonu belirleyen bir isim veya bir sıfattan 

oluşan birleşime kombinasyo denir. 

(**)Juııiperus ( feminin isim); naııus.-a, -um: cüce, bodur sıfatı; maskulin(m) ve 

neutrum (n) isimler yanında, naııus ve rıanum, feminin(f) isimler yanında naııa 

olarak da kullanılır. 

9

Saxifraga (saxum =kaya; frangere =kırmak):kayalar 

arasında yaşar 

Bazan yetiştiği ülke vurgulanır: 

Orchis anatolica: Anadolu bitkisidir. 

Rosa damascena (Damascus = Şam): Şam'da yetişir 

Bazan yetiştiği yöre önemlidir: 

Lavandula cariensis (Caria = Muğla-Aydm yöresi): Muğla 

civarında yetişir. 

Bazan bitkinin kullanılışı ya da etkisi ifade edilir: 

Papaver somniferum (somnus = uyku, fera =getiren): uyutucu 

etkidedir. 

Chenopodium anthelminthicum (helmins = bir cins solucan, 

anti = karşı): solucan düşürücü. 

İkinci sözcük eğer bir kişi veya coğrafî yer adı ise, ya 

kelimeden bir sıfat türetilir veya genitifi ile bir tamlama yapılır; 

örneğin, Aüium nevsehirense, Gundelia tournefortii, Digitalis 

davisiana. 

İkinci kelime mitolojiden gelebilir: 

Origanum heracleoticum (Heracles = Hercules) Herküle ait; 

Herkül tarafından tedavi amacıyla kullanılmış. 

İkinci kelime, bazan, iki sözcükten oluşmuş bir kelimedir, o 

takdirde iki sözcük arasına kısa bir çizgi koyarak kelimeler 

birleştirilir: Dryopteris fılix-mas gibi; türe ait olan bu ikinci sözcük 

de hemen daima küçük harfle başlar. 

Bir bitkinin ismini bilimsel olarak belirleyen latince bu iki 

sözcüğün ardından bir şahıs adı da yazılıdır. Bu kişi, latince adı o 

bitkiye ilk defa veren kişidir ve kendisine latince adın yazarı 

denir. Örneğin: Orchis anatolica BOISSIER, Papaver L.; görüldüğü 

gibi kişinin adı bazan tam bazan kısaltılmış olarak yazılmaktadır, 

genellikle 3'ten fazla heceden oluşan isimler kısaltılır (Boiss.), çok 

tanınmış kişilerin adı ise çok kısaltılarak, tek harfle (LINNAEUS, 

Linne yerine L.) ifade edilir. 

Bitki sistematiğinde benzer karakterleri taşıyan genuslar 

(cinsler) biraraya getirilerek familyalar oluşturulur. Familya adı, 

isim gibi kullanılan çoğul bir sıfattır. O familyadaki bir genus 

10

adından hareketle ve ismin gövdesine -aceae sonekinin ilavesiyle 

türetilir: 

Malva - Malvaceae 

Rosa - Rosaceae 

Tilia - Tiliaceae 

Lilium - Liliaceae 

Bu kurala uymayan fakat uzun zamandan beri kullanıldığı 

için yerleşmiş bazı familya isimleri de vardır: Gramineae, 

Labiatae, Compositae. Son yıllarda aym kural bu familyalara da 

uygulanmış Örneğin: Gramineae'nin yerini Poaceae, Labiatae'nin 

yerini Lamiaceae ve Leguminosae'nin yerini Fabaceae almıştır; 

fakat yine de botanikçiler eski ya da yeni şekli kullanmakta 

serbest bırakılmıştır. 

Familyaya bağlı alt birimlerden, taksonlardan, altfamilya 

ismi, yine ismin gövdesine oideae ilavesiyle yapılır (Prunus - 

Prunoideae). 

Ordo (takım), benzer familyaların topluluğunu ifade eden bir 

taksondur; isimlendirmede o takımdaki önemli familyalardan biri 

alınarak -ales soneki ile kelime tamamlanır: Malvales, Rosales, 

Fagales gibi. Takım isimleri arasında da kurala aykırı olanlar 

vardır: Umbelliflorae, Campanulatae, Liliiflorae gibi. 

Sınıf (classis) isimlerinde sonek çok değişik olabilmektedir; 

Örneğin, 

algler : phyceae ile bite : örn Cyanophyceae 

mantarlar : -mycetes " " : örn. Ascomycetes 

likenler : Tichenes " " : örn. Basidiolichenes 

borulu kriptogamlar: -atae " " : örn.Filicatae 

Bölüm isimlerinin hepsi -phyta son ekini alır; bu 

grekçe bitki demektir. 

sözcük 

Bitkiler, bitkilerin kısımları veya bitkisel kökenli 

maddeler, bir ilacın hazırlanmasında kullanılan hammaddelerdir 

ve drog adını alırlar. Droglar da latince 2 sözcükle ve belirli 

kurallara bağlı olarak isimlendirilirler. Ancak bu konu bitki 

sistematiğinin kapsamına girmediğinden daha sonra ele 

alınacaktır. 

11

Türkiye florasına ait bilgilere Hitit tabletlerinden 

itibaren rastlandığından, DIOSCORİDES'in İBN BAYTAR'm 

bunları izlediğinden tarihçe satırlarında söz edilmiştir. 

Anadolu'ya gelen yabancı araştırıcılar, gezdikleri yerlerde yetişen 

bitkileri incelemiş ve toplamışlardır; Örneğin, Fransız hekim 

P.BELON (19.yüzyıl) Anadolu ve İstanbul civarı bitkileri hakkında 

bilgi vermiştir. Alman hekim L.RAUWOLF (16.yüzyıl), Fırat-Dicle 

havalisinde; Fransız J.P. TOURNEFORT (17.yüzyıl), Ege, 

Trakya, İç ve Batı Anadolu'da gezerek bitki toplamışlardır. 

P.M.R. AUCHER-ELOY, bir Fransız eczacıdır, Anadolu'nun bir çok 

bölgesini gezmiştir. Bu araştırıcılar topladıkları bitkilerle hem 

değerli koleksiyonlar oluşturmuşlar hem de bu bitkiler 

hakkındaki bilgileri yayın haline getirmişlerdir. Yurdumuz 

bitkilerini, 11.600 kadar bitkiyi, tanım ve yayılışları ile birlikte 

biraraya toplayan ilk eser, İsviçreli botanik bilgini 

P.E.BOISSIER'ye aittir. 1867-84 yılları arasında ve 5 cilt halinde 

yayınlanmış olan bu eserin adı Flora Orientalis'tir ve latince 

kaleme alınmıştır. Yakındoğu bitkilerini de bu ciltler arasında 

bulmak mümkündür. BOISSIER'den soma memleketimiz bir çok 

botanikçiye cazip gelmeye başlamıştır. Toplanan ve isimlendirilen 

yeni bitkiler, çeşitli yayın organlarında yayınlanmıştır (*). İngiliz 

botanikçi P.H. DAVIS tarafından hazırlanan ve 10 cilt halinde 

yayınlanmış olan Flora of Turkey and the East Aegean Islands 

(1965-1988) isimli eser, Flora Orientalis'ten soma en geniş 

kapsamlı yayındır. Bu yayınlara bazı örnekler aşağıdadır: 

K.H. RECHINGER 

K.H. RECHINGER 

K. AULİCH 

K. KRAUSE 

A. BAYTOP 

E.TUZLACI 

N.TANKER, 

M.COŞKUN 

N.TANKER, 

M. COŞKUN 

M. KOYUNCU, 

M. KOYUNCU, 

Flora Aegaea (1943) 

Flora Iranica (1963) 

istanbul Florası (1943) 

Türkiye'nin Gymnospermleri (1936) 

İSTE Herbaıyumundaki Türkiye 

Bitkileri (1984, 1988) 

Honaz Dağı Bitkileri 

Ermenek-Mut-Gülnar Yöresi Bitkileri 

İdris Dağı Bitkileri 

Bitkilerin tayininde yardımcı olan bir başka kaynak da 

herbaıyum'lardır(**). Herbarium, kurutulmuş bitki örneklerinden 

(*)T.Baytop: Türkiye Florasının taranmasına katkıda bulunan yabancı 

araştırıcılar: Prof.Dr. Asuman Baytop onuruna bilimsel toplantı, Eskişehir, 1991 

(**)herba = ot; otsu bitkinin topraküstü kısmı; herbarium, herbaria = 

kurutulmuş bitki koleksiyonu. 

14

oluşan bir kolleksiyondur. Sistematik düzene uyularak saklanan 

bu bitki örneklerinden karşılaştırıcı materyal olarak ve bilimsel 

çalışmalar için yararlanılır. Teşhis çalışmaları tamamlanmış olan 

bir bitki, eğer varsa, evvelce toplanmış olan herbaryum örneği ile 

de karşılaştırılarak teşhisi kesinlik kazanabilir. 

Türkiye'de, yerli bitkilerimizden örnekleri içeren 

herbaryumlar vardır. Bunlar, Üniversitelerimizin bitki sistematiği 

ile uğraşan bilim dallarının sorumluluğu ve denetimi altında 

bulunur. Bu herbaryumlar şunlardır. 

AEF 

ANK 

İSTE 

İSTF 

İSTO 

EGE 

HÜB 

ATA 

GAZİ 

Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Herbaıyumu 

Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Herbaıyumu 

İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Herbaryumu 

İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Herbaryumu 

İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Herbaryumu 

Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Herbaryumu 

Hacettepe Üniversitesi Fen Fakültesi Herbaryumu 

Atatürk Üniversitesi Fen Fakültesi Herbaıyumu 

Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Herbaıyumu 

Ayrıca, yabancı ülkelerde de Türkiye bitkilerinden zengin 

koleksiyonları bulunan herbaryum ve tabii ilimler müzeleri 

vardır; Londra (Kew, British Museum), Edinburg, Paris, Cenevre 

ve Viyana'daki herbaryumlar bunlara örnektir. 

Bitki tayini için yapılan bütün çalışmalar sonunda benzeri 

bir takson bulunamazsa, bunun yeni bir tür olabileceği 

düşünülür. O zaman bitki örnekleri spesiyalistlere yani 

çalışmalarını bir cins veya türde toplamış kişilere yollanır. Bu 

aşamada bitkinin literatüre geçmemiş ve evvelce tanımı 

yapılmamış bir bitki, yani yeni bir tür olduğu kesinlik kazanırsa 

bitkiye, uluslararası kurallara bağlı kalarak, bir isim verilir ve 

latince deskripsiyonu yapılarak yayınlanır. 

Drogların 

İsimlendirilmesi 

Drog, ilaçların hazırlanmasında kullanılan, hayvansal ya 

da bitkisel kökenli, yani sentezi bitki veya hayvan hücresi 

tarafından yapılan ilk maddelere, ham maddelere, ilaç 

hammaddelerine verilen isimdir. Elde edildiği kaynağa göre: 

Bitkisel Droglar; Hayvansal Droglar olarak ayrılırlar. Bitkisel 

drogların sayısı hayvansal droglardan çok çok fazladır; bunun 

15

sebebi bitkilerin insan sağlığmdaki yerinin ve öneminin çok daha 

büyük olmasıdır. 

Bitkisel drog, ya bitkinin tamamı veya bir organıdır ya da 

bitki veya organdan bir işlemle elde edilen bir üründür. Mentha 

piperitdnm yaprakları (Folia Menthae); yapraklardan subuharı 

distilasyonuyla elde edilen uçucu yağ (Oleum Menthae) ve 

buradan kristallendirilerek ayrılan Mentholum, birer drogdur. 

Bir bitkinin tamamından oluşan drog sayısı azdır, fakat 

bitkinin bir parçasının drog olarak kullanılışına çok sık rastlanır. 

Bunlara örnek verelim: 

Herba (ot) 

Gemraae veva Turiones (dal tomurcukları 

Stipes, Stlpites (dal, sap; dallar, saplar) 

Summitat.es (dal uçları) 

Folium, Folia (yaprak, yapraklar) 

Flos, Flores (çiçek, çiçekler 

Stylus.Styli (stilus-boyuncuk, boyuncuklar 

Fructus (meyva) 

Pericarpium (meyva kabuğu 

Pulpa (etli mezokarp) 

Semen (tohum) 

Cortex (kabuk) 

Lignum (odun) 

Radix (kök) 

Rhizoma (toprakaltı gövdesi, köksap) 

Tuber, tubera (yumru, yumrular) 

Bulbus (soğan) 

Gland, glandulae (salgı tüyü, tüyleri) 

Sporae (sporlar 

Bitkide patolojik olarak meydana gelen, bir işlemle elde 

edilen ya da yan ürün olarak ortaya çıkan droglar ise başlıca şu 

tip ürünlerdir: 

Gallae (mazılar) 

Gummi (zamk) 

Gummi resina (reçineli zamk) 

Resina (reçine) 

Amylum, Amyla (nişasta, nişastalar) 

Succus (usare) 

Cera (mum) 

16

Pix (katran) 

Olcum (sabit veya uçucu yağ) 

Oleoresinafuçucu yağ ve reçine karışımı) 

Balsamum (balsam) 

Droglar da bitki ve hayvanlar gibi 2 kelime ile 

isimlendirilir. Dil olarak yine latince kullanılır, fakat kurallar 

bitki isimlendirmedeki kadar kesin değildir. Genel kural, ilk 

sözcüğün bitkinin kullanılan kısmını ya da organını belirtiyor 

olmasıdır. İkinci kelime ise elde edilen drog ya da maddenin 

adıdır ve bir tamlama yapılır. Örnek: 

Melissa officinalis : Oğulotu (bitki) 

Folia Melissae : oğulotu yaprakları (drog) 

Bu tamlama hazırlanırken: 

1- Bitki kısmını belirleyen sözcüğün arkasında ikinci kelime 

olarak genus adı yer alır ve latince kurallarına göre genitifi (-in 

hali) yapılır: 

Saluia officinalis Folia Salviae 

Scilla maritima Bulbus Scillae 

Aconitum napellus Tubera Aconiti 

Digitalis purpurea Folia Digitalis 

2- İkinci kelime olarak tür adı kullanılmıştır: Bu kural Türk 

farmakopesi tarafından kullanılmıştır. Ancak bazı ülkelerde 

genus adı birinci kelime olarak da kullanılmaktadır, örn. Senegae 

Radix 

Atropa belladonna 

Aesculus hippocastanum 

Polygala senega 

Artemisia absinthium 

Pimpineüa anisum 

Zea mays 

Folia Belladonnae 

Folia Hippocastani 

Radix Senegae 

Herba Absinthii 

Fructus Anisi 

Amylum Maydis 

3- İkinci kelime bitkinin yöresel adı olabilir: 

Orchis anatolica Tubera Salep (Salep bitkisinin 

ortadoğuda kullanılan adı) 

17

4- İkinci ve üçüncü kelime hem cins hem tür adıdır: 

Cinnamomum cassia 

Ammi uisnaga 

Cortex Cinnamomi cassiae 

Fructus Ammi visnagae 

5- Hiç ilgisi olmayan isimlendirmelere de rastlanır: 

Glycyrrhiza glabra Radix Liquiritiae 

Smüax ornata Radix Sarsaparillae 

Drog, bitkiden bir işlemle kazanılmış bir ürünse bazan 

sadece tek kelime ile ifade edilir; Örneğin, 

Astragalus microcephalus Tragacantha(veya Gıımmi 

Tragacanthae 

Papaver somniferum Opium (veya Succus Papaverisj 

Bitkiler Aleminin Grupları 

Farmasötik Botanik dersinin Bitki sistematiği esas alınarak 

işlenmesinde, önce bitkiler alemindeki gruplar hakkında bilgi 

edinmenin, sonra bu gruplarda yer alan ve eczacılıkta kullanılan 

yararlı, zehirli v.b bitkileri tanıtmanın daha uygun olacağı 

düşünülmüştür. Bitkiler alemi (Regnum vegetabile) yedi büyük 

bölüme (divisio) ayrılır. Bunlardan 1.Bölüm bölünebilen canlılar 

dır. 2.-6 ncı Bölümler Cryptogamae (Çiçeksiz bitkiler) olarak 

isimlendirilir. 5.nci Bölüme kadar olan bitkilerde gerçek kök, 

gövde ve yaprak bulunmaz; bu nedenle bunların organlarına 

thallus, bu bitkilere de Thallophyta (Talluslu bitkiler) adı verilir. 

6.Bölüm'deki bitkiler (Eğreltiler), anatomik yapılarında iletim 

demeti taşıdıkları için Borulu kriptogam'lar olarak isimlendirilir. 

7.Bölüm Spermatophyta (Tohumlu bitkiler)dir, bu bölüme 

Phanerogamae de denir. Ayrıca bu bölüm bitkileri Anthophyta 

(Çiçekli bitkiler) olarak da bilinir. 

Spermatophyta iki alt bölüm (subdivisio) altında incelenir: 

Gymnospermae (Açık tohumlu bitkiler) ve Angiospermae (Kapalı 

tohumlu bitkiler). 

crypt (o)- Gr.saklı, saklanmış antho (o)- Gr. çiçek phaner (o)- Gr. görünebilir, 

görünür; gymn (o)- Gr.çıplak angi (o)- Gr. dar; dia - Gr.arada ; dialy - ayrı sym, 

syn - beraberlik gösterir; ortak. 

18

Angiospermae'de iki sınıf (classis) bulunur: 

Monocotyledones (Tek çenekli bitkiler) ve Dicotyledones (iki 

çenekli bitkiler). 

Dicotyledones sınıfı bitkileri çiçek örtü yapraklarının 

durumuna göre 3 altsınıfa (subclassis) ayrılır. 

1. Altsınıf; Apetalae (Petalsiz): çiçek örtü yaprakları az gelişmiş 

veya yok. 

2. Altsınıf; Dialypetalae: çiçek örtü yaprakları (kaliks ve 

korolla) gelişmiş ve petaller serbest. 

3. Altsınıf; Sympetalae: çiçek örtü yaprakları gelişmiş, petaller 

birleşik. 

BİTKİ BÖLÜMLERİNİN İSİMLERİ 

1. Bacteriophyta (Schizophyta,Bölünen Bitkiler) 

2. Cyanophyta (Mavi yeşil algler) 

3. Phycophyta (Algler) 

4. Mycophyta (Mantarlar) 

5. Bryophyta (Yosunlar) 

6. Pteridophyta (Egreltiotları) 

7. Spermatophyta (Tohumlu bitkiler) 

Gymnospermae 

Angiospermae 

Monocotyledones 

Dicotyledones 

Apetalae 

Dialypetalae 

Sympetalae 

19

Divisio : BACTERIOPHYTA (=SCHIZOPHYTA) 

Bölüm : Bölünen Bitkiler 

Bakteriler, bitkiler arasında morfolojik bakımdan yapıları en 

ilkel olan, tek başına veya koloni halinde birleşmiş olarak yaşıyan 

saprofit veya parazit organizmalardır. Çoğunlukla tek hücreli ve 

çok küçüktürler; boyutları mikron olarak ölçülebilir, hücre çapı 

çoğu kez 1 mikrondan küçüktür. Gerçek nukleus (çekirdek) ve 

tipik plastitleri yoktur. Klorofil taşımazlar. 

Classis : Bacteria 

Sınıf : Bakteriler 

Bakteri hücresinin % 90'ı sudur. Hücre çeperi selülozik 

değildir, azotça zengin bileşiklerden yapılmıştır. Ozaminlerden 

oluşan büyük moleküllerden mukopoliholozitler 

(mukopolisakkaritler) ve belli amino asitlerden meydana gelen 

polipeptitler, bakteri hücre çeperinin ana maddeleridir. 

Sitoplazma ise dezoksiribonukleik asit (DNA) yapısındadır (Şek. 1). 

1 

B 

Şekil 1. A. Bir bakteri hücresinin şematik şekli. k:kamçı; kpıkapsül; 

sz:sitoplazma zarı; n:DNA molekülü. B.Kamçılanma tipleri. 

m:monotrik; Llofotrik; p:peritrik kamçılanma. 

Bakteriler ikiye bölünerek, vejetatif olarak çoğalırlar. Uygun 

ortam ve koşullarda hücre doğrudan doğruya ve genellikle uzun 

20

eksene dikey olarak ikiye bölünür. Her bakteri hücresi, genellikle 

20-30 dakika içinde bölünür; bazı mikroorganizmalarda bu hız 

daha fazladır, 1 saat içinde çok kez bölünebilirler. Aynı koşulların 

devamı halinde, 1 bakteri hücresinden 24 saate 17 milyon, 48 saat 

içinde de 281 milyar bakteri meydana gelir. Ancak sayıları 

gerçekte bu kadar fazla değildir, çoğalan bu mikroorganizmaların 

metabolizma ürünleri ortam koşullarının uygunluğunu bozduğu 

için çok artamamaktadırlar. 

Yeryüzünde, çok yaygın bir biçimde, 1200 kadar bakteri türü 

yaşamaktadır. Cildimizin yüzeyinde, dünya insan nüfusundan 

daha çok sayıda bakteri bulunur. 1 g tarla toprağında 50-100 

milyon; 1 g taze insan dışkısında 20-165 milyon bakteri 

sayılmıştır. Orman toprağının 1 gramında 3 milyar, içecek suların 

1 mililitresinde 200 bakteri vardır. 

Bakterilerdeki bu yaygınlığın nedenleri olarak: 

-Boyutlarının çok küçük ve dolayısıyla kütlesine göre 

yüzeyinin fazla olması, 

-Metabolik aktivitesinin yüksek düzeyde olması, değişik 

besin maddelerinden yararlanabilmesi, 

-Fizyolojik aktivitesinin yüksek olması ve bunun sonucu 

olarak hızla çoğalması, 

-Vejetatif hücrenin ve sporunun dayanıklılığı sayılabilir. 

En elverişsiz ortamlarda bile beslenebildiklerinden 

yeıyüzünde suda, toprakta, toz içinde, havada bulunurlar ve 

buralarda yaşarlar. Bakteri sporları havada tozlara asılı olarak 

bulunur; dağlarda toz olmadığından sporlar da yok denecek 

kadar azdır. Bakteri sporlarının uygun olmayan koşullarda 

dayanıklı bir biçim alma yetenekleri vardır. Şartlar uygun değilse 

protoplazma, hücrenin bir tarafında toplanır ve etrafını dirençli, 

yeni bir zar çevirir. Böylece iklim şartlarına(+100° C, -253° C gibi 

sıcaklığa ve kuruluğa) dayanabilen ve endospor adı verilen 

sürekli sporları oluşur. Yaşamını uzun zaman sürdürebilme 

yeteneğinde olan bu endosporlar, çevre koşulları uygun olunca 

yeni bir bakteri meydana getirirler. Örneğin şarbon hastalığı 

yapan Bacillus anthracis'ın endosporları toprakta 15 yıl canlı 

kalabilmektedir. Fakat 100° C deki suyun buharına tutulursa 3- 

12 dakikada ölür. Aynı şekilde tetanoz mikrobunun (Clostridium 

tetani) endosporu da çok dayanıklıdır. Bir çok bakteri endosporu 

15 dakika kaynatmakla ölür. Bazı bakteriler ise kaynar suda 

uzun süre (30 saat kadar) canlı kalabilir. 

21

Bakterilerin beslenmesi, büyümesi ve gelişmesi için zorunlu 

olan maddelerin başında su sayılmalıdır; % 15-20 den az su 

içeren ortamda ya da yiyecekler üzerinde gelişemezler. Anaerob 

mikroorganizmaların topraktaki yaşamı su ile devam eder çünkü 

bu canlıların biyolojik aktivitesi ve çoğalması ancak belirli 

oranda su varlığında gerçekleşebilir. 

Pratikte, endüstri ve laboratuvarlarda mikroorganizma 

suşları, liyofilizasyon veya freeze dıying (dondurarak kurutma) 

yöntemleriyle saklanır. Yoğun tuz çözeltisi veya yoğun şeker 

çözeltisi, gelişmelerine engel olan ortamlardır. 

Ortamın sıcaklığı da bakterilerin yaşamında etkilidir. 

Yaşama ve gelişmeleri için en uygun sıcaklık 0° C ile 50° C 

arasıdır. Ancak, bu koşulların dışında canlı kalabilen bakteriler 

de vardır, örneğin, kaplıcalarda yaşıyanlar. Her mikroorganizma 

için optimum sıcaklık farklıdır. Genellikle 20° C, çimlenme için 

elverişlidir; 37°C, bakterilerin bir kısmı için en uygun sıcaklıktır 

(mantarlar için ise 28°C) , bazıları örn. Lactobacillus delbruckii 

60°C'ye dayanır; bu suretle sanayide, ısıya dayanmıyan 

(termolabil) mikroorganizmaların kontaminasyonu kolayca 

önlenmiş olur. 

Endüstride, farklı 2 sıcaklık uygulanarak üretimde optimum 

verim sağlanabilmektedir. Örneğin penisilin üretilirken 1 nci 

evrede yani miselyumun gelişmesinde uygulanan sıcaklık, 

antibiyotiğin şekillendiği 2.nci evrenin sıcaklığından daha 

düşüktür. Mikroorganizmaların üreme PH sı herbiri için 

değişiktir; örneğin bakteriler için PH=7 en uygun olduğu halde 

mantarlar için 4.5 dolaylarındadır; genelde PH, 4 ile 8 arasında 

değişir. 

Kültür vasatında bir enerji ve besin kaynağı (karbohidrat, 

azotlu bileşik, vitamin, mineraller vb.) bulunmalıdır; çoğalma için 

gerekli olan enerji ya ortamdaki bileşiklerin oksidasyonuyla ya da 

ışık ile sağlanır. ATP, eneıji trasferinde hücre için bilinen önemli 

bileşiktir, eğer termodinamik açıdan uygun olmayayan bir ortam 

oluşmuşsa gereken hız ATP sayesinde sağlanabilir. 

Bakterilerin gelişmesi için beslenme ortamının yeterli olması 

gerekir. Aslında bakterilerin çoğu heterotroftur (kendi kendini 

besleyemez:) ya parazit(=asalak) olarak bir canlı üzerinde veya 

22

saprofit (=çürükçül) olarak canlı olmayan ve çürümekte olan 

maddelerle yaşarlar; obligat parazitler nadirdir. Bazı bakteriler ise 

ototroftur (kendini besler), fotosentez ya da kemosentez yaparlar. 

Fotosentez yapan bakteriler ve algler ATP oluşturmak için ışık 

enerjisini kullanabilirler. Ototrof bakteriler anorganik 

bileşiklerden ATP üretebildikleri halde heterotrof olanlar, mayalar 

(örn. bira mayası) ve mantarlar, ancak organik bileşiklerin 

oksitlenmesiyle ATP yapabilirler. 

Bakterilerin bir kısmı aerobiktir, yani yaşıyabilme ve 

gelişebilmeleri için hava oksijeni zorunludur; bir kısmı ise 

oksijensiz ortamda gelişebilir, bunlara anaerobik bakteriler denir. 

Fakültatif anaerobik olanlar ise hem oksijenli hem de oksijensiz 

ortamda yaşayabilenlerdir. 

Bakterilerin çoğu renksizdir, bu nedenle mikroskopta 

görülebilmeleri için boyanmaları gerekir. Özellikle mikrobiyolojide 

uygulanan Gram yöntemi (*) ile bakteriler boyanır. Birinci 

boyanın mor rengini koruyan bakterilere Gram (+) bakteriler, 

füksin ile boyanan ve kırmızı renk alanlara Gram negatif 

bakteriler denir. Gram (+) bakterilerde bulunan Mg ribonukleat, 

mor rengin tutulmasını ve alkolle yıkamada geri verilmemesini 

sağlar. 

Bakteriler çok yönlü fizyolojik aktivite gösteren 

mikroorganizmalardır. Diğer canlılarda hastalık meydana 

getirmeleri dışında bakterilerden gerek eczacılıkta gerekse başka 

alanlarda kullanılan ürünlerin elde edilmesinde yararlanılır; 

Örneğin bazı bakteriler fermantasyon yapar (laktik asit, butirik 

asit; aerobik asetik asit fermantasyonu), bazı bakteriler gaz, 

renkli maddeler veya ışık (oksidasyonla ışık veren bir maddelusiferin-) 

meydana getirir, bazı bakteriler kimyasal işlemler 

sonucu yararlı ürünler verirler. 

Bakterilerin bazan kendileri bazan da meydana getirdikleri 

ürünler eczacılık bakımından önem taşır. Bakterilerin rol 

oynadığı kimyasal olaylar, taşıdıkları enzimlerden (fermentlerden) 

ileri gelir. Salgıladıkları enzimler yardımıyla üzerinde yaşadıkları 

besin ortamını çözerek ayrışma, kokma ve çürümeye neden 

olurlar. Hastalık yapanların toksinleri, insan ve hayvanlarda 

hastalıklara neden olur. 

(*) Bu bir çift boyamadır. Bakteri preparatı, kristal viyole veya jansiyan moru 

çözeltisi içinde bekletilir, boya dökülür, preparat alkol ve su ile yıkanır. Sonra 

aynı preparat füksin ile boyanır ve arkasından su ile yıkanır. 

23

Bakteriler toksisite bakımından farklıdırlar. 

a) Endotoksin(*) meydana getirenler : Ürettikleri toksinleri 

üzerinde yaşadıkları konağın hücresi içinde biriktirirler; hücre 

parçalanınca toksinler serbest kalır ve yayılır. 

b) Eksotoksin meydana getirenler: Eksotoksinler 

enfeksiyon yerinden büyük bir hızla yayılır. Bu toksinler çok 

zehirli proteinlerdir, örneğin Clostridium botulinum bir toprak 

bakterisidir, sebzelerin üzerinde bulunabilir. Basınçlı ısıya 

dayanıklı olan endosporlar konserve yapımı sırasında ölmez, 

ortam soğuyunca çimlenir; meydana gelen yeni bakteri büyür, 

ekzotoksin salgılar. Bu bakterilerin oluşturduğu gaz, konserve 

kutusunda şişkinlik meydana getirir. Bu durumdaki konserveler 

kesinlikle yenmemelidir. Aksi halde botulizm (botulismus) 

denilen besin zehirlenmesi görülür ki yiyenlerin % 70-80' i acı 

içinde ölür. Ancak bu tip zehirlenmelere çok sık rastlanmaz 

çünkü, konserve besinler, çoğunlukla, ısıtılarak yenir; protein 

yapısında olan ekzotoksin, sıcakta kolayca bozulur ve parçalanır. 

Bakterilerdeki özel enzimler, özel bazı reaksiyonlara neden 

olur ve bu suretle belirli maddeler sentezlenir. Örneğin, 

insanlarda hastalık yapan mikroorganizmalardan biri olan 

Clostridium türlerinden butanol elde etmede; Lactobacillus 

türlerinden laktik asit, bazı Bacillus ve Streptomyces türlerinden 

de B12 vitamini üretiminde yararlanılır. 

Bakterilerin salgıladığı enzimler substratı parçalar . Pratik 

olarak bütün doğal ürünler (mineral yağlar, parafin ve asfalt 

dahil) bakterilerle parçalanırlar, sadece bazı sentetik reçineler ve 

plastikler dayanıklıdır. 

Bakteriler bazan bitkilerde hastalıklara neden olur. Bitkiye 

açılan bir yaradan veya stomalardan giren bakteriler, 

hücrelerarası boşluklarda ürerler, selüloz ve pektin zarı eriten 

enzimler salgılayarak Örn. zamk oluşmasını sağlar. Bu enzimler 

hücrelerin ölmesine de neden olurlar; bazan iletim dokusunu 

tıkayarak bitkiyi soldururlar. Ancak her bakteri zararlı değildir; 

Örneğin toprakta bulunan fakat Fabaceae (Baklagiller) 

bitkilerinin köklerine girerek orada yaşıyan Bacillus radicicola 

(*)endo-Gr. İç: eıo-Gr. dış, dışarıda, dışarıya 

24

[=Rhizobium radicicola) küçük yumrucuklar meydana getirir 

(Şek.2). Nodozit(*) adı verilen bu yumrucuklarda gelişen 

bakteriler bitkiye azot sağladığı için yararlı bakterilerdir. 

Bakteriler büyümenin bazı evrelerinde kamçı (kirpik) 

taşır, hareketi sağlayan ve plazma ipliklerinden oluşan kamçılar 

ya uçlarda, bir tane (monotrichus) veya birkaç tane, demet 

halinde (lophotrichus),ya da bütün yüzeydedir (peritrichus)(**) 

(Şek. 1). 

Bakteriler çok küçük olduklarından belirgin morfolojik 

farklar her zaman bulunamayabilir. Genellikle çubuk, burgu veya 

küre şeklindedirler (Şek. 3). Bazı hücreler bölündükten sonra 

birarada kalır, koloniler, iplikler veya bir ağ meydana getirir, ve 

buna göre değişik isim alırlar. 

Şekilleri esas alınırsa bakteriler 3'e ayrılır: 

1-Coccus, cocci (koklar): Yuvarlak veya oval tanelerdir. 

Koklara her zaman tek başına rastlanmaz. 

Diplococcus (diplo-=çift, iki katı) koklar ikişer ikişer 

bulunur; 

Streptococcus: hücre hep aynı yönde bölünmüştür ve 

koklar bir zincir meydana getirmiştir; 

Staphylococcus (staphyl(o)-üzüm salkımı) :hücrenin her 

yönde bölünmesi sonucu düzensiz kümeler oluşmuştur; 

Sarcina: hücre üç yönde bölünmüş ve küp biçiminde 

kütleler meydana gelmiştir. 

(*)nodus,-i : düğüm: nodosus, -a, -um: (çok) düğümlü 

(**)peri-Gr. etrafında; tıicho-Gr. kıl, saç 

25

Küçük ve büyük gruplar halinde bulunan bakterilere 

şekilleri Staphylococcus'a benzediği halde, bazan Micrococcus 

denir. Genellikle bu isim, bakterinin patojen olmadığını (hastalık 

yapmadığını) belirtmek için seçilir, hastalık yapanlar için ise 

Staphylococcus adı kullanılır. 

© 

© O 

o 

t g h 

Şekil 3. Bakteri şekilleri. a:tek Coccus; b:Diplococcus; c:Streptococcus; 

d:Sarcina; e:Staphylococcus; f:Bacillus; g Vibrio; hıSpirillus. 

2- Bacillus (çubuk, çomak; basil): Boyu eninden uzun 

bakterilerdir. Çoğu zaman tek başına bazan ikişer ikişer ya da 

zincir şeklinde bulunur. Bazılarında kirpik vardır. Bazıları spor 

meydana getirir. 

3- Spirillum (helezon, spiral şeklinde). Burgu şeklinde 

kıvrılmış bakterilerdir, bu isim bir kaç kıvrımı olan kalın ve kısa 

bakterilerde kullanılır; sadece tek kıvrımı olanlara ise Vibrio adı 

verilir (Şek.3). 

Bakterilerin taksonomisi fevkalade zordur . Çünkü çok 

küçüktürler ve morfolojik karakterleri birbirine çok benzer. 

Sistematikçilere göre bakterileri 10 takım altında toplamak 

uygundur; burada, Farmasötik Botanik dersi kapsamına girmesi 

uygun olan takımlardan bahsedilecektir. 

Ordo: Pseudomonadales 

Bu takımdaki mikroorganizmalar çubuk (basil), spiral, bazan 

küre (kok) biçiminde, hareketsiz ve gram negatiftir; spor 

meydana getirmezler. Aralarında çok değişik olaylara neden 

26

olanları vardır; örneğin, oksidasyon yapanlardan Acetobacter aceti 

ve A.suboxydans sayılabilir; birincisi etanolden asetik asit veya 

sirke oluşmasında, ikincisi de D-sorbitol'den L-sorboza geçişte, 

oradan da C vitamini elde edilişinde etkili rol oynar. 

Bakteriler etkinliklerine göre de isimlendirilir, örneğin azotu 

tutan ve amonyağı nitrite, sonra da nitrata oksitleyen azot 

bakterileri (Nitrobacterium, Nitrosomonas); hidrojen 

(Hydrogenomorıas), kükürt (Thiobacterium, Thiobacillus) ;metan 

(Methanobacterium, Methanococcus) ya da ışık (Photobacterium) 

bakterileri denir. Demir (Ferribacterium) bakterileri, bitki 

hücresine girerek, hastalık yapan (örneğin, Pseudomonas tabaci) 

ve insanlarda bazı hastalıklara neden olan bazı bakteriler de bu 

takımdandır. 

Ordo: Eubacteriales 

Bakterilerin çoğu bu takımdandır. Çubuk (Bacillaceae 

familyası) ya da küre (Coccaceae) biçimindedir. Bunlar zincir, 

levha veya paket halinde bulunurlar. Bazısı hareketlidir ve 

hareketi sağlıyan kirpikler bakterinin bütün çevresinde yer 

almıştır (peritrichus); saprofit veya parazittirler. 

Bacillaceae familyasından olan ve spor meydana getiren 

türler Gram (+)ür. Bacillus anthracis, ROBERT KOCH (1876) 

tarafından, bir hastalık ajanı olarak gösterilen ilk bakteridir. 

B.subtilis'in proteini tahrip etme özeliği vardır. 

Gerek eczacılık, gerekse eczacılık dışı sanayide yararlanılan 

Bacillus ve Lactobacillus'lardan başka butanol elde edilişinde 

yardımcı olan Clostridium!lar, amino asit fermantasyonu yapan ve 

bu nedenle glutamik asit elde etmede kullanılan Micrococcus 

glutamicus, adı akla hemen gelen bakterilerdir. Sıcak kanlı 

hayvanlarda, barsakta doğal olarak bulunan Escherichia coli aynı 

zamanda bir enzimin (L-asparaginaz) üretiminde gerekli olan bir 

bakteridir. Toprakta bulunan ve havanın serbest azotunu tutan 

Azotobacter, Rhizobium, bitkilerde tümör oluşturan 

(Agrobacterium) ve insanlarda hastalık yapan (Clostridium tetani 

.tetanoz, Corynobacterium diphteriae - difteri, Diplococcus 

pneumoniae - zatürree, Salmonella paratyphi - paratifo, Shigella 

dysenteriae - dizanteri cerahata neden olan Staphylococcus ve 

Streptococcus' lar) bakteriler; polipeptit yapısında bazı 

antibiyotikleri üreten Bacillus brevis, Blichenijormis, B.polymyxa 

27

ve bazı aşıların (tetanoz, difteri) hazırlanmasında 

bakteriler de bu takımdandır. 

yararlanılan 

Ordo: Chlamydobacteriales 

Bu takımdaki bakterilerden ikisi ilgi çekici olup demir 

bakterilerindendir; Leptothrbc ochracea!nin oluşturduğu tabakalar 

arasında ferri hidroksit tutulur. Crerıothrbc polyspora'da çoğalma 

sırasında serbest hale geçen hareketsiz koklar, su borularının 

tıkanmasına neden olur. 

Ordo: Actinomycetales 

Bu takımdaki bakteriler,gerçek bakteriler kadar bol bulunur, 

tür sayısı da fevkalade çoktur. Bundan öncekilerden farklı olarak 

bu takımdaki bakteriler hem hareketsizdir hem de miselyum 

meydana getirir (Şek. 4). Yapay ortamda çapı bazan birkaç 

santimetreye varan miselyum, ekseriya çok dallanmış tek bir 

hücreden (çapı 0.1 - 1.5p ) ibarettir, çok sayıda nukleoidi vardır, 

fakat ara zarlar bulunmaz. Bazı bitkilerin köklerinde bulunan 

azot tutucu simbiyontlar muhtemelen bu takımdandır. Bu 

takımda bazı patojen bakteriler, örn. Mycobacterium tuberculosis 

(verem), M. leprae (cüzzam) vardır. 

Bu takım sistematik bakımdan 3 familyaya ayrılırsa da bizce 

en önemlisi Streptomycetaceae' dir. Bu familyadaki bakteriler 

anaerobiktir, sporları zincir oluşturur. 

28

Bazı Streptomyces'ler (örn. S.scabies) patates ve pancarda 

hastalık meydana getirebilir. Ancak bizce daha önemli olan, 

ozamin heterozidi yapısında, makrolit yapısında, tetrasiklin türevi 

antibiyotikler ile kloramfenikolü veren Streptomyces' lerdir. 

Streptomyces' lerin ikisi, S.griseus ve S.aureofacierıs, B12 vitamini 

de üretir, bu vitamin (=siyanokobalamin = antianemik faktör), 

streptomisinin elde edilişi sırasında meydana gelir. 

Antibiyotik elde edildikten sonra arta kalan miselyumlarm 

besleyici ve kilo arttırıcı etkisi gözlendiğinden, son zamanlarda, 

büyümekte olan hayvanların yemine veya içme suyuna az 

miktarda antibiyotik katmaya başlanmıştır. 

Bakteriler, eczacılıkta kullanımları dikkate alınarak şöyle 

gruplandırılmıştır. 

I- Süt Bakterileri, Laktik Bakteriler 

Bu gruptaki bakterilerin çoğu laktik asit (CH3-CHOH- 

COOH) meydana getirir, bazılarında üretim çok yüksektir, bu 

nedenle bu isim verilmiştir. 

Laktik bakterilerden insan sağlığında yararlanmaya XX. 

yüzyılda başlanmışsa da bu bakterilerin ampirik olarak 

kullanılması (örneğin Kafkasya'da kefir, Balkanlarda yoğurt ve 

Asya'da kısrak sütünden kımız yapılması) uzun zaman öncelerine 

kadar gider. Barsak hastalıklarında, alkali ortamda yaşayan 

bozulma ürünü mikroplar ürediği saptanmıştır; laktik 

bakterilerin ürettiği asit ortam sayesinda antagonizma sağlanmış 

olur. Benzer durum antibiotiklerle tedavide de ortaya çıkar, 

gidermek için yine süt bakterilerinin yardımına başvurulur. 

Laktik bakteriler şekil olarak ya çubuk ya da küre 

biçimindedir. Basiller bazan kirpik taşır ve hareket eder. Süt 

bakterileri arasında besin endüstrisinde önemli olan türler vardır. 

Örneğin, Lactobacillus lactis süt ve peynirden izole edilmiştir; L. 

bulgaricus, yoğurt yapımında kullanılmıştır ve süt ürünlerinde 

bulunur. L.caucasicus, Kafkaslarda kefir yapımında kullanılan 

bakteridir. 

Bunların üçü de eni 1 mikrondan az, boyu ise birkaç mikron 

olan, hareketsiz mikroorganizmalardır. Termofildirler, yani sıcağı 

severler; yaşama ve çoğalmaları için saptanmış optimum sıcaklık 

40° C dir. Lactobacillus delbruckii ve L.thermophilus da termofil 

29

akterilerdir. Şekerli ortama ekilmeleri sonucu laktik asit 

meydana gelir ki bugün, laktik asit elde edilişinde bu yöntem 

uygulanmaktadır. 

II. Dekstran Veren Bakteriler 

Dekstran, ikinci dünya savaşında kan plasmasımn yerini 

almak üzere kullanılmaya başlanan, bugün fazla miktarda 

tüketilen büyük moleküllü bir poliholozittir, yani bir şekerdir. 

Eczacılıkta kullanılmaya elverişli olan dekstranlar molekül 

ağırlığı 40.000 ila 70.000 arasında olanlardır. 

Dekstran sentezi, sanayide sakarozdan, yani çay şekerinden 

hareketle gerçekleştirilmektedir. Bu sentez bakteriler tarafından 

yürütülür. Bakteri bir Leuconostoc türüdür: L.mesenterioides. 20- 

25°C de yaşıyan bu koktan hazırlanan bir suş, içerdiği 

fermentler yardımıyla önce sakkarozu glukoz ve fruktoz'a ayırır 

sonra da glukozların 1-6 bağlarıyla bağlanmasını sağlar. Bu yolla 

sakarozdan dekstran oluşması için 48 saatlik süre yeterli 

gelmektedir. 

III. Enzim Elde Etmede Kullanılan Bakteriler 

Penisilinaz , bir çok bakteri suşu ve bazı streptokoklar 

tarafından meydana getirilebilen bir enzimdir; ancak bugün 

Bacillus cereus'tan (Bacillaceae) elde edilmektedir. Termolabil 

olan bu enzim penisilinin kimyasal yapışım değiştirerek allerjik 

reaksiyonu önlediğinden penisilin alleıjisinde İM (adale içi, 

intramüsküler)(*) olarak verilir. 

Streptokinaz ve Streptodornaz, Streptococcus pyogenes 

(=S.hemolyticus) (Streptococcaceae) tarafından meydana getirilen 

enzimlerdir. Gram(+) bir mikroorganizma olan bu bakteri doğal 

olarak ağızda bulunur, ancak bazı suşları belirgin bir şekilde 

patojendir. 

Streptokinaz, fibrini eriten plazmin'in oluşmasını sağlıyarak 

etki etmektedir. Fibrinli salgıları ve cerahat sıvılaştırmada lokal 

enjeksiyonlar halinde veya dışardan enfekte yaraların ve 

çıbanların pansumanında kullanılır. Bu iki enzim, genellikle 

beraber verilir. 

(*) intra- = İçeri, içeride: musculus = kas, adale 

30

L-Asparaginaz. Escherichia coli (Eubacteriales) suşlarınm 

kültüründen elde edilmiş bir enzimdir. Hücrelerin anonnal 

büyümesinden sorumlu olan L-asparagin'in parçalanmasına 

neden olduğundan antikanser etki gösterir. Akut lösemili 

çocuklarda ve hematolitik olgularda önerilir. 

IV. Antibiyotik Üreten Bakteriler 

Antibiyotikler mikroorganizmaların meydana getirdiği ve 

başka bir takım mikroorganizmaların gelişmesini yavaşlatan, çok 

seyreltik çözeltilerde bile etki gösteren maddelerdir(*). İlk 

antibiyotik (penisilin) XX.yüzyılm ortalarında keşfedilmiştir; 1970 

yılından beri de memleketimizde antibiyotik üretilmektedir. 

Mikroorganizmalar kadar yüksek bitkiler de antibiyotik 

taşır; sentetik antibiyotikler de vardır, ama bunlar konumuzun 

dışındadır. 

Antibiyotikler daha çok Bacillaceae, Actinomycetales ve 

Mycophyta'daki canlılar tarafından üretilir. Yüksek bitkilerden 

elde edilen C.Chinae gibi kinin de antibiyotik etkilidir. Likenler, 

Liliaceae, Ranunculaceae, Compositae, Leguminosae 

familyasmdaki bitkiler de antibiyotik etkili bileşikler taşır; ancak 

yüksek bitkilerden elde edilen antibiyotiklerin çoğunun etkisi 

daha zayıftır, bu nedenle kullanımı ve önemi de azdır. 

Antibiyotikler genelde bir mikroorganizmanın faaliyeti 

sonucu üretilen ilaçlardır. Son zamanlarda bazı 

mikroorganizmalardan izole edilen fermentlerin antibiyotik 

eldesinde daha elverişli olduğu görülmüştür. Hatta izole DNA ile 

bir mikroorganizmadan diğerine genetik bilgilerin taşınması 

sayesinde, fermentasyonu daha mükemmelleştirerek yeni 

antibiyotikler hazırlama olanağı bulunmuştur. Örn. Bacillus 

subtilis antibiyotik üreten bir bakteri değildir; fakat antibiyotik 

yapan bir organizmadan tüketilen DNA ile muamele edilirse 

Basitrasin meydana gelebilir. 

Antibiyotiklerin genel özelikleri olarak şunlar söylenebilir: 

-Antibiyotikler genellikle amorf maddelerdir, bazıları 

kristallenebilir (örn. Penisilin G kolay kristallenir). 

(*)anti-: Gr. Karşı; bi(ont)-: Gr. hayat, canlı; antibioticus, antibiyotik, 

mikroorganizmaların üremesine engel olan 

31

-Antibiyotikler sulu çözeltide dayanıklı değildir, bu nedenle 

nemli ortamda saklanmaz. 

-Genellikle renksizdir, bazısı sarı veya koyu renkli olabilir. 

Mikroorganizmaların ürettiği antibiyotiklerin , molekül yapısı 

birbirinden farklıdır. Antibiyotiğin kimyasal yapısı esas alınıp 

buna göre gruplandırma yapılırsa, başlıca 5 grup ortaya çıkar: 

Polipeptit sınıfı antibiyotikler: Bunlar peptit bağlarıyla 

birbirlerine bağlanmış aminoasitlerden meydana gelmiştir; örn. 

Basitrasin A: 

Ozamin yapısındaki antibiyotikler, heterozit yapısında 

olup 1 veya daha fazla ozamin taşırlar; örn. Streptomisin 

Tetrasiklinler dörtlü bir halka sistemi taşıyanlardır ; 

örn. Klortetrasiklin 

-Makrolit yapısındakiler,makrosiklik laktonlardır, halka en 

az 12 karbonludur ve bir lakton bağı vardır, heterozit halindedir; 

örn. Eritromisin 

Bu grupların dışında bir de penisilinler vardır; bunlar 6 Â- 

karboksamido penisilanik asit türevleri ile bir J3-laktam halkası 

taşır.Penisilinlere benzeyen bir başka grup da Sefalosporinlerdir; 

aralarındaki fark penisilanik asit yerine sefalosporanik asit 

taşımalarıdır. Bu gruplar daha ayrıntılı incelenmiştir. 

A) Polipeptit Sınıfı Antibiotik Üreten Mikroorganizmalar 

Polipeptit sınıfı antibiyotikler genel olarak bakterisit (*) etki 

gösterir ve lokal olarak kullanılır. 

Bacillus brevis, 0.6-0.9p kalınlıkta, 1.5-4p uzunlukta aerob bir 

basildir, kirpiklerle hareket eder; koloniler oluşturur. Kültürü için 

optimum sıcaklık 38-40° C dir. 

(*) bacterium = bakteri; stat-Gr.dur(dur)ına; cid = öldürücü 

bacterostaticus = bakterilerin yaşamını durduran 

bactericidus = bakteri öldürücü 

32

Bu basilden üretilen antibiyotik Tirotrisin adını alır. Bu, 

aslında bir antibiyotik karışımıdır. Karışımda (% 20 oranında) 

bulunan gramisidin'in, aktivitesi daha yüksek fakat toksik etkisi 

daha azdır. Pnömokok, stafilokok ve streptokoklara etkilidir. Oral 

alındığında toksiktir; parenteral(*) verildiğinde karaciğer 

bozukluğuna neden olur. Daha çok dışarıdan, gargara ve pastil 

halinde anjin tedavisinde; pomat halinde yara ve yanıklarda 

kullanılır. 

Bacillus licheniformis, fakültatif anaerob bir bakteridir. 

Optimum kültür sıcaklığı 32-35° C dir. Bu basilden elde edilen 

Basitrasin (Bacitracinum, TF) hem ağız-boğaz enfeksiyonlarında 

,pastil halinde hem de dışardan solüsyon veya pomat halinde 

kullanılır. 

Bacillus polymyxa, boyu uzunca (2.5-6p) olan bir basildir. 

Kültürü 30° C de yapılır. 1947'de elde edilen Polimiksin B sülfat 

(Polymyxini B sulfas,TF) oral(**) veya intramüsküler olarak (idrar) 

boşaltım veya sindirim yolları enfeksiyonlarında , E.coli, Brucella 

ve Salmonella türlerine etkilidir; ayrıca boğmacada ve dışardan 

göz, kulak ve deri hastalıklarında kullanılır. 

B.polymyxa var. colistinus kültüründen Kolistin 

(=Polimiksin E) elde edilir; bu antibiyotik polimiksin B ile aynı 

spektrumu gösterir ve aynı alanda kullanılır. 

Bu üç antibiyotik de Gram(+) bakterilere etki eder. Parenteral 

kullanıldığında karaciğer, böbrek veya sinir sistemi üzerinde 

toksik etki yapar bu nedenle çok dikkatli uygulanması gerekir. 

Polipeptit sınıfı antibiyotik üreten mikroorganizmaların bir 

kısmı Streptomyces ve Actirıomyces türleri arasında yer alır. 

Streptomyces Jloridae, S.puniceus ve Actirıomyces 

vinaceus'taıı Viomisin isimli antibiyotiğin elde edilmesinde 

yararlanılır; bu antibiyotik yalnız tüberküloz tedavisinde ve 

streptomisine cevap vermeyen) durumlarda kullanılır. 

Streptomyces orientalis, Vankomisin adı verilen glukopeptit 

yapısında (bir çok amino asit ve glukozdan oluşan) ve organik 

klor taşıyan bir antibiyotik üretir. Ağızdan etkisiz olan bu 

(*)parenteral= enjeksiyon yoluyla (verilen ilaçlar) 

(**)oralis= ağız ile ilgili 

33

antibiyotik HC1 tuzu halinde İM yolla verilir. Vankomisin 

Gram(+) bakterilere ve özellikle stafilokoklara etkilidir; 

stafilokoklarm neden olduğu septisemi veya endokardit 

vakalarında kullanılır. 

B) Ozamin Heterozidi Yapısında Antibiyotik Üreten 

Mikroorganizmalar 

Ozamin heterozitleri, asit ortamda hidroliz edilince aglikon 

yanında en az biri ozamin yapısında olan ozlara ayrılırlar. Aglikon 

altı üyeli bir halka yapısındadır amin (-NHa) veya guanidin (- 

NH-C(NH)-NH2) gruplarını taşır; bu gruplardan dolayı bazik 

ortamda daha etkilidir. Sudaki çözeltileri oda sıcaklığında 

dayanıklıdır. Ozamin heterozidi antibiyotiklerde etki ve toksisite 

farkı, verilen miktarla ilgilidir; örn. streptomisin günde kg başına 

15-25 mg hesabıyla, iki defada; gentamisin ise yine 2 defada fakat 

kg başına 3-6 mg hesabıyla verilir. Oral olarak çok az absorbe 

olur, bu nedenle parenteral veya lokal verilir. 

Bu yapıdaki antibiyotikler, Actinomycetales takımından 

Streptomyces (Streptomycetaceae) türlerinin ürünleridir. 

Streptomyces'ler 1940 tan beri tedavi alanında birinci yeri almıştır. 

1940 da WAKSMAN tarafından izole edilen Aktinomisin insanlar 

için çok zehirli idi. Bundan soma 1944 de Streptomisin 

bulunmuştur. Aynı sakıncayı taşımadığı anlaşılınca 

Streptomyces'lerdeki çalışmalar arttırılmış ve sayıları 10ü geçen 

antibiyotik, tedavi alanına sokulmuştur. 

Ozamin heteroziti antibiyotikler, Gram(+) kok'lara ve aerobik 

basillere etkilidir. Bu antibiyotikler böbrek yoluyla atılırlar, bu 

nedenle böbrek yetmezliği olan hastalarda kullanılmamalıdır. 

İkinci bir yan etki de iç kulaktaki işitme ve denge organlarında 

görülen zararlı etkidir. Bu antibiyotikler narkotik-analjezik 

ilaçlarla birlikte kullanılırsa solunum depresyonuna neden olur, 

tehlikelidir. 

Antibiyotik veren mikroorganizmalardan Streptomyces 

griseus sporlu aerob bir bakteridir. Optimum gelişme sıcaklığı 

37°C dir. Bu türün ancak bazı suşları Streptomisin 

(Streptomycini sulfas, TF) antibiyotiğini vermektedir. 

Streptomisin A ve Streptomisin B birlikte meydana gelir (litrede 

1-3 gr). Streptomisin heterozit yapısındadır; aglikonu azot taşır. 

S. griseus, streptomisin yanında, B12 Vitamini de verir (ortamdan 

litre başına 300-1500 mikrogram B12 Vitamini elde edilmektedir); 

34

u iki ürün özel filtrasyonla birbirinden ayrılır. Tedavide yalnız 

sülfat tuzu halinde Streptomisin A kullanılır. 

Streptomisin geniş spektrumlu antibiyotiklerdendir hem 

Gram(+), hem de Gram(+) bakterilere etki eder; mantar, virüs ve 

tripanazomlara etkisizdir. Mikrokristal yapısındadır, suda 

çözünür. Bu grup antibiyotiklerin sudaki çözeltileri oda 

sıcaklığında uzun süre aktivitesi kaybolmadan saklanabilir. 

Parenteral olarak özellikle akciğer ve böbrek tüberkülozunda 

verilir; oral kullanılışı azdır. Lokal olarak (solüsyon, pomat, 

kolir(*) şeklinde) kullanılır. Streptomisin B, Streptomisin Adan 

3 kez daha zayıf etkilidir, bu nedenle pek kullanılmaz. 

Streptomyces fradiae Neomisin (Neomycini sulfas, TF) 

antibiyotiğini verir. Bu da Neomisin A, B, C karışımıdır; en çok 

kullanılan Neomisin B dir. Neomisin'in etkisi Streptomisininkine 

benzer, Gram(+) ve Gram(-) bakterilere karşı etkilidir. Dışardan 

(solüsyon, pomat, kolir) ve oral kullanılışta (bağırsak 

enfeksiyonlarına karşı) toksik etkisi fazla değil ise de parenteral 

verilirse zararlıdır, sağırlık meydana getirebilir, böbreklerde nefrit 

yapabilir. 

Bir diğer Streptomyces türü, S.kanamyceticus ta Kanamisin 

adı verilen antibiyotikler karışımını üretir. En çok kullanılan 

Kanamisin A'dır. Bu gruptaki diğer antibiyotikler gibi Gram(+) ve 

Gram(-) bakterilere karşı etkilidir; ayrıca tüberküloz tedavisinde 

de kullanılır. Bir çok hastanın uzun süre tahammül gösterebildiği 

(mideyi bozmaz) bir antibiyotiktir. 

Paromomisin, S.rimosus var. paromomycinus'tan elde edilen 

bir antibiyotiktir; etkileri Kanamisine benzer, oral olarak, en çok 

gastroenterit ve akut amipli dizanteride verilir. 

Gentamisin Micromonospora purpurecCdan elde edilen ve 

yurdumuzda bir zamanlar iki fabrika tarafından üretilmiş bir 

antibiyotiktir. Daha geniş spektrumlu ve antibakteriyel gücü 

daha yüksek olduğundan düşük dozlarda alınabilmektedir. İdrar 

yolları enfeksiyonlarında; lokal olarak yanıklarda kullanılır. 

Penisiline sineıjik etkidedir. 

(*) collyrium=göz banyosu, göz damlası, kolir 

35

C) Tetrasiklin Türevi Antibiyotik üreten 


Bu gruptaki antibiyotiklerin bir kısmı doğal kaynaktan bir 

kısmı da yarı sentetik olarak elde edilir. Tetrasiklinler, 

oktahidronaftasen türevi, 4 halkadan oluşan bileşiklerdir. 

Geniş spektrumlu antibiyotiklerden olan tetrasiklinlerin 

spektrumları birbirinden farklı olmadığı halde absorbsiyon 

dereceleri, atılma hızları değişiktir. Doğal kaynaktan elde 

edilenleri veren mikroorganizmalar da Streptomyces türleridir. 

Streptomyces aureofaciens, altın sarısı renkte bir pigment 

taşır. Bu türden doğrudan doğruya üretilen antibiyotik 

Tetrasiklin hidroklorür (Tetracyclini hydrochloridum, TF) 

(=Klortetrasiklin) adım alır ki bu da açık sarı renklidir. Gram(+) ve 

Graın( ) bakterilere karşı etkili ise de frengi (=sifilis), amipli 

dizanteri ve benzeri ateşli hastalıklarda verilmiştir. Sindirim 

sisteminde dayamksız olduğundan bu yolla kullanılışı azdır. 

Suda oldukça iyi çözünür, injektabl çözeltileri kullanılabilir; 

toksisitesi azdır. 

Bugün eczacılıkta daha çok Tetrasiklin kullanılır. 

S.aureofaciens kültüründe ortama klor iyonları yerine brom 

iyonları konursa halkaya bağlı klor ayrılır hidrojen girer ve 

Tetrasiklin meydana gelir. 

Tetrasiklin 4 halkalı bir yapı taşır. Polivalan bir 

antibiyotiktir. Gram(+) ve Gram(-) bakterilere etkilidir; sifilis, 

amipli dizanteri ve ateşli hastalıklarda verilir. 

Aynı mikroorganizmadan bir antibiyotik daha elde edilir(*) 

Demetilklortetrasiklin (DMCT,Demeklosiklin); bu, diğer 

tetrasiklinlerden daha dayanıklıdır. Bağırsaktan emilimi kolay, 

vücuttan atılması geç olan bu antibiyotiği dört saatte bir yerine, 

günde 1 veya 2 defa almak yeterlidir; kandaki konsantrasyonu, bu 

şekilde yeterli düzeyde tutulabilir. 

Bir başka Streptomyces türünden de, çok tanınan bir 

antibiyotik elde edilmektedir; S. rimosus, Oksitetrasiklin 

(= Terramisin, Oxytetracyclini hydrochloridum, TF) üreten bir 

(*) Klortetrasiklin elde edilirken ortama prekursor olarak aminopterin konursa 

DMCT meydana gelir. 

36

mikroorganizmadır. Bu antibiyotik, klorhidrat tuzu halinde, 

bilhassa çocuklar için hazırlanan şurup ve damlalarda kullanılır. 

Suda en çok eriyen antibiyotiktir. Oral preparatları yanında 

pomat ve aerosol şekilleri vardır. 

Tetrasiklinlerin bazı yan etkileri vardır. Örneğin, bulantı, 

kusma ve kanlı feçese neden olur; diş ve kemiklerde birikme 

yapar, bu nedenle 4 aydan sonra hamilelere, sütle geçtiği için 

emziklilere ve 8 yaşından küçüklere verilmez; karaciğer ve 

böbreklere zarar verir; ışığa duyarlılık yaratır. 

d) Makrolit Yapısında Antibiyotik Üreten 


Makrolitler makrosiklik(*), (örneğin halka 14 üyelidir) 

bileşiklerdir; bakterilerde temel protein sentezini yavaşlatır ve 

bakteriyostatik etki gösterirler. 

Streptomyces'lerden S.erythreus, aglikonu makrolit yapısında 

bir antibiyotik üretir: Eritromisin (Erythromycinum TF); bu, 

özellikle Gram(+) bakterilere etki eder. Akut difteri, tetanoz, 

pnömomide verilir. Sulu çözeltileri 1-2 ay bozulmadan kalabilir. 

Karaciğer üzerinde yan etkileri vardır. Streptomyces antibioticus, 

Oleandomisin i veren canlıdır. Gram(+) ve bazı Gram(-) 

bakterilere (ffnnnV- 1 - 

y etki eden bir antibiyotiktir. 

I0N3MŞO 

Amfoterisin B isimli bir 

geniş spektrumludur; başlıca 

biyotiğin de yan etkileri (anemi, 

Ç00£'90'9I 

enezuelae'den elde edilen bu 

olduğundan daha çok sentez 

(-) bakterilere etkilidir. 

tıisilin grubu antibiyotiklerin 

>1 m l W duğu için bunlardan ileride, 

^.ıvur. 

(*)macr(o)-Gr büyük: cycl(o)-Gr daire, halka 

37

Ordo: Spirochaetales 

Bu takımın üyeleri ekseriya çok uzun (500 p kadar) silindir 

ve spiral şeklindeki canlılardır; yapılarının çok ince olmasıyla 

bakterilerden ayrılırlar. Çeperi yumuşaktır ve yılankavi hareket 

eder. Saprofit veya parazit olup insan ve hayvanlarda bulaşıcı 

hastalıklara neden olurlar; örneğin: frengi (sifilis) hastalığına 

sebep olan Spirochaeta (Treponema) pallidum!dur. 

Classis : Microtatobiotes 

Bu sınıftaki organizmalar ancak canlı hücre içinde gelişip 

üreyebilir; doku kültürü yöntemiyle canlı hayvan dışında da 

üretilebilmişlerdir. Çubuk veya küre şeklinde olup çok 

küçüktürler; bu nedenle ancak ultra mikroskopla görülebilir ve 

bakteri tutan filtrelerden geçebilirler. 

Ordo: Rickettsiales 

Yaşadıkları hücre içinde düzensiz topluluklar meydana 

getiren bu parazitler de bazı bulaşıcı hastalıklara sebep olurlar. 

Hastalık genellikle bir portör, taşıyıcı hayvan (sinek, pire, bit v.b.) 

tarafından insan ya da hayvana ulaşır; örneğin Rickettsia typhi, 

bit aracılığıyla insana geçer ve tifüse neden olur; Coxiella bıırnetii 

kene ile insana geçer ve Q humması denilen hastalığın amilidir. 

Ordo: Virales 

Bağlı bulundukları sınıfın özelliği olarak bunlar da canlı 

hücre içinde çoğalabilen, küçük (O.l mp çapta) organizmalardır. 

Aslında gerçek bir organizma saymak doğru olmayabilir, çünkü 

bir virüs, nukleik asitlerden oluşan bir makromolekül ve bunu 

saran, protein bir kılıftan ibarettir. Su taşımaz, metabolik faaliyet 

göstermez; enerji alışverişi yoktur (örneğin: solunum yapmazlar); 

çoğalma şekli bile farklıdır. Bakteriler gibi bölünerek çoğalmaz, 

yaşıyan bir bakteri, insan veya hayvan, hatta yüksek bitki 

hücresine girince kendi başına gerçekleştirdiği bir katalitik etki 

ile bu canlı hücrenin protoplazmasmdan kendine benzeyen yeni 

bir virüs meydana getirir. Bunun sonucu olarak da hastalık 

yayılır. Virusların etkili oldukları canlılar gözönünde 

bulundurularak bunları 3 grup altında toplamak uygun 

olmaktadır. 

38

Bacteriophagineae(*) grubundaki viruslar nisbeten 

büyüktürler (boyu 0.02 -0.1yı). Sadece dezoksiribonukleik asit 

içeren bir baş kısmı ile bir kuyruk bulunur ve ikisi birden bir 

protein kılıf ile sarılmıştır. Bakteri ile karşılaşan virüs, özel bir 

çekim gücü sayesinde, kuyruk ucu ile bakteri hücresinin 

yüzeyine tutunarak baş kısmının içeriği, yani DNA hücrenin 

içine enjekte edilir, boş protein zar dışarıda kalır. Yukarıda 

açıklanan biçimde, hücreden daha hızlı bölünür, hücrenin 

plazmasını kullanıp çoğalan virüs kendi DNA smı sentezler ve 

sonra da protein sentezleyerek kapsülünü hazırlar ve kısa bir 

süre sonra yeni faj parçacıkları oluşur ve sonuçta bakteri çeperi 

erir, ölür ve yeni birçok bakteriofaj etrafa yayılır. 

Bütün bakteriofajlar bakteriler için öldürücü olmayabilir, 

her iki canlının bölünme hızı aynı ise bazan bakteri hücresinde 

uzun süre beraber yaşarlar. 

Çiçekli bitkilerde hastalık yapan viruslar Phytophagineae 

taksonunda toplanır. Meyve ağaçlarında, sebzelerde görülen bitki 

virüs hastalıkları (viroz) değişik şekillerdedir. Yapraklarda solma, 

açık renkli lekelenme, kenarların kıvrılması; mozaik hastalığı 

denilen ve sebzelerde görülen lekelenmeler; verim düşmesi veya 

gelişmede gerileme viroz görüntüleridir. Bu hastalıkların tedavisi 

ancak hasta olan bitkileri yok etmek suretiyledir, başka tedavi 

şekli yoktur; sağlıklı bireylerden yeni bitkilerin üretimi gerekir. 

İnsan ve hayvanlarda hastalık yapan viruslar Zoophagineae 

taksonunu oluşturur. Çiçek, su çiçeği, kızamık, poliyomiyelit; 

kuduz; uçuk gibi insanlarda ve ayrıca balık, kuş, memeli 

hayvanlarda görülen hastalıklar bu grubun virusları tarafından 

meydana getirilen hastalıklardır. 

(*)phag- =_Gr. yemek 

39

Divisio : CYANOPHYTA 

Bölüm : Mavi-Yeşil algler 

Bu bölümde belirgin mavi-yeşil renkli, tek hücreli veya 

ipliksi algler bulunur. Bakterilerden daha büyükçedirler; tek 

başına veya müsilajımsı örtüyle sarılmış kütle ya da film 

oluşturmuş koloni halinde yaşarlar. Gerçek nukleusları yoktur. 

Bu algler ototrofturlar fakat organik besinleri de alabilirler. 

Kromatoforları yoktur; pigment olarak klorofil a, karotenoidler 

(özellikle J3-karoten), fikosyanin(*) ve bazılarında da fikoeritrin(*) 

bulunur. Bu son iki boyanın oranı her zaman sabit 

olmadığından, bu alglerde bazan mavi, bazan yeşil renk daha 

baskındır. Ayrıca kromatik absorbsiyon nedeniyle, yeşil ışıkta 

kırmızı pigment, kırmızı ışıkta ise mavi ve yeşil pigment meydana 

geldiğinden aynı türde, ışığa bağlı olarak da farklı renk 

görülebilmektedir. 

Fotosentez yapan bu bitkilerde başlıca fotosentez ürünü, 

gerçek nişasta değil fakat glikojene benzeyen ve küçük 

taneciklerde depolanmış olan Cyanophyta Nişastası dır. 

Mavi-yeşil alglerde hücre çeperi pektin, hemiselüloz, bazan 

da selüloz içerebilir, fakat bu çeper çoğu zaman şişerek erimiş ve 

jelatinimsi, müsilajımsı bir hal almıştır. Kamçı taşımazlar; 

hareket, şişmiş müsilajm çok küçük deliklerden suya 

salgılanmasıyla sağlanır. Vejetatif çoğalma (bölünerek) gösterirler 

ve hızla çoğalırlar. Suda, özellikle temiz sularda yaşarlar. 

Ilıcalarda, örneğin 70° C lik kaynak sularında, nemli topraklarda, 

ağaç kovuklarında, duvar, havuz kenarı ve çıplak kayalarda 

rastlanır. Bir çok genus mantarlarla simbiyoz halinde birleşerek 

likenleri meydana getirir. 

Mavi-yeşil alglerin bazıları kireci çözer, bazısı müsilajmda 

kalsiyum karbonat salgılar; bazı termal sularda, yaşıyanlar 

antienflamatuar etki gösteren maddeler içerirler ve bu nedenle bu 

kaplıcalardan romatizma şikayeti olan çok sayıda hasta 

(*) cyaneus = mavi: erythro-= Gr. kırmızı 

40

yararlanır. Bazı algler balıklar için zehirlidir, bazıları başka 

bitkilerin içinde (yapraklarda, tallusta, köklerde) yaşar; bazı 

Nostoc türleri havanın azotunu tesbit etme özelliğine sahiptir. 

Bu bölüm bitkileri eczacılık bakımından çok önemli değildir. 

Bundan sonra ele alacağımız iki bölüm (Algler ve 

MantarlarJThallophyta adı altında birleştirilmiştir. Thallophyta 

(=Talluslu bitkiler = Yatık bitkiler) üyeleri basit organizmalardır; 

tek başına ya da koloni halinde yaşayabilirler. îleri yapılılar gibi 

dallanmış olanları varsa da bunlar gerçek olmıyan dokulardan 

meydana gelmiştir. Bacteriophyta'dakilerin aksine,gerçek 

çekirdek bulunur ve ökaıyotiktirler. İletim dokuları ve 

karakteristik eşey organları bulunmadığı gibi spor ve gametleri 

üreten organların özel bir örtüsü de yoktur. Bu bitkilerde kök, 

gövde, yaprak bulunmaz, bunların yerine tallus denilen ve 

görünüşü yaprağa benzeyen bir oluşum vardır. 

41

Divisio : PHYCOPHYTA 

Bölüm : Algler, Su Yosunları 

Su yosunları denizlerde veya tatlı sularda yaşayan, bir veya 

çok hücreli ototrof bitkilerdir. Hücrelerinde çekirdek (nukleus) ve 

klorofil bulunur.Üreme eşeysiz (sporla) veya eşeyli (gamet 

meydana getirerek) olur; ilkel gruplarında üreme hücreleri 

(sporlar, gametler) kamçılıdır. Eşeysiz üreme doğrudan doğruya 

hücrelerinin ikiye bölünmesi ile; eşeyli üreme ise çoğunlukla 

izogami ile (şekil ve büyüklük yönünden aynı olan gametlerle) 

olur. 

Algler kamçı taşımalarına veya içerdikleri renk maddelerine 

göre şu sınıflara ayrılır. 

1. Sınıf : Flagellatae (kamçılı algler) 

2.Sınıf : Chrysophyceae (Altın renkli algler) 

(=Diatomae Silisli algler) 

3.Sınıf : Chlorophyceae (Yeşil algler) 

4.Sınıf : Phaeophyceae (Esmer algler) 

5.Sınıf : Rhodophyceae (Kırmızı algler) 

Classis : Flagellatae(*) 

Sınıf : Kamçılı Algler 

Tek hücreli ve kamçılı olan bu algler, tatlı sularda veya 

denizlerde bulunur. Serbest veya koloni halinde yaşayan ve 

fitoplanktonları oluşturan bu algler balıklar tarafından yenir; 

ancak bunların bir kısmı (örn. Gymrıodium breve) toksik 

maddeler içerir, midye, balık gibi bazı deniz canlıları bunları 

yiyince toksik maddeler vücutlarında birikir; bu nedenle, böyle 

deniz ürünlerini yiyen insanlarda bazan zehirlenmeler görülebilir. 

Söz konusu toksik maddelerin zehirlenme belirtileri ışığa 

duyarlılık ve nöromüsküler bozukluk şeklinde kendini gösterir. 

phyco- = Gr. alglerle İlgi; 

(*}flagellum = kamçı 

42

Şekil 5. Euglena viridis. k:kamçı; Şekil 6. Diatomae(Centrales). 

kr: kloroplast; n nukleus; Asteromphalus roperiarıus 

v:vakuol (Doflainden). 

(K.Karamanoğlündan). 

Kamçılı alglerin bir kısmı ışık salma özelliğine sahiptir; 

bunlar denizin gece ışıklı görünmesine, yakamoz'a neden olur. 

Kamçılı alglerden bazıları, Euglena viridis, Peridinium tubulatum, 

Gymnodium breue ve Ceratium tripos, sık rastlanan türlerdir 

(Şek. 5). 

Classis: Chrysophyceaef") 

. Altın renkli Altfler 

< 

Z 

D 

* 

O 

UJ 

* 

O 

I- 

=o 

z < 

Z 

Û 

< 

00 

eo 

O 

z 

0£ 

UJ 

>- 

< 

a: 

ı-ı 

•J) 

3 

UJ 

v: 

Diyatomeler koloniler halinde yaşarlar ve sürünerek hareket 

ederler. Kolonileri mavimsi-yeşil renkli ve yağlı görünüşlü, 

çamurlu ortamlar meydana getirir. Denizde yaşayan diyatomeler 

diğer alglerle birlikte yine fitoplanktonları oluştururlar; bunlar 

boynuzumsu çıkıntıları sayesinde suda yüzebilirler 

Diyatomeler eşeyli ve eşeysiz olarak üreyebilirler; çok 

zengin olan bu grup hemen bütün dünyaya yayılmıştır. 10.000 

kadar türü bulunan bu canlılar kapaklarının simetri durumuna 

göre gruplandırılırlar. Buna göre diyatomeler iki takım altında 

incelenir. 

Ordo : Centrales 

Silisli çeperleri ışınsal düzende süslü olan diyatomelerin 

bulunduğu takımdır. Şekilleri genellikle dairemsidir, rafe 

bulunmaz, hareketsizdirler. Çoğunluğu denizde yaşayan ve 

fitoplanktonları oluşturan alglerdir. Bilinen en eski fosil 

diyatomeler bu takımda yer alır (Şek. 6). 

Ordo : Pennales(*) 

Silis çeperleri kuş tüyü şeklinde süslü olan diyatomelerin 

bulunduğu gruptur. Çoğunluğu göl ve durgun suların diplerinde 

veya birikinti sularda yaşar; çubuk, kayık veya elips şeklindedir. 

Bazı diyatomelerin hücrelerinde uzun eksen boyunca rafe adı 

verilen bir oluk vardır: Rafenin ortasında çeperin 

kalınlaşmasından oluşan bir orta boğum ve iki ucunda da yan 

boğumlar bulunur. Rafe bu türlerin hareket etmesinde rol oynar 

(Şek. 7). 

Diyatomeler silisli çeperleri sayesinde susuzluğa da 

dayanırlar; ayrıca hücre ölünce silis çeperleri çürümez. 

Diyatomeler jeolojik devirlerden Tersiyer'de (Tebeşir Devri) çok 

üremişlerdir, bugün Diyatomit (Moskof toprağı, Tripoli) adı 

verilen toprak yığınları, bu alglerin silis çeperlerinin fosilleşmiş 

artıklarından oluşmuştur. Yurdumuzda Diyatomit yatağı 

bulunan yöreler vardır. Örneğin: Ilıca yöresi (Erzurum): 

Boğazlıyan, Geyikçeli (Kayseri), Kızılcahamam, Güvem (Ankara). 

(*) penna = tüy, kuş tüyü 

44

Şekil 7. Diatomae(Pennales). A: Pinnularia uiricLis. a:kapak görünüşü; 

ob.orta boğum; r;rafe; s:silis çeper; k.kapak; yb:yanboğum; 

b:kemer görünüşü; c:enine kesit; B: Gomphonema gemirıatum. 

C:Cymbella lanceolata, D•.Navicüla acuta. E: Syrıedra alna 

(K. Karamanoğlündan). 

Diyatomit'lere Terra Silicea(*) (Diyatome toprağı, Kieselguhr) 

da denir. Terra Silicea bazı kodekslerde kayıtlı olan (örn. B.P.C. 

1949)bir drogtur, organik maddelerden ve metallerinden 

temizlendikten sonra eczacılıkta kullanılır. 

Temizleme işleminde diyatome toprağı yakılarak önce 

organik maddelerden kurtarılır. Soma HC1 ile kaynatılarak 

metallerden arındırılır. Daha sonra da yıkanıp kurutulur. Bu 

işlemler sonucu kirli beyaz renkli Terra Silicea elde edilmiş olur. 

Silisyum dioksitten oluşan bir üründür. Si oranı % 65-90 

kadardır. Bir miktar Fe ve Mg oksitler de bulunur. 

Temizlenmiş Terra Silicea, kurutucu özeliği nedeni ile deri 

pomatlarının bileşimine girer; şurup ve yağlı preparatlarm 

(*) terra= toprak, yer, silicum= silisyum 

45

süzülmesinde filtre olarak kullanılır. Teknikte adsorban ve 

izolatör olarak, asit v.s. ambalajlamada ve fırınların 

izolasyonunda; betonun dayanıklılığını artırmak için çimentoya 

katılarak ve dinamit hazırlarken nitrogliserinin stabilizatörü 

olarak yararlanılır. 

Classis :Chlorophyceae 

Sınıf :Yeşil Algler 

Bir veya çok hücreli, hücrelerinde saf yeşil kloroplastları 

bulunan alglerdir. Renk maddesi olarak yüksek bitkilerdeki gibi 

klorofil a ve b taşıdığından assimilasyon sonucu nişasta 

oluştururlar. Her hücrede bir veya bir kaç tane çekirdek 

bulunur. Çeperlerinin ana maddesi selülozdur. 

Yaşama ortamlarını nemli yerler, tatlı ve tuzlu sular 

oluşturur. Assimilasyon yapabildikleri için ototrof canlılardır. 

Ancak bir kısmı mantarlarla ortak yaşama(simbiyoz) girerek 

Likenler'i meydana getirir. Çoğalma eşeysiz ve eşeyli yollarla 

olur. 

Eczacılık alam için çok önemli bir grup değildir; ancak, bazı 

türlerinden besin ve antibiyotik olarak yararlanılabilir. Örneğin: 

Chlorella vulgaris : Kolay üretilebilen bir tatlı su algidir. 

Bundan klorelin antibiyotiği elde edilir. 

C.ellipsoides, ağaç kabuklarında ve nemli duvarlarda yeşil 

bir örtü meydana getirir. Bu algten besleyici olarak 

yararlanılabilir, çünkü yağ, protein, vitaminler (vitamin C ve 

provitamin A) içerir. Bu türler kolay yetiştirilebildikleri ve 

assimilasyon yaparak havanın karbondioksidini tutup oksijen 

verdikleri için kapalı yerlerdeki havanın temizlenmesi için 

üretilir. 

Diğer bazı önemli yeşil alg cinsleri de şunlardır: 

Scenedesmus , hücreleri mekik şeklinde olan bir algtır, tatlı 

sularda yaşar. Ulotrvc, ipliksi bir tatlı su algidir; kloroplastları 

yaka şeklindedir. Hücreleri süslü levhacıklar halinde olan 

Pediastrum da bir tatlı su algidir. Cladophora, ipliksi alglerdendir, 

ancak tallus dallanmıştır; hem tatlı, hem de tuzlu sularda 

yaşayan türleri vardır. Spirogyra da ipliksi alglerdendir, ancak 

46

kloroplastlarmın spiral şeklinde oluşu ile kolayca tanınır. Göl ve 

akar sularda kaygan parlak yeşil renkli topluluk halinde bulunur 

(Şek. 8). 

A B C D 

Şekil 8. Chlorophyceae. A:Cladophora. B:Spirogyra. C:Acetabularia 

mecLitteranea. D:Ulua lactuca (A,B Strasburger'den). 

Acetabıdaria, tallusu şemsiye şeklinde olan bir deniz algidir. 

Akdeniz'de, Florida kıyılarından Hindistan sahillerine kadar, 

tropik ve subtropik bölgelerin sıcak denizlerinde yaşar. Tallusun 

boyu 10-12 cm dir. Çeperinde fazla CaCOg birikmiş olduğundan 

rengi beyaz görülür. Ulva, marul yaprağını andıran kloroplastı 

atnalı şeklinde olan bir deniz algidir; tallusları uzak doğuda 

sebze olarak yenir. Ulva lactuca bizim denizlerimizde de yetişen 

bir türdür (Şek. 8). 

Classis: Phaeophyceae(*) 

Sınıf : Esmer Algler 

Çoğunluğu denizlerde, bir kısmı da tatlı sularda yaşayan, 

tallusları iplik veya şerit şeklinde olan alglerdir. Taşıdıkları 

pigmentlerden fikoksantin (esmer renk maddesi) klorofile baskın 

geldiği için renkleri koyudur ve bu nedenle bunlara esmer algler 

adı verilmektedir. Denizin derinliklerinde 35 m'ye kadar olan 

alanda yaşarlar ve kayalık yerlere rizoidleri(**) ile tutunurlar. Bir 

kısmının tallusları metrelerce büyüktür. Tallusun büyümesi 

(*) phaeo = Gr. kahverengi, esmer 

(**) rhiz(o)= Gr. kök; rizoid = köksü 

47

genellikle uç kısmında bulunan apikal(*) meristemin bölünmesi 

ile olur. Tallustan kopan parçalarla vegetatif olarak da 

üreyebilirler. Ototrof bitkilerdir. Assimilasyon sonucu biriken 

besin maddeleri nişasta değil, bir çeşit karbohidrat olan 

laminarin ile mannitol'dur. Ayrıca protein ve yağ da bulunur. 

Laminarin bir poliholozit olup şişme özeliğine sahiptir. 

Bu sınıftaki algler başlıca 5 takım altında incelenebilir. 

Ordo : Ectocarpales 

Esmer renkli , dallanmış veya ince iplikler halindeki alglerin 

bulunduğu bir gruptur. Ascophyllum nodosum, Fucus 

uesiculosus' tan daha derinlerde yetişir; iyot ve mineraller 

bakımından zengindir. Bu algden hazırlanan ekstreler 

kozmetikte, cilt ve saç preparatlarmda kullanılır. 

Ordo : Cutleriales 

Tallusları el büyüklüğünde olan bu algler daha çok 

Akdeniz'de bulunur, eczacılık yönünden önemi yoktur. 

Ordo : Dictyotales 

Esmer alglerin daha gelişmiş bir grubu olan bu bitkilerin 

tallusları düzenli bir dikotomik(**) dallanma gösterir, örneğin; 

Dictyota dichotoma ve Padina pavonia'da olduğu gibi. Bunlardan 

birincisi daha çok okyanuslarda yaygındır; ikincisi ise Karadeniz, 

Marmara ve Akdeniz sahillerimizde çok sık görülen ve tallusu 

yelpaze şeklinde olan bir türdür (Şek. 9). Bu takımdaki alglerin 

de eczacılıkta bir kullanımı yoktur. 

Şekil 9. Dictyotales. 

Padina pavonia 

(*) apicaJis= uçta bulunan 

(**) dicho = Gr. çift,İki; dichotomus- ikiye kesilmiş, ikiye ayrılmış 

48

Ordo : Laminariales 

Bu takson, çoğunluğu soğuk denizlerde yaşayan alglerin 

bulunduğu takımdır. Tallusları bir kaç santimetreden metrelerce 

büyüklüğe kadar olabilir. Bir kısmının tallusu çok yıllık olup, 

kuvvetli bir sap ucunda geniş ve büyük bir yaprağa benzer. Sapın 

dip kısmında ise büyüme bölgesi vardır ve dalgalarla parçalanıp 

kopan kısımların yerine, buradan yenileri meydana gelir. Böylece 

algin tallusu her yıl yenilenir. Bu takımda eczacılık ve besin 

yönünden önemli alg türleri bulunmaktadır. 

Fam : Laminariaceae 

Laminaria cinsi, yalnız denizlerde yaşayan ve tallusları 2-3 

m kadar olabilen alglerdir. Türlerinin çoğu Atlas Okyanusu ve 

Büyük Okyanus sahillerinde yetişir. Bu bitkilerin tallusları 

laminarin, mannitol, iyot ve aljinik asit yönünden zengindir. 

Bu nedenle hem eczacılıkta hem de besin olarak yararlanılır. 

Laminaria tallus sapları kurutularak Stipites Laminariae 

isimli droğ elde edilir. Bu drog içerdiği laminarin'in su alıp 

şişmesinden dolayı cerrahide yaraların temizlenmesi için; 

jinekolojide uterusun genişletilmesi amacıyla kullanılır. Drog 

parçaları basınçlı alkol buharı ile sterilize edildikten sonra 

uygulanır. Drog, hacminin beş katı kadar şişebilmesi yanında 

kolaylıkla dağılma özeliğine de sahiptir, bu nedenle bazı 

tabletlerin bileşimine girer; toz halinde ise mekanik müshil ve 

iyot lu preparat olarak kullanılabilir. 

Kodekslerde Stipites Laminariae droğunun elde edildiği 

türler arasında kayıtlı olan, Laminaria cloustoni tallusu 5 m 

kadar olabilen bir türdür. Kaim olan sapları (7-8 cm çapta), her 

yıl yenilenir. Tallus sapın ucunda geniş bir yaprak şeklindedir. 

L.digitata[*)(=LJlexicaulis) tallusu elin parmakları şeklinde ve 

şerit halinde parçalıdır. L.saccharina tallusu ise parçalanmamış 

şerit şeklinde uzun (3 m kadar) ve kenarları undulattır. izlanda 

ve İskoçya kıyılarında yetişir. Uzakdoğuda sapları besin olarak da 

tüketilir (Şek. 10A,B). ' 

Laminariajaponica, L.religiosa, L.hyperboreave L.cichorioides 

türlerinin sapları da drog olarak kullanılır; ilk iki tür laminarin 

ve mannitol yönünden de zengindir. 

49

Laminaria türlerinin tallusları denizlerden uzun saplı 

çengellerle toplanır ve konserve fabrikalarına gönderilir. Yıkanıp 

temizlendikten soma kaynar su havuzlarına daldırılarak malaşit 

yeşili ile boyanır. Sonra kurutulup preslenerek pazarlanır. Bu 

şekilde hazırlanan tallusa kambu adı verilir. Kambu pirinç, et ve 

balık ile pişirilerek yenir. Japonya'da her yıl tonlarca kambu 

tüketilmektedir. 

Laminaria tallusları ayrıca tarlalarda yeşil gübre olarak da 

kullanılır. Bu gübreler azot ve fosfor yönünden fakir, fakat 

potasyum yönünden zengindir. 

Laminaria tallusları iyot yönünden de zengindir. Tallusları 

yakılarak elde edilen küle varec veya kelb adı verilir. Bu külden 

iyot elde edilir. îyot bilindiği gibi tiroit bezinin çalışmasını 

düzenler. Tiroit bezinin düzensiz çalışması goitre (=boyun 

yumrusu) hastalığına neden olur. Deniz ürünlerini ve algleri 

besin olarak kullanan ülkelerde bu hastalığa az rastlanır 

(örneğin: Japonya'da hemen hemen hiç rastlanmadığı söylenir). 

Laminaria talluslarmm bileşiminde aljin veya aljinik asit te 

bulunur. Aljinik asit sanayide ve eczacılıkta kullanılan bir 

bileşiktir. Laminaria türleri dışında Fucus, Macrocystis ve 

Nereocystis gibi diğer esmer alg türlerinden de aljinik asit elde 

edilir. Aljinik asiti elde etmek için talluslar özel aletlerle denizden 

toplanır,temizlenir, parçalanarak kurutulur. Sonra hafif asitli su 

ile yıkanarak laminarin, mannitol ve mineral maddelerden 

arındırılır. Bundan soma seyreltik sodyum karbonat çözeltisi ile 

ekstre edilir ve aljinik asit, Na tuzu halinde suya çekilir. Soma 

da dilüe H2SO4 ilave edilerek aljinik asit çöktürülür. 

Aljinik asit Na, Al ve Ca tuzları halinde, değişik amaçlarla 

kullanılır. Örneğin, diş macunu üretiminde, ilaç sanayiinde dolgu 

maddesi ve tablet dağıtıcı olarak; alüminyum aljinat mide ülseri 

tedavisinde; kalsiyum alginat hemostatik(**) olarak; ayrıca gıda 

sanayiinde reçel, dondurma v.s. yapımında. Aljinatlar başka 

alanlarda da kullanılır: tekstil sanayiinde, boya, kağıt ve karton 

imalinde, köpük kauçuğu yapımında; kumaş ve derilerin su 

geçirmez hale getirilmesinde; ateşe dayanıklı kumaşlar ve sun'i 

ipek yapımında; desenli kumaşların dokunmasında (aljinik asit 

farklı metal tuzları ile farklı renkler verir). 

(*)digitus = parmak; (ortalama 8 cm lik uzunluk) 

(**)haemostaticus= kan dindirici 

50

Şekil 10. Laminariales. A:Laminaria saccharina. B:L.cloustoni. 

C.Nereocystis luetkeana. D.LessoniaJlauiccıns. E:Macrocystis 

pyrf/era(Strasburger'den). 

Aljinik asit ve İyot elde etmede yararlanılan Laminaria türleri 

dışında başka esmer alg türlerinden de yararlanılır. 

Macrocystis pyrifera : Tallusu 50- 70 m kadar olabilen en 

büyük deniz algidir. Ağırlığı bazan birkaç yüz kiloya ulaşır. Daha 

çok soğuk denizlerde (K.Amerika, Pasifik kıyıları) yetişir. Tallus 

şerit şeklinde parçalıdır, loblarm tabanında hava baloncukları 

bulunur (Şek. 10E). Bu talluslar aljinik asit ve iyot elde etmede 

kullanıldığı gibi gübre olarak da değerlendirilir. Ayrıca Bj2 

vitamini bakımından zengindir; anemilerde(*) verilir. 

Nereocystis luetkeana: Tallusu 20-30 m kadardır, şişkin bir 

kısımdan çıkar ve parçalıdır. Sapı uzundur, şişkin kısım hava ile 

doludur böylece tallus suda yüzer (Şek. 10C). Kaliforniya 

kıyılarında yetişen bu algin tallusundan aljinik asit ve iyot elde 

edilir, ayrıca gübre olarak da kullanılır. 

Lessonia nigrescens ve L.Jlauicarıs; Peru ve Yeni Zelanda 

sahillerinde denizaltı ormanlarını meydana getirir, bu alg 

türlerinin tallusları 3-5 m uzunlukta olup şekil olarak bir ağacı 

andırır, uzun bir sap kısmının tepesinde yaprağa benzeyen 

şeritler vardır (Şek. 10D). Bu türlerinin talluslarından da aljinik 

asit ve iyot elde edilmektedir 

(*) aem=Gr. kan; an= Gr. yoksulluk; anemia=kansızlık 

51

Ordo : Fucales 

Daha çok soğuk denizlerde yaşayan bu takımdaki alglerin 

tallusları 1 m kadar büyüklükte olabilir. Tallusun yapısı serttir, 

şeritler halinde ve dikotomik dallanmıştır. Tallusta alglerin dik 

durmasını sağlayan bir orta damar ve bunları su yüzünde tutan 

hava keseleri bulunur. İyot yönünden zengindirler; 

Fucus serratus{*) (testere algi). Bu algta tallusun kenarı 

testere gibi dişlidir, bunun için bu isim verilmiştir (Şek. 1İB). 

F.uesiculosusi**) (kabarcıklı alg). Bu tür, tallusunda hava 

keselerinin bulunuşu nedeniyle böyle isimlendirilmiş bir esmer 

alg türüdür (Şek. 11A).. F.spiralis'in tallusunda ise hava kesesi 

yoktur. 

Sargassum uulgare tallusu kahverengidir, yaprağa benzer ve 

küçük baloncuklar halinde hava keseleri taşır (Şek. 1 İD). . Bu 

algin bazı denizlerde bulunduğu alanlara Sargassum denizi adı 

verilir ve bu yerler deniz haritalarında belirtilir; çünkü bu alglerin 

meydana getirdiği büyük topluluklar gemilerin hareketini 

engeller. Bu cinsin memleketimizde de rastlanan türleri vardır 

(örn.S.linifolium). S.confussumun hipoglisemiyan etkilisi vardır, 

mekanizması henüz bilinmemektedir. 

Cystoseira barbata : Bizim denizlerimizde de bol bulunan bu 

türün çok dallanmış bir tallusu ve tallusunda yumurta biçiminde 

hava keseleri vardır (Şek. 11C). Boyu 1.5 m ulaşabilir. Kuruyunca 

siyah lameller şeklini alır, tadı müsilajlı ve tuzludur.Taşıdığı 

glusitler (laminarin, aljin) % 65 kadardır, ayrıca mineral 

maddeler, iyot, bir miktar C vitamini ve provitamin A bulunur. 

Talluslarından hem iyot, hem de aljinik asit elde edilmektedir. 

Toz veya sulu ekstre halinde iyotlu ilaç olarak guatr'da ve 

şişmanlamayı engelleme amacıyla kullanılır. Besin değeri de 

vardır. Kan şekerini ve plasma kollesterol düzeyini düşürür. 

(*) serra= testere 

(**) vesica= kese,torba 

52

Şekil 11. Fucales. A:Fucus vesiculosus. B: F.serratus. C.Cystoseira 

barbata. D:Sargassumlinifolium; b:baloncuk; t:tallus 

(Strasburger'den). 

Classis : Rhodophyceae 

Sınıf : Kırmızı Algler 

Rhodophyceae(*) sınıfındaki alglerin tallusları çok hücrelidir 

ve çeşitli şekiller gösterir. Hücrelerinde klorofile baskın olarak 

başlıca kırmızı renk maddesi fikoeritrin(**) yanında mavi renk 

maddesi fikosiyanin veya ksantinler bulunur; bu nedenle 

tallusları kırmızımsı renkte görülür. Assimilasyon ürünü gerçek 

nişasta olmayıp Floride nişastası adı verilen ve iyot çözeltisi ile 

kırmızı renge boyanan başka bir karbohidrat çeşididir; kimyasal 

bakımdan glikojene daha yakındır. Bu nedenle bu taksona 

Florideae adı da verilebilir. 

Kırmızı alglerin çoğu denizlerde, az bir kısmı da tatlı sularda 

yaşamaktadır; denizlerin 200 m derinliklerine kadar iner. 

(*)rhodo Gr= gül rengi, kırmızı. 

(**)erythro= Gr. kırmızı; cyaneus= mavi 

53

Bazılarının hücre çeperinde fazla miktarda CaCC>3 birikir. Sıcak 

denizlerin sahillerinde yaygın olan bu algler pembe-kırmızı 

renkleri ile mercanları andırır. Bu sınıftaki bitkilerin bazısından 

eczacılıkta yararlanılmaktadır. 

Ordo : Gelidiales 

Bu takımdaki bazı alglerin talluslarmdan bakteri ve mantar 

kültürlerinde besi ortamı olarak kullanılan Agar-agar T.K. Jeloz 

droğu elde edilir. Agar-agar elde edilen başlıca türler şunlardır: 

Gelidium amansii: Doğu Asya sahillerinde yetişen bir kırmızı 

alg türüdür. G.cartilagineum, Uzakdoğu ülkelerinin ve Kuzey 

Amerika'nın Pasifik sahillerinde yetişir; G.japorıicum, Kore ve 

Japonya kıyılarında yetişmektedir. G.corneum'a Akdeniz ülkeleri 

ve Brezilya sahillerinde rastlanır. Bütün bu türler küçük talluslu 

alglerdir. Tallusları taze iken kırmızı renkli ve çok dallanmıştır; 

yaşadıkları ortamda kayalara tutunmuş olarak bulunurlar. 

Ordo : Gigartinales 

Bu takımda da Agar-agar elde edilen alg türleri 

bulunmaktadır. Gracillaria lichenoides (Seylan yosunu), Hint 

Okyanusu kıyılarında; G.confervoides, Amerika ve Afrika 

sahillerinde yetişir; Eucheuma spinosuma ise Hint Okyanusu, 

Java kıyılarında rastlanır. 

Phyllophora neruosa , Karadeniz kıyılarında ve Rusya' da 

yetişen bir algtir, iyot içerir. Bu nedenle bu türden hem Agaragar, 

hem de iyot elde edilmektedir. Plasma kollesterol düzeyini 

düşürücü etkidedir. Gracillaria verrucosa sahillerimizde yetişen 

ve antilipemik (*) etkili bileşikler içeren bir alg türüdür. 

Kırmızı alg türlerinden Agar-agar hazırlamak için, talluslar 

toplanır, temizlenip kurutulduktan sonra hafif asitlendirilmiş su 

ile kaynatılır. Jel haline gelince soğutulur ve bloklar halinde 

kesilir. Sonra, henüz yumuşak iken ızgara veya eleklerden 

geçirilerek ince şeritler haline getirilir. Bundan sonra kullanıma 

sunulur. Bu hali ile Agar-agar hafif kokulu, müsilaj lezzetinde bir 

üründür. Bileşiminde mineral maddeler yanında glusitler 

(poliholozitler) vardır ve su alınca şişer. 

(*) Iipemia= kandaki lipit konsantrasyonunun normalden fazla oluşu 

54

Şekil 12. Gigartinales. A:Chondrus crispus; B:Gigartirıa mamillosa 

(K.Karamanoglu'ndan) 

Agar-agar bakteri ve mantar kültürü için çok kullanılan besi 

ortamıdır. Eczacılıkta tablet yapımında, emoliyan(*) ve mekanik 

müshil olarak; kozmetik sanayiinde; diş hekimliğinde protez 

hazırlanırken; ayrıca gıda sanayiinde kullanılır. 

Gigartinales takımında bir de Carrageen (Karagen, Deniz 

kadayıfı) isimli droğu hazırlamada yararlanılan alg türleri vardır. 

Bunlardan Chorıdrus crispus, 10-20 cm büyüklükte, tallusu 

dikotomik dallanmış, lobları düzgün olmıyan, gevrek ve kayalara 

tutunan bir alg'tır. Tazeyken esmerimsi pembe renklidir; Atlantik 

kıyılarında çok iyi tamnır (Şek. 12A). 

(*) emoliens= yumuşatıcı,derive mukoza tahrişini önler. 

55

Gigartina mamillosa ve G.stellata da en çok tüketilenlerdir. 

Bu türlerin toplanıp temizlendikten sonra güneşte kurutulan 

tallusları droğu oluşturur (Şek. 12B). 

Karagen, % 50-60 oranında glusitler, poliholozit içerir, bu 

bileşikler su alarak şişer ve mekanik laksatif olarak kullanılır; 

bunun yanında mineral maddeler de bulunur. Drog emoliyan, 

ekspektoran(*), antikoagulan(**); emülsiyon yapıcı olarak ve diş 

macunu yapımında kullanılır. 

Ordo : Ceramiales 

Bu taksondaki bitkiler tallusları dallı ve iplik şeklinde olan 

alglerdir. Aralarında yararlı olan türler vardır. 

Ceramium!lar Doğu Asya kıyıları ile Hint Okyanusunda 

yetişir ve Agar üretimi için toplanan alglerdendir. 

Alsidium helminthochortorı (Korsika solucan yosunu): 

Akdeniz'de ve Korsika'nın kayalık kıyılarında yetişen bu algin 

dikotomik dallanmış, filiform ve menekşe rengindeki kurutulmuş 

tallusları Helmintokorton isimli droğu oluşturur. Bu drog 

içerdiği kainik asit dolayısıyla anthelmintik(***) etkidedir ve bu 

amaçla kullanılır. 

Digenia simplex, Hint Okyanusu ve Japonya sahilleri, 

Pasifik kıyıları ve Akdeniz'de yetişen bir alg türüdür. Bunun da 

kurutulmuş tallusları kainik asit içerir ve talluslardan 

hazırlanan sulu ekstre özellikle askaris ve oksiyürlere karşı, kurt 

düşürücü olarak kullanılır. 

Delesseria sanguinea, tallusları yaprak gibi yassı olan bir 

kırmızı alg türüdür. Kuzey Atlantik ve Baltık Denizi kıyılarında 

yetişir. Antikoagulan etkilidir. 

(*) expectorans= göğüs temizleyici, balgam söktürücü 

(*») coagulum= pıhtı 

(***) helmiııs = bir cins solucan 

56

Divisio : MYCOPHYTA, Fungi 

Bölüm : Mantarlar 

Mantarlar, gerçek kök, gövde, yaprak ve çiçek gibi organları 

bulunmayan klorofilden yoksun, heterotrof ve ilkel bir bitki 

grubudur. Bu takson, küf mantarlarından kırlarda yetişen zehirli 

veya yenen mantarlara kadar 60.000 türü kapsar. Şekil, 

büyüklük ve yaşadıkları ortam bakımından çok çeşitlidirler. Tek 

hücreli, ipliksi veya şapkalı olanları, tatlı suda, karada ve denizde 

yaşayanları vardır. Klorofil taşımadıkları için fotosentez 

(özümleme) yapamazlar; bu nedenle heterotrofturlar. Bir kısmı 

başka canlılar üzerinde parazit (asalak), bir kısmı cansız 

maddeler üzerinde saprofit (çürükçül) olarak yaşar. Bazı 

mantarlar ise algler (suyosunları) ile ortak yaşama girerek 

likenleri meydana getirirler. 

Mantar hücreleri bakteri hücrelerinden daha büyüktür. 

Bakteri hücresinde çekirdek bulunmadığı halde, mantar 

hücresinde bir veya daha fazla sayıda çekirdek vardır. Hücre 

çeperi çoğunlukla kitin içerir. Hücreler yanyana gelerek iplik 

şeklinde talluslar meydana getirirler; iplik şeklindeki tallusa hif 

adı verilir. Hifler bir araya gelerek ağ şeklindeki bir yapıyı 

oluştururlar, buna miselyum denir. Dış etken ve uygun olmayan 

koşullarda mantar hifi su kaybeder, hücre zarı kalınlaşır; böyle 

meydana gelen miselyum kütlesine sclerotium(sklerosyum) adı 

verilir. 

Mantarlar hem eşeysiz hem de eşeyli olarak ürerler. Eşeysiz 

üreme çeşitli sporlarla olur. Suda yaşayanlarda çıplak veya 

kamçılı zoosporlar yardımıyla, karada yaşayanlarda ise 

sporangiyum (kapalı keseler) içinde oluşan endospor (askospor) 

veya hiflerin uçlarında oluşan ekzospor (konidiospor)larla üreme 

sağlanır. Mantarların eşeyli üremesi benzer gametlerin birleşmesi 

ile izogami(*) (birleşen gametlerin morfolojik yapıları aynı 

fizyolojik özelikleri farklı), anizogami (gametler kamçılı, biri 

küçük, diğeri büyük) ve oogami (gametlerden biri büyük ve 

fuııgus, fungi = mantar 

(*jiso= Gr. eşit 

57

kamçısız; diğeri küçük ve kamçılı) şeklindedir. Ancak mantarlar 

genellikle eşeysiz olarak ve sporlarla ürerler. 

Mantarlar başlıca glikojen ve yağ depo eder; mannitol ve 

diğer maddeler de bulunur, fakat nişasta bulunmaz. Mantarların 

arasında yenilenler ve zehirli olanlar, tıbbi olanlar, antibiotik 

meydana getirenler, taşıdıkları enzimler nedeniyle alkolik 

fermantasyon yapanlar; ayrıca insanlarda, hayvanlarda ve 

bitkilerde hastalık meydana getirenler vardır. 

Mantarları başlıca üç classis (sınıf) altında incelenir. 

Myxomycetes 

Phycomycetes 

Eumycetes 

(Cıvık Mantarlar) 

(Algimsi Mantarlar) 

(Gerçek Mantarlar) 

Classis : Myxomycetes 

Sınıf : Cıvık Mantarlar 

Bu sınıf, mantarların en basit ve ilkel taksonudur. Bunlar 

plasmodium denilen çıplak, kamçısız bir protoplazma kütlesinden 

oluşan organizmalardır; amip gibi hareket ederler; nemli orman 

topraklarında veya çürümüş bitkisel artıklar üzerinde yaşarlar; 

üreme, sporangiyumlar içinde oluşan sporlarladır. 

Bu sınıfta 60 cins ve 500 kadar tür bulunursa da eczacılık 

yönünden önemli değildirler. Başlıca cinsler, Ceratomyxa, 

Didyırdum ve Fuligo'duv. Bir kısmına fosil olarak karbon ve perm 

devrinde rastlanır. 

Classis : Phycomycetes 

Sınıf : Algimsi Mantarlar 

Bu mantarlara, ilk tanınan türlerinin alglere benzemesi 

nedeniyle Algimsi mantarlar denir. Tallusları mikroskobik, 

hifleri bölmesizdir. 

Ordo: Mucorales 

Bu takımda, bitkilerde önemli hastalıklara neden olan 

mantarlar bulunur. Hifleri, yaprak dokusu içinde, hücreler arası 

boşluklarında gelişir ve hücrelerin içine emeçler(haustorium) 

uzatarak besin maddelerini emer. Ayrıca, stomalardan dışarı 

58

çıkan hiflerin ucunda oluşan ekzosporlarla hastalık yapraktan 

yaprağa ve bitkiden bitkiye bulaştırılır. Bitkilerde bu yolla 

hastalık yapan mantarlardan başlıcaları şunlardır: 

Plasmopara viticola, asma mildiyösü. Asma yapraklarında 

mildiyö hastalığına neden olur, yaprakların üst yüzünde ortası 

sonradan kızaran sarı lekeler, alt yüzde ise beyaz bir misel örtüsü 

meydana gelir; kısa sürede yapraklar dökülür, bitki ölür. 

Peronospora tabacina: Bu mantar tütün fidelerine dadanır. 

Yapraklar sararır, ucu aşağı kıvrılır, alt yüzü grimsi eflatun bir 

renk alır, sonuçta yapraklar ve bitki kurur. Bu hastalığa mavi 

küf veya tütün mildiyösü denir. 

Phytophtora irıfestans, patates mildiyösü hastalığı yapar; 

patateste 3-6 mm çapında, 6-11 mm derinlikte esmer-mor-siyah ve 

sert lekeler meydana getirir. Phytophtora'lardan P. cambiuora türü 

kestane ağaçlarının kök ve gövde diplerinde mürekkep 

hastalığı'na neden olur. P.citrophtora narenciye meyvalarmda 

kahverengi çürükler, gövdelerinde zamklanma hastalığı yapar. 

Olpidium brassicae, genç lahanalarda fide yakma 

hastalığına neden olur. Plasmodiophora brassicae ise lahana 

köklerinde urlar meydana getirir. 

Algimsi mantarlar arasında, ekmek gibi karbohidrat 

yönünden zengin besinler üzerinde esmer-gri renkli küf meydana 

getiren mantarlar da bulunur. 

Mucor mucedo, organik maddeler(ekmek, salça gibi) 

üzerinde saprofit yaşar. Çok dallanmış olan miselyumu beyaz bir 

örtü halinde ortamı kaplar; aralarından yükselen hiflerin 

tepesinde meydana gelen küremsi sporangiyumların içinde 

sporlar bulunur (Şek. 13). 

Rhizopus nigricans da karbohidratça zengin maddeler 

üzerinde esmer-gri renkli küf meydana getirir. Ayrıca bu 

mantardan, kortizon gibi bazı kortikosteroidlerin yarısentezinde 

yararlanılmaktadır; Örneğin, progesteron molekülünde 11.C 

atomuna bir (-OH) bağlar ve buradan kortizona geçilir. 

59

Classis : Eumycetes(*) 

Sınıf : Gerçek Mantarlar 

Çoğu toprakta yaşayan, hifleri dallanmış ve bölmeli olan bu 

mantarlar, diğer gruplardakilere göre daha ileri yapılı ve 

büyüktür. Bunların belirgin özeliği sporlarının askus adı verilen 

bir kese (sporangiyum) içinde veya basidium denilen şişkin hif 

uçlarında ve açıkta meydana gelmesidir (Şek.14). Askuslarda 

meydana gelen sporlara askospor, bazidiyumlarda meydana 

gelenlere de bazidiyospor adı verilir. Sporları taşıyan bu 

sporangiyumlar yalnız başına bulunmaz, parafız adı verilen 

verimsiz hiflerle birlikte himenyum'u oluştururlar. Himenyum, 

diğer vejetatif yapılarla beraber fruktifikasyon'u meydana 

getirir. 

Bu sınıftaki mantarlar sporlarının oluşum biçimine göre iki 

altsınıfa ayrılır: Ascomycetes (Askuslu mantarlar) ve 

Basidiomycetes (Bazidiyumlu mantarlar). 

Subclassis : Ascomycetes 

Altsınıf : Askuslu Mantarlar 

Ascomycetes, sporları askus içinde meydana gelen 

mantarların bulunduğu altsınıftır. Askuslar bir tulum veya 

torbaya benzer. Bir askus içinde 4 veya onun katları olan 8, 16, 

32, 64.. gibi sayıda askospor meydana gelebilir. Askus bir tane 

(*)eu= Gr. iyi

değil, çok sayıdadır; yanyana, paralel olarak dizilidir; arada 

(*) hifler, parafizler vardır (Şek.l4B). 

steril 

a 

Şekil.14. A: askus. as:askospor. B: himenyum. p:parafîz. C: bazidiyum.. 

bs: bazidiospor. 

Ascomycetes'lerde üreme askosporlarla olmaktadır. Ancak 

bunlarda bir de ek çoğalma şekli vardır. Bu, miselyum uçlarının 

boncuklanması ile meydana gelen ve konidi veya konidiyospor 

denilen sporlarla olur. 

Bu altsınıfta yaklaşık 20.000 tür bulunur; aralarında 

eczacılık bakımından önemli olanlar da vardır 

Ordo: Saccharomycetales 

Bu takımdaki mantarlarda miselyum örgüsü bulunmaz. 

Hücreleri ya tek başına ya da eliptik veya küremsi hücre dizileri 

halinde bulunur. 

Fam: Saccharomycetaceae (Maya Mantarları) 

Tomurcuklanma adı verilen özel bir hücre bölünmesi 

sonucu, eşeysiz olarak çoğalırlar (Şek. 15A).Taşıdıkları enzimler 

yardımıyla birçok ozu (şekeri) alkolik fermantasyona uğratırlar. 

(*) sterilis = kısır, verimsiz; temiz. 

61

Şekil 15. Maya mantarlarında tomurcuklanma ile üreme. 

A-.Saccharomyces cerevisiae. B:S.ellipsoideııs 

Saccharomyces genusunun 30 kadar türü vardır. Bunlardan 

biri olan S.cerevisiae (bira mayası), 2-7 p çapında, yumurta 

biçiminde hücre dizilerinden meydana gelen ve yalnızca kültüre 

alınmış olarak bulunan bir mantardır. Tomurcuklanma ile ve 

süratle çoğalır. İçerdiği simaz enzimi nedeniyle şekerli 

bileşiklerde fermantasyona neden olur. Biracılıkta arpa suyuna 

katılarak biranın fermantasyonu sağlanır. 

Saccharomyces cerevisiae'den ayrıca Tıbbi Bira Mayası da 

(Faex Medicinalis (Cerevisiae Fermentum)elde edilir(*). Bu drog 

yıkanıp acılığı giderilmiş, nem oranı %9 un altına inecek biçimde 

30-40°C de kurutularak fermantasyon yeteneği azaltılmış olan 

bira mayasıdır. Beyazımsı-gri renkli hafif bir toz olup kokusu 

aromatik, lezzeti ise hafif acıdır. Kuru ortamda ve ışık görmeyen 

yerlerde saklanmalıdır; aksi halde bozulur ve kokusu fenalaşır. 

Bira mayasının çeşitleri vardır. Bir kısmı bulunduğu 

ortamın dibine çöker ve 6-8°C'de mayalanır; buna dip mayası 

denir. Bir kısmı da ortamın üst kısmında yüzer, 16-30°C 'de 

mayalanır; buna yüzey mayası adı verilir. 

(*)Tıbbi bira mayası, bira yapımı sırasında yan ürün olarak elde edilir. 

Fermantasyon için özel çözeltilere belli oranda mantar konur. Burada 

üreyerek çoğalan ve dibe çöken mantar alınır, yıkanarak temizlenir 

ve kurutulur. 

62

Bira mayası mikroskopta eliptik, oval veya küresel hücreler 

şeklinde görülür, bazılarında tomurcuklanma da seçilebilir; 

nukleus merkezin yakınında, küçük bir kütle gibidir, ancak özel 

bir boyama ile renklendirilince görünür hale geçer. 

Bira mayası %46-50 kadar protein, % 30-35 kadar 

karbohidrat (glikojen şeklinde), % 2-3 yağ içerir. Ayrıca enzim 

ve B grubu vitaminler B1( B6, PP vitamini-anörin, nikotinik 

asit, riboflavin, folik asit ve Bj2 vitamini, A ve C vitamini ve 

antibakteriyal maddeler ve taze maya % 70-80, kuru maya ise % 

8-10 kadar rutubet taşır. İçerdiği çeşitli bileşikler nedeniyle iyi 

bir gıda ve vitamin kaynağıdır; diyet ve besleyici olarak; 

kansızlıkta; furunculus (*) tedavisinde ve antibiyotiklerle tedavide 

verilir. Bazı deri hastalıkları ve görme bozukluklarına da iyi gelir. 

Ayrıca özellikle B grubu vitaminleri, bu arada B2 vitamini 

eldesinde yararlanılır. Nükleik asit sanayiinde protein kaynağı 

olarak kullanılır. 

Bu familyada bir de tıbbi olmayan maya mantarı vardır. 

Saccharomyces ellipsoideus [=S.cerevisiae var. eüipsoideus) 

(şarap mayası): Bu maya mantarı da bira mayası gibi 

tomurcuklanma ile çoğalır ve elips şeklinde hücre dizilerinden 

oluşur (Şek. 15B). Doğada en fazla bağlarda ve meyva bahçelerinin 

topraklarında bulunur. Buradan üzümlere veya meyva tanelerine 

bulaşır. Tanelerin ezilmesi sırasında meyvanm şekerli suyuna 

karışarak fermantasyona neden olur. Toprağa düşen ve mantarla 

bulaşmış üzüm tanesi veya meyvayla tekrar toprağa geçer ve 

süretken sporlar meydana getirerek kışı toprakta geçirir. 

Şarap hazırlamak için toplanan üzümlerle şıraya geçen 

mantar anaerobik ortamda gelişecek olursa solunum için şırada 

bulunan glikozu parçalayarak onu CO2 ve etanole dönüştürür. 

c6 h 12°6 ""> 

Glikoz 

2 c 2 H 5 O H + 2 CO 

Etilalkol 

S.kephyr (kefir mayası): Kefir, sütün fermantasyonu ile elde 

edilen bir üründür(**). Kefir mayası mantarı hücreleri birleşerek 

kefir yumrusu adı verilen küçük, esnek kütleler oluşturur. Kefir 

(»(furunculus = kan çıbanı 

(**) Kefir sütün fermantasyonu ile elde edilen bir üründür. Lactobacillus 

caucasicus ve diğer bazı mantarları da içermektedir. 

63

yapılacağı zaman, kaynatılıp soğutulmuş süte, ılık iken bu 

mantardan ilave edilir ve bir gece bekletilir. Mayalanan süt, 

mantarı içinden alındıktan sonra içilir. 

S.octosporus : Kuru üzüm ve kuru incir taneleri üzerinde 

yaşayan bir mantardır. 

Familyadaki bir diğer takson, Torula cinsi, 

Saccharomyces'ten farklı olarak, hücrenin her tarafından 

tomurcuklanır. T.utilis' in besin değeri bira mayası kadar 

yüksektir; una ilave edilerek ekmeğin protein değeri yükseltilir. 

Pityrosporum pachydermatis ,deride parazit olarak yaşar, saç 

dökülmesine neden olan bir mantardır. 

Ordo ; Aspergillales 

Fam: Aspergillaceae (Yeşil Küf Mantarları) 

Bu familya mantarları karbohidrat yönünden zengin besinler 

üzerinde (ekmek, peynir, marmelat v.b.) saprofit olarak yaşar ve 

yeşil renkli küf oluşturur. Askuslu mantarlar grubundan 

olmalarına karşın hiflerinin ucunda oluşturdukları 

konidiyosporlarla çoğalırlar. 

Bu familyada önemli iki cinsten söz edilebilir; Penicillium ve 

Aspergillus. Bunlar bilinen ve iyi tanınan küf mantarlarıdır. 

Penicillium, hiflerinin uç kısmında çatallanmış fırça şeklinde 

sterigmaları (spor meydana getiren kısımları) bulunan 

mantardır(*). Sporları yeşil renkli olup sterigmaların ucunda 

sıralanmıştır (Şek. 16A). Bu mantarın bazı türlerinden (P.notatum 

ve P.chrysogenum) Penisilin antibiyotiği elde edilir. Bu 

antibiyotik kokuş tipi bakterilere (stafilokok,diplokok, streptokok) 

karşı etkilidir; bunlar Gram(+) koklardır. Yalnız Vibrio(kolera) ile 

Salmonella (tifo) ve Mycobacterium (tüberküloz) gibi çubuk 

şeklindeki bakterilere etki etmez. 

İngiliz bakteriolog A.FLEMMING, 1929 yılında penisilin ile 

bulaşmış bir ortamda stafilokok kolonisinin harap olduğunu 

tesadüfen görmüştür. Bunun üzerine bu konudaki çalışmalarını 

yoğunlaştırarak sürdürmüştür. Araştırmalarının sonunda 

penisilinin kültür ortamında çözündüğünü; insan vücudu için 

(*) penicillus = fırça 

64

toksik olmadığını ve dokulara, lökosit ve eritrositlere zarar 

vermediğini saptamıştır. Ancak bir kusur vardı ki, dayanıksızdı. 

İlerliyen çalışmalar sonucu, 1947 yılında Penisilinin sentezi 

de yapılmıştır. Fakat bu ancak teorik olarak başarılabilmiştir; 

çünkü verim çok düşük olmuştur. Bu nedenle penisilin daima 

Penicillium türlerinden elde edilmektedir. Penisilinin geniş bir 

kullanım alanı vardır. Türk Farmakopesi'nde (TF) penisilinin 

potasyum-, sodyum- ve benzatin-tuzları, Benzylpenicillinum 

Kalicum, Benzylpenicillinum Natricum ve Benzathini 

Benzylpenicillinum kayıtlıdır. 

Şekil 16.Küf mantarları. A:Pen.icilltum. B:Aspergillus. h:hif; 

k:konidiyofor;st:sterigma; ks:konidiyospor(K.Karamanoğlu'ndan). 

Penicillium' un başka türlerinden de antibiyotik elde 

edilmiştir. P.patulum'dan elde edilen patulin toksik olduğu için 

tedavide kullanılmaz. P.citrinum türünden üretilen sitrinin de 

tedavide yer almamaktadır. 

65

Penicillum cinsinin bazı türleri birçok besin maddesinin, 

kitap, mobilya, deri gibi eşyaların bozulmasına neden olur, 

Örneğin: P.roquefortii ve P.camamberti peynirler üzerinde 

mavimsi-yeşil renkte küf meydana getirirler. Mantar bakteri 

üremesini önlediği gibi peynirdeki yağ ve kazeinlere etki ederek 

peynire özel bir tat ve aroma kazandırır. Rokfor peyniri böyle bir 

peynirdir. 

Aspergillus: cinsine ait mantar türleri de ekmek, peynir, 

meyva v.b. karbohidratça zengin ortamlarda yaşarlar ve mavimsi 

renkte küf meydana getirir. Miselyumları beyaz renklidir. Spor 

meydana getiren hif uçları iğne topuzu büyüklüğünde ve küre 

şeklinde şişkindir, buradan ışınsal diziler halinde sterigmalar ve 

mavimtrak renkli konidiosporlar meydana gelir (Şek. 16B). Sık 

rastlanan Aspergillus türleri A.glaucus ve A.fumigatus' tur. 

Saprofit olarak bitki parçaları üzerinde küf meydana getirirler. 

A.fumigatus'tan fumagillin elde edilirse de bu antibiotik toksik 

olduğu için tedavide kullanılmaz. 

A.niger türü sakarozu sitrik asite dönüştürme yeteneğinde 

olan bir mantardır; Sanayide, şeker fabrikalarındaki artık 

melastan sitrik asit eldesinde A.niger'den yararlanılır. 

Yeşil küf mantarlarının bazıları çeşitli toksinler meydana 

getirir. Bunların bir kısmı örneğin; AJlauus kötü koşullarda 

saklama sonucu, gıda maddeleri üzerinde Aflatoksin oluşmasına 

neden olur. Aflatoksin insan ve hayvanlarda başta karaciğer 

olmak üzere böbrek, akciğer ve diğer organlarda tedavisi güç 

bozukluklara yol açmaktadır. Besinlerle alınan aflatoksin miktarı 

1 mg'ın üstüne çıkarsa ölüme neden olabilir. Bu miktarın altında 

ise aflatoksin B,nin DNA'da değişikliklere yol açarak kanserojen 

etki gösterdiği saptanmıştır. Bu durum besinlerin sağlıklı 

üretilmesinin, saklanmasının ve kontrollerinin ne kadar önemli 

olduğunu göstermektedir. 

Aspergillales takımında bitki, hayvan ve insanlarda 

hastalık yapan mantar türleri de vardır; Örneğin: Uncinula 

necator, asmalarda küllenme hastalığı yapar. Trichophyton ve 

Anchorion cinslerinin bazı türleri ise insan ve hayvanlarda kıl ve 

saç diplerinde veya deri üzerinde hastalıklara neden olur. 

66

Ordo : Pyrenomycetales 

Fam : Clavicipitaceae 

Diğer askomiçetlerde olduğu gibi askusları, peritesyum 

içinde bulunur; peritesyumlar şişe veya küre biçiminde olup 

tepesi açıktır (Şek. 17-8). Bu familyadaki mantarların bazısı 

parazit, bir kısmı saprofittir. Claviceps (10 tür), Cordyceps (100 

tür) genusları familyanın başlıca taksonlarıdır. Cordyceps 

böceklerde rastlanan bir parazittir. 

Claviceps purpurea önemli bir türdür. Bu mantar çavdar, 

buğday, yulaf gibi Gramineae (Buğdaygiller) bitkilerinin 

başaklarında hastalık meydana getirir. 

Mantarın askosporları, baharda rüzgar ve böceklerin 

aracılığıyla bitkinin çiçeğinde yumurtalığa (ovaryuma) yerleşir; 

nemli havada ipliksi hifler, yani mantarın miselyumları gelişip 

sıkı bir örgü meydana getirerek siyahımsı-mor renkli bir 

sklerosiyum halini alır (bu sırada ovaryum zarar görmüştür). Bu 

hastalık çoğunlukla çavdar başaklarında görüldüğü için bu 

mantara çavdar mahmuzu (Ergot de Seigle)(*) adı verilmektedir. 

Boynuz veya horoz mahmuzu şeklinde olan sklerosyum 

sonbaharda toprağa düşer, kışı toprakta geçirir. İlkbaharda 

çimlenerek yuvarlak başçıkları olan, saplı şekiller stromalar 

meydana getirir. Bu başçıkların içinde çok sayıda peritesyum 

oluşur. Bunlar olgunlaşmca içinde askuslar ve askosporlar 

meydana gelir. Askosporlar rüzgarla dağılarak çavdar başağına, 

çiçeğin ovaryumuna ulaşıp orada çimlenerek yukarıda anlatıldığı 

gibi yeni bir sklerosyum meydana getirir (Şek. 17). 

Çavdar mahmuzu özellikle sıcak ve yağışlı yıllarda iyi gelişir. 

Sklerosyumlar, öğütülen çavdar tanelerine karışırsa bu undan 

yapılan ekmek zehirlenmelere neden olur. Çünkü bu mantarın 

bileşiminde zehirli alkaloitler ergo alkaloitleri bulunur. 

Zehirlenme sırasında vücudun çeşitli yerlerinde, uç organlarda, 

örn. parmaklarda, şiddetli yanmalar duyulur ve bu kısımlar 

gangren olur. Bu yolla meydana gelen zehirlenmeye ergotismus 

besin zehirlenmesi adı verilir. Zehirli ekmeği yiyenler bazan kol, 

bacak veya herhangi bir organını kaybederek kurtulabilirse de 

sonuç genellikle ölümdür. 

(*)ergot= Fr.horoz .köpek gibi hayvanların arka tırnağı, seigle= çavdar; Ergot de 

Seigle=Çavdar Mahmuzu

Zehirli etkisine rağmen çavdar mahmuzu içerdiği ergo 

alkaloitleri nedeniyle eczacılıkta kullanılır ve bundan elde edilen 

drog, Secale Cornutum (Çavdar mahmuzu) bir çok kodeks ve 

farmakopede kayıtlıdır. 

Şekil 17. Claviceps purpureada hayat devri. l:askospor. 2:çiçeğin dişi 

organı. 3-4:ovaıyumda miselyum örgüsü ve sporlar. 

5:sklerosyum taşıyan başak. 6:çimlenmiş sklerosyum. 

7:fruktifıkasyon. 8:peritesyum ve skuslar. 9:askus 

(K.Karamanoğlündan) 

Bu drog Claviceps purpılrea, C.microcephala, C.nigricans ve 

C.paspali isimli mantarların çavdar (Secale), buğday (Triticum) 

yulaf (Avena) ile Cyperaceae familyasmdaki bazı cinslerin(örrı. 

Scirpus) ovaryumunda meydana getirdiği sklerosyumlardır. 

Çavdar mahmuzu 1-2 cm boyunda, 2-7 m çapında ve biraz 

kıvrık mahmuz şeklindedir. Kültürden elde edilen sklerosyumlar 

doğal olanlara oranla biraz daha büyüktür. Dış yüzü morumsusiyah 

renkli, boyuna oluklu; kırılma yüzeyi ise beyazımsı, kenarı, 

morumsu-kahverengi kuşaklıdır. Kokusu nahoş, lezzeti acı ve 

bulandırıcıdır. Enine kesiti mikroskopta incelenirse, dışta esmer 

renkli ve kenarları hemen hemen köşeli hifler, ortada ise oval 

veya yuvarlak pseudoparenkima ile yağ damlacıkları ve protein 

taneleri görülür. Secale Cornutum'da bol miktarda yağ ve 

alkaloit bulunur. Drogtan 12 alkaloit izole edilmiştir. Bunlar 

liserjik asit ve izoliserjik asit türevidirler. Suda çözünüp 

çözünmediklerine göre iki gruba ayrılırlar. 

68

Ergobazin-ergobazinin çifti suda eriyen alkaloitlerdir; suda 

erimeyenler ise ergotamin-ergotaminin; ergokristinergokristinin 

, ergozin-ergozinin, ergokriptin-ergokrlptinin ve 

ergokornin-ergokominin alkaloit çiftidir. 

Ergo alkaloitlerinin düz kasları, özellikle uterus (rahim) 

kaslarını kasıcı etkisi vardır. Bu nedenle doğumlardan veya 

düşüklerden sonra devam eden kanamalara karşı hemostatik 

olarak eskidenberi kullanılagelmektedir. Farmakopelerde daha 

çok izole alkaloitler yer almıştır. Ergotamin ve yarısentetik 

dihidroergotamin tuzları, spesifik analjezik olarak migrende 

verilir. 

Çavdar mahmuzuna Doğu Avrupa'da, Rusya ve Polonya 

ovalarında, Batı Avrupa'da İberik yarımadasındaki ekin 

tarlalarında rastlanmaktadır. Drog elde etmek amacıyla 

Macaristan, Almanya, İsviçre, Fransa ve İspanya'da kültürü 

yapılır. Özellikle İspanya ve Portekiz'de yetiştirilenlerde alkaloit 

oranı daha yüksektir (% 0.05-0.3). Rusya ve Polonya'dakilerde ise 

daha düşüktür (% 0.02-0.1). Yıllara ve iklimdeki değişikliklere 

göre de alkaloit miktarı değişmektedir. 

Çavdar mahmuzundan alkaloitlerin elde edilmesinde kaynak 

olarak da yararlanılır. 

Ordo : Pezizales (Discomycetales) 

Bu takımdaki mantarların fruktifikasyon organları gençken 

kapalıdır, sonra yan büyümenin ouşturduğu basınçla açılarak 

yassı bir çanak veya tabak şeklini alır. Apotesyum adı verilen 

ergin fruktifikasyonlarm iç yüzeyinde himenyumlar bulunur. 

Askuslar, himenyumlarm üst yüzünde dizilidir. Yetişme ortamı 

canlı veya ölü bitki parçaları ile humuslu topraklardır. 

Peziza, gübreli ve rutubetli topraklarda yetişen, 

fruktifikasyonu çanak şeklinde olan bir mantardır (Şek.l8B); 

Üzeri girintili çıkıntılı, kırmızımsı kahverengidir. Baharda çam 

ormanları altında görülür. Zehirli bir mantardır, ancak doğu 

Avrupa ülkelerinde kaynatılıp suyu atıldıktan sonra pişirilerek 

yenir. 

Helvella crispa da yenen bir mantar türüdür. 

69

A B C c 

Şekil 18. AıGyromitra esculenta. B:Pezizaleporina. C-.Morchella 

esculenta. c:boyuna kesit(xl/2) 

Morcheüa esculenta(*)(kuzugöbeği mantarı). Bu mantarda bir 

sap ve üzerinde koni şeklinde, gri kahverengi, sık kıvrımlı bir baş 

kısmı bulunur. Hem sapın hem de baş kısmının içi boştur. 

Yurdumuzun bir çok yöresinde, özellikle Güney, Batı ve Kuzey 

Anadolu bölgelerimizde çam ormanlarında sık rastlanan bir 

türdür. İlkbaharın yağışlı dönemlerinde ortaya çıkar. Toplanıp 

iplere dizilerek kurutulur. Yenen ve lezzetli bir mantardır. Ayrıca 

ihraç edilmektedir (Şek. 18C,C! ). 

Gyromitra esculenta, buharı bile zehirli olan bir mantardır. 

Morchella (kuzugöbeği) ile karıştırılabilir, ancak yetişme yeri 

farklıdır. Ayrıca dışı esmer renklidir; kırılınca beyin gibi 

kıvrımları görülür. (Şek. 18A). Bu mantarın zehirli bileşiği 

helvellik asittir. 

Ordo : Tuberales 

Fruktifikasyonları yumru şeklinde ve üzeri etli bir tabaka ile 

örtülü olan ve toprak altında bulunan mantarlardır. Askuslar 

yumruların içinde olup, her askusta 4 askospor bulunur. 

Bu mantarlar orman topraklarında saprofit olarak yaşar. 

Bazan mikorhiza'lar (köklerde simbiyoz hayat süren mantarlar) 

(*) esculentus=edulis = yenir, yenilebilir 

70

oluştururlar. Başlıca türleri: Tuber brumale, T.melanosporum, 

T.aestivum ve T.magnatum!dur. Bu türler domalan veya keme 

mantarı adı ile bilinen, yenen ve lezzetli mantarlardır. 

Subclassis : Basidiomycetes 

Alt sınıf :Bazidiyumlu Mantarlar 

Bu altsınıftaki mantarlar, sporları bazidiyumlarda meydana 

gelen mantarlardır. Bazidiyum, hif ucunun şişkin bir şekil alması 

ile oluşur; bunun tepesinde tomurcuklanma ile 4 bazidiyospor 

meydana gelir. Miselyumları çok yıllıktır, kışı toprakta ya da kuru 

veya devrik ağaç gövdeleri üzerinde geçirir ve her yıl yeni 

fruktifikasyon organı meydana getirir. 

Bu altsınıfta bulunan mantarlar, bazidiyumun şişkin bir 

torba şeklinde tek bir hücreden veya enine ve uzunluğuna 

çeperlerle ayrılmış 4 hücreden meydana gelmiş olmasına göre iki 

taksona ayrılır (Şek. 19). 

Holobasidiomycetidae: Bazidiyumları bir hücreli olanlar 

Phragmobasidiomycetidae:Bazidiyumları 4 hücreli olanlar 

Holobasidiomycetidae 

Ordo : Agaricales (Hymenomycetales) 

Fruktifikasyon organları üzerinde ve açık durumda bulunan 

himenyum'larda gelişen bazidiyumlar tek hücreli ve bölmesizdir. 

Takımın ileri familyalarında fruktifikasyon organı şapka şeklinde 

gelişme gösterir. Bunlara orman ve çayırlık yerlerde rastlanır, çok 

sayıda spor meydana getirirler; halk arasında mantar denince bu 

bitkiler akla gelir. 

Bu takımdaki mantarlar himenyumlarmm şekline göre 

başlıca 3 familya altında incelenir (Şek.20). 

Agaricaceae familyasında himenyumlar, şapka şeklindeki 

fruktifikasyon organının alt yüzünde, ışınsal olarak dizilmiş 

perdeler halindedir. 

Hydnaceae'de dikene benzeyen çıkıntılar şeklindedir. 

Polyporaceae familyasında ise himenyumlar tüp veya kanal 

şeklindeki delikler içerisindedir. 

71

Şekil 19. Bazidiyum çeşitleri. 

A: Holobasidiomycetidae. 

B:Phragmobasidiomycetidae.; 

h:hif b:bazidiyum; 

bs: basidiyospor: st:sterigma 

A 

B 

Şekil 20. Himenyum tipleri AıAgaricaceae. B:Hydnaceae. 

C;Polyporaceae. 

Fam: Agaricaceae (Şapkalı Mantarlar, Lamelli Mantarlar) 

Fruktifikasyonu şapka, himenyumları ise lameller şeklinde 

olan mantarlardır (Şek.20A). Genç fruktifikasyonlar velum(*) 

denilen bir örtü ile sarılmıştır. Velum iki şekilde olabilir. 

(*) velum = peçe 

72

Şekil 21. Agaricales'te fruktifıkasyon şeması. an:annulus: s:sap; 

vp:velum parsiyale; vu:velum universale; vuk:velum 

universale kalıntısı; v:volva 

Bazı mantarlarda velum sadece şapkanın kenarından sap 

kısmına kadar uzamr, şapkanın kenarını sapa bağlar. Buna 

Velum partiale(*) =(yarım örtü, kısmi örtü) denir. Bu mantarlarda 

şapka, başlangıçta kapalı olduğu halde gelişme sırasında 

açılınca velum bir(a) veya iki(a ve b) yerinden yırtılır. Eğer iki 

yerden birden yırtılırsa velum gevşek bir halka şeklinde sap 

üzerinde kalır; buna annulus(**) adı verilir (Şek. 21). 

İleri yapılı mantar türlerinde velum sapın tabanından 

başlayarak genç fruktifikasyonu tamamen örter; buna da Velum 

universale(***) (tam örtü) denir. Sap uzarken ve mantar gelişirken 

velum universale parçalanır. Üstteki velum artıkları şapka 

üzerinde lekeler halinde kalır. Alt kısmı ise sapın etrafında bir 

annulus ve sapın tabanında bir volva (çanak) şeklinde kalır. Bu 

familyada tıbbi bitkiler yoktur; ancak aralarında yenen mantarlar 

ile önemli zehirli mantarlar bulunur. 

Yenen Mantarlar 

Agaricus campestris(****) (=Psalliota campestris): Adi mantar, 

şampinyon (champignon), halk deyimiyle şampiyon mantarı (Şek. 

22 A). Şapkası 3-10 cm çapında ve beyaz renklidir. Lameller 

pembedir, sonradan çikolata rengi veya siyaha yakın bir renk alır. 

Annuluslu ve beyaz renkli bir sapı vardır. Sporları kahverengi, 

kokusu ve lezzeti özeldir. Bu mantar çayırlık yerlerde yabani 

(*) partis = kısım; partiale= kısmen 

(**) annulus = küçük halka 

(***) universalis = genel 

(»*«*) campestris = tarlalarda yetişen 

73

olarak yetişir. Yazın ve sonbaharda yağmurlu havalardan soma 

gelişir ve ortaya çıkar. Makbul bir yemeklik mantar çeşididir; bu 

nedenle kültürü de yapılır. Mantar kültürü kireç ve at gübresi 

karıştırılmış toprakta, mağara gibi loş ve rutubetli yerlerde 

yapılır. Fruktifikasyonlar meydana geldikçe ve gençken toplanır; 

taze veya konserve halinde tüketilir. 

A.bisporus: Şapkası 5-10 cm çapında, gri-kahverengidir. 

Lameller önce kirli pembe renklidir, sonradan koyulaşır. Sapı 

beyaz ve halkalı; sporları kahverengidir. Bu mantar bahçelerde ve 

yol kenarlarındaki boş alanlarda yetişir. Yazın ve sonbaharda 

yağışlardan sonra görülür. Lezzetli bir mantar türüdür. Kültürü 

yapılan bir çok mantar çeşidinin atası bu türdür. 

A.bitorquis : Şapkası 4-10 cm çapında olup önce konvekstir 

soma düzleşir, beyaz renklidir. Lamelleri önce açık soma koyu 

kahverengidir. Sap halkalı ve beyaz renkli sporları kahverengidir. 

Nemli ve boş alanlarda yetişir. Lezzetli bir mantardır, doğadan 

toplanarak pazarlarda satılır (Şek. 22 B). 

Cantharellus cibarius[*) (cüce kız) : Şapka 3-10 cm çapında, 

ortası çukurdur; kenarları huni şeklini alır. Mantarın bütün 

kısımları güzel sarı renklidir. Annulus yoktur. Sporları sarıkahverengi 

ya da toprak rengindedir. Kayısı kokulu bir 

mantardır. İğne yapraklı ağaç(çam, göknar, sedir v.b.) 

ormanlarında ve orman açıklıklarmdaki çayırlık alanlarda yetişir. 

Yazın ve sonbaharda görülür. Lezzetli bir mantardır (Şek. 22 E). 

Lactarius deliciosus (**) (kanlıca mantarı): Şapkası 3-10 cm 

çapında, ortası çukur, kenarları huni şeklinde kıvrık, rengi soluk 

sarı veya turuncudur, bekleyince grimsi-yeşile döner. Annulus 

yoktur. Sporları soluk kahverengidir. Kırılınca turuncu bir süt 

çıkarır, adını buradan almaktadır. Mantar iğne yapraklılar ve 

kayın ormanları altında sonbaharda yetişir. Lezzetli bir mantardır 

(Şek. 22 D). 

Boletus edulis, Şapka 8-20 cm çapında, sarımtrak 

kahverengi veya beyazımsı; şapkanın alt kısmı ve sapı ise beyaz 

renklidir. Ormanlık bölgelerde yetişir, sonbaharda görülür ve taze 

iken yenen bir mantardır. 

(*)cibus = yemek, yiyecek 

(**)deliciosus = lezzetli, lactis = süt 

74

Şekil 22. Yenen mantarlar.A: Agaricus campestris. B:A.bitorquis. 

C\Amarıita caesarea. D:Ramaria botrytis. E:Cantharellus 

cibarius. 

Armillaria mellea, Şapka 3-15 cm çapındadır, üzerinde 

tüysü pullar vardır. Alt kısmı zeytin yeşili kahverengi, sapı beyaz 

ve halkalıdır. Çoğunlukla çayırlık yerlerde ve gruplar halinde 

bulunur. Miselyumları ağaçlar için zararlıdır. Gençken yenen bir 

mantardır. 

75

Amanita caesarea (kral mantarı): Şapkası 6-18 cm çapında 

ve portakal kırmızısı renktedir; üzerinde büyük beyaz lekeler 

bulunur. Lameller, sap ve annulus portakal sarısı renktedir. 

Amanita türleri arasında çok önemli ve zehirli mantarlar 

bulunduğu halde A.caesarea yenen ve lezzetli bir mantardır (Şek. 

22C) . 

Zehirli Mantarlar 

Amanita , zehirli mantar türleri yönünden zengin bir cinstir. 

Bu cinsin zehirli türleri sap, lamel ve sporlarının beyaz renkli 

oluşu, sap üzerinde annulus, tabanında da volva bulunması ile 

tanınır. 

Amanita phalloides (Yeşil şeytan, evcik kıran) : Şapkası 4-12 

cm çapında, üstü açık zeytin yeşili, lameller, sap, annulus, volva 

ve sporları ise beyaz renkli olan bir mantardır. Yaprak döken ağaç 

ormanlarında, özellikle meşe ormanlarında, yazın ve sonbaharda 

görülür. En zehirli mantar olarak bilinir; içerdiği toksik 

maddelerden önemli olanlar amanitin, falloidin ve fallen isimli, 

heterozit yapısında bileşiklerdir. Bu maddeler kan ve karaciğer 

zehiridirler. Kanı hemolize eder, karaciğerde glikojen oluşumunu 

önler ve böylece hücreler aşırı yağ ile yüklenir. Zehirlenme, 

mantar yendikten 8-12 saat sonra anlaşılır. Belirtileri şiddetli 

karın ağrısı, bulantı, kusma ve ishaldir. Ölüm oranı çok 

yüksektir, bir iki mantar ergin bir insanı öldürmeye yeterlidir. 

Her yıl görülen mantar zehirlenmesi vakalarının çoğu bu 

mantardan ileri gelir. 

A.muscaria (sinek mantarı): Şapka 8-20 cm çapında, önce 

kavislidir sonra düz bir şekil alır; üzeri kırmızı renki ve beyaz 

lekelidir, beyaz lekeler velum kalıntılarıdır. Lamelleri, sap, 

annulus ve sporları beyaz renklidir. Sonbaharda görülür. 

Ormanların en güzel görünüşlü mantarıdır. Fakat zehirli ve 

öldürücüdür; muskarin, muskaridin ve kolin isimli bileşikleri 

içerir. Muskarin zehirli bir alkaloittir. Mantar yendikten 2-3 saat 

sonra zehirlenme belirtileri görülür; sinir sistemine etkili 

olduğundan hastanın kalp hareketleri ve nabzı yavaşlar ayrıca 

bulantı, kusma, terleme ve gözyaşı ile birlikte ishal ve sarhoşluk 

başlar. Mide, bağırsak, karaciğer ve böbrekler çok zarar görür ve 

çoğu zaman ölümle sonuçlanır, (Zehirlenme erken anlaşılırsa, 

ilk yardım olarak ılık tuzlu su içirilerek hasta kusturulur, sonra 

hastaneye götürülerek midesi yıkanır, serum verilir ve atropin 

tedavisi uygulanır, böylece hasta kurtarılabilir). 

76

Şekil 23. Zehirli mantarlar. A: Amarıita pantherina, B : Bole t us satanas; 

CıAgaricus xanthodermus 

A.parıtherina : Şapkası 6-10 cm çapında ve önce küremsidir 

sonra tepesi düz bir şekil alır. Gri-kahverengi olup üzerinde çok 

sayıda beyaz leke bulunur (Şek. 23 A). Lamelleri, sap, annulus ve 

sporları beyazdır, iğne yapraklı ve yaprak döken ormanlarda, 

sonbahara doğru yetişir. Çok zehirli ve öldürücü bir mantar 

türüdür. 

Zehirli olan Amanita türleri arasında A.mappa, A.virosa, 

A.uerna, A.gemmata türleri de sayılabilir. 

Başka cinsler arasında da zehirli türler vardır. Örneğin: 

Boletus satanas (şeytan mantarı). Bu mantarın Şapkası 8-25 cm 

çapında ve yarı küre şeklindedir; üzeri kirli beyaz, altı kırmızıdır; 

sapı şişkin, üzeri ağsı görünümdedir (Şek.23 B). Şapkanın altında 

tüp şeklinde delikler vardır. Sporları yeşilimsi-kahverengidir. 

Yaprak döken ormanlarda, yazın yetişen bir mantardır. Muskarin 

içerir ve öldürücü derecede zehirlidir. Zehirlenme daha çok çiğ 

veya iyi pişirilmeden yendiği zaman görülür, kusma ve ishal ile 

başlar. 

77

Agaricus xanthodermus[*){= Psalliota xarıthoderma) : Şapkası 

5-15 cm çapında, önce yarıküre biçimindedir, sonra düzleşir. 

Üzeri kirli beyazdır(Şek. 23 C). Lameller beyazımsı-pembe 

renktedir sonradan gri-kahverengiye döner. Sap ve annulus kirli 

beyaz, sporları ise kırmızımsı-kahverengidir. Şapka çizildiğinde 

kükürt sarısı bir renk alır. Orman açıklıkları ve çayırlıklarda, 

sonbaharda yetişir. Zehirli bir mantar türüdür. 

Coprinus atromentarius (**)şapkası 3-7 cm çapında, önce 

konik olup, sonradan açılan bir mantardır. Gençken kirli 

beyazdır, kısa süre sonra rengi siyaha döner. İlkbahar ve 

sonbahar aylarında yaygın olarak görülür. Gençken yenir fakat 

alkol ile birlikte alınırsa zehirlenmeye neden olur. 

Psilocybe aztecorum ve P.semilarıceata türleri de yaz sonu ve 

sonbahar aylarında, çayırlık alanlarda ve bahçelerde çıkar. 

Şapkaları 0.5-1.5cm boyunda ve küçüktür, toplu halde 

bulunurlar. Yendiği zaman halusinasyon yapan mantarlardır. 

Yenen ve zehirli mantarlar genel olarak ormanlarda, orman 

açıklıkları ve çayırlık alanlarda yetişir. Bunlar ilkbahar veya 

sonbahar aylarında çıkarlar. Bu tip mantarların toplanıp 

yenmesi zaman zaman tehlikeli zehirlenmelere neden olmaktadır. 

Çünkü mantarların yenen ve zehirli olanlarını ayırmak derin bir 

tecrübe ve alışkanlık işidir. En iyisi, bu tip mantarların zehirli 

olmadığından emin olmadıkça yenmemesi ya da sadece kültür 

mantarlarının yenmesidir. 

Fam : Hydnaceae 

Bu familyadaki mantarlar fruktifikasyonları şapka biçiminde, 

alt kısmındaki himenyum çıkıntıları ise dikensi olan 

mantarlardır. 

Hydnum repandum' un, şapkası 3-17 cm çapında, ortası düz, 

kenarları kıvrık ve soluk sarı renklidir. Şapkanın altında 

himenyum çıkıntıları dikensidir (Şek.20B). Sap ve sporları beyaz 

renklidir, annulus bulunmaz. İğne yapraklı ve geniş yapraklı 

ormanlarda, yaz sonu ve sonbahar aylarında çıkar. Yenen ve 

lezzetli bir mantardır. 

(*) zantho Gr. sarı, derma = deri 

(**) atro = koyu 

78

Fam : Polyporaceae (Delikli Mantarlar) 

Ağaç gövdelerinde parazit olarak yaşıyan ve fruktifikasyon 

organları büyük olan mantarlardır. Himenyumlar, 

fruktifikasyonlarm alt tarafında bulunan borular içindedir; 

miselyumlarmı üzerinde yaşadığı ağacın dokusu içine salarak 

gelişmesini sağlar. Fruktifikasyonu odun gibi serttir; bir 

kenarından ağaca yapışmış, bir at tırnağı veya raf şeklindedir. 

Çok yıllık olduğu için her yıl bir himenyum katı eklenir böylece 

ağaçlardaki yıllık halkalar gibi görülür (Şek.20C). Bu mantarlara 

çoğunlukla kayın, elma ve söğüt ağaçlarının gövdesinde 

rastlanır. 

Fomes fomentarius (kav mantarı), fruktifikasyonu 5-45 cm 

çapında, 3-25 cm kalınlığında, dışı sert ve odunsu yapıda olan bir 

mantardır. İç kısmı yumuşak, kahverengi miselyum örgüsü 

halindedir. Bu miselyum kısmı yanıcı olduğundan kav mantarı 

olarak isimlendirilir. Sporları limon sarısı rengindedir. Yenen bir 

mantar türü değildir, fakat, miselyum kısmı dıştaki sert tabakası 

atılıp temizlendikten sonra, Fungus chirurgorum (Kav) adı 

altında, eskiden hemostatik olarak, pamuk yerine kullanılmıştır. 

Antiseptik özeliği de vardır. 

Fomes laricis (F. officinalis), Larbc (melez) ağaçları üzerinde 

yaşayan diğer bir kav mantarıdır. Bu mantar da sert olan dış 

kabuğundan kurtarıldıktan sonra Fungus Laricis = Beyaz kav 

adıyla müshil olarak kullanılmıştır. 

Polyporus squ.amosus (**) (pullu mantar) : Fruktifikasyonu 

5-60 cm çapında, 0.5-5 cm kalınlıkta olan bir mantardır; üzeri 

sarımsı krem renklidir ve kahverengi pullar taşır. Alt kısmı 

himenyum boruları nedeniyle delikli bir görünümdedir. Sporları 

beyazdır. Yaprak döken ağaçlar üzerinde parazit olarak yaşar. 

Gençken yenir. 

Ramaria botrytis (keçi sakalı, halı saçağı mantarı),7-15 cm 

boyunda, önce beyaz sonra pembemsi veya sarımtrak renkte, etli 

uçları saçak şeklinde dallanan ve mercanlara benzeyen bir 

mantardır (Şek.22D). Sonbaharda, orman altında yetişir Lezzeti 

ve kokusu hoştur. Yenen mantarlardandır. 

(*) poly = Gr. çok, porus = delik 

(**) squamosus = pullu 

79

Ordo : Gastromycetales 

Fruktifikasyon organları küre veya topuz şeklinde olan 

mantarlardır. Olgunlaşınca dışta peritesyum (velum üniversaleye 

karşılık) denilen zar yırtılır ve sporlar siyah renkli bir toz halinde 

etrafa dağılır. İç kısmında bazidiyosporları meydana getiren 

miselyum kütlesine gleba adı verilir. Çayırlık yerlerde yetişen bu 

mantarlar beyaz renkli olup açılmadan önce yumurtaya benzer. 

Lycoperdon, sapsız veya kısa saplı, beyaz renkli ve küre 

biçiminde bir mantardır. Gençken yumuşaktır, olgunlaşınca dışı 

sertleşir. Sporları siyahtır. Yenen mantarlardan değildir. 

Geastrum (yer yıldızı) . Fruktifikasyonu küremsi, peritesyum 

iki tabakalıdır. Olgunlaşınca dış tabaka belli sayıda parçalara 

ayrılarak yıldız şeklini alır. İğne yapraklı ağaç ormanlarında 

yetişir. Bu mantar da yenmez. 

Phallus impudicus (şeytan yumurtası) : Genç fruktifikasyonu 

3-6 cm çapında olan kuş yumurtasını andıran bir mantar 

türüdür. Peridiyum yırtıldıktan sonra ortadan bir sap yükselir. 

Bu hali ile Morcheüdya benzerse de peridiyum dipte bir volva 

şeklinde kalır ve böylece Morcheüa!dan kolayca ayırdedilir. 

Yenmiyen bir mantardır. 

Clathrus cancellatus, Phallus'a benzeyen bir mantardır. 

Sapsız oluşu ve peridiyumunun kırmızı rengi ile kolayca ayrılır. 

Fena kokulu ve yenmiyen mantarlardandır. 

Phragmobasidiomycetidae 

Basidiomycetes alt sınıfındaki mantarların bu grubunda 

bazidiyum, enine ve uzunluğuna çeperlerle ayrılmış 4 hücreden 

meydana gelmiştir. 

Ordo : Uredinales (Pas Mantarları) 

Pas mantarları, fruktifikasyon meydana getirmeyen, 

bazidiyumları 4 bölmeli ve sporları saplı olan mantarlardır. 

Tohumlu bitkiler üzerinde parazit olarak yaşarlar ve pas renginde 

lekeler oluşturarak pas hastalığı adı verilen hastalıklara neden 

olurlar. Üzerinde yaşadıkları bitkinin hücreleri arasına emeçler 

80

salarak beslenirler. Bu takımda kültür bitkilerinde önemli 

zararlara neden olan mantarlar vardır. 

Puccinia graminis (pas mantarı), Gramineae familyası 

bitkileri üzerinde yaprak ayası ve yaprak kınında lekelenmeye, 

kınacık hastalığına neden olur. Buradaki hücreleri öldürerek 

fotosentezi engeller. Böylece bitkiyi cılız ve zayıf düşürür. Bu 

hastalık özellikle yağışlı yıllarda % 20-30 ürün kaybına neden 

olur. Buğdaygilleri ilaçlıyarak bu mantarla mücadele zor 

olmaktadır, çünkü hayat devrini iki ayrı bitki üzerinde tamamlar. 

Hastalıkla mücadele ancak hastalığın görüldüğü çevrede yetişen 

ara konakçı bitki Benberis'lerin yok edilmesi ile yapılabilmektedir 

(Şek.24). 

Ordo : Ustilaginales 

Bu takımdaki mantarlarda da fruktifikasyon görülmez. 

Bazidiyumlar 4 bölmeli fakat sporları sapsızdır. Bu mantarlar da 

ileri yapılı bitkiler üzerinde parazit olarak yaşar ve yanık veya 

rastık (kömür, sürme) denilen hastalıklara neden olurlar. 

Ustilago zeae, mısır (Zea mays) bitkisinin dişi çiçek 

durumlarında (koçanlarında) hastalık meydana getirir. U.tritici; 

buğday (Triticum sativum) bitkisinde, U.avenae : yulaf (Avena 

sativa) bitkisinde; U.hordei ; arpa (Hordeum sativum) bitkisinde 

rastık hastalığı yapar. 

Şekil 24. Puccinia graminis. A:hastalıklı bitki(TYiticurri). B:ara konakçı 

bitki(Berberis). 

81

Tilletia tritici, buğday çiçeklerinin ovaryumunu tahrip 

ederek sürme hastalığına neden olan mantardır. 

Mycophyta bölümündeki bitkilerin (mantarların) bir kısmı 

mayalanma sonucu insanlar için yararlı ürünler meydana 

getirirken, diğer bir kısmı insan sağlığı yönünden faydalı 

antibiotikleri üretir; bir çoğu da bakterilerle birlikte ayrıştırıcı 

veya parçalayıcı etki gösterdiğinden çeşitli maddelerin doğadaki 

devri sırasında önemli rol oynar. Bazı mantarlar insan, bitki ve 

hayvanlarda çeşitli hastalıklara neden olur. Özellikle bitkilerde 

mantarların sebep oldukları ve yukarıda sözü edilen hastalıklar 

oldukça önemlidir. Yapılan araştırmalara göre mantarların 

bitkilere verdiği zarar, bakterilerin insanlara verdiğinden daha 

fazladır. 

Mantarlar her yıl milyarlarca liralık besin maddesi, kereste 

ve deri eşyanın işe yaramaz hale gelmesine neden olarak büyük 

maddi zararlara yol açmaktadır. Bu arada her yıl bir çok insanın 

yaşamını sona erdiren mantar zehirlenmelerini de unutmamak 

gerekir. Bunun yanında çeşitli yemeği yapılan, lezzetli mantarlar 

da vardır. Bu amaçla bazı mantar çeşitleri, dünyamn bir çok 

ülkesinde mahzen, kiler veya özel yetiştirme yerlerinde kültüre 

alınıp üretilmektedir. Bir mantar her yıl milyonlarca spor 

meydana getirir, buna rağmen doğadaki mantar sayısı aşağı 

yukarı aynı kalır. Bunun nedeni mantar sporlarının çimlenme 

yüzdelerinin oldukça düşük olmasıdır. 

Taze yenilen bir mantarda su (% 90), protein (% 6-7), 

vitaminler, mineral maddeler ve amino asitler bulunur. Kuru 

mantarda ise su % 2, protein ve diğer maddeler % 98 oranındadır. 

Mantar sindirimi kolay, kalorisi düşük, kendine özgü kokusu ve 

lezzeti olan bir besindir. 

Bazı mantarlarda, solunum ve dolaşımı engelleyen zehirli 

bileşikler bulunur. Bu tip zehirli bileşiklerin öldürücü olanlarına 

Amanita türlerinde rastlanmaktadır. Zehirli ve zehirsiz mantarı 

birbirinden ayırmak için pratik bir yol maalesef yoktur. Bu 

konuda halk arasındaki bazı inançların da bilimsel bir değeri 

bulunmamaktadır. Zehirlileri zehirsiz olanlarından ayırmak daha 

çok bilgi, alışkanlık ve tecrübe işidir. Bu nedenle mantarları 

önce, biri özel olarak yetiştirilip satılanlar, diğeri ise kırlardan 

toplananlar olarak ikiye ayırmak gerekir. Bundan sonra yapılacak 

şey, kültür mantarlarını yemek, fakat kırlardan toplanmış 

olanları bir uzmana göstermedikçe yememektir. 

82

Kullanılan bir çok eşyanın bozulması ve çürümesine neden 

olan çeşitli mantar türleri vardır. Bunlardan bazıları ağaç çürüten 

mantarlardır. Bu mantarlar yalmzca canlı ağaçları değil, 

demiryolu traversleri, parmaklıklar, telefon direkleri, köprü 

ayakları v.b. ağaçtan yapılmış çeşitli eşya ve yapı malzemesini de 

çürütürler. Yapılan tahminler mantarların, yangın ve insanlar da 

dahil olmak üzere ağaçları tahrip eden bütün etmenlerin yol 

açtığı zararların toplamından daha büyük zarara neden olduğu 

yolundadır. Bu mantarların canlı ağaç veya yapı malzemesi 

olarak kullanılan kerestelere verdiği zarar, çoğu zaman gizli 

olarak gelişmektedir, yani gözle görülebilen belirtilerin ortaya 

çıkmasından çok daha önce tamamlanmış olmaktadır. Gözle 

görülen bir belirti olarak bazı ağaçların gövdesinde büyüyen kav 

mantarı veya benzer diğer mantarlar gösterilebilir. Ağaçlarda, 

tahıl ve sebze bitkilerinde büyük tahribat yapan bu mantarlar, 

her yıl meydana getirdikleri milyonlarca, hatta milyarlarca spor 

ile sağlam ağaç ve bitkilere bulaşarak onlara da zarar vermeye 

devam ederler; sebze ve tahıl bitkilerinde meydana gelen zararın 

maddi değeri çok yüksek rakamlara ulaşmaktadır. Dünya 

nüfusunun artışı ve dünyanın bir çok bölgesinde besin 

sıkıntısının çekildiği günümüzde konu daha da çok önem 

kazanmaktadır. Bu konuda elden geldiğince zirai mücadele 

yapılmaktadır. 

LICHENES 

Likenler 

Likenler genellikle, mantarlar ile tek hücreli alglerin, 

morfolojik ve fizyolojik bir bütün, bir ünite biçiminde meydana 

getirdikleri, şekil ve yaşayış bakımından kendilerine hiç 

benzemiyen simbiyotik bitkilerdir. Görünüşü yosuna benzer; 

kök, gövde ve yaprak bulunmaz. Likenin yapısında yer alan 

algler, tek hücreli veyaipliksi algler Cyanophyceae (örn. 

Chroococcus; Nostoc, Rivıdaria) ile bazı Chlorophyceae (örn. 

Chlorella, Cladophora, Ulothrbc) türleridir. 

Likenin oluşmasında yer alan alg sayısı 50 den fazladır. 

Mantara gelince, çoğunlukla Ascomycetes az sayıda da 

Basidiomycetes bu ortaklıkta yer alır. 

83

Likenlerde ortak yaşamın 2 biont sistem (1 mantar 1 + alg), 3 

biont sistem (2 alg+1 mantar veya 1 alg+2 mantar) ya da 4 

biont sistem (3 alg+1 mantar; 2 alg+2 mantar veya 1 alg+3 mantar) 

uyarınca kurulduğu saptanmıştır. Bu gelişigüzel bir beraberlik 

değildir; genel olarak belli bir alg türü belli bir mantar türü ile 

birlikte yaşıyabilir, yani bir likeni meydana getirebilir. Fakat 

aynı likende farklı algler bulunabildiği gibi, aynı alge farklı 

likenlerde de rastlanabilir. 

Yapay olarak liken yetiştirmek yani kültürünü yapmak 

oldukça zordur. Ancak, mantar ve alg ayrı ayrı yetiştirilebilir; 

fakat kültürdeki algin büyümesi, likendekinden daha yavaştır 

ve daha zordur; mantar ise, büyüme yeteneğinin büyük 

kısmım kaybetmiştir; bu nedenle liken mantarlarının çoğuna 

doğada, algden ayrı olarak rastlamak zordur. 

Bu simbiyotik organizmada algin görevi (klorofillidir) C02 

alarak fotosentez yapmak ve birliğin karbohidrat gereksinimini 

sağlamaktır; mantarınki ise bulundukları ortamdan gerekli su 

ve mineral maddelerin alınması görevini yerine getirmektir. 

Mantar ayrıca, likeni bulunduğu yere tesbit eder. Eğer ağaç 

üzerinde yaşıyan bir liken ise, tallusun alt yüzünde meydana 

gelen özel hifler kabuk hücrelerinin arasına girer, fakat canlı 

dokulara kadar ulaşamadıkları için ağaca zarar veremez, ancak 

Kalker kayalar üzerinde yaşıyan bazı likenlerde hiflerin 2 

cm kadar derinlere indiği görülmüştür. Likenler bir takım 

asitler içerirler ve bu asitlerle kayaları parçalayarak mineral 

maddeleri, tuzları halinde alabilirler. Bu açıklamaya göre 

mantar, bu ortaklıktan daha çok yararlanıyor gibi görünüyorsa 

da aslında bu birlik, tek başınayken baş edemeyecekleri en sert 

koşullara ancak beraber oldukları zaman dayanabilmektedir. 

Likenler, yeryüzünde yaygın biçimde rastlanan bitkilerdir. 

Tropik kuşaktan kutuplara, deniz kıyısından dağlık bölgelere, 

yükseklere; ağaç gövdelerinden toprak yüzeylere kadar hatta 

diğer organizmaların yaşıyamıyacağı her ortamda yaşayabilirler. 

Çoğu epifit olarak, ağaçların gövde ve dal kabuklarını veya nemli 

toprakları seçer. 

Güneşli kayalıklarda, 70° C de yaşıyabildikleri gibi aylarca 

susuz kalabilirler. Arktik bölgelerde, soğuk çöllerde, -196° C ye 

kadar bozulmadan dayanabilir ve-24°C de fotosentez yapabilirler. 

Bu nedenle kuzey ülkelerde özellikle tundralarda, Norveç, 

İsveç, Finlandiya, İngiltere, İzlanda ve Kanada'da daha çok 

84

astlanmaktadır. Likenler Alp Dağları'nda, Kuzey Afrika'da, 

Akdeniz ülkelerinde tropik bölgelerde de görülür. Tropikler tür 

sayısı bakımından zengindir; ancak kapladığı alan geniş 

değildir. Yurdumuzda kayın, kavak, söğüt, meşe, meyve ve 

iğne yapraklı orman ağaçları üzerinde ve orman kenarlarında 

kayaların üzerinde rastlanır, bunlar çoğunlukla kabuk 

likenleridir. 

Likenlerin yaşaması için besin maddesinden çok temiz 

hava gereklidir. Hava kirliliği olan yerde yaşıyamazlar, 

dayanıksızdırlar. Bu nedenle endüstri bölgelerinde ve büyük 

şehirlerde liken florası çok fakirdir. Likenlerin yaşaması için 

önemli bir faktör de nemdir, rutubetli yerlerde kuzey yamaçlarda 

daha kolay yaşarlar. Likenler ışığı da sever, bu, fotosentez için 

gereklidir, bu nedenle ormanların iç kısımlarında değil 

kenarlarında, eski, yıkık duvarlarda görülürler. Likenin yapısının 

büyük kısmını mantar hifleri meydana getirir yani mantar 

dominan ortaktır, bu nedenle de likenin şeklini çoğunlukla 

mantar belirler; oysa ki ilkel likenlerde şekli belirleyen alg'tir. 

Şekil 25. Likenler. A, Aâpotesyum. a:askus; m:mantar miselyumu; 

al:alg hücreleri. B:soredyum; C:haustoıyum; hirhücre içi; 

hz:hücre zarı haustoryumları (G.M.Smith'ten) 

85

Mantar hifleri alg hücresinin etrafını yumak gibi sarar ve 

haustoryumlarını(*) ya hücre çeperine gönderir (intramembranehaustorium) 

veya hücrenin içine uzatır (intracellularhaustorium) 

(Şek.25), ilkel liken tiplerinde, mantarın miselyumu 

algin salgıladığı müsilajlı, jelatinimsi ortamda gelişir; örneğin, 

toprakta ve ağaç kabuklarında çok rastlanan Collema 

pulposum! da miselyum, Nostoc kolonisinin müsilajı içine 

gömülmüştür. 

Likenlerde tallusun dışta alt ve üst yüzünde ve dış kısmında 

mantar hiflerinden oluşan sık bir kabuk tabakası 

(psödoparenkima) bulunur (Şek. 26); orta kısmında ise mantar 

miselyumundan oluşmuş, gevşek bir örgü (medulla, dokuma) 

yer alır, arasında gruplar halinde algler bulunur ki; bunların 

üst yüze, ışığa yakın bir yerde, üst korteks tabakasının altında 

bir tabaka meydana getirmiş olduğu dikkati çeker, bu gibi 

likenler genellikle derimsi bir yapıdadır. 

İlkel likenlerde tallus müsilajı bir yapıdadır; alg ve mantar, 

liken tallusunda homojen bir biçimde her tarafa dağılmıştır, 

bunlara homomerik(**) tip denir. İleri yapılıların tallusunda bir 

tabakada alg, bir tabakada mantar olmak üzere ayrı ayrı yerlerde 

Şekil 26. Liken talluslanndan enine kesit.A: homomerik tip. 

Brheteromerik tip. k:korteks; al:alg hücreleri; m:mantar 

miselyumu (G.M.Smith'ten). 

(*) haustorium= emeç, emici kök 

(**) mer= Gr. kısım 

86

ulunurlar, bu nedenle de , bu likenler heteromerik tip olarak 

isimlendirilir (Şek.26). Çalımsı likenler arasında bu tipe sıklıkla 

rastlanır; Usnea, Euernia, Ramalina, Cladonia türleri bu gruba 

örnektir. 

Simbiyoz yaşıyan bu bitkilerin özeliği, bir çok liken 

maddesi yapabilmeleridir .Metabolizma ürünü olan bu maddeler 

sadece liken tarafından meydana getirilebilir, ortaklar tek 

başlarına bunları üretemezler. 

Likenlerde bulunan bileşikler primer ve sekonder bileşikler 

olarak tanımlanır. Primer bileşikleri, alg fotosentezle hazırlar; 

başta glikoz ve mannitol, sorbitol gibi polioller olmak üzere 

likenin ve izolikenin gibi likenlere özgü poliholozitler 

sentezlenir. 

Likenlerdeki sekonder bileşikler, metabolizma ürünü olarak 

meydana gelen alifatik ve aromatik bileşiklerdir. Sekonder 

bileşikler ortaklardan mantar tarafından sentezleniyorsa da 

sentezin ön basamaklarındaki maddeleri algler hazırlamaktadır. 

Likendeki ortakların gerçekleştirdiği uyumlu biyosentezler 

sonucu meydana gelen sekonder bileşiklerin miktarı, kuru 

ağırlığın %30'una ulaşmaktadır. Bu maddeler genellikle ince 

kristaller biçimindedir, hifin dış yüzeyinde oluşur ve çoğunlukla 

likene karakteristik bir renk verir (Örn. Usnea'ya sarı rengini 

veren usnik asit veya oksidasyonuyla Xanthoria'nm sarı rengini 

meydana getiren parietik asit). 

Likenlerde 150 kadar liken asidi bulunur, bunlar sekonder 

bileşiklerin türevidir; örneğin usnik asit (dibenzofuran 

grubundan), evernik asit (depsid grubundan), setrarik asit 

(depsidon grubundan) ve vulpinik asit en önemli olanlarıdır. 

Çoğunlukla acı lezzetlidirler, bu nedenle likenler iştah açıcı 

olarak kullanılır. Ayrıca antibiyotik etki de gösterirler. 

Liken asitleri, üzerine tutundukları kayayı eritir, böylece 

liken derinlere doğru gider. Bu tip likenlere Endolitik 

likenler(*) denir. Bunlar ortama öylesine gömülmüşlerdir ki 

bir daha dış yüzeye erişemezler. Ayrıca, bir yandan sağladıkları 

mineral tuzlarla likeni beslerken diğer taraftan da kayaların 

ufalanmasına neden olduklarından yeni toprak oluşmasında 

rol oynarlar. Çıplak kayaların üzerini örten bu öncü 

(*)endo= iç, lith(o)= Gr. Taş 

87

organizmaların faaliyeti sonucu oluşan ince toprak tabakası 

üzerine karayosunları (Bıyophyta) gelir; bunları da diğer 

bitkiler izlemiştir. Bu nedenle likenler, öncül (piyonir = 

pioneer) bitkiler olarak nitelendirilir. 

Likenlerin yaşıyabilmesi için rutubetin zorunlu olduğunu 

biliyoruz. Likenler genellikle çok çabuk kurur, bu nedenle 

fotosentez yapabilme süresi çok kısadır. Fakat kuru olarak ta 

aylarla kalabilirler. Kurumuş bir liken, bilhassa yapraksı 

likenler nemlendirilince iç kabuk büyük bir hızla su alır ve 

ıslandıktan kısa bir süre, birkaç dakika soma fotosentez 

başlar. Medulladaki hifler ise hava alma görevini üstlenmiştir, 

çünkü bunların su alma gücü ve yeteneği salgılanan liken 

asitleri nedeniyle körelmiştir. 

Likenin büyümesi çok yavaştır, genellikle, yılda 0.5 cm den 

de az büyür (50 yılda el büyüklüğüne erişebiliri); örn. 

Rhızocarpon geographicum tallusu yılda 0.5 mm büyümektedir. 

Likenlerde üreme, eşeysel üremedir. Himenyum genellikle 

algden yoksundur. Mantar tabakasında apotesyum yıllar 

sonra görülür fakat uzun ömürlüdür (Şek.25). Askusların 

çeperi dayanıklıdır; 100 yıla kadar hatta daha uzun süre 

yaşıyabilirler. Askosporlar uygun ortamda çimlenir, hifler 

meydana gelir. Bu çimlenme tesadüfen uygun bir alg hücresinin 

yanında olursa, yeni bir liken oluşur. Bir grup liken de (yapraksı 

ve çalımsı likenler) soridi (soredyum)larla çoğalır (Şek.25). 

Soredyum, mantar hifleri ile çevrilmiş bir kaç alg hücresi 

topluluğu yani küçük bir tallus parçacığıdır. Soridiler tallusun 

belirli bir yerinde oluşur, bu yere soral adı verilir. Soredyumlar 

kabuk tabakasında meydana gelen yarıklardan çıkarak rüzgarla 

dağılır ve uygun ortamda yeni bir liken meydana gelir; 

görülüyor ki likenlerin üremesinde algin hiç rolü yoktur. 

Bugün yaşıyan liken türünün sayısı 20.000 kadardır. 

Likenler sistematik açıdan bir grup değildir, bu nedenle 

filogenetik esasa dayanan bir sistematiği olduğu söylenemez. 

Ancak, değişik karakterlerine bakılarak gruplandırılmaktadırlar. 

Liken türünde bulunan mantar çeşidine göre likenler 2 sınıfa 


Ascolichenes sınıfında mantar bir Ascomycetes'tir ve 

Pezizales ordosundakiler çoğunluktadır. Bu likenler daha çok 

ılıman iklimde yaşarlar. 

88

Basidiolichenes grubundaki likenler daha çok tropiklerde 

yaşarlar; örnek olarak uzun yıllar Orta ve Güney Afrika'da 

çıplak toprak ve ağaçlarda yaygın olarak görülen Cora 

pauonina'dan söz edilmiştir, ancak son yıllarda hem ılıman 

hemde tropik kuşakta yaşayan likenlerin bulunduğu 

saptanmıştır. 

Her liken türü yukarıdaki koşulların dışında, belli bir 

ortamda yetişir. Bu nedenle habitatma göre likenler şöyle 

gruplandırılabilir: 

1.Canlı ağaç gövde, dal veya yapraklarda yaşıyanlar 

(Usnea, Cladonia) 

2.Devrik kütük, çit ve benzeri yerlerde yaşıyanlar, 

3.Toprakta yaşıyanlar (Cladonia), 

4.Kalkerli kayalarda yaşıyanlar (Parmelia isidiotyla, P.consparsa, 

Rhizocarpon geographicum). 

5.Silisli kayalarda yaşayanlar. 

Tallusları değişik biçimde olduğundan likenler şekillerine 

dayanarak da gruplandırılmaktadır. 

1- Çalımsı likenler: 

a- Dalsı likenler : Cladonia, Euerniav.b. 

b- İpliksi (veya sakalsı) likenler: Usnea v.b. 

Bu gruptaki likenler bulundukları ortama dar bir tabandan 

tutunmuştur, tallus dik veya dallanmıştır ve ince şerit 

şeklindedir, ağaçlarda dallardan aşağı sarkar. 

2 Yapraksı likenler : Cetraria, Parmelia, Sticta, Petigera, 

Xanthoria, Loharia v.b. Tallus yere yayılmış bir yaprak veya şerit 

gibi, loblu veya parçalıdır; bazı noktalardan tutunmuştur ve 

substrattan yükselir. 

3- Kabuksu likenler : Lecanora, Rhizocarpon, Graphis. 

Tallus yere, ağaç kabuğuna veya kayalara tamamen yapışık, 

kuru ve yassıdır; belirli bir şekli yoktur. Kabuksu likenler çok 

yavaş büyür, öncül likenlerdir. 

Likenler çok eskiden beri tıpta kullanılmıştır. Ancak bu 

kullanmanın bilimsel esaslara değil de Signatura 

plantarumf*) ekolünün kurallarına dayandığı görülmektedir. 

(*) signum = İşaret; plantarum = bitkilerin 

89

Yani bitkiden, benzetil d iği hasta organın tedavisinde 

yararlanılmıştır. Örneğin: Usnea barbata (sakal likeni), saç 

çıkarmak için; Lobaria pulmonaria, akciğer hastalıklarında; 

tallusu sarı olan Xanthoria parietirıa sarılıkta kullanılmıştır. 

Şekil 27. Likenler. A: Usnea barbata, aıapotesyum; t:tallus. B:Parmelia 

jurjuracea. C:Rhizocarpon geographicum. 

Bu benzetmeden bitkilerin isimlendirilmesinde de 

yararlanılmıştır: Peltigera, kuduzda kullanılan bir likendir, bu 

90

nedenle Peltigera canına olarak isimlendirilmiştir(*). Letharia 

vulpina eskiden tilkileri öldürmek için kullanılmış olan(**), 

Arktik bölge ve Alplerde yetişen, Avrupa'daki zehirli tek 

likendir. Sarı renkli ve çalmışıdır. 

Likenler, birinci derecede ilaç veren bitkiler değillerdir. 

Ancak değişik açıdan ilginç tarafları vardır: 

-Antibiyotik etki gösterirler. Tüberküloz basiline etkisi 

kuvvetli olan likenler eskidenberi tanınmakta ve Kuzey 

Avrupa ülkelerinde akciğer hastalıklarında kullanılmaktadır. 

-Homojen polihozitler içerirler, dolayısıyla besin değeri 

vardır. 

-Renkli bileşikler (kinon türevi) içerdikleri için boya 

endüstrisinde yararlanılır. 

-Asit-fenoller içerirler (setrarik asit, lekanorik asit); 

bazılarından turnusol elde edilir. 

-Depsid grubundan bazı maddeler UV ışınlarını çok fazla 

absorbe ettiğinden bu asitleri içeren likenler bazı insanlarda 

kontakt dermatit(***} ve benzeri allerjik reaksiyonlara yol açar. 

Likenlerin bir kısmı eczacılıkta kullanılır ve kodekslere 

alınmıştır. Lichen Islandicus (TK) izlanda Likeni. Bu drog 

Cetraria islandica'nm kurutulmuş talluslarıdır. Kuzey ve 

Orta Avrupa dağları ve İskandinavya'da yaygındır, Sibirya'da 

ve Kuzey Amerika'da da yetişmektedir. İskandinavya'da ve Orta 

Avrupa'dan tıbbi amaçla toplamr; daha çok Polonya'dan ihraç 

edilir, Cetraria .islandica yapraksı likenlerdendir. Dallanma 

dikotomiktir; 0.5 mm kalınlıkta ve 12-15 cm kadar olan 

tallusu zeytin yeşili renkte ve kırmızı benekli, alt yüzü 

grimsi-yeşil renkli ve beyaz beneklidir; bazan üst yüzü 

yeşilimsi kahverengidir; kenarları dikensi-tüylüdür (Şek.28). 

Kuru drog kolay kırılır, suyla nemlendirilirse yumuşar, zarımsı 

duruma geçer. Kokusu hafif, lezzeti acıdır, % 60 kadar 

glukozanlar içerir, başlıcaları likenin ve izolikenindir. 

Likenin yalnız sıcak suda çözünür, iyot ile maviye boyanmaz; 

izolikenin ise soğuk suda çözünür ve iyot ile maviye boyanır. 

Her ikisi de hidrolizde glikoz verir. Drog ayrıca B12 Vitamini, 

folik asit, fumarprotosetrarik asit içerir. Tüberküloz basiline 

karşı kuvvetli aktiftir. Bugün Avrupa ülkelerinde, likenin ve 

izolikeninden dolayı dekoksiyon halinde solunum yolları 

(*) canus = köpek 

(**) vulpes= Gr. tilki 

(»*») dermatitis = deri iltihabı 

91

hastalıklarında, ekspektoran olarak kullanılır. Taşıdığı çok acı 

lezzetli setrarik asitten dolayı iştah açar ve tonik etkilidir; az 

miktarda usnik asit te bulunur. Son zamanlarda bu bileşiğin ve 

polisakkaritlerin antitümoral etkili olduğu doğrulanmıştır. 

Şekil 28. Likenler. A:Cetraria islandica. aıapotesyum. B:Lobaria 

pulmonaria (A: H.Mitsuhashi). 

Acılığı giderildikten soma; Lichen Islandicus 

desamaratus(*) adı altında, pastil halinde kullanılır; ayrıca 

besin olarak ta tüketilir (2 kg Cetraria islandica 1 kg buğday 

unu ile eşdeğerdir). 

Lichen Pulmonariae (Ciğer likeni) 

Drog Lobaria pulmonaridmn {Sticta pulmonaria - Stictaceae) 

talluslarıdır; dağlarda ve ormanlarda, kütükler üzerinde 

(*) amarus= acı; de-,des= ayrılma 

92

yetişen yapraksı likenlerdendir; özellikle Karadeniz ormanlarında 

bulunur, Uludağ'da da vardır. Tallusu 30 cm kadar ve derimsidir 

(Şek.28). Alt yüzündeki lopları akciğere benzediği için 

solunum yollan hastalıklarında, göğüs yumuşatıcı olarak 

kullanılmıştır. Hafif antibakteriyel etki de gösterir. Çay şeklinde 

hazırlanan preparatları laksatif olarak da kullanılmıştır. Ayrıca 

bira yapımında, şerbetçiotunun yerini alabilmektedir 

Şekil 29. Likenler. A\Evernia prunastri. B.Rocella tinctoria. C:Cladonia 

rangiferina. D:C.pyxidata. E:Lecanora esculenta 

(C: H. Mitsuhashi.E: K. Karamanoğlu'ndan) 

Lichen Pyxidata (Kadeh likeni) 

Cladonia pyxidata!nm tallusları bu droğu oluşturur. 

C.pyxidata, ağaç diplerinde, çürümekte olan ağaç kütükleri 

üzerinde sık rastlanan bir likendir. Tallusları 1.5-2.5 cm 

boyunda, uzun saplı bir kadeh biçiminde ve beyazımsı-yeşil 

renklidir (Şek.29). Bu liken ekspektoran etkilidir, özellikle 

boğmaca öksürüğüne karşı verilmektedir. 

93

Likenlerin antibiyotik etki gösterdiği ilk defa 1944 te, 

Cladonia'da saptanmıştır. Antibiyotik etki bakımından. A.B.D. 

İsviçre, Rusya ve Japonya'da yapılan araştırmalar sonucu 

bugün likenlerden antibiyotik etkili 60 tane bileşik elde 

edilmiştir. Antibiyotik etkinin bazı liken cinslerinde(Cîadorua) 

bulunan asitlerden (usnik, vulpinik, evernik asit gibi) ileri 

geldiği savunulmaktadır. Örneğin evernik asit ile usnik asit 

karışımı, Evosin'i verir ki bu, kuvvetli antibiyotik etkili bir 

üründür. Bu maddeler Gram (+) koklara karşı etkilidir. Örn. 

Usnik asitin Na tuzu Staphylococcus, Streptococcus ve 

Mycobacterium tuberculosis'e karşı kuvvetli antibiyotik etki 

gösterir. Usnik asit preparatları bakteriyel ekzema ve 

furunculus tedavisinde bugün de kullanılmaktadır. 

Usnea barbata ve U.Jlorida (sakal likeni) çalımsı (ipliksi) 

likenlerdendir. U.barbata yaygın bir likendir (Şek. 27). Daha çok 

iğne yapraklı ağaçlarda görülür. Sarkık, ipliksi ve çok 

dallanmış tallusu vardır. Geçen yüzyılda, Avrupa'da drog 

olarak, Muscus arborum veya Muscus officinarum isimleriyle 

bilinirdi. Bu liken usnik asit nedeniyle özellikle M.tuberculosis'e 

karşı etkilidir. Dışarıdan lapa, toz ve pomat halinde yara, çıban 

ve apselerde kullanılır. Bazı likenler ilaç olarak kullanılma 

dışında kozmetik ürün olarak da önem taşırlar. 

Euernia prunastri (Usneaceae) Çalımsı- dalsı likenlerden 

olup kozmetikte Mousse de Chene adı ile bilinir. Ege ve 

Akdeniz'de yaygındır; bilhassa meşelerde, kayın, gürgen, ve 

akçaağaçta rastlanır. Tallusun üst yüzü yeşil, alt yüzü 

beyazımsıdır (Şek.29). Bu tallusa Lichen Quercinus adı 

verilir. Usnik ve evernik asit yamnda uçucu bileşikler de 

içerir; likenden petrol eteri veya benzol ile hazırlanan 

ekstreler veya konkretler kozmetolojide, parfümeri ve sabun 

sanayiinde koku fiksatörü olarak kullanılır. Bu liken astrenjan 

bileşikler de taşır ve antidiyareik etkisi bilinmektedir. Ayrıca 

Mısır'da besin olarak tüketilmektedir. 

Bazı likenlerden besin olarak yararlanılır. 

Likenlerde asimilasyon ürünü karbonhidratların arasında 

nişastaya yakın olanların (izolikenin gibi) sentezlendiğini 

görmüştük. Ancak bunların rezorbe olma oranı düşük olduğu 

için besin değeri çok yüksek değildir. Buna karşın besin 

sıkıntısı çeken kuzey halkı (İskandinavya ve İzlanda gibi) 

tarafından kullanılanların sayısı az değildir. 

94

Lecanora esculenta (manna likeni, yürüyen liken), kabuksu 

likenlerdendir. Rusya ve İran steplerinde, Kuzey Afrika'da, 

çöllerde bazan bol miktarda görülen bir likendir. Anadolu'nun 

doğusundaki steplerde de rastlanır. Taşlara, kayalara yapışıktır. 

Tallusu 1-2 cm çapta, küremsi, üzeri beyine benzer, girintili 

çıkıntılıdır (Şek.29) ve kırılması unludur. 

Liken rüzgarla uzaklara taşınır ve kurak havada hiç 

görülmez; fakat yağmurla ıslanınca paliholozit yapısındaki 

maddeler şişer ve liken görünür bir şekil alır bu nedenle gökten 

düşmüş zannedilir. Manna caelestaf*) (Kudret helvası) adı 

buradan verilmiş olabilir. 

L.esculenta' nm talluslarından oluşan ve Manna(Kudret 

helvası) adı verilen drog mannitol bakımından zengindir, ayrıca 

% 25 likenin içerir. Lekanorik asit yanında bir antibiyotik olan 

lekanorin A da vardır. Tonik ve hafif laksatiftir. Besin olarak 

yararlanılır. 

Cladonia rangiferina (ren geyiği likeni), çalımsı likenlerdendir. 

Kuzey yarıkürenin kuzey kesimlerinde kalınlığı 30 cm kadar 

olan tundralar oluşturur (Şek.29C). Bu liken likenin 

bakımından zengindir ve ren geyikleri için önemli bir besin 

maddesidir. C.rangiferina ve C.steüaris talluslarından İsveç ve 

Rusya'da alkol (1 kg likenden 0.5 İt etanol) elde edilmektedir. 

C.alpestris , her zaman canlı bitki olarak kullanılan ve 

ölmez çelenkler yapımında yararlanılan bir Cladonia türüdür. 

Likenlerin bazısından endüstriyel ürün kaynağı olarak 

yararlanılır, örneğin Rocella tinctoria. Turnesol likeni adı verien 

bu likene Batı Akdeniz ülkelerinin sahil kayalarında, 

yurdumuzda Güney Anadolu'da rastlanır; dalları uzun, 

silindirik, beyazımsı veya esmerimsidir; tallusu küme oluşturur 

(Şek.29B). R.fusiformis'ten de turnusol elde edilir. Turnusol, 

Lakmus, Lacca Musci gibi isimler verilen droğun elde 

edilmesi için likenler toplanır, amonyaklı su ile fermantasyona 

bırakılır. Soma kireç katarak kütleler haline getirilir ve 

kurutulur. Bu ürün eriyik ya da kağıt halinde asit-baz 

endikatörü olarak kullanılır. 

(»Jcaelum = gökyüzü 

95

Evernia prunastri gibi Lobaria pulmonaria da parfümeride 

kullanılır. 

Yurdumuzda yetişen önemli liken türleri arasında 

Rhizocarpon geographicum (harita likeni) sayılabilir; yetişme 

ortamında yaygındır. Kabuksu likenlerdendir, 0.1-1 mm 

büyüklükte, sarı-yeşil veya limon ya da kanarya sarısı renginde 

bir kabuk meydana getirir (Şek. 27C). 

Parmelia furfuracea!nm tallusları yaprak şeklindedir, ağaç 

kabukları veya kayalar üzerinde yaşar. Daha çok karaçam 

[P.nigra) üzerinde rastlanır. Tallus çalımsı, çatallanmış, üst yüzü 

kül rengi alt yüzü gri-siyah renklidir(Şek 27B). 

Evernia prunastri ve Cladonia pyxidata çok yaygın 

likenlerdendir (Şek.29A). 

96

Divisio 

Bölüm 

: BRYOPHYTA 

: Karayosunları 

Karayosunlarmm karada yaşıyan 22.000 kadar üyesi vardır. 

Talluslu bitkilerin en evrimleşmiş taksonudur. Kök yoktur, 

rizoitleri ile toprağa tutunur. İlkel gövde görülür fakat iletim 

demetleri yoktur. Yaprak vardır, hücrelerinde klorofil a ve b 

bulunur, her zaman yeşildirler; fotosentez ürünü nişastadır. 

Hücre çeperi selüloz yapısındadır. 

Yapraklı bitkiye gametofit (gametleri taşıyan bitki) denir; 

üzerinde gametangiyumlar (eşeysel hücreleri taşıyan 

organlar) bulunur. Şimdiye kadar incelenen Thallophyta 

bitkilerinde gametongiyumlar çoğunlukla tek hücrelidir, çok 

hücreli olanlarda ise koruyucu hücre tabakasına rastlanmaz. 

Karayosunlarında ise gametangiyumlar çok hücreli olup bir sıra, 

verimsiz koruyucu hücre tarafından çevrilmiştir. 

Mikrogametangiyum ve makrogametangiyum farklı yapıdadır. 

Makrogametangiyum =Arkegoniyum =dişi gametangiyum, 

(dişi organ) bir sıra hücre dizisinden meydana gelmiş ve şişe 

şeklindedir. Karın kısmında ve ortada büyük bir hücre yer alır. 

Bu hücre erginleştikçe tabanda yumurta hücresine, üstte ise 

boyun kanal hücrelerine ayrılır (Şek.30A). 

Mikrogametangiyum=Anteridiyum =erkek gametangiyum, 

(erkek organ) küre veya yumurta şeklinde olup iki tip hücreden 

meydana gelmiştir. En dışta verimli hücreleri saran tek sıra 

verimsiz hücre bulunur. Verimli hücreler çok sayıda olup, 

spermatozoit ana hücreleri adını alır ve spermatozoitleri 

meydana getirir (Şek.30B). 

Bir karayosununun hayat devri şöyledir: 

Sporofit'in meydana getirdiği sporlar uygun çevre 

şartlarında çimlenir ve önce protonema adı verilen küçük çim 

bitkisini, daha sonra da bunun üzerinde oluşan 

tomurcuklardan gametofiti meydana getirir. Yosunun türüne 

bağlı olarak bu bitki ya dioik(*) ya da monoik tir. Monoik 

(*) oec(o) =Gr. ev; dioicus= iki evcikli; dioik(erkek ve dişi çiçekler ayrı 

bireyler üzerinde) 

97

itkide arkegonyum ve anteridyum aynı bitki üzerinde, dioik 

bitkide ise aynı türün farklı bireyleri üzerinde bulunur. 

Gametofit haploid bitkidir, yumurta hücresinin 

spermatozoitler tarafından döllenmesi ve bu zigotun 

gelişmesiyle diploid bitki yani sporofit meydana gelir. Sporofit 

kendi kendini besleyemez, bütün hayatı boyunca gametofite 

bağlı kalır, yani parazittir. 

Şekil 30.Bryophyta' da üreme organları. A:arkegonyum. bk:boyutı 

kanalı; y:yumurta hücresi. B:anteridyum. kh:koruyucu 

hücreler; sah:spermatozolt ana hücrelerl;C:spermatozolt. 

(T. E. Weier'den). 

Sporofitin meydana getirdiği sporların dağılması rüzgar 

aracılığıyla olduğu halde, spermatozoitlerin arkegonyuma 

taşınması su vasıtasıyladır. 

Bıyophyta'nın sonradan suya geçenleri dışında hepsi 

karada yaşar. Döllenme karada yaşayanlarda bile su aracılığıyla 

olur. Genellikle basit gövdeli ve yapraklı, bir kısmı ise 

sürünücü ve parçalı tallusludur. Yapraklar bir orta damar ve 

birkaç sıra parenkimatik hücre dizisinden meydana gelmiştir, 

mezofile rastlanmaz. Kara yosunlarının bir kısmı 

kozmopolittir [Marchantia polymorpha) bir kısmı ise ancak 

98

elirli bölgelerde bulunur. Değişik ortamlarda (kaya, ağaç 

kabuğu, duvar, toprak) yetişirler. Karayosunlarında yaygın 

olarak rastlanan bileşikler başlıca terpenoid ve fenolik 

bileşiklerdir. Son yirmi yılda flavonlar, biflavonlar, izoflavonlar 

ve başka birçok madde bulunmuştur, ancak bu bileşiklerin 

biyosentez yolları hakkında hemen hemen hiçbir şey 

bilinmemektedir. Varlığı saptanan bileşikler bu bitkilerde 

az miktarda bulunduğundan Bryophyta bitkileri arasında 

eczacılık bakımından önemli olanlara rastlanmamaktadır. 

Karayosunları birbirinden kolaylıkla ayrılabilen 2 sınıf 

altında incelenir. 

Classis : Hepaticae(*) 

Sınıf : Karaciğer Yosunları 

Karaciğer yosunları genelde nemli ortamlarda yaşayan 

(higromorf)(**) bitkilerdir. Kurak ortamda (kseromorf) ve ağaç 

üzerinde epifit olarak yaşayanlar da vardır. 

Marcharıtia polymorpha (MarchantiaceaeJ(ciğerotu), nemli 

toprak, kaya ve duvarlar üzerinde yetişir, tallusları şerit 

şeklinde, 2 cm genişliğindedir ve dikotomik dallanma gösterir; 

arkegoniyum ve anteridyum ayrı bitki üzerinde bulunur (Şek.31). 

Ciğerotunun yaprakları Herba Hepaticae fontinalis adı 

altında, eskiden karaciğer hastalığına karşı kullanılmıştır. 

Classis : Musci 

Sınıf : Yaprak Yosunları 

Yaprak yosunları yeryüzünde geniş yayılış gösteren bitkiler 

olup değişik ortamlarda (karanlık mağaralarda, kaya ve ağaçların 

üzerinde, bataklıklarda ve nadiren su içinde) yaşıyabilirler. 

Yaprak yosunlarının büyük bir kısmı higromorftur. Kurak 

ortamda yetişenler, hatta kuraklığa yıllarca dayanabilen türleri 

de vardır. 

(*) hepar = karaciğer; hepaticus = karaciğer ile ilgili 

(**) hygr(o) = Gr. yaş, ıslak, nemli 

99

Çimlenen sporlar önce ipliksi yapıda protonemayı meydana 

getirir. Asıl yosun bitkisi daha sonra protonema üzerinde 

oluşur. Yaprak yosunlarında yaprak, gövde ve rizoit olmak 

üzere üç kısım kolayca ayrılabilir. Rejenerasyon yetenekleri 

vardır. Bitkiden kopan gövde veya yaprak parçası ya direk 

olarak yeni bitkiyi ya da önce protonema ve daha sonra da 

bitkiyi meydana getirir. 

A 

B 

Şekil 31. Karayosunları. A:Marchanüapolymorpha. dg:dişi gametofıt; 

eg:erkek gametofit; BıPolythrichum comnuıne. k:kapsül ; 

s:seta; C:Mnium g:gametofıt; rrrizoit; sp:sporofıt; 

(A: G.M.Smith, B:Strasburgers, C: T.E.Weier' den). 

Ordo: Sphagnales 

Sphagnum (Sphagnaceae) cinsinin 350 kadar türü bataklık 

alanlarda yetişir ve geniş çayırlıklar meydana getirir. Her yıl 

üstte yeni bitki meydana gelirken alt kısım ölür ve böylece kaim 

yosun tabakası (turbalık) oluşur. 

Sphagnum özel yapısından dolayı ağırlığının 20-25 katı su 

çekebilir. Bahçecilikte bitkileri bir yerden bir yere nakletme 

100

sırasında nemli ve canlı tutmak için kullanılır. Bileşiminde 

bulunan sfagııol antiseptik etki gösterir. 

Ordo : Polytrichales 

Polytrichum commune (Polytrichaceae) (karıncık), orman 

altında, gölgeli ve rutubetli yerlerde yetişen bir bitkidir 

(Şek.31B). Bu türün tallusları Herba Adianti aurei isimli 

droğu verir; tanen, reçine , yağ içerir astrenjan, diyaforetik ve 

tonik olarak kullanılır. PJu.niperinu.niun, talluslarından elde 

edilen Herba Polytrichi juniperinae ise diüretik etkilidir. 

Mnium!lar karayosunları arasında en yaygın olanıdır, 

ekseriya ormanlarda kütüklerin üzerinde, turbalıklarda yetişir 

ve koyu yeşil renkli geniş topluluklar oluşturur. İlkbaharda 

görülen sürgünlerin rengi ise açık yeşildir. Sporları taşıyan 

kapsüller uzun bir sapın bitiminde bulunur ve ucu kapaklı 

olup kuğu boynuna benzer (Şek. 31C). 

101

Divisio : PTERIDOPHYTA 

Bölüm : Borulu Kriptogamlar, Eğreltiler 

Bu bölümde sporlu bitkiler arasında en gelişmiş olan ototrof 

kara bitkileri bulunur. Borulu kriptogamlar en iyi gelişmeyi 300 

milyon yıl önce, karbon devrinde göstermiştir. Eski jeolojik 

devirlerde yaşayanların ağaç formunda olduğu ve bugünkü 

maden kömürü yataklarının oluşmasında önemli rolleri 

bulunduğu kabul edilmektedir. 

Gametofit, karayosunlarında olduğu gibi haploittir ve 

protal(protalium) adım alır. Protal bir kaç santimetre 

çapında, kalp şeklinde küçük bir yaprakçığa benzer (Şek.37B), 

sadece bir kaç hafta yaşar. 

Pteridophyta bitkilerinde sporlar çoğunlukla birbirine 

benzer, yani homospor (izospor)durlar. Bu tip sporların 

çimlenmesiyle meydana gelen protal üzerinde hem 

arkegoniyum hem de anteridiyum bulunur ve monoiktir. Bazı 

borulu kriptogamlarda ise sporlar yapı bakımından 

birbirinden farklıdır yani bunlar heterospordur. Bu durumda 

mikrosporangiyumdan mikrosporlar ve bunların çimlenmesi 

ile erkek protaliyum; makrosporangiyumdan ise dişi sporlar, 

bunların çimlenmesi ile de dişi protaliyum meydana gelir, yani 

protaller dioiktir. Sporofitte birbirinden kolayca ayrılabilen kök, 

gövde ve yaprak bulunur. Şimdiye kadar incelediğimiz bitkiler 

içinde böyle bir farklılaşma ilk defa burada görülmektedir; 

ayrıca gövde çok yapraklanır; epiderma üstünde kutikula 

tabakası bulunur; iletim demetleri hadrosantriktir(*), ksilemde 

trakeit vardır, trakeye nadiren rastlanır (Pteridium). 

Günümüzde tropik bölgelerde yaşıyan ağaç şeklindeki 

eğreltilerde, kambiyum faaliyeti sonucu oluşan segonder 

kalınlaşma, görülür. Sporangiyum genelde sporofil adı verilen 

yaprağın alt yüzünde, ilkel yapıda olanlarda bazan gövde 

üzerinde bulunur. 

(*)hadro= Gr. kuvvetli, lıadrocentricus- (kuvvetli kısmı) ksilemi ortada bulunan 

102

Pteridophyta bölümünden 3 sınıf (Equisetatae, 

Lycopodiatae ve Filicatae) ve 3 takım eczacılık açısından ilgi 

çekicidir. 

Classis : Equisetatae * 

Sınıf : Atkuyrukları 

Ordo: Equisetales 

Bu takımdan günümüzde yaşıyan bir familya ve bir cinsi 

vardır. 

Fam : Equisetaceae 

Tropik ve subtropiklerde yetişen, nemli arazide bol bulunan, 

rizomlu, çok yıllık bitkilerdir. Sürünücü rizomdan yükselen 

sürgünler ya birbirine benzer ve yeşil renklidir; ya da 

verimsizler sürgünler yeşil, verimli sürgünler ise beyazımsı 

kahverenkli olmak üzere farklı iki sürgün görülür. Verimli 

sürgünler ilkbahar başlangıcında meydana gelir ve sporofil 

taşır, dallanmamıştır; verimsiz sürgünler ise yaz aylarında ya da 

sonbaharda oluşur ve dallanma gösterir. Sürgünlerde gövde, 

boğum (nodus) ve boğum aralarına (internodyum) ayrılmıştır. 

Yapraklar pul şeklindedir, tabanda birleşerek nodusu bir km 

gibi sarar. Verimli (fertil) gövdenin tepesinde, saplı spika 

durumunda sporofiller bulunur. Sporangiyumlar, spikayı 

oluşturan altıgen şekilli ve peltat pulların (sporofillerin) alt 

yüzünde, pulun çevresine dizilmiş olarak bulunur ve 5-10 

tanedir (Şek.32). 

Equisetum (atkuyruğu, zemberekotu, ekliot, ulama), 

familyamn tek cinsidir. Yeryüzünde 25 kadar, 

memleketimizde ise 7 türü vardır. Çoğu nemli ve sulak yerlerde 

yetişen, hücre çeperi silis yönünden zengin çok yıllık bitkilerdir. 

Steril gövdeler dik, silindirik, oluklu, dallanmış ve yeşil renklidir; 

verimli olanlarda gövdenin ortası boştur, boşluğun etrafında 

iletim demetleri ile daha küçük hava boşlukları bulunur 

(Şek.32C). Klorofil taşımaz, kırmızımsı renklidir, 

dallanmamıştır. 

(*) equus = at: seta = sert kısa kıl,tüy 

103

Şekil 32. Equisetum arvense. A:verimli birey. n:nodus. B:spika. p:pul 

yaprak. C:gövdenin enine kesiti, i.d: iletim demeti; k:korteks; 

o:orta boşluk. D:verimsiz birey. y:yaprak. E:Sporofil. F:Elater 

E.arvense (tarla atkuyruğu). Trakya ve Anadolu'da su 

kenarlarında, orman altlarında sulak yerlerde yaygın olarak 

yetişir. Önce verimli, soma verimsiz sürgün olmak üzere iki 

çeşit sürgün meydana getirir. Verimliler 25 cm boyundadır, 

yaprak kını 4-6 yapraktan oluşmuş, spika 1-4 cm kadar. Steril 

bireyler daha uzun, 20-80 cm, gövde 6-19 oluklu, ortası boş, 

boşluk çapın yarısı kadar (Şek.32C). Steril bireylerin toprak üstü 

kısımları Herba Equiseti droğunu verir mineral maddeler, silis 

(% 5-15 kadar), saponin, flavonoidler, ekisetin ve nikotin 

taşır ve potasyum tuzlarından dolayı diüretik etki gösterir. 

Ayrıca akciğer hastalıklarında (örn. tüberküloz), kırıklarda, 

kullanılmıştır. 

104

E.ramosissimum ve E.telmateia (E.maximum)(*), 

Anadolu'da yaygın olan diğer türlerdir. Birincisi, 75 cm kadar 

boyda ve tüylüdür, alt kısımlarda çok dallanmıştır; kurak, 

taşlık, kumluk arazide de yetiştiğinden yurdumuzun her 

bölgesinde rastlamr. E.telmateia!nin verimsiz bireyleri 2m., 

verimlileri 40cm kadar uzun olabilir; dalları 4 kostalı, kostalar 

2 lobludur; gövdenin ortasındaki boşluk çapın 2/3 si kadardır. 

E.palustre ve kışın görülen E.hiemale{**) türleri de 

Anadolu'da yetişir. E.palustre'ye, istanbul'dan. Bolu ve Rize'ye 

kadar rastlanır, 1400 metreye kadar çıkar. Boyu 10-60 cm, 

dallanmış, derin oluklu; ortadaki boşluk gövde çapının 

yarısından küçüktür. Başak 1-3 cm kadardır. Zehirli bir alkaloid 

olan palustrin taşır ve hayvan zehirlenmelerine neden olur. 

Tedavide kullanılmaz. 

Equisetum türlerinin otsu kısımları, silis yönünden zengin 

olması nedeniyle, toz şeklinde madeni eşyaların parlatılmasmda 

kullanılır. 

E.giganteum,[***) en büyük Equisetum türüdür, boyu 10 m 

kadardır. Tropikal Amerika'da yetişir. Taşıdığı silisten dolayı 

tüberküloz tedavisinde kullanılmıştır. 

Classis : Lycopodiatae(****) 

Sınıf : Kibritotları 

Ordo: Lycopodiales 

Bu takımdaki bitkiler yaklaşık 300 milyon yıl önce, 

karbon devrinde büyük gelişme göstermiş, çoğu fosilleşmiş 

bitkilerdir. Bu taksonun günümüzde yaşayan örnekleri, herdem 

yeşil, sekonder kalınlaşma göstermeyen, çok yıllık otsu 

bitkilerdir. Tropiklerde epifit, subtropik bölgedeki ormanlarda ise 

kara bitkileri olarak yaşarlar. Bitki izosporiktir; sporangiyumlar 

dalların ucundaki spikalarda, yaprakların (sporofillerin) 

koltuğunda bulunur. 

(*) telm (ato)= Gr. bataklık 

(**) hiemis = kış 

(***) gigaııs = dev 

(****) lyco = Gr. kurt; pod=Gr. ayak 

105

Fam : Lycopodiaceae (Kurtayaklılar, Kibritotlar) 

Bu familyada 3 genus, 100 kadar tür bulunur. 

Yurdumuzda yetişen 5 Lycopodium türünün hepsine Kuzeydoğu 

Anadolu'da rastlanır. 

Lycopodium clavatum (kibritotu, kurtayağı). Avrupa, Asya, 

Amerika'da yetişir. Yurdumuzda Kuzey Anadolu dağlarının 

alçak kesiminde, 500 m. üstünde, orman açıklıklarında görülür. 

Gövde sürünücüdür ve dikotomik dallanma gösterir (Şek. 33). 

Şekil 33. Lycopodium clavatum. sıspor; sp:sporofıl. 

Yaprakları küçük, linear-lanseolat, tepede aristat, imbrikat 

dizilişli; sporangiyumlar bir sapın ucunda 2 tane başak 

durumundadır; sporofil geniş ovat, tepede akuminattır, 

sporangiyum üst yüzde, tabanda ve böbrek şeklindedir. Herba 

Lycopodii, bitkinin toprak üstü kısmından oluşur. Bileşiminde 

likopodin, klavatin ve nikotin alkaloitleri bulunur, bu nedenle 

antipiretik etkilidir; diüretik olarak da kullanılır. Lycopodium 

T.K. (=Sporae Lycopodii) bitkinin olgun sporlarından oluşan 

bir drogtur. Başak durumundaki sporofiller olgunlaşmadan 

önce toplanır, kurutulur, daha soma silkelenerek sporlar 

alınır. Sporların şekilleri aynı, büyüklükleri(25-40p) ve ağırlıkları 

eşittir, üzeri ağımsı yapıdadır (Şek.33). Bileşiminde % 40-50 

106

sabit yağ, yanında mum, şeker ve flavonoit bulunur. Yara 

tedavisinde kurutucu ve yeni doğmuş bebeklerde göbek tozu 

olarak; eczacılık tekniğinde pilüllerin yapışmasını önlemek 

üzere Farmakognozi'de drogların saflığını kontrol etmek 

amacıyla kullanılır. Doğu Karadeniz'den toplanan Lycopodium 

ihraç edilmektedir. 

Classis : Filicatae 

Sınıf : Eğreltiotları 

Ordo: Filicales 

Bu takımda, yeryüzünde yetişen yaklaşık 170 cins, 9000 

kadar tür bulunur. Sporlu bitkiler arasında en iyi gelişme 

gösteren ve ototrof olarak yaşayan kara bitkileridir. Boyları, 

otsu olanlarda birkaç mm den (Trichomanes minu.tissimu.rri), 

ağaç şeklinde olanlardaise (Alsophila crinita) 10-15m' ye kadar 

değişir. Jeolojik devirlerde (300 milyon yıl önce) yaşamış olanlar 

iyi gelişme göstermiş büyük ağaçlar şeklindedir. Günümüzde 

yaşıyanların çoğu otsu, çok yıllık bitkilerdir; tropiklerde yetişen 

bazı türler ise ağaç formundadır. 

Eğreltilerin toprak altında yatay olarak uzanan bir 

toprakaltı gövdesi, rhizomu vardır, bundan kökler ile her yıl, 

yaprak şeklinde çok sayıda sürgün çıkar (Şek.34,35). 

Yapraklar gençken zemberek gibi kıvrık olup, keman başına 

benzer, geliştikçe zemberek açılır ve uzar (Şek.34); genellikle 

büyük ve parçalı, pennat veya bipennattır; pinna ve pinnulaları 

değişik şekiller gösterir (Şek.35,36). 

Üreme organları olan sporangiyum toplulukları sorus 

adını alır ve değişik şekillerde, linear (Asplenium), reniform 

[Dryopteris), peltat-orbikulat (Polystichum) olabilir. Soruşlar 

genelde yaprağın alt yüzünde damarların her iki yanında, 

bazen de lopların uç kısmında kenar kıvrımları içinde bulunur 

(Şek.36). 

Sorus'un üzeri çoğu zaman ince bir zarla örtülüdür; 

induzyum (*) adı verilen bu zar aym zamanda sorusun şeklini 

belirler. Sporangiyumun etrafı atnalı şeklinde kalınlaşmış 

(*) indusium= peçe; eğreltilerde sporangiyumları örten ince zar, örtü 

107

hücrelerle annulus ile çevrilmiştir. Bu halka, sporangiyumun 

stomium (ağız)(*) adı verilen ince çeperli hücrelerin bulunduğu 

bölgeden (Şek.37C) açılmasını ve içinde bulunan tetrasporların 

etrafa yayılmasını sağlar. Bu sporların uygun ortamda 

çimlenmesiyle 1-2 cm çapında kalp şeklinde bir protal gelişir. 

Protal rizoitleri ile toprağa tutunur, üzerinde anteridyum ve 

arkegonyumu oluşur (Şek.36B). Anteridyumda meydana gelen 

spermatozoitler suyun ve pozitif kimyasal çekimin (kemotaksi) 

etkisiyle arkegonyum ulaşarak yumurta hücresini döller. Bu 

zigotun gelişmesi ile yeni bir sporofit meydana gelir. 

Fam : Osmundaceae 

Bu familyadaki bitkiler, ılıman ve tropikal bölgelerde 

yetişen çok yıllık eğreltilerdir. Sporangiyumları verimli 

pinnulalarm her iki yüzünde yer almıştır; çok hücreli annulus 

ve induzyum bulunmaz. OsmuncLa regalis (kral eğreltisi), Kuzey 

Anadolu dağlarında ve Trakya'da orman altlarında yetişen çok 

yıllık bir bitkidir. Bipennat ve 60-150 cm boyunda olan 

yaprakların alt pinnulaları iyi gelişmiş, lanseolat ve verimsizdir, 

üst pinnulaları ise linear, daha küçük ve verimli olup her tarafı 

sporangiyumlarla örtülmüştür.Bu bitki eczacılıkta kullanılmaz 

fakat bahçecilikte değerlidir; rizom ve kökleri ufak parçalar 

halinde kesilip saksılara yerleştirilerek bazı çiçeklerin 

yetiştirilmesinde yararlanılır. 

Fam : Aspidiaceae 

Bu taksondaki bitkiler nemli veya kuru yerlerde yaşayan 

çoğu rizomlu, çok yıllık otsu bitkilerdir. Toprak üstü kısımları 

pennat, bipennat veya tripennat parçalı yapraklardan 

meydana gelmiştir. Soruşlar yaprağın alt yüzünde, pinnula orta 

damarının her iki yanında iki sıra halinde dizilmiştir, peltat veya 

reniform induzyum bulunur, (Şek.34,36). Eğreltiotlarında iletim 

demetleri hadrosentriktir, yani endoderma ile çevrilmiş iletim 

demetlerinde ksilem ortadadır, floem ksilemin etrafında yer 

almıştır. İletim demetleri rizomda ve petiol kalıntılarında, her 

genusta farklı bir sayı ve diziliş şekli gösterir ve bu diziliş 

bitkilerin birbirinden ayrılmasında çok önemli bir karakter 

oluşturur (Şek. 39). 

(*) stom(ato)= Gr. ağız 

108

Şekil 34: Dryopteris filvc-mas. A:bitki. gy. genç yaprak; p:pul; r:rahis 

B:Rhizoma Filicis. pk:petiol kalıntısı.C:pinnula üzerinde sorus 

ve mduzyum. D:rizomdan enine kesit. p:petiol; id: iletim 

demeti. E:hadrosentrik iletim demeti. ks:ksilem; flfloem. 

109

Şekil 35. Eğreltilerde yaprak şekilleri. A:basit y.{Phyllitis scolopendrium); 

r:rizom; s:sorus. B:pennat parçalı y.(Asplenium trichomanes); 

pi:pinna. C:bipennat parçalı y. {Asplenium adicmtum-nignırri); 

p:petiol; pu:pinnula. 

Anadolu'da bu familyadan 2 cins ve 14 tür yetişir. 

Dryopteris fılbc-mas (erkek eğreltiotu). 

Kuzey yarıkürede, yurdumuzda 650-1750 

m yükseklerde, Kuzey Anadolu ve Trakya 

civarında yetişen 120cm boyunda çok 

yıllık bir bitkidir. Rizomlar çok yıllık 

kaim ve yatay bir silindir şeklinde olup her sene yaprak 

yapısında sürgünler verir Yapraklar kışın ölür fakat toprak 

altında bulunan yaprak sapı tabanları (petiol kalıntısı) rizom 

üzerinde canlı olarak kalır. Rizomdan tek tek çıkan yapraklar, 

bipennat parçalıdır, sap ve rallisin bir kısmı kahverengi ve 

zarımsı pullarla kaplıdır. Soruşlar, pinnula orta damarının her 

iki tarafına dizilmiş 9 çift kadar ve 1.5 mm çapındadır. İnduzyum 

110

çıplak, nadiren tüylü, ince zarımsı yapıda olup gençken 

sorusu tamamen örter ve böbrek şeklindedir (Şek.34C). 

Şekil 36.Eğreltilerde pinnula şekilleri ve sorus dizilişleri. A:Dryopteris 

jilixmas. B.Polystichum aculeatum. C:PtericLium aquilinum 

D:Adiantum capillus-veneris. E:Asplenium adiantum-nigrum. 

F:Polypodiumuulgare. s:sorus. 

Rhizoma Filicis T.K ve T.F. (Erkek Eğreltiotu Rizomu). 

Erkek eğreltiotunun (-Nephrodium fılix-mas\ Polypodium jilixmas) 

toprakaltı gövdelerinden oluşan bir drogtur (Şek. 34 B). 

Topraktan çıkarılan rizomlar köklerinden ve kurumuş petiol 

kalıntılarından kurtarıldıktan sonra drog olarak kabul edilir, 

iç yüzeyi önce yeşildir zamanla esmerleşir. Rhizoma Filicis'te 

6-18 adet iletim demeti bulunur, enine keşide, bir tarafı açık bir 

halka üzerine, at nalı şeklinde dizilmiş olarak görülür, uçtaki 

demetler daha büyüktür.(Şek.34C,39A). Bu diziliş rizom üzerinde 

bulunan canlı petiol kalıntılarında da benzer şekilde ve daha net 

olarak görülür. Bu özeliği yardımıyla Rhizoma Filicis, 

ofisinal olmıyan diğer eğrelti türlerinin rizomlarmdan ayrılabilir. 

111

Şekil 37.DryopterisJilbc-mas. A:sorusun enine kesiti. s:porangiyum 

i:induzyum. B:protaliyum. ar:arkegoniyum; at:anteridiyum: 

rrizoit. C: sporangiyum. a:annulus; sa:spor ana hücreleri; 

sp:spor; st:stomiyum. 

Drog %2 kadar, ham filisin olarak da bilinen floroglusinol 

türevi bileşikler taşır. Anadolu'da yetişen Dryopteris Jilix-mas 

rizomlarmda bu miktar % 2 olarak bulunmuştur. Floroglusinol 

türevi maddelerin başlıcaları flavaspidik asit, filisik asit ve 

aspidin dir. Rizom ve bundan hazırlanan ekstreler tenyalara 

karşı anthelmentik(*) olarak kullanılır. Bu bileşikler tenyada 

adale felci yapar, ilaç alındıktan belli bir süre sonra hareketsiz 

kalan parazitin vücuttan atılabilmesi için hastaya tuzlu müshil 

verilmelidir; yağlı ortam ilacın bağırsaktan absorbsiyonunu 

hızlandırır; hasta için toksiktir, bu nedenle yağlı müshil 

kullanılmamalıdır. 

D.abbreviata, 600m' nin üzerinde, orman açıklıkları ve 

kayalık yerlerde yetişen, yaprakları dik olan ve 100 cm ye kadar 

boylanabilen çok yıllık bir eğreltidir. Türkiye'de Doğu Karadeniz 

bölgesinde yetişenlerde ham filisin miktarı oldukça yüksektir (% 

4.3)(1). 

B 

(*) helmins= bir cins solucan; anthelmint(h)icus= barsak solucanlanna karşı 

kullanılan, vermifüj 

(1) Tanker, N., Coşkun, M., Ankara Ecz.Fak.Mec. 8(1),114 133(1978);8(2), 1- 16(1978) 

112

D.borreri, Kuzey Anadolu'da 1500 m ye kadar olan 

yüksekliklerde ve orman açıklıklarında yetişen bir türdür. 

Yaprakları büyük 130 cm kadardır; yaprak sapı sık pullarla 

kaplıdır. Rizomları % 2.6 kadar ham filisin taşır. 

Şekil 38: Filicales. AıAdiantuTncapülus-veneris. B:Poylpodium vulgare. 

C: Pteridium aquilinum. D:Ceterach officinarum. 

113

D.caucasica, D.Jilvc-mas'a çok benzer; pirma tabanının 

ortasından dar oluşu ile ayırt edilir. Bolu, Artvin arasında Abies 

(köknar) ve Fagus (kayın) ormanı altında yetişir. Bu türün 

rizomları % 2.1 ham filisin içerir. D.abbreviata, D.borreri ve 

D.caucasica türlerinin rizomları ham filisin içeriği bakımından 

D.fılbc-mas rizomlarma göre daha zengindir. Bu nedenle bu 

türlerden de Rhizoma Filicis elde edilmesinde yararlanılabilir. 

Polystichum aculeatum (Aspidium aculeatum) (batıcı 

eğreltiotu), Kuzey Anadolu'da yetişen ve yaprakları parçalı olan 

bir türdür. Pinnula tabanında bulunan dip lop diğerlerine göre 

büyük ve tepesi batıcı diken şeklinde (Şek.36B,39C), 

induzyum peltattır. Polystichum türlerinin rizomları barsak 

parazitlerine etkisizdir. Rhizoma Filicis ile karıştırılabilir, 

ancak rizomda iletim demeti sayısının az olması ile ayırtedilir 

(Şek. 36).. 

Fam : Athyriaceae 

Athyrium Jilix-foemina (Polypodium fılvc-foemina) (dişi 

eğreltiotu), Kuzey Anadolu'da yaygın olan çok yıllık bir 

eğreltidir. Yaprakları büyük, tripennat parçalıdır. Rizomları 

etken bileşikleri içermiyen ve erkek eğreltiotu rizomu ile 

karışabilen bir başka türdür; ancak farkı, petiolde iletim demeti 

iki tane ve karşılıklıdır; ayrıca yaprakların lobları dentat,dişler 

de tekrar 3 dişlidir. Soruşta induzyum kenarı saçaklıdır 

(Şek.36C,39D). 

Fam : Hypolepidaceae 

Soruşların şerit şeklinde oluşu bu familyanın 

karakteristik özeliğidir. 

Pteridium aquilinum (kartal eğreltisi), sahillerimizde ve 

orman açıklıklarında yaygın olarak yetişen 40-200 cm boyunda, 

kalın rizomlu bir eğrelti türüdür. Yaprakları 30 cm den büyük, 

tripennat parçalı; petiol dik ve yüzeyi parlak; soruslar lopların 

kenar kıvrımları içinde devamlı bir şerit şeklinde 

uzanmıştır.İnduzyum lopların kenar kıvrımlarına bağlı ve 

saçaklıdır. Saptan alman enine keşide iletim demetinin iki 

başlı kartala benzemesi nediyle kartal eğreltisi adı verilmiştir 

(Şek.36D, 38C,39B). Bu bitkinin rizomları da Rhizoma Filicis ile 

karışabilir; fakat sorus şekli ve iletim demetlerinin görünüşü 

yardımıyla kolayca ayrılır. Hayvanlara verilen kuru otlara 

114

karışması ve bunların da yenmesi sonucu besi hayvanlarında 

mesane kanserine neden olduğu saptanmıştır. 

Şekil 39: İletim demetlerinin rizomda-r ve petiolde-p dizilişi(enine kesi)). 

AıDryopteris Jllijc mas, biletim demeti. B:Pteridium aquilinum. 

CıPolysticltum aculeatum. D:Atlıyrium Jüvc-foemina.. 

Fam : Aspleniaceae 

Anadolu'da 3 genus ile temsil edilen bir familyadır; 

daha çok nemli yerlerde yetişir, soruslar burada da linear, fakat 

devamlı değildir; induzyum bulunur. 

Phylütis scolopendrium (Scolopendrium ojfficinale) (geyikdili) 

bir kuzey yarıküre bitkisidir. Yaprakları basit, enli şerit 

şeklindedir; soruslar yaprağın alt yüzünde, orta damarın iki 

tarafında bulunur, linear ve birbirine paraleldir (Şek.35A). 

Kurutulmuş yapraklarından oluşan Herba Scolopendrii,diüretik, 

diyaforetik ve ekspektoran etkilidir. 

115

Divisio : SPERMATOPHYTA 

Bölüm : Tohumlu Bitkiler, Çiçekli Bitkiler 

Bitkiler aleminde evrimsel yönden en fazla gelişme göstermiş, 

kök, gövde, yaprak ve iletim demetleri taşıyan bitkilerin 

bulunduğu bölümdür. En önemli özelikleri çiçek ve tohum 

meydana getirmeleridir. Bu nedenle bu bölüme Anthophyta 

(Çiçekli bitkiler) veya Spermatophyta (Tohumlu bitkiler) adı da 

verilmektedir(*). Çiçek, bu bitkilerin eşeyli üremesini, tohum ise 

bitkilerin yayılmasını ve devamını sağlayan organlardır. 

Bu bölümdeki bitkilerde de döl değişimi vardır, ancak gametofit 

çok küçülmüş, sporofit ise çok gelişmiştir. Erkek gametofit polen 

tanesi, dişi gametofit embriyo kesesi halini almıştır. Sporofit evre 

ise bitkinin kendisidir. Buna göre çok küçülmüş olan gametofit, 

gelişmiş olan sporofit tarafından örtülmüştür. Bunun nedeni, 

sucul bitkilerin kara bitkileri durumuna gelirken yapmak 

zorunda kaldıkları ekolojik adaptasyondur. Yani gametofit evre, 

alglerden karayosunlarına ve buradan tohumlu bitkilere doğru 

yavaş yavaş küçülürken, sporofit evre aksi yönde bir gelişme 

göstererek alglerden tohumlu bitkilere doğru giderek 

büyümüştür. Karayosunları ve Eğreltilerde döllenme sonucu 

oluşan embriyo, eşey hücresini (gamet) meydana getiren bitkide 

(gametofit) kalarak gelişmesini sürdürür ve sporofiti meydana 

getirir. Tohumlu bitkilerde ise, karada yaşamaya uyum sağlama 

ve yavruyu koruma yeteneği daha ileri bir gelişme gösterdiğinden, 

tohum taslağından meydana gelen tohum ve içindeki embriyo 

özel bir örtü ile sarılarak ana bitkiden ayrılır, uygun ortam 

bulduğunda çimlenir veya çimlenme için uygun ortam oluşmasını 

bir süre bekliyebilir. Tohumlu bitkilerin, sporlu bitkilere göre 

gelişmiş olan diğer bir karakteri de polenlerin (mikrospor) dişi 

organa ulaşmasında suya bağlılığın azalmış olmasıdır. 

Spermatozoitlerin arkegoniumlara taşınması Alg'lerde, 

Karayosun'larında ve Eğreltiotları'nda su aracılığı ile olmaktadır. 

Tohumlu bitkilerde ise polenin tohum taslağına ulaşması rüzgar 

veya böceklerle sağlanmaktadır. 

(*)anth(o)= Gr. çiçek; sperm(ato) = Gr. Tohum 

118

Spermatophyta bölümü bitkileri, çiçekte tohum taslaklarının 

açıkta oluşu veya kapalı bir ovaryum içinde bulunuşuna göre iki 

altbölümde toplanır: Gymnospermae ve Angiospermae(*). 

Subdivisio : GYMNOSPERMAE 

Altbölüm : Acık Tohumlu Bitkiler 

.•> 

Bu altbölüm bitkilerinde övül ve övülün gelişmesi ile oluşan 

tohum açıktadır; yani karpel kendi üzerine kapanmamış, ovülleri 

koruyan bir ovaıyum oluşmamıştır. Ovaryum olmayınca stilus ve 

stigma(**) da yoktur. Mikropil açık olduğundan polen taneleri 

doğrudan övülün tepesindeki polen odacığına girer ve burada 

çimlenir. Tozlaşma rüzgarla olur, yani anemogam(***) bitkilerdir. 

Açık tohumlu bitkiler çalı, ağaççık veya ağaç formundadır. 

Otsu olanlarına rastlanmaz. Gövdede iletim demetleri açık 

kollateralf****) tipte ve muntazam dizilidir. Kambiyumun faaliyeti 

ile gövdede sekonder büyüme ve kalınlaşma görülür. Odun 

yapıları kapalı tohumlu bitkilere oranla daha basittir; trakeit var, 

trake yoktur. 

Floem'de kalburlu boruların yanında arkadaş hücreleri 

yoktur. Gövde ve yapraklarda oleoresin içeren salgı kanalları 

bulunur. Yaprakları iğne, pul veya değişik şekilde, uzun ömürlü 

ve kalıcıdır (Şek.40). 

Çiçekleri tek eşeyli, basit yapılı, periantsız (*****); bitki 

monoik veya dioiktir. Erkek çiçekler polen keselerine, dişi çiçekler 

ise ovüllere indirgenmiştir. Hem erkek, hem dişi durumları 

kozalak (strobil) (******) şeklindedir. Dişi kozalakta pullar 

odunlaşmıştır, karpel tabanının iç yüzünde bir veya daha çok 

övül vardır. Erkek kozalakta pullar odunlaşmamıştır, alt yüzünde 

polen keseleri bulunur, tozlaşma rüzgarladır (Şek.41). Bu 

altbölümdeki bitkilerin.bazıları fosilleşmiş, bazıları günümüze 

kadar gelmiştir. Burada, günümüzde yaşayan örnekleri bulunan 

taksonlardan söz edilecektir 

(*)gymn(o)= Gr. çıplak; angio= Gr. dar (kapalı) 

(**)stylus- boyuncuk, stilus; stigma= başçık, stigma 

(***)anemo= Gr. rüzgar: anemogam=rüzgarla tozlaşan 

(****)lateralis=yanda bulunan; collateralis=yanlarda veya yanyana 

(»*»»*)peri=Gr.etrafında; periant=çiçek örtü yapraklan 

(******)strobulus= strobilus conus= kozalak 

bulunan 

119

Classis : Coniferae 

Sınıf : Kozalaklı Bitkiler 

Kozalaklı bitkiler açık tohumlu bitkilerin en zengin sınıfıdır. 

Kuzey ve Güney yarıkürenin ılıman bölgelerinde yayılış gösteren 

ağaç veya ağaççık formunda, düzgün dallanan bu bitkilerde 

yapraklar genellikle iğne veya pul şeklindedir ve dalda birkaç yıl 

kalır. Gövdede sekonder kalınlaşma görülür, yaprak ve odununda 

reçine kanalları vardır. Odun dokusu trakeit hücrelerinden 

oluşmuştur, trake bulunmaz. Çiçekleri tek eşevli ve kozalak 

Pk 

Şekil 42: Coniferae A:erkek kozalak ve boyuna kesiti. mi:mikrosporofıl; 

me:mikrosporofılin enine kesiti; p:polen; pk:polen kesesi. 

B:dişi kozalak ve boyuna kesiti; y:yaprak; e:eksen; o:ovül; 

öp:örtü pulu; tp:tohum pulu; (K.Karamanoğlu'ndan). 

durumundadır. Erkek çiçek durumları, uzun sürgünde bir 

yaprağın koltuğundan çıkan büyümesi sınırlı bir eksen ile, 

bunun üzerinde birkaç pul yaprağı ve sık bir şekilde dizilmiş 

mikrosporofillerden meydana gelir. Mikrosporofillerin içinde 

polen keseleri (mikrosporangiyumlar) bulunur, sayısı bu sınıftaki 

familyalara göre 2-20 arasında değişir.Dişi çiçekler de kozalak 

halinde ve bir eksen üzerinde sık ve sarmal dizilmiş kozalak 

pullarından (makrosporofil) meydana gelmiştir. Kozalak 

122

pullarından dıştakine örtü pulu, içtekine tohum pulu adı verilir 

(Şek.42). 

Coniferae sınıfında inceleyeceğimiz 5 familya aşağıdaki 

anahtar yardımıyla, birbirinden kolayca ayrılabilir: 

1 Dişi kozalak yok; meyva drupa etrafında arillus var..Taxaceae 

1-Dişi kozalak var; meyva drupa değil. 

2-Yaprak dizilişi opozit veya vertisillat; yapraklar pul şeklinde 

veya subulat 

Cupressaceae 

2-Yaprak dizilişi alternan; yapraklar tek tek, veya imbrikat 

dizilişli; pul veya iğne şeklinde 

3-Yapraklar iğne şeklinde 

Pinaceae 

3- " pul şeklinde. 

4-Dişi kozalakta her pulda tek övül var 

Araucariaceae 

4-Dişi kozalakta her pulda 2 den fazla övül var... .Taxodiaceae 

Ordo: Taxales 

Fam: Taxaceae 

Reçine taşımayan ve yaprak dökmeyen dioik, büyük 

ağaçlardır. Yapraklar alternan ve 2 sıra üzerine dizilmiş; Şerit 

şeklinde 1-3 cm, Abies yaprağına benzer,ancak tepesi akuttur, alt 

yüzünde ise orta damara paralel iki mum çizgiye rastlanmaz. 

Tohum küçük, olgunlaşınca etrafında kadeh şeklinde ve kırmızı 

renkli etli bir yapı oluşur ki buna arillus adı verilir (Şek.44b,C). 

Tcuaıs baccata (porsuk ağacı), Avrupa'da, Kuzey ve Güney 

Anadolu bölgelerinde yetişen büyük bir ağaçtır. Arillusu kırmızı 

renkli olup yenebilir. Ancak gerek tohum gerek bitkinin diğer 

kısımları zehirlidir. T.brevijolia, Amerika kıtasında yetişir. Bu 

türün kabuklarında bulunan taksol diterpen yapısında olup 

antitümoral aktiviteye sahiptir. 

Ordo: Pinales 

Fam : Araucariaceae 

Bu familyadaki bitkiler, Güney yarıkürede yayılış gösteren ve 

yaz kış yeşil kalan, monoik veya dioik büyük ağaçlardır. 

Muntazam dallanmış olmaları nedeniyle karşıdan bakınca kat kat 

görünür (Şek.43A); park ve bahçeler için sevilen süs ağaçlarıdır. 

Familyada bugün yaşayan 2 cins ve 30 kadar tür vardır. 

123

devam etmektedir. Erkek kozalaklar dalların ucunda bulunur; 

polenler sarı renklidir, tozlaşma rüzgarla olur. Dişi kozalaklar 

dalların gövdeye yakın kısımlarında bulunur, olgunlaşmca 

tümüyle düşer. Tohumlar kanatlıdır (Şek.44). 

Şekil 44. Pinus sylvestris. A:genel görürüş. B:kozalaklı dal. dk:dişi 

kozalak; ekıerkek kozalak; t:tohum. C:kısa sürgünde iğne 

yaprak; y:yaprağın enine kesiti 

Çam cinsinin, çoğunluğu Kuzey yarıkürenin ılıman 

bölgelerinde yetişen ve ormanlar oluşturan 90 türü vardır; 

yurdumuzda 5 tür yerli olarak yetişmektedir. Bu türler yetiştikleri 

yere göre ayrılabileceği gibi morfolojik özeliklerine dayanarak da 

kolayca tanmabilmektedir. Pinııs brutia ve P.halepensis kıyı 

kesiminde yetişen türlerdir; P.nigrcCya. 800-1300 metreler 

arasında, P.siluestris'e daha da yükseklerde, 1800-2000 

metrelerde rastlanmaktadır. P.pinea türü, dallarının taç 

oluşturması ve tohumlarında kanat bulunmayışı ile kolayca 

tanınmaktadır (Şek. 45). 

126

Anadolu'daki Pinus türleri aşağıdaki tayin anahtarı 

yardımıyla ayırtedilebilir: 

1. Yapraklar yumuşak, açık yeşil; tomurcuklar reçinesiz 

2. Taç şemsiye şeklinde; tohum kanatsız P.pinea 

2. " düzensiz; tohum kanatlı: 

3. Kozalaklar saplı; sarkık P.halepensis 

3. " sapsız; sarkık değil P.brutia 

1. Yapraklar sert, grimsi veya koyu yeşil; tomurcukları reçineli: 

4 Yapraklar grimsi, burulmuş; sürgünler kırmızı; kozalaklar 

sarkık 

P.silvestris 

4 Yapraklar koyu yeşil, düz; sürgünler siyahımsı; 

kozalaklar dik 

P.nigra 

Pinus pinea (fıstık çamı, şemsiye çamı), Akdeniz'de ve 

Karadeniz'in Akdeniz iklimi gösteren yörelerinde, kumluk arazide, 

nehir vadilerinde yetişen ve orman oluşturan bir türdür; ayrıca 

Akdeniz çevresi ülkelerinde, tohumları nedeniyle kültürü de 

yapılır. Boyu 15-30 metreye varabilen bu ağaçlarda, yaşlılarda, 

gövdenin üst yarısında gelişen dallanma nedeniyle şemsiye 

şeklinde bir taç oluşmuştur böylece çok kolay tanınır (Şek. 45). 

Yaprakları 8-10 cm boyunda, açık yeşil ve silindirik; kozalakları 

büyük, 10-15cm, küremsi, parlak kırmızı-kahverengidir ve dalların 

koltuğunda tek tek bulunur. Tohumlar dar, 1.5-2 cm boyunda, 

elipsoid ve etlidir. Çam fıstığı adı verilen ve sert bir testa ile 

korunmuş olan bu tohumlar yağ bakımından zengindir, bazı 

yemek ve tatlılarda aranan, lezzet verici bir üründür. İhraç ta 

edilmektedir. 

Pinus brutia (kızıl çam), bir Akdeniz bölgesi çamıdır; 

yurdumuzda özellikle Batı ve Güney Anadolu'da, sahil 

bölgelerinde ormanlar oluşturmaktadır. Boyu 25 m kadar olabilen 

bu ağaçların gövdesi çok düzgün değildir. Genç sürgünleri ve 

fidanları birinci yıl kırmızımsıdır, dalları giderek grimsi 

kahverengine döner; yapraklarının açık yeşil ve uzun, 10-20 cm 

kadar oluşu, tomurcuklarında reçine görülmeyişi çarpıcı 

özelikleridir. Kozalakları çok kısa saplı veya sapsız olup 6-10 cm 

kadar boydadır, dal üzerinde dik ve çifter çifter, karşılıklı 

yerleşmiştir. 

Batı ve Güney Anadolu'da P.brutia gövdelerine yapılan V 

şeklindeki yarıklardan bir oleoresin(*) toplanır (Şek.46A), buna 

(*)oleum= yağ; resina= reçine; oleoresin= uçucu yağ ve reçineden oluşan ürün. 

127

çam sakızı veya terementi ismi verilir ki aynı zamanda 

Terebinthina (T.K.) adı ile bilinen bir drogtur. Bu oleoresinden 

subuharı distilasyonu ile bir uçucu yağ, Oleum Terebinthinae 

(T.K.) Terementi esansı elde edilir. Geriye kalan artık,yani reçine 

de bir drogtur, Colophonium(T.K.) Kolofan adıyla kodekslerde 

kayıtlıdır. 

Şekil 45. Pinus pinea. Aıgenel görünüşü. B:dişi kozalak. 

B 

Terementi, bal kıvamında ve renginde veya soluk sarı renkli, 

kendine özgü reçine kokulu, acı lezzetli bir üründür; % 10-30 

uçucu yağ ve % 70-90 reçineden oluşan bu drog havada 

bırakılırsa uçucu yağın büyük bir kısmı uçar, geriye kolofan 

denilen reçinesi kalır.Kolofan adı, eski Lidya(*) Krallığının bir 

şehri olan Kolophan'dan gelmektedir; bu reçine ülkemizde 

eskidenberi bilinmekte ve çeşitli amaçlarla kullanılmaktadır. 

Terebinthina'dan veya çam odunundan elde edilen Ol. 

Terebinthinae, kendine özgü kokulu, hemen hemen renksiz, 

yakıcı lezzette bir sıvıdır. Vernik, cila ve boya sanayiinde 

kullanılan bu yağ Neft yağı veya Çam terementisi ismiyle anılır. 

Ofisinal olan Ol.Terebinthinae eczacılık tekniğinde, pomat 

yapımında,parfümeride,insektisitlerin hazırlanmasında kullanılır. 

Dışarıdan romatizma ağrılarını gidermek için uygulanır; veteriner 

hekimlikte ağrı kesici, solunum ve idrar yolları hastalıklarında 

antiseptik etkisi vardır. 

Colophonium (çam reçinesi, kolofan) (T.K.), uçucu yağından 

kurtarılmış terementidir. Bu reçine, açık veya koyu sarı renkli, 

parlak, kolay kırılabilen bir üründür. Suda çözünmez fakat 

(*)Lydia=Manisa-Eşme çevresi 

128

organik çözücülerde kolay çözünür. Eczacılıkta yakı hazırlamada; 

sabun sanayiinde, dezenfektan madde yapımında; boya, vernik ve 

kağıt endüstrisinde önemli bir katkı maddesidir. Kolofan müzik 

aletlerinin tellerine sürülür, ayrıca spor çalışmalarında kaymayı 

önleyici toz olarak oldukça önemli bir yeri vardır. 

Şekil 46. A:Pinus brutia. B:Terebinthina elde edilişi. C.P.haLepensis. 

D.P.nigra. E:P.sylvestris. 

P.brutia ve P.rıigra'nın dal ve gövde odunlarının, kapalı 

fırınlarda ve düşük ısıda yavaş yavaş yakılması yani kuru kuruya 

distilasyonu ile bir katran elde edilir; buna Pix Pini (Pix Liquida, 

Çam katranı) ismi verilir. Güney Anadolu'da hazırlanan bu ürün 

siyah veya koyu renkli, özel kokulu, acı lezzetli ve kıvamlı bir 

sıvıdır. Eczacılıkta solunum ve idrar yolları hastalıklarında ve 

özellikle hayvanların cilt hastalıklarında kullanılır. 

Akdeniz bölgesinde rastlanan ikinci tür Halep çamı'dır. Pinus 

halepensis 15-20 metreye kadar boylanabilir. Bu türün 

129

Türkiye'deki yayılışı sınırlıdır, Toroslarm eteğinde, Seyhan- 

Ceyhan arasındaki alanda zeytin ağaçları ile birlikte rastlanır. Bu 

tür P.brutia'ya çok benzemekle beraber, genç sürgünleri ile 

fidanlarının sarı renkte; yapraklarının kısa, 8-10 cm, yumuşak 

ve çok dar (1 mm); kozalaklarının uzun , kalın saplı ve sarkık 

oluşuyla kolayca ayırtedilir (Şek.46). Halep çamı gençken piramit 

görünüşündedir, sonradan düzensiz bir taç meydana getirir. 

Dalları kül rengi, seyrek ve yukarı doğrudur; odunu reçinelidir. 

Bu türden, İspanya'da Terebinthina elde edilir. 

P.nigra (kara çam) yurdumuzda dağlık bölgelerde ve belirli 

yüksekliklerde yetişir; bu türün bir vaıyetesi, P.nigra 

var.pallasiana oldukça yaygındır. Gövdesi koyu gri, yaprakları 8- 

10 cm boyda, koyu yeşil renkli, sert ve sıktır; bitki ismini bu 

karanlık görüntüsünden almıştır. Boyu 30 metreyi geçen bu 

ağaçların tomurcukları reçineli ve gri renklidir. Kozalakları dik, 

yapraklardan kısa, 4-8 cm, hemen hemen sapsız, sarımsıkahverengi 

ve parlaktır (Şek.46D). Tohumları kanatlıdır. Karaçam 

Avrupa'da da yaygın olan bir türdür. Orta Avrupa'da Avusturya, 

Macaristan ve Yugoslavya'da bol yetişen bir varyetesi, P.nigra 

var. austriaca bol miktarda reçine içermektedir ve Avusturya'da 

Terebinthina elde etmede yararlanılır. 

P.silvestris (P.sylvestris) (sarı çam). Bu tür Kafkasya'dan 

Avrupa'ya kadar uzanan alanda, dağlık kesimlerde yetişir. 

Yurdumuzda Kars-Sarıkamış çevresi ve Kuzey Anadolu 

dağlarında, genellikle 1300-2400 metreler arasında ormanlar 

meydana getirmiştir. Sarı çam 5-15 m veya daha boylu, düzgün 

gövdeli bir ağaçtır (Şek.44E); kabuk ve yaşlı dallar sarımsı 

renktedir. Tomurcukları reçineli; iğne yaprakları 2 mm 

kalınlıkta, kozalaklar kadar, 3-7 cm uzunlukta ve mavi-yeşil 

renklidir; kozalaklar ovoid ucu sivri, 4-8 cm boyunda hemen 

hemen sapsız, donuk sarımsı kahverengi ve sarkıktır. Kozalak 

pulları dışa doğru kanca gibi çıkıntı meydana getirmiştir. Bu 

türün tomurcukları Turio Pini, Turiones Pini adıyla, diüretik ve 

ekspektoran olarak kullanılır. İlkbahar aylarında dal uçlarında 

meydana gelen büyüme tomurcukları, dal uçları ile kesilerek 

havadar bir yerde kurutulur. Drog reçineli bileşikler ve uçucu 

yağ içerir. Ayrıca dalların odun kısmından kuru distilasyonla elde 

edilen katran, Pix Pini dışarıdan deri hastalıklarında kullanılır. 

Gövde ve dal kabuklarında bol miktarda tanen bulunur. 

Yurdumuzda yetişen bu çamların dışındaki Pirıus'lardan 

P.pinaster (P.maritima), Batı Akdeniz'de yetişen bir türdür; bazı 

130

Akdeniz ülkelerinde kumulların ağaçlandırılması için 

yetiştirilmiştir. Fransa'da terementi bu türden elde edilir. 

P.palustris, Kuzey Amerika'da yaygın olan, kısa sürgünü 3 

yaprak taşıyan bir türdür. A.B.Devletlerinde terementi elde 

etmede bu türden yararlanılır. 

P.griffithii (Himalaya çamı), Himalaya'larda 1600-4000 

metreler arasında yetişen ve kısa sürgünde 5 yaprak taşıyan 

türdür. Kozalakları 25 cm den uzun ve silindiriktir; iğne yaprak 

ve kozalakların üzerinde reçine damlaları bulunur, bu nedenle bu 

ağaca ağlayan çam adı da verilmiştir. Bu türden Pakistan'da 

terementi elde edilmektedir. 

P.succinifer, eskiden Baltık sahillerinde yetişmiş bol reçineli 

bir ağaçtır. Bu türün fosilleşmiş reçinesi Succinum(kehribar), 

süs eşyası yapımında kullanılır. 

Çamlar çevre etkilerine oldukça dayanıklıdır, bu nedenle 

diğer ağaç çeşitlerinin yaşıyamadığı koşullarda yetişebilirler. 

Orman oluşturmaları yanında, odun, kereste ve kağıt hamuru 

vermeleri yönünden değerli ağaçlardır. Bunun dışında başka 

amaçlarla da bu ağaçlardan yararlanılır, örneğin çeşitli çam 

türlerinin gövde kabukları (Cortex Pini-çam kabuğu), tanen 

bakımından zengin olup deri sanayiinde sepileyici olarak 

kullanılır. Çam polenleri, Sporae Pini Pinıts'larm olgun 

polenlerinden oluşan, açık sarı renkli bir tozdur. Taşıdığı 

vitaminler, enzimler v.b. bileşikler nedeniyle tonik olarak 


Çam türlerinin taze yapraklarından subuharı distilasyonu ile 

Oleum Pini adı verilen renksiz, güzel kokulu ve keskin lezzetli bir 

uçucu yağ elde edilir. Pinen ve terpineol bakımından zengin olan 

bu ürün antiseptik, sedatif ve ekspektoran etkilidir; dışarıdan 

romatizma ağrılarında kullanılır. 

Çam ağaçlarının gövde kabuklarının, mantar ve destek doku 

hücreleri temizlendikten sonra kalan kısmına çam soymuğu adı 

verilir. Floem hücrelerinin bulunduğu bu tabaka halk arasında 

kuvvet verici olarak, özellikle veremli hastalara yedirilir. Ancak bu 

şekilde yaralanmış ağaçlar ormanların yok olmasına neden 

olmaktadır. 

131

Abies(göknar,köknar). Kuzey yarıkürenin ılıman bölgelerinde 

yetişen, düzgün gövdeli dalları vertisillat, piramit görünümünde, 

yaz-kış yeşil, 20-30 metre kadar boylanan, büyük ağaçlardır. 

Yapraklar linear, tepede retustur, altyüzünde birbirine paralel, 

beyaz iki çizgi bulunur. Yapraklar düştüğü zaman dalda yuvarlak 

, _ i, jr ve açık renkte bir iz kalır (Şek.47C). Büyüme 

İS. " " V tomurcukları yumurta biçimin deve eçinelidir. 

-**-- '" ' Çiçekler tek cinsli, bitki monoiktir. 

X Abies nordmanniana, • A. cilicica, 

Şekil 47. Ahies equ.i-troja.ni. A:kozalaklı dal; e:eksen; tp:tohum pulu; 

öp:örtü pulu; t:tohum. B:iğne yaprak; yeıyaprağin enine 

kesiti; c:yaprağın dalda bıraktığı iz. 

Erkek kozalaklar küçük, yumurta şeklinde ve sarkık; dişi 

çiçekler 10-30 cm, boyunda silindirik ve dik kozalak 

durumundadır. Olgunlukta dişi kozalak pullar dökülür ve 

kozalak ekseni dalda dik olarak kalır Tohumlar sivri uçlu, üç 

köşeli ve kanatlıdır (Şek.47). Anadolu'da 4 Abies türü yetişir ki 

bunlar Avrupa'da yoktur. Bunlardan ikisine Kuzey Anadolu'nun 

yüksek kesimlerinde rastlanır. 

Abies nordmanniana (Kafkasya göknarı, Kuzey Anadolu 

göknarı). Bu tür yalnız kuzeyde, daha çok Kuzey-doğu Anadolu 

dağlarındaki ormanlarda yetişir. Boyu 35 m'ye kadar yükselebilir; 

yaprakları 1.5-3.5 cm sık dizilmiş ve yukarı doğru yönelmiştir. 

Kozalakları koyu kahverengi, 20 cm kadardır, Örtü pulları kanca 

şeklinde geriye kıvrıktır. 

132

A. bornmuelleriarıa (Uludağ göknarı), daha çok Bursa ve Bolu 

çevresinde yayılış göstermekle beraber doğuya doğru, Ordu'ya 

kadar rastlanabilir. Kozalakları daha küçük 10-13 cm, ağaç daha 

kısadır, 20-25 m. A.equi-trojarıi(*) (Kazdağı köknarı). Balıkesir- 

Edremit-Kazdağmda ve Bolu,Tokat civarında, 1400-1800 

metrelerde yetişir, kozalaklar 10-15 cm boydadır (Şek.47). 

Endemik (**) bir türdür. 

A.ctficica(***) (Toros göknarı, Adana göknarı). Bu, Güney 

Anadolu türüdür, Toroslarda 1100-2000 metreler arasında yetişir, 

20-30 m'ye kadar boylanabilir, kozalakları 20-30 cm boyda; örtü 

pulu tohum pulundan kısadır (Şek.48). Tomurcuklarının reçineli 

veya reçinesiz oluşuna göre 2 alttüre ayrılır, reçineli olan 

subsp. isaurical****) endemiktir ve Antalya, Konya'da yetişir; diğeri 

subsp. cilicica; Antitoroslar ve İçel'de yetişir. 

Yurdumuz park ve bahçelerinde süs amacıyla yetiştirilen 

başka Abies türleri de vardır; örneğin A.pinsapo (parmak çamı, 

ispanya göknarı), yaprakları sert ve kısa (1-1.5 cm) olup daim her 

tarafından çıkan bir türdür; A.concolor, kokulu göknar veya 

Kaliforniya göknarı ismiyle anılan bir türdür. Anadolu dışında 

yetişen Abies türlerinden uçucu yağ ve balsam elde etmede 

yararlanılmaktadır. 

A.alba orta Avrupa'da, Pirene'lerden Balkanlara kadar 

dağlarda yetişen bir türdür; yapraklardan Oleum Abietis (göknar 

esansı) elde edilir. Hoş kokulu olan bu ürün aromatik olarak ve 

parfümeride kullanılır. Ayrıca Fransa'da gövdesinden terementi 

elde edilir. 

A.balsamea, Amerikada'da yaygın olan bir türdür. Gövdenin 

yaralanmasıyla Balsamum Canadense (Kanada balsamı) ismi 

verilen bir oleoresin elde edilir. Önce biraz akıcı olup sonra 

sertleşme özeliğinde olan bu ürün soluk sarı renkli ve saydamdır. 

Mikroskopta incelemeye uygun ince ve kalıcı preparat 

hazırlamada, optik sanayiinde mercekleri birbirine yapıştırmada 

Kanada balsamından yararlanılır. Köknar ağaçlarının odunu 

reçinesiz, açık renkli, hafif ve yumuşaktır. 

(*)Troja = Truva 

(**)endemius =yerli, yurdumuza özgü 

(***)Cilicia=Ermenek-Amaııos dağlarına kadar Adana ovası çevresi; 

cilicica=Cilicia'da yetişen 

(****)Isaura = Pisidia ile Cilicia arasında kalan (Beyşehir'den Alanya'ya doğru 

uzanan) alan 

133

Şekil 48. A: Abies cilicica. B: Picea orientalis 

Yaprakları yalnız uzun sürgünlerden çıkan bir cins de Picea 

(ladin)dir; Abies'ten ayıran başlıca farklar, yapraklarının enine 

keşide 4 köşeli, kozalaklarının sarkık oluşu ve olgunlukta 

pulların değil kozalağın kendisinin düşmesidir (Şek.48,49). 

Pıcea'lar Kuzey yarıkürenin ılıman bölgelerinde yetişen, 

düzgün görünüşlü, yaz-kış yeşil, boyu 50 metreye varan 

ağaçlardır. Dallar gövdede vertisillat dizilmiştir. Yaprakların dört 

yüzü bellidir bazan her yüzde beyaz bir çizgi bulunur, 

koparılınca dal üzerinde diken gibi bir çıkıntı kalır, bu nedenle 

yaprakları düşmüş dal bir törpüye benzer (Şek.49).Dişi kozalaklar 

silindirik ve aşağıya doğru sarkıktır. Kozalak pulları ince, 

tohumları küçük kanatlıdır, kanat tohumdan kolay ayrılır. 

Olgunlukta kozalaklar tümüyle düşer. Ladin'in Asya, Avrupa ve 

Kuzey Amerika'da yetişen 40 kadar türü vardır; yurdumuzda ise 

yalnız bir tür yetişir. 

Picea orientalis (doğu ladini), vatanı Doğu Karadeniz ve 

Kafkasya olan bir ağaçtır. 1000 metrenin üzerinde geniş ormanlar 

oluşturur (örn. Artvin, Ordu, Trabzon Meryemana). Boyu 60 m'ye 

ulaşan ağaçlar sık dallı, piramit görünümündedir. Dallar gençken 

yukarı doğru, sonraları düz veya aşağıya doğru sarkıktır. 

Yapraklar çok kısa, 4-11 mm kadar, sert, ucu küt, sık ve dala yatık 

dizilişlidir (Şek.49). Dişi kozalaklar 5-9 cm kadar silindirik; 

pulların tepesi yuvarlaktır. Tohumları küçük, 4 mm kadar, koyu 

kahverengi olup kanatları incedir. 

134

Şekil 49. Picea orientalis. aıgenel görünüş; b:kozalaklı dal; i:iğııe yaprak; 

ie:iğne yaprak enine kesiti: iz.lğne yaprağın dalda bıraktığı İz; 

kp:kozalak pulu; t:tohum: dkıdişl kozalak. 

P.excelsa [P. abies), iskandinavya'dan Balkanlar'a kadar 

Avrupa dağlarında orman oluşturan ağaçlardır. Avrupa ladini, 

Norveç ladini gibi isimlerle anılır. Kereste bakımından ekonomik 

değeri en yüksek ağaçlardır. Avrupa'da, terementi elde etme 

amacıyla da yararlanılır. 

P.pungens (mavi çam). Vatam Kuzey Amerika'nın güneyi olan 

bu bitki, yapraklarının güzel yeşilimsi-mavi rengi nedeniyle 

dekoratif olarak yetiştirilen ve bir ladin olduğu halde çam diye 

isimlendirilen, dayanıklı bir park ağacıdır. Dişi kozalakları kırmızı 

renklidir. 

Pinaceae familyasmdaki bazı genuslar, yaprakları hem uzun 

hem de kısa sürgünlerinde taşımalarıyla diğer cinslerden 

ayrılabilmektedir. Bunlardan biri Cedrus (sedir ağacı)'dır. Sedir 

ağaçları güzel görünüşlü, düzgün gövdeli, kışın yaprak 

dökmeyen, boylu ağaçlardır. Genç iken geniş bir piramit 

biçimindedir, yaşlandıkça yayvan ve düzensiz bir taç oluşturur. 

Sürgünler, uzun ve kısa sürgün şeklindedir. Yapraklar kısa, 1-3 

cm kadar, iğne şeklinde, sert, sivri, batıcı, enine kesiti 3-4 köşeli, 

3-6 yıl ömürlüdür; uzun sürgünlerde tek tek, kısa sürgünlerde 

ise 30-40 yapraklı demetler halinde bulunur (Şek.50). Dişi 

kozalaklar dik, silindirik veya ovoid, tepede basıktır, olgunlukta 

yelpaze şeklindeki ince pulları dökülür, orta eksen kalır. 

Tohumlar 3 köşeli ve üzeri reçineli, tohum kanadı büyüktür.

Sedir cinsinin yeryüzünde 4 türü vardır. Bu türler Akdeniz 

çevresi ve Hindistan gibi sıcak bölgelerde yayılış gösterirler.Sedir 

odunu yumuşak, kolay işlenir, dayanıklı ve güzel kokuludur. Bu 

özelikleri nedeniyle eskiden beri çok kullanılmış ve bu yüzden 

ancak dünyamn belirli yerlerinde, az sayıda sedir ormanı 

kalmıştır. Yurdumuzda bir sedir türü yetişir. 

Cedrus libani (Lübnan sediri, Toros sediri, katran ağacı). 

Toros Dağları'nda 1000-2000 metreler arasında yetişen, 40 m 

kadar boylanabilen ağaçlardır. Yapraklar iğne şeklinde 1.5-3.5 cm 

uzunlukta, dört köşeli, sivri uçlu, yeşil veya mavimsi yeşil 

renklidir; kısa sürgünlerde 30-40 tanesi bir arada, demet halinde 

bulunur (Şek.50). Tomurcukları reçinesiz ve yuvarlaktır. 

Kozalaklar 8-10cm,yumurta şeklinde ve saplıdır.Tohum kanatları 

kahverengi, yarım yelpaze şeklindedir. C.libani yaprakları, Folia 

Cedri, taşıdığı uçucu yağ nedeniyle parfümeri sanayiinde 

kulanılır. Ayrıca bitkinin gövde ve dallarından bir katran elde 

edilir, bu ürün Oleum Cedri, Sarı katran isimleriyle bilinen bir 

halk ilacıdır; içerden idrar yolları hastalıklarında ve diüretik 

olarak, dışardan deri hastalıklarında antiseptik olarak, veteriner 

hekimlikte de hayvanların cilt hastalıklarında kullanılır. Odunu 

güzel kokuludur ve doğramacılıkta makbuldur. Lübnan ve 

Suriye'de son derece azalmış olan bu ağaca yurdumuzda Güney 

ve Batı Anadolu dağlarında rastlanmaktadır. Ancak eskiden beri 

fazlaca tahrip edilmiş olduğundan geniş olmayan ayrı ormanlar 

halinde bulunmaktadır. 

Şekil 50. Cedrus libani. a:kozalaklı dal; b:kısa ve uzun sürdünde 

iğne yapraklar; ks:kısa sürgün; u:uzun sürgün; 

136

T \ » ' vf ç v\\^rifç 

Bu türe çok benzeyen ve Kıbrıs'ta yetişen Cedrus breuifolia 

(Kıbrıs sediri) da bazı yazarlara göre Toros sedirinin bir 

varyetesidir. 

C.atlantica (Atlas sediri), Kuzey Afrika'da Atlas dağlarında, 

Tunus, Fas'ta yetişen, boyu 30-40 m'ye ulaşan, odunu makbul 

bir ağaçtır. 

Kısa sürgünlerinde demet halinde ve çok sayıda yaprak 

taşımasıyla Cedrus'a benzeyen bir ağaç da Larvc (melez) dir. Bu, 

Coniferae'nin kışın yapraklarını döken genusudur. Sedir 

ağaçlarının aksine Kuzey yarıkürenin soğuk-dağlık bölgelerinde 

yayılış gösterir ve Türkiye'de yetişen bir türü yoktur. Cedrus'tan 

bir diğer farkı da dalları sarkık, dişi kozalakları küçük, 2-4 cm 

kadardır. 

Larvc decidua{*) (Avrupa melezi), boyu 35 m kadar olabilen, 

bir orta Avrupa ağacıdır. Genç sürgünlerde yapraklar tek başına, 

yaşlı dallarda demet halindedir. Bu ağacın gövdesinde bir kav 

mantarı (Fomes officinalis) yetişir. L.decidudnm gövdesinden bir 

terementi elde edilir. Terbinthina Laricina (Venedik Terementisi) 

adıyla bilinen bu oleoresin % 20 uçucu yağ (terementi esansı) 

içerir, reçine % 60-65 kadardır. Eczacılık tekniğinde, parfümeride 

ve boya sanayiinde kullanılır. 

Fam: Taxodiaceae 

Yeryüzündeki ağaçların en yaşlıları ve en büyükleri bu 

familyadır. Kışın yaprak dökmeyen, yaprakları çoğunlukla pul 

şeklinde olan bu familyada 10 cins, 16 tür bulunuyorsa da 

yurdumuz için yerli bir tür yoktur. 

Sequoiadendron giganteum{**) (dev ağacı, mamut ağacı), 

vatanı Kaliforniya dağları olan, 90-100 metre boyunda, çapı 12 

metre kadar olabilen uzun ömürlü bir ağaçtır. Bu bölgedeki 

Sierra Nevada dağlarında, yaşı 3000'i geçen, dünyanın en yaşlı 

ağaçları bulunur; büyük oluşundan ötürü halk tarafından big 

tree adıyla bilinir, Sequoia sempervirens (***)dev ağacı gibi boylu 

bir ağaçtır; gövdesi çok kalınlaşmıştır. Kaliforniya için endemik 

bir ağaçtır. Odunu kırmızı renklidir, redwood diye bilinir, çok 

dayanıklıdır. 

(*)deciduus= düşücü; olgunlaştıktan sonra düşen 

(**)gigant(o)= Gr.dev; giganteus= dev gibi büyük 

(***)semper= daima; sempervirens= her zaman yeşil 

137

Taxodium distichum{*) (bataklık servisi), bataklıklarda yetişen 

bu ağacın vatanı Kuzey Amerika kıtasının Güney-doğu bölgesidir. 

Kışın yaprak döker, yaprakları karşılıklı 2 sıra üzerine dizilmiştir 

(ismi). Solunum kökleri bulunur, bu kökler toprak üzerinde, 

gövdeden çıkıp toprağa uzanan dirsek şeklindedir. Değerli bir 

park ağacıdır. 

Fam: Cupressaceae 

Bu familyadaki bitkiler yaz kış yeşil kalan, monoik, bazan 

dioik, ağaç veya çalı formundadır. Yapraklar pul şeklinde veya 

subulat, bazan dimorftur (Şek.51,52). Dişi kozalakta kozalak 

pulları yassı veya peltat ya da etli ve birleşiktir, buna göre olgun 

kozalaklar ya odunludur ya da etli bir bakkaya benzer. 

Anadoluda yetişen cinsler şu özelikleriyle ayrılabilir. 

1. Dişi kozalak etli ,pullar etli ve birleşik; bakka, 

2. Meyva çapı 1 cm kadar; 1-6 tohumlu; tohumları saran 

sert bir kılıf yok 

Juniperus 

2. Meyva çapı 2-2.5 cm; 3 tohumlu, tohumlar sert kılıflı bir 

bir çekirdek içinde 

Arceuthos 

1. Dişi kozalak odunlu; kozalak pulları peltat, olgunlukta 

aralanır; tohum kanatlı ve çok sayıda 

Cupressus 

Juniperus (ardıç) türleri monoik ya da dioik, ağaç veya çalı 

formunda bitkilerdir. Dişi kozalak etli pullardan oluşmuştur, 

bakka tipindedir. Bu genustaki türlerin bir kısmında yapraklar 

subulattır(**). 

Juniperus oxycedrus (katran ardıcı), bu cinsin en yaygın olan 

türüdür. Bir Akdeniz bitkisi olmasına karşın, Trakya'da ve 

Anadolu'nun bir çok yöresinde rastlanır. Dioik ve sık bir çalı, 

bazan küçük bir ağaç formundadır. Yaprakları subulat, dala dik 

ve üçlü vertisillat(****) dizilişli olup üst yüzünde boyuna, beyaz 

iki çizgi görülür. Bakka tipindeki meyvaları 6-9 mm çapında, küre 

şeklinde, kırmızımsı kahverengidir; tepesinde 3 karpelin izi 

belirgindir (Şek.51). Katran ardıcı dallarının kuru distilasyonu ile 

Pix Juniperi (T.K.)(Ardıç katranı, Oleum Cadinum)(****) isimli bir 

drog elde edilir. Kuvvetli antiseptik etki gösteren bu katran 

(*)distichus= karşılıklı İki sıra üzerine dizilmiş, diştik 

(»*)subula= biz; subulatus = biz şeklinde 

(»*»)verticiUatus=çevrel;üçlü vertisillat =ııodustan çevrel çıkan 3 yaprak 

("•***)reçetelerde Huile de Cade, Goudron de Cade olarak geçer. 

138

dışarıdan cilt hastalıklarında, uyuz, ekzema, saçkıranda verilen 

pomatların, sabunların bileşimine girer, yağlı saçların tedavisinde 

kullanılır. 

J.nana'ya (cüce ardıç, bodur ardıç, dağ ardıcı), Kuzey 

yarıkürenin yüksek dağlarında, Anadolu'da 1800 m'den daha 

yükseklerde rastlanır. 40-50 cm boyunda sık kümeler meydana 

getiren bu çalı monoiktir. Yaprakları J. oxycedrus'unkinden daha 

dar ve kısa olup vertisillat dizilmiş ve dala yaklaşmış durumdadır 

(Şek.51). Meyvalar 2 yılda olgunlaşır, ilk yıl yeşildir ikinci yıl 

rengi mavimsi siyaha döner; çapı 1 cm kadar olan bakkanm 

tepesinde üç karpelin izi kolayca görülür. Meyvalar çok sayıda 

salgı cebi ve 3 tane de tohum taşır, lezzeti ve kokusu hoş, 

kendine özgüdür; meyvalar yenir, diüretik etkilidir. 

J.communis (*)(adi ardıç) de Kuzey yarıküre bitkisidir ve 

Avrupa'da sık rastlanır; yurdumuzda Trakya'da varlığı 

saptanmıştır. Bu dioik çalı J.nana' ya çok benzer, meyvaları biraz 

daha küçük, 5-6 mm çapındadır. Bu türden biri Türk 

Kodeksi'nde kayıtlı olan 2 drog elde edilir: Fr. Juniperi T.K. (Ardıç 

meyvası) acı madde içerir, tonik ve stomaşik etkilidir. Halk 

arasında hipertansiyonda kullanılır. Ayrıca içki sanayiinde cin 

yapımında çok tüketilir, Meyvalardan subuharı distilasyonu ile 

elde edilen uçucu yağ Oleum Juniperi bazı kodekslerde 

kayıtlıdır; kendine özgü kokusu bulunan bu drog diüretik ve 

emenagog etkilidir, ancak uzun süren tedavilerde hematüriye 

neden olabilir; dikkatle kullanılması gerekir. Dışarıdan 

nevraljilerde ve romatizmal ağrılarda kullanılabilir. 

J.drupacea (Arceuthos drupacea) (andız), Toros Dağları'ndan 

Lübnan'a kadar uzanan alanda, 1300-2000 metrelerde yetişen bir 

türdür. Bu da yaprak dökmez; yaprakları daha uzun ve geniştir, 

2.5 cm x 3 mm ve subulattır. Andız meyvası, pulları etlenmiş ve 

birleşik, grimsi-mavi renkli mumlu bir tabaka ile kaplanmış, 2- 

2.5 cm çapında küremsi bir bakkadır (Şek.51). Diğer ardıç 

meyvalarından farklı olarak sert ve odunlaşmış bir endokarpı 

bulunur, 3 tohum bu çekirdeğin içindedir. Etli kısmı reçine 

yanında şeker de içeren bu meyvalardan andız pekmezi 

hazırlanır. 

Juniperus genusundan meyvası bakka olan bazı türlerde 

yapraklar pulsu ve imbrikat(**) dizilişlidir. 

(*)communis= ortak, adi 

(**)imbricatus- kiremit şeklinde dizili 

139

Şekil 51. A:Juniperis oxycedrus. B-.J.nana. C.J.drupacea. dk:dişi 

kozalak; i: iğne yaprak. 

J.sabina (sabin ardıcı), Anadolu'nun kuzey kesiminde 

yetişen dioik bir çalıdır. Orta ve Güney Avrupa ile Amerika'da da 

rastlamr. Yaprakları dekusat ve imbrikat dizilişlidir, dörtlü 

gruplar halinde bulunur; yaprakların sırt kısmında boyunaeliptik 

bir leke görülür ki bu, uçucu yağı taşıyan salgı cebidir. 

Alçak boylu, hoş olmayan kokulu bu türün meyvaları 5-7 mm 

çapında, mavimsi, siyah renkli ve 2 tohumludur. Bu bitkinin dal 

uçları Summitates Sabinae isimli droğu oluşturur; buradan 

subuharı distilasyonuyla elde edilen uçucu yağ, Oleum Sabinae 

başlıca sabinol ve sabiniol asetat ile pinen ve sabinen de 

içerir;düşük dozlarda emenagog (*) etkilidir, yüksek dozda 

abortusa (**) neden olur, toksiktir. 

(*)emenagogus= adet söktürücü 

(**)abortus=düşük; abortivus=çocuk düşürmeye neden olan 

140

J.foetidissima{*) (kokar ardıç, koca ardıç). Doğu Akdeniz 

bitkisi olan bu ağaç Kuzey, Batı, Güney ve orta Anadolu'nun 

dağlık yerlerinde yetişir. Monoik bir ağaçtır, dallanma dipten 

itibaren görülür; boyu 20 m, çapı 1 metre'ye erişir; pulsu 

yapraklarının dizilişi nedeniyle sürgünleri 4 köşeli görülür. 

Yaprakların sırtında salgı bezi yoktur (Şek.52B). Bakka mavimsisiyah 

renkli, 12 mm kadar çapta ve 1-2 tohumludur. 

J.excelsa (yüksek ardıç), boyu 30 metre'ye kadar ulaşabilen 

monoik bir ağaçtır. J.foetidissima ile aynı yerlerde yetişir; 

aralarındaki fark bu tür dipten dallanmaz, sürgünler 4 köşeli 

değildir; yaprakların sırtında salgı cebi vardır (Şek.52A); meyva 8- 

10 mm çapındadır ve 4-6 tohum taşır. 

J.phoenicea (Finike ardıcı). Bu türe Anadolu'nun batı ve 

güneyinde rastlanır. Dioik bir çalı veya boyu 4 m kadar olabilen 

küçük bir ağaç formundadır. Bakka kırmızı-kahverengi olup 4-9 

tohum taşır, ayrıca pulpası(**) liflidir. 

Anadolu dışında yetişen türlerden biri J.uirginiand dır. 

Virjinya ardıcı adı verilen bu bitki Kuzey Amerika'nın doğu 

kesiminde yetişen dioik bir ağaçtır. Odunundan subuharı 

distilasyonu ile bir yağ, Oleum (Ligni) Cedri (sedir yağı) elde 

edilir ki bu yağ mikroskobide immersiyon yağı olarak kullanılır. 

Viqinya ardıcı, odunu kurşun kalem yapımında kullanılan 

başlıca ağaçtır. 

Cupressaceae familyası bitkilerinden iki genusta dişi 

kozalaklar odunlaşmış peltat pullardan meydana gelmiştir ve 

pullar olgunlukta aralanır. 

Cupressus sempervirens (servi), bir Akdeniz bitkisidir, Batı ve 

Güney Anadolu'nun sahil kesiminde yetişir. Yaprakları koyu yeşil 

renkli, pul biçiminde ve küçüktür; karşılıklı ve imbrikat 

dizilmiştir. Herzaman yeşil kalan (ismi) bir ağaçtır. Dişi kozalaklar 

2.5-3.5 cm çapında küreye benzer şekildedir, tek başına bulunur, 

rengi gençken sarımsı-kahverengidir sonradan griye döner; 

olgunlukta birbirinden ayrılan, 8-12 tane, köşeli ve peltat puldan 

meydana gelmiştir. Dallarının biçimi ile ayırt edilebilen 2 

varyetesi vardır; C. sempervirens var. horizontalis'te(***) dallar 

(*)foetidus= fena kokulu 

(**)pulpa= etli mezokarp (bir organın yumuşak kısmı) 

(***) horizontalis- yatay 

141

B 

Şekil 52. A:J.exelsa. B:J.foetidissima. p:pul yaprak. sc:salgı cebi. 

yataydır (Şek.53B). Anadolu'da yerli olan bu varyeteye karışık 

ormanlarda rastlamr. Dalları yukarı yönelmiş olan, 

C.sempervirens var. pyramidalis Güney ve Batı Anadolu'da yetişir 

(Şek.53A), ayrıca mezarlıklarda, rüzgarı tutması için de park ve 

bahçelerde yetiştirilir. 

Olgunlaşmamış servi kozalakları tanen bakımından 

zengindir, eskiden astrenjan (*) olarak kullanılmış, bugün ven 

dolaşım bozukluklarında, özellikle hemoroid ve varis ilaçlarında 

yer almakta; aktivitesi flavonoidlerden, prosiyanidollerden ileri 

gelmektedir. Bu bitkinin genç dallarından elde edilen uçucu yağ, 

Oleum Cupressi antiseptik ve antispazmodik etkilidir, boğmacalı 

hastaların odalarına, elbise ve çamaşırlarına püskürtülür. 

Thuja cinsinin de kozalakları odunludur; bir türü batıda, 

diğeri doğuda yetişir. T.occidentalis (batı mazısı), vatanı Kuzey 

(*)astringent= doku ve damarları büzen ilaç; astrenjan, kabız 

142

A 

Şekil 53. A:Cupressııs sempervirerıs vsu.pyramidalis. B.C.sempervirens 

var.horizontalis. a:kozalaklı dal; C:Thuja orientalis. p:pul 

yaprak; d:dlşi kozalak 

Doğu Amerika olan dioik bir ağaççıktır. Süs bitkisi olarak 

yetiştirilir. Kozalakları ovoid, 15 mm kadardır, odunlaşmış 6-8 

puldan meydana gelmiştir ve pulların sırtı boynuzludur. Bu 

türün genç dal uçları, Summitates Thujae, astrenjan, diüretik ve 

emenagog etkili fakat aynı zamanda toksik bir drogtur. 

T.orientalis (doğu mazısı). Bu türün vatanı Çin, Moğolistan 

gibi uzakdoğu ülkeleridir. Dallar aym düzlem üzerindedir, 

yelpazeye benzer. Kozalakları 6 puldan meydana gelmiş olup sırtı 

geriye kıvrık, mahmuzludur (Şek.53C). Tohumları kanatsızdır. 

Kültürü kolay ve çok yapılan bir türdür, kurak yerlerde 

yetiştirilir; park ve bahçelerde çit yapmak üzere çok sık 

ekilmektedir. 

143

araştırmalar, yurdumuzda yetişen türlerden E.major'un temmuzağustos, 

E.distachya ve E.campylopoda'nın ise ağustos-ekim 

aylarında en yüksek miktarda alkaloit taşıdığını ve distachydda 

psödoefedrin, majör' da psödoefedrin yanında efedrin de 

bulunduğunu göstermiştir! 1). 

Şekil 54. Ephedra campylopoda. a:yapraklı dal; b:erkek çiçek durumu; 

c:dişi çiçek durumu; m:meyve; y:yaprak; eç:iki erkek çiçek. 

Kodekslerde ofisinal bitki olarak işaret edilen türler, E.sinica, 

E.equisetirıa, E.intermedia uzakdoğuda, Çin'de yetişen bitkilerdir. 

Fam: Welwitschiaceae 

Welwitschia mirabilis bir çöl bitkisidir. Gövde kumun içine 

gömülü ve yumru şeklindedir. Kazık kökleri çok derinlere kadar 

iner. Toprak üzerinde paralel damarlı, 1-2 m uzunluğa erişebilen 

2 adet yaprak taşır ve bunlar uzun yıllar yaşar, kurudukça dipten 

tekrar büyüyerek eski büyüklüğünü ve diriliğini korur. 

(1 JTanker, N., Altun, L., Türkiye'de Yetişen Ephedra Türleri Üzerinde bir 

Araştırma, Yüksek Lisans Tezi , A.Ü.Sağlık Bilimleri Enstitüsü Ankara, 1992 

146

Subdivisio : ANGIOSPERMAE 

Altbölüm : Kapalı Tohumlu Bitkiler 

Bu altbölüm bitkilerinde tohum taslakları (ovüller) bir veya 

bir kaç karpelin kapanmasıyla meydana gelmiş bir ovaryum 

içinde bulunur. Ovaryuma bağlı bir stilus ve bir stigma vardır. 

Çiçeğe ulaşan polen taneleri, stigma üzerinde çimlenir. 

Angiospermae altbölümü bugün yeryüzünde yaşıyan en 

zengin bitki grubudur. Yaklaşık 300.000 bitki türü içermektedir. 

Bu taksonda bulunan bitkiler diğer bölümlerdeki bitkilere oranla 

bazı üstünlüklere sahiptir: 

a) Embriyoyu içerisinde saklayacak olan ovülü (tohum 

taslağını) daha iyi korumak üzere karpellerin meydana getirdiği 

kapalı bir örtü (ovaryum) bulunur. 

b) Çiçeğin tozlaşması ve döllenmesi de güvence altına 

alınmıştır. Tozlaşma böcekler, kuşlar, rüzgar, su gibi çeşitli 

aracılarla olur, buna göre bitkiye sırasıyla entemogam, ornitogam, 

anemogam ve hidrogam(*) adı verilir. Dişi organın başçığına 

(stigmaya) ulaşan polen tanesi, stilustan geçerek yumurta 

hücresine ulaşacağından, döllenmede sulu ortama gereksinim 

kalmamıştır. Tohum taslağı da tohum haline gelene kadar meyva 

içerisinde korunur. Geliştikten sonra tohum meyvadan çıkabilir. 

c) Açık tohumlu bitkilerde çiçeklerin erkek ve dişi kozalak 

durumlarında toplu olarak bulunmalarına karşılık, kapalı 

tohumlu bitkilerde çiçekler olağanüstü bir çeşitlilik gösterir. 

d) İletim demetlerinde sadece trakeitler değil, trakeler de 

bulunur. Ayrıca floemde kalburlu borular yanında arkadaş 

hücreleri de vardır. Bu durum gelişme ve inorganik besin 

maddelerinin iletimini kolaylaştırıcı yönde yararlıdır. 

(•)eııtemo= Gr. böcek; entemogam= polenleri böcek tarafından taşınarak tozlaşaıı; 

ornith(o)= Gr. kuş; hydr(o)= Gr.su 

147

e) Gimnospermlerin yaşayan bütün türlerinin odunsu 

bitkiler olmasına karşılık, Angiospermae'de odunsular yanında 

çok sayıda otsu bitki de bulunmaktadır. 

Görüldüğü gibi kapalı tohumlu bitkilerde, önceki bölümlere 

oranla, özellikle üreme organlarında ve anatomik yapılarında 

önemli değişiklikler olmuştur. 

Kapalı tohumlu bitkiler, büyük çeşitlilik göstermeleri 

nedeniyle çok değişik yapısal ve fonksiyonel özelliklere 

sahiptirler. Bu bitkiler çim yapraklarının (çenek, kotiledon) 

sayısına göre iki sınıf altında incelenir: Monocotyledones, 

Dicotyledones(*). 

Classis : Monocotyledones 

Sınıf : Bir Çimyapraklı Bitkiler, Tek Çenekliler 

En belirgin özelikleri embriyoda bir kotiledon bulunmasıdır. 

Çoğunluğu otsu, küçük bir kısmı odunlu, bir veya çok yıllık 

bitkilerdir. Gövde kabuğunda mantar doku bulunmaz. Gövde 

basittir, dallanma çiçek durumunda olabilir. Gövdenin enine 

kesitinde iletim demetlerinin bir düzene göre yerleşmiş olmadığı 

görülür. Demetlerde ksilem ve floem arasında kambiyum 

bulunmaz, bu yüzden gövdede sekonder büyüme olmaz. Birçoğu, 

toprakaltında soğan, rizom ve yumru taşıyan geofitlerdir(**). 

Kökleri saçak kök tipindedir; kökteki iletim demetleri radyal, 

ksilem kolları çok sayıdadır.Yapraklar genellikle alternan(***) 

dizilişli, basit, sapsız,linear. paralel damarlı ve stipulasızdır, 

tabanda bir km ile gövdeyi sarar( Şek. 55). Çiçek halkalarmdaki 

(kaliks, korolla, androkeum, ginekeum) üye sayısı 3 veya katları 

yani trimer, çiçek örtü yaprakları (periant) kaliks ve korolla 

olarak farklılaşmadığmdan perigon şeklindedir ve her bir örtü 

yaprağı tepal adını alır; tepaller serbest veya birleşik olabilir. 

Ovaryum üst veya alt durumludur. Çiçekler aktinomorf veya 

zigomorf(****) olup pentasiklik yani 5 halka üzerine dizilmiştir 

(*)cotyledon= bitki taslağında yaprakçık 

(**)gae(o)= Gr.toprak; geophyt- yıllık yaşamında uzun süre toprak altında kalan 

bitki 

(**")alternus= almaşık, alternan 

(****)actin(o)= Gr. ışın; bir çok simetri ekseni olan; zyg(o)= iki eşit parça ile ilgili; 1 

simetri ekseni olan 

148

(perigon 2, androkeum 2, ginekeum 1)(*). Genel çiçek formülü 

P3+3 A3+3 Go) (burada P: perigon, A: androkeum, G: ginekeumu 

gösterir). Polenler monokolpat tiptedir; tozlaşma böceklerle olur, 

bitkiler entemogamdır. 

Monocotyledones takımları aşağıdaki basit tayin anahtarı ile 

birbirinden kolayca ayrılabilir: 

1. Periantyok Alismatales(Helobiae) 

1. Periantyok ,basit ya da gelişmiş 

2. Periant yok veya basit 

3. Çiçek durumu spika veya spadiks 

4. Çiçek durumu spadiks 

5. Spata yok Pandanales 

5. " büyük Arales(Spathiflorae) 

4. Çiçek durumu spika Poales(Glumiflorae) 

3. Çiçek durumu çok çiçekli, salkım Arecales(Principes) 

2. Periant iyi gelişmiş 

6. Çiçekler aktinomorf 

7.Tohumun endospermasında nişasta yok.Liliales(Liliflorae) 

7. " " nişasta var Bromeliales(Farinosae) 

6. Çiçekler zigomorf 

8. Androginostemiyum var Orchidales(Microspermae) 

8. " yok Zingiberales (Scitamineae) 

Monocotyledones için karakteristik olan bu özelikleri 

göstermiyen taksonlar vardır. Örneğin bazı bitkilerde sekonder 

büyüme görülür (Dracaena); mantar bulunur (Zingiberaceae); 

yaprakları saplı (Smilax), damarlanma palmat (Palmae) veya 

pennat (Musacea'e) olabilir. 

Ordo : Alismatales (Helobiae) 

Fam: Alismataceae 

Suda ve bataklıklarda yaşayan bir veya çok yıllık otsu 

bitkilerdir. Yapraklan dipte, basit ve uzun saplıdır, çiçekleri 

rasemus(**) bazan şemsiyeye benzer durumdadır. Kozmopolit bir 

familyadır. Yurdumuzda 4 cins ve 6 türü yetişir. 

(*)andr(os)= erkek; androeceum= erkek organlann topluluğu; 

gyn(aeco)= kadm; gynaeceum= dişi organların topluluğu; pistillum= 

ginekeumu oluşturan organlann herbiri; 

(")racemus= salkım 

149

Alisma plan.tago-aqua.tica (su sinirliotu). Bu tür Afrika, 

Avrupa ve Asya'da yaygındır; yurdumuzda da geniş bir yayılış 

gösterir, fakat tıbbi bir önemi yoktur. 

D: gövdenin enine kesitinde iletim demeti. l:ligula; n:nodus; 

in:internodyum; v:vagina 

Fam : Hydrocharitaceae 

Çok yıllık, otsu, bir veya iki evcikli su bitkileridir.Vallisneria 

spiralis ve Elodea canadensis akvaryumlarda dekoratif bir 

görüntü meydana getirmelerinin yanında, yaptıkları fotosentez ile 

süs balıklarına oksijen temin eden türlerdir. 

Fam: Zosteraceae 

Ilıman denizlerde yaşayan sürünücü gövdeli, linear yapraklı, 

çok yıllık, rizomlu bitkilerdir. Çiçekler periantsız, stamen 1 tane 

ovaıyum 1 karpelli. Zostera maritima ve Z.noltii, yurdumuzda 

yetişen türlerdir. Dalgalarla sahillere sürüklenen ve plajları 

kirleten bu bitkilerin şerit şeklindeki yaprakları eskiden 

kurutularak yatak ve yastık doldurulurdu. Kırılacak eşya 

naklinde ambalaj dolgu malzemesi olarak da kullanılır. 

150

Ordo: Pandanales 

Fam: Typhaceae 

Bataklık ve su kenarlarında yetişen otsu, çok yıllık, rizomlu 

bitkilerdir. Yaprakları tabanda, uzun linear; spadiks silindirik, 

çiçekler küçüktür; koçan üzerinde dişi çiçekler alt kısımda, erkek 

çiçekler üstte bulunur. Periant tüysü yapıdadır. 

Familyanın tek cinsi olan Typha (aksaz, semerci sazı), 

yurdumuzda 6 türle temsil edilir. Bu türlerin yapraklarından 

hasırcılıkta yararlanılır, uzun sapların ucundaki silindirik ve 

kahverengi çiçek durumları ise çiçekçilikte kuru demet 

hazırlamada kullanılır. 

Ordo: Poales (Glumiflorae) 

Fam: Gramineae (Poaceae) (Buğdaygiller) 

Çoğunluğu tek, bir kısmı çok yıllık, genellikle otsu bitkilerin 

toplandığı bir familyadır.Gövde üzerinde-nodus(*)ve internodyum 

(**) belirgin olarak ayrılmıştır. Gövdenin içi boş, fakat noduslarda 

doludur. Yapraklar her nodusta tek olacak şekilde gövde boyunca 

iki sıra üzerine dizilmiştir (Şek.55). Lamina uzun linear ve paralel 

damarlıdır; taban kısmı gövdeyi sarar fakat bir tarafından yarık 

bir vagina biçimindedir. Lamina ile vagina (***) arasında bulunan 

zar şeklindeki ligula (dilcik) bu familyaya özgü bir yapıdır 

(Şek.55). Çiçekler erdişi, bazan tek eşeylidir, spikulalarm içinde 

toplanmıştır; spikulalar bir araya gelerek spika(****), spadiks veya 

panikula(******) meydana getirirler. Her spikulanm tabanında iki 

dış brakteye karşılık gluma(******) bulunur. Bunlardan alttakine 

alt gluma. üsttekine de üst gluma adı verilir. Spikula ekseni 

üzerinde bulunan çiçekler glumella(******) adı verilen iki 

^brakteolun koltuğundan çıkar, alttaki glumellaya lemma, 

üsttekine palea denir. Çiçeğin periantı 2-3 lodikuladan meydana 

gelmiştir. Stamenler çoğunlukla 3 bazan 1 veya 6 tanedir, 

(*)nodus= düğüm; nodosus = çok düğümlü 

(**)internodium= düğümler arası bölge 

(***)vagina= km 

(**"**')spica= başak ; spicula= küçük başak, başakçık 

(*****)panicula= bileşik salkım (çiçek durumu) 

(*»****)gluma _ gramineıer(je zanrrısı brakte, kavuz 

(*******)glumella= graminelerde, spikula ekseninde, çiçekle beraber 

brakteol, sekonder brakte 

bulunan 

151

Şekil 56. Gramineae çiçeği. A:şema. B:diyagram. e:spikula ekseni; 

g:gluma; ledemma; lo:lolikula; p:paiea; pi:pistil; st:stamen 

(A.Baytop'tan). 

filamentleri uzun ve ipliksidir (Şek. 56). Tozlaşma rüzgarla olur, 

bitki anemogamdır. Ovaryum üst durumlu, 3 karpelden meydana 

gelmiş, 1 gözlü, üst durumlu; stigma 2 kollu ve tüy gibi 

parçalıdır. Meyva tipi karyopstur(*). 

Gramineae, yaklaşık 650 cins ve 9000 kadar türü kapsayan 

zengin ve geniş yayılışlı bir familyadır. Eczacılıkta kullanılan bir 

çok drog verir. Bir çok türleri tahıl ve yem bitkisi olarak 

önemlidir. Ayrıca şeker ve yağ içeren türler de vardır. Çayır ve 

meraları oluşturan bitkilerin de büyük kısmı bu familyadadır. 

Yurdumuzda bu familyaya ait 142 cins ve 500'den fazla tür 

yetişmektedir. 

(*)karyops= açılmayan kuru meyvalardan, perikarp testa ile yapışıktır, 

birlikte büyür. 

152

durumu; inıintemodyum; nrnodus; ; B.Oryza sativa. 

C:Triticum sativum. se:spika ekseni. 

Triticum sativum (buğday), tek yıllık otsu bir bitkidir. Çiçek 

durumu yoğun bir spikadır (Şek.58C). Binlerce yıldan beri 

kültürü yapılagelmektedir ve bir çok kültür formu vardır. Doğu 

Akdeniz bölgesi özellikle Anadolu bu bitkinin gen merkezi olarak 

kabul edilir. Karyops tipi meyvaları (buğday taneleri), nişasta ve 

protein yönünden zengindir. Bu tanelerden Amylum Tritici 

T.K.(Buğday nişastası) elde edilir(*). Bu nişastanın beslenme ve 

besin sanayiindeki tüketimi yanında eczacılıkta enflamasyon(**) 

giderici olarak pudra, pomat, lavman halinde verilir, eczacılık 

tekniğinde granül, tablet v.b. ilaç şekillerini hazırlamada 

kullanılır. Ayrıca etken madde oranının düşürülmesi 

istendiğinde, tozlara ilave edilir, zararsız bir drogtur. 

Oryza sativa (pirinç), vatanı Güney-doğu Asya olan, sulu 

yerlerde yetişen bir yıllık otsu bir bitkidir. Ülkemizde ve dünyada 

geniş çapta kültürü yapılır. Çiçekleri panikula durumunda 

(*)Nişasta başlıca mısır,pirinç ve buğday tanelerinden elde edilir. Taneler önce un 

haline getirilir, elekler üzerine serilir ve üzerinden bol su akıtılır. Burada nişasta 

su ile sürüklenerek eleğin altına geçer, selüloz ve glüten ise üstte kalır. Sulu 

kısım alınır, dinlenmeye bırakılır, nişasta dibe çöker. Üst tabaka aktarılır. 

Geriye kalan kısım santrifüj edilir, birkaç kez su ile yıkandıktan sonra kurutulur. 

(**)inflamatio=iltihap 

153

(Şek.57B), spikula tek çiçekli, stamen 6 tane; glumalar küçük 

vepul şeklindedir.. Meyvalarında bol miktarda nişasta bulunur 

fakat proteince fakirdir. 

Amylum OryzaeT.K. (Pirinç nişastası), buğday nişastası gibi 

kullanılır ayrıca, nişasta tanelerinin küçük olması nedeniyle 

pudra, tablet ve dondurma külahları yapımında tercih edilir. 

Zea mays (mısır), vatanı Güney Amerika olan ve ılıman 

bölgelerde kültürü yapılan, monoik, bir yıllık, otsu bir bitkidir. İki 

çiçekli erkek spikulalar gövdenin tepesinde panikula durumunda; 

dişi çiçekler ise gövdede, yaprakların koltuğunda gelişen spadiks 

durumunda toplanmıştır. Spadiks kına benzeyen büyük brakteler 

tarafından sarılmıştır. Ovaryum üst durumlu, stilus iplik gibi 

olup çiçek durumunun tepesinden demet gibi dışarı uzamıştır 

(Şek.57A). Stylus Maydis (Mısır püskülü) adı verilen bu drog 

diüretik olarak kullanılır. 

Karyops meyvalarm endospermasından Amylum Maydis 

(Mısır nişastası) elde edilir. Bu nişastadan gıda olarak ve 

eczacılkta tablet yapımında yararlanılır. Ayrıca tanelerden elde 

edilen zein tabletlerin kaplanmasında, dekstrin ise yapıştırıcı 

olarak kullanılır. Meyvalarm embriyolarından presyonla Oleum 

Maydis (Mısır özü yağı) elde edilir. Mısır özü yağı B.P.= British 

Pharmacopeia 1980'de kayıtlıdır. Bu sabit yağın bileşiminde bol 

miktarda, doymamış yağ asitlerinden oleik ve palmitik asit'in 

trigliseritleri bulunur, bu yüksek doymamışlık nedeniyle de kankolesterol 

düzeyini ayarlamada diyet olarak önerilir. 

Agropyron repens (ayrıkotu), 30-80 cm boyunda, uzun, ince 

sürünücü rizomlu, geniş yayılışlı çok yıllık bir bitkidir. Çiçekler 

basit ve sık bir spika durumunda ve gövdenin tepesindedir. 

Sonbaharda topraktan çıkarılıp temizlenen rizomları, Rhizoma 

Graminis T.K. (Ayrıkotu rizomu) isimli droğu oluşturur ve 

diüretik etkisinden dolayı kullanılır. 

Cynodon dactylon (domuz ayrığı) da ayrıkotu olarak bilinir; 

çok yıllık, tarla ve bahçelerde kolaylıkla yayılan ve istenmeyen bir 

bitkidir. Çiçek durumu basit spika değil, gövdenin tepesinden, 

aynı noktadan çıkan 2-7 taneli spika demeti şeklindedir 

(Şek.58B). Bu bitkinin rizomları da diüretik etkilidir. 

Asya'nın güney ve güneydoğusunda tropikal bölgelerinde 

yetişen bazı Cymbopogorı ve Vetiveria türleri, eczacılık ve 

154

parfümeri sanayiinde kullanılan uçucu yağlar içerirler; bu 

nedenle bu bitkilerin geniş çapta kültürü yapılır. 

Cymbopogon citratus türünün şerit şeklindeki büyük 

yapraklarından yani topraküstü kısımlarından subuharı 

distilasyonuyla elde edilen uçucu yağ limon kokusunda olup, % 

75 kadar sitral içerir. Ticarette Lemon grass esansı olarak 

bilinen bu yağdan sitral elde edilir. C.nardus (sitronellal içerir), 

C.winterianus, C.Jlexuosus türlerinin verdiği uçucu yağ da limon 

kokusundadır ve daha ucuz olması nedeniyle limon kokulu 

melisa esansı yerine kullanılmaktadır. 

B 

Şekil 58. A:Saccharum officinarum g:gövde B.Cynodon dactylon. 

C. martini ve C.schoenanthus türlerinin yapraklarından gül 

kokusunda bir uçucu yağ elde edilir. Ticari adı Palma-rosa 

esansı olan bu yağ parfümeride gülyağı (Oleum Rosae) yerine 

kullanılır. Bileşiminde % 75-95 oranında geraniol bulunur. 

155

Şekil 59. A:Areca cathechu. B:Cocos nucifercu e:endosperma 

ek:ekzokarp; enıendokarp; mz:mezokarp(H.Mitsuhashi'den). 

Cocos nuciferai*) (hindistancevizi), tropikal bölgelerde 

Asya'da Hindistan, Seylan, Endonezya ve Filipinlerde, yetişen 

veya yetiştirilen 20-25 m boyunda bir ağaçtır. Yaprakları büyük, 

3-6 m kadar ve pennattır. Meyva 20-25 cm büyüklükte drupadır; 

ezokarpı derimsi ve düz, mezokarpı lifli ve gevşek, endokarpı 

serttir. Tohum kabuğu (testa) esmer renkli, endosperma ise beyaz 

1-2 cm kalınlıkta ve etlidir. Tohumun ortasında geniş bir boşluk, 

içinde de süte benzeyen beyaz bir sıvı bulunur (Şek.59B). 

Mezokarptan elde edilen lif coir adı ile bilinir, bundan halat, şilte 

ve kaba tekstil yapımında yararlanılır. Endosperma kısmına 

kopra denir. Yağ bakımından zengin olan bu kısmın sıkılması ile 

bir yağ elde edilir, oda sıcaklığında katı olan bu yağa 

hindistancevizi yağı adı verilir. Sabun ve mum yapımında 

kullanılır. Ayrıca, rafine edilerek yemeklik yağ olarak da 

(*) nuı, nucis= ceviz; fındıksı meyva, nuks; fera= taşıyan 

158

kullanılabilir. Endosperma kısmı taze olarak yendiği gibi 

kurutulup rendelenerek tatlıların üzerine serpilir. 

Areca catechu, Asya'nın Güney-doğusunda yetişen, 10-20 m 

boyunda, büyük pennat yapraklı bir ağaçtır. Gövdesinde enine 

paralel halkalar bulunur. Meyva şeftali büyüklüğünde, sarıturuncu 

renklidir. Tohumları kahverengi ve üzeri damarlıdır 

(Şek.59A), Semen Arecae (arek cevizi, betel cevizi) isimli droğu 

verir. Bol miktarda tanen ve alkaloit içerir; alkaloitlerden biri 

olan arekolin yağ kıvamındadır, ter ve tükrük salgısını 

artırır,barsağm peristaltik hareketlerini hızlandırır; ayrıca 

veteriner hekimlikte, kurt düşürücü olarak kullanılır. Tohumlar 

yetiştiği yerlerde yerliler tarafından, biraz kireç, karanfil v.b. 

baharat ile birlikte Piper betle bitkisinin taze yaprakları arasına 

sarılarak çiğnenir. 

Elaeis guineerısis . Afrika ve Asya'nın tropikal bölgelerinde 

yetişen ve 10-20 m boyundaki bu ağaçların yaprakları 3-5 m olup, 

sapı dikenlidir. Erik büyüklüğündeki 2000 kadar meyva bir arada 

sık bir durum meydana getirmiştir. Meyvanm mezokarpı ve 

tohumlar yağ bakımından zengindir; bu kısımlardan elde edilen 

yağ hem gıda olarak hem de kozmetik ve sabun sanayiinde 

kullanılır. 

Metroxylorı sagu ve M.rumphii, Güney Asya'da bataklıklarda 

yetişen, yaprak ve spatası dikenli 1-10 m boyunda ağaçlardır. 

Gövdenin yumuşak öz kısmında bol nişasta bulunur, buradan 

elde edilen nişastaya Sago Nişastası denir; besin olarak tüketilir. 

Copernicia cerifera, Güney Amerika'nın tropikal bölgelerinde 

yetişen, 10 m kadar boyda palmat yapraklı bir ağaçtır. 

Yapraklarının üzeri kalın bir mum tabakası ile kaplıdır. Bu 

tabaka sıyrılarak veya yapraklar kaynar su içine konularak Cera 

Carnauba, Cera Palmarum (karnauba mumu) elde edilir. Bu 

mum bitkisel bir ürün olup, balmumundan daha serttir, 83° C de 

erir. Eczacılık tekniğinde drajelerin cilalanmasmda; bunun 

dışında cila, vernik ve masa mumu yapımında kullanılır. 

Phoenvc dactylifera (hurma ağacı), boyu 30 m'ye varan, dioik 

bir ağaçtır. Afrika'dan Hindistan'a kadar, sıcak bölgelerde kültürü 

yapılır. Gövde dik ve silindiriktir, dip kısmından bir çok sürgün 

meydana getirir. Yapraklar büyük ve pennattır. Meyva silindirik, 

sarımsı-kızılımsı renkte mezokarpı etli ve şeker yönünden zengin 

159

ir bakkadır. Tohum silindirik ve bir yüzü olukludur. Meyvaları 

yenir; Güney ve Batı Anadolu'nun bazı yörelerinde rastlamr. 

P.canariensis, anavatanı Kanarya Adaları olan bir türdür. 

Yurdumuzda Batı ve Güney Anadolu'da parklara ve yol 

kenarlarına dikilir. P.dactylifera'dan farklı olarak tohumlan kısa 

ve şişkindir, gövde dip tarafından sürgün vermez. P. theophrasti, 

yurdumuzda yabani olarak yetişen tek türdür. Boyu 10 m'yi 

bulan ağaçlara, Datça Yarımadasında (Muğla), dere yataklarında 

rastlanır. 

Washirıgtonia fıliferai*), vatanı Kaliforniya olan ve 

yurdumuzda Batı ve Güney Anadolu'da park ve bahçelerde 

yetiştirilen büyük bir ağaçtır. Palmat yapraklarının lopları iplik 

şeklinde uzamıştır. 

Raphia ruffia ve R. uinifera, Afrika'nın tropikal bölgelerinde ve 

Madagaskar'da yetişen 15-20 m boyunda büyük yapraklı 

ağaçlardır. Yaprakları gençken plili katlanmıştır; henüz katlı iken 

üst epiderması 3 cm kadar genişlikte uzun şeritler şeklinde 

çıkarılır. Esnek, parlak ve yumuşak liflerden oluşan bu şeritlere 

rafya adı verilir; çanta örmede ve bahçecilikte kullanılır. 

Phytelephas macrocarpa (**) (fildişi ağacı), Amerika'nın 

tropikal bölgelerinde yetişen bir ağaçtır. Tohumlarının 

endosperması çok sert ve beyaz renklidir; bu nedenle bitkisel 

fildişi diye isimlendirilir. Satranç takımı, biblo, düğme yapılır, 

kakmacılıkta da bu tohumlardan yararlanılır. 

Ordo: Arales (Spathiflorae) 

Fam: Araceae 

Tropik ve subtropik bölgede yetişen, çok yıllık, rizomlu veya 

yumrulu, otsu bitkilerin bulunduğu bir familyadır.Yapraklar 

basit veya parçalı, damarlanma paralel, palmat, pennat veya 

pedattır. Çiçekler spadiks durumunda olup durum büyük bir 

spata(***) ile sarılmıştır. Çiçekler erdişi veya tek eşeyli, küçük, 

parçaları serbest veya birleşiktir. Stamen sayısı 4-6, pistil 1, 

ovaryum üst veya alt durumlu; meyva bakkadır; yurdumuzda 6 

cins ve 20 den fazla türü bulunur. 

(*)filum= lif; filiformis= iplik şeklinde ; filifera = iplik taşıyan 

(**)elephas, elephanthis= fil 

(***)spata= çiçek durumunu saran brakte 

160

Arum (yılan yastığı, danaayağı) cinsi yumrulu, çok yıllık 

bitkilerdir. Yapraklar uzun saplı, lamina sagittat(*) veya 

hastat(**), çiçekler tek eşeyli ve periantsızdır; spadiksin alt 

kısmında dişi, üst kısmında erkek, ikisinin arasında da kıl 

şeklinde verimsiz çiçekler bulunur. Spadiks büyük bir spata 

tarafından sarılmıştır. Spadiksin tepesinde etli, şişkin,renkli ve 

uzun 10-15 cm kadar bir apendiks (***) bulunur (Şek.60A). Spata, 

durumun çiçekli kısmını örter ve sarar,yukarı kısmında 

genişlemiş ve yayvanlaşmıştır. Çiçekler protogindir(****); bu 

düzen, çiçeğin kendi kendini döllemesini yani otogamiyi önlemek 

içindir. Polenle bulaşmış böcek apendiksin renk veya 

kokusundan gelen çekiciliğe kapılarak spatadan içeri girer, yönü 

aşağıya doğru olan kıl şeklindeki çiçeklerden geçerek dip taraftaki 

dişi çiçekleri döller; dışarı çıkabilmek için verimsiz çiçeklerin 

pörsümesini beklemek zorundadır, bu sırada erkek çiçekler de 

olgunlaşmasını tamamlamıştır ve böcek polenleri bulaşmış olarak 

çiçeği terkeder. Meyva kırmızı-turuncu renkli bakkadır. 

Arum!lar zehirli bitkilerdir, taze bitki rafitlerden dolayı tahriş 

edicidir; yumrularında bol nişasta, saponin ve alkaloit vardır. 

Bu cinsin yurdumuzda yetişen türleri, A.italicum, A.maculatum, 

A.dioscoridis, A.orientale, alkaloitleri nedeniyle hayvanlar ve 

insanlar için zehirlidir. Fakat kurutulmuş ve suda kaynatılmış 

yumrular bazı yörelerde yenir. Ayrıca yumruları doğadan 

sökülerek, süs bitkisi olarak yurt dışına satılır. 

Dracunculus vulgaris, 1 m'ye kadar boylanabilen, yumrulu, 

çok yıllık bir bitkidir. Yapraklar uzun saplı ve pedat parçalı, 

spadiksi büyük ve koyu kırmızı renkli olup hoş olmayan bir 

kokusu vardır. Ülkemizde yaygındır; bunun yumruları da 

Arum!lar gibi süs amacıyla ihraç edilir. 

Acorus calamus (azakeğiri, eğir ), 50-100 cm boyunda, hoş 

kokulu, rizomlu, bir bitkidir. Yaprakları geniş linear, paralel 

çizgili ve kokuludur. Spadiks 5-9 cm uzunlukta ve diktir 

(Şek.60A). Bitki durgun su ve dere kenarlarında yetişir. 

Yurdumuzda Eğirdir, Beyşehir, Sapanca ve Yeniçağa göllerinde 

rastlanır. Rhizoma Calami (eğir kökü) isimli droğu elde etmek 

amacıyla rizomları sonbaharda topraktan çıkartılır, temizlenip 

kurutulur. Kokusu baharlı ve hoş, lezzeti acıdır. Uçucu yağ içerir. 

(*)sagittatus= ok şeklinde, 

(**)hastatus= cirit ucu şeklinde 

(***)apeııdix= ek, ilave 

(****)prot(o)=Gr.önde; gyn=kadm; protogynus=dişi çiçeği önce gelişen 

161

Halk arasında tonik, stomaşik ve karminatif olarak, 

çiğneme suretiyle çok kullanılır. 

rizomları 

Şekil 60. A:Arum orientcde. B:Acorus calamus. a:apendiks; e:erkek 

çiçek; d:dişi çiçek; m:meyva durumu; s:spata; vç:verimsiz 

çiçek. 

Colocasia esculenta (kolokaz, gölevez). Güney-doğu Asya, 

Kıbrıs ve yurdumuzda Mersin ve Anamur yörelerinde yetiştirilen 

bu bitki çok yıllık ve yumruludur. Yaprakları uzun saplı, 

laminası büyüktür, 1 m kadar olabilir. Yumruları nişasta 

bakımından zengindir, haşlanarak patates gibi yenir. 

Fam: Lemnaceae 

Tatlı sularda yetişen ve su üzerinde yüzen bitkileri kapsayan 

bir familyadır.. Lemna fsumercimeği), Anadolu'da durgun ve tatlı 

sularda yaygın olarak bulunur, su üzerinde yeşil bir tabaka 

meydana getirir. 

162

Ordo: Bromeliales (Farinosae) 

Fam : Bromeliaceae 

Bu familya hemen hepsi Amerika bitkisi olan 50 kadar 

genusu ile zengin bir taksonudur. Yurdumuzda doğal olarak 

yetişmez. Genellikle kısa gövdeli, rozet yapraklı, otsu ve epifit 

bitkilerdir. Çiçekler hermafrodit, aktinomorf; ovaryum 3 

karpelden meydana gelmiş; meyva bakka veya kapsüldür. Bazı 

türlerinden lif elde edilir. Meyvası yenen ve süs bitkisi olarak 

kullanılan bitkiler de vardır. 

Ananas comosus (ananas), vatanı Amerika'nın sıcak bölgeleri 

olan bir türdür. Ancak meyvaları için diğer ülkelerin sıcak 

bölgelerinde de yetiştirilir. Yaprakları rozet şeklinde, sert yapılı ve 

kenarları dişlidir. Çiçek durumu sık, ekseni kaim ve tepesinde bir 

yaprak demeti bulunan bir spikadır, olgunlukta, meyvalar 

brakteler ve durumun ekseni birlikte etlenir ve çam kozalağını 

andıran bileşik, büyük bir meyva meydana gelir. Meyvanın 

ortasındaki odunsu kısım çıkarıldıktan sonra geriye kalan etli 

kısım yenir. Ananasın meyva ve gövdesinden çıkarılan usareden 

bromelin adı verilen bir enzim elde edilir; bu, proteini sindiren ve 

sütü pıhtılaştıran bir enzimdir, nekahat dönemindeki hastalara 

verilir. Bu familyada Aechmea, Billbergia, Guzmania gibi süs 

bitkileri de bulunur. 

Ordo: Liliales (Liliiflorae) 

Bu takım, hem drog veren hem kesme çiçek olarak değerli 

bitkilerin yer aldığı familyaları kapsayan bir taksondur. 

Çoğunlukla çok yıllık, otsu; soğan, kormus veya rizomlu 

bitkilerdir. Çiçekler aktinomorf, hermafrodit, pentasiklik ve 

trimer, çiçek örtü yaprakları çoğunlukla renkli perigon 

halindedir. Ovaryum alt veya üst durumlu, meyva kapsül veya 

bakka, tohum endospermalı, ekseriya nişastasızdır. 

Çoğunluğu geofit olan bu takımdaki familyalar basit bir 

anahtar yardımıyla kolayca ayrılır. 

1. Çiçek hipogin Liliaceae 

1. Çiçek epiğin 

2. Çiçek diklin; Dioscoreaceae 

2. " hermafrodit: 

3. Stamen sayısı 6 A^ Amaryllidaceae 

3. Stamen " 3 Aô Iridaceae 

163

Fam: Liliaceae (Zambakgiller) 

Bu familyadaki bitkilerin çoğunluğu çok yıllık ve otsu, az bir 

kısmı da odunlu bitkilerdir. Yapraklar sarmal dizilişli, yassı, 

şeritsi, paralel damarlı, bazan kalp şeklinde veya etli bazan da pul 

şeklindedir. Bazı türlerde stipulalar çarpıcıdır; bazı türlerde 

fillokladlar (*) karakteristiktir. Çiçekler çoğunlukla iri, güzel ve 

gösterişli, bazı türlerde ise küçüktür. Dalda alternan dizilmiş 

veya salkım ya da umbella durumundadır. Genel çiçek formülü: 

a.P3+3 A3+3 GO), çiçekler aktinomorf; perigon 2 halka üzerine 

dizilmiş, stamen 6 tane, onlar da iki halka üzerindedir. Ovaryum 

sinkarp, 3 karpelden meydana gelmiş, üst durumludur, yani 

periant (veya çiçek veya androkeum) hipogindir. Meyva kapsül 

veya bakkadır. 

Liliaceae kozmopolit bir familyadır; ancak daha çok tropikal 

ve ılıman bölgelerde yayılış gösterir. Çiçekli bitkilerin büyük ve 

önemli familyalarından biridir, drog veren bitkiler yanında önemli 

süs bitkileri, aromatik bitkiler ve sebzeler bulunur. Yeryüzünde 

250 cins ve 3500 kadar türü vardır, ülkemizde ise 35 cins ve 

400'ün üzerinde türü yetişir. 

Monokotil bitki olmalarına karşın bazı genusların 

gövdesinde, korteks parenkiması hücrelerinin sonradan bölünme 

yeteneği kazanması sonucu, sekonder büyüme görülür. 

Dracaena draco (ejder ağacı, kardeş kanı), Kanarya 

Adalarında yetişen 15-20 m boyunda bir ağaçtır. Yaprakları sert 

ve kılıç şeklinde olup dalların ucunda demet halinde bulunur. 

Yaşlı gövdelerinden kırmızı renkli bir reçine akar, buna Sanguis 

draconis(**) adı verilir. Boya sanayiinde kullanılır. Salon süs 

bitkisi olarak da yetiştirilir. 

Yucca fılamentosa (avize ağacı), 1-1.5 m boyunda, gövdesi 

odunlu, yaprakları kılıç şeklinde bir bitkidir. Çiçekleri ampul 

şeklinde 3-4 cm boyunda, beyazımsı renkli ve sarkıktır, avizeye 

benzeyen bir durum meydana getirir. Yapraklarından steroidal bir 

saponozit elde edilir. Park ve bahçelerde süs bitkisi olarak 

yetiştirilir. 

(*)phyllocladum= yaprak görevi yapan, laminaya benzer şekilde genişlemiş ve 

yassılaşmış kısa sürgün, filloklat. 

(**)sanguis= kan; draco= ejder 

164

Liliaceae familyasındaki bitkilerin bir grubunda 3 stilus 

vardır ve serbesttir. Bunların da bir kısmı rizomludur. 

Colchicum autumnale(*) (çiğdem, acı çiğdem), Orta ve Güney 

Avrupa'da yaygın, çok yıllık, kormuslu bir bitkidir. Sonbaharda 

çiçek açar, ertesi yıl ilkbaharda yapraklar ve aralarında meyvası 

görülür. Çiçek tabanı kormusa yan taraftan bağlıdır, bu nedenle 

ovaryum toprağın altındadır; perigon aşağı doğru daralan huni 

biçiminde, parçaları ovattır (Şek. 61A). Stamen 6 tane; meyva 3 

gözlü, septisit kapsüldür. Tohumları, Semen Colchici T.K. 

(Çiğdem tohumu) adı ile drog olarak kullanılır. Bileşiminde bol 

miktarda yağ yanında kolşisin ve demekolsin isimli alkaloitler 

bulunur. Romatizma ve gut (nikriö) hastalığında ağrı kesici olarak 

kullanılır. Kolşisin hücre bölünmesi sırasında, kromozomları 

kutuplara çekecek olan sitoplazmik ipliklerin meydana gelmesini 

engeller. Bu nedenle bölünme metafaz evresinde durur ve 

kromozom sayısı iki katma çıkar. Böylece poliploit bitkiler elde 

edilir. Bu tip bitkilerden tarımsal üretimde yararlanılır. Kolşisin 

insan hücresi için zehirli olduğundan kansere karşı kullanılmaz. 

Ancak daha az zehirli olan demekolsin kronik lösemide 

kullanılmaktadır. Semen Colchici'den kolşisin elde etmede 


C.speciosum Kuzey-Doğu Anadolu 

bölgesi yaylalarında yaygın olarak 

yetişir. Sonbaharda çiçek açan bu 

türün çiçekleri pembemsi leylak, 

perigonun boğazı beyazımsı, anterleri 

sarı renklidir. Yapraklarının geniş ve küt uçlu (obtus), 

çiçeklerinindaha büyük olması ile C.autumnale'den ayrılır. Bu 

türün de tohumlarında ve kormusunda kolşisin benzeri 

alkaloitler bulunur; bu nedenle tohumları ihraç edilmektedir. 

Zehirli bir bitkidir(l). 

Merendera genusu Colchicum cinsinden perigon tübünün 

boyuna kolayca yırtılması ile ayırdedilir. Doğu Anadolu ve 

Erzurum civarında yaygın olan M.caucasica ile Orta Anadolu ve 

Ankara'da yetişen M.attica türlerine kardelen adı verilir. Her iki 

türün de herbasmda ve soğanlarında alkaloit bulunmaktadır. 

(*)autuuuıus= sonbahar 

(1) Tanker,M., Koyuncu, M., Coşkun, M., Altun, L., Türkiye' de yetişen Bazı 

Colchicum Türlerinin Kolşisin ve Kolşikozit Yönünden İncelenmesi, TÜBİTAK 

TBAG 1138 nolu Proje, Ankara 1995. 

165

Şekil 61. Liliaceae; A:Colchicum autumrıcde. b:bitki; my:meyve ve 

yapraklar; ç:çiçeğin boyuna kesiti; k:kormusun boyuna kesiti; 

o:ovaıyum. B.Veratrum albüm. 

Sch.oenocau.lon ojflcinale (Sabadilla ojficinarum) (bitotu), 

Meksika'da, And Dağlarında yetişen, soğanlı, büyük ve zehirli 

birbitkidir. Anadolu'da yetişmez. Çiçek durumu da büyük ve 

çokçiçeklidir. Tohumları bir çok kodekste yazılı olan Semen 

Sabadillae'yi verir, Türk Kodeksi'nde kayıtlı değildir. Siyah ve 

parlak renkli 5-6 mm boyunda, linear-lanseolat, hafif kıvrık 

şekilli tohumlan saç dökülmesine karşı ve parazitisit(*) olarak 

kullanılırsa da zehirli ve tehlikelidir. Tohumlarından elde edilen 

ekstre Veratrinum T.K. (veratrin) adını alır; alkaloitler 

karışımından oluşan bu ürün romatizmada dışarıdan, ağrı kesici 


Bu gruptaki bitkilerin bazısı soğan veya kormuslu 

fakat rizomludur. 

değil, 

Veratrum albüm (beyaz çöpleme), 

familyanın rizom taşıyan genusudur. 

Orta ve Güney Avrupa dağlarında, 

yurdumuzda Kuzey-Doğu Anadolu 

yaylalarında orman açıklıklarında, 

(*)paxazitisit= parazitleri öldüren 

166

çayırlık yerlerde yetişir; 50-100 cm boyunda yeşilimsi beyaz 

çiçekli, çok yıllık bir bitkidir. Gövde dik, yapraklar büyük, geniş 

ovat, sapsız, alternan dizilişli ve belirgin paralel damarlıdır. Çiçek 

durumu büyük ve bileşik salkım, çiçekler çok sayıda ve 

yeşilimsi-beyaz renklidir (Şek.61B). Zehirli bir bitkidir. Bitkinin 

sonbaharda kökleri ile birlikte toplanan rizomları Rhizoma 

Veratri albi droğunu verir. Bileşiminde başlıca protoveratrin A 

ve B alkaloitleri bulunur. Tansiyon düşürücü olarak, ayrıca 

romatizmada kullanılırsa da zehirli bir drogtur. Rizomun iç 

kısmını bıçakla kazıyarak alman toz enfiye gibi buruna çekilir, 

burun tıkanıklığını giderici etkisi olmakla birlikte bu, tehlikeli 

zehirlenmelere sebep olabilir. Avrupa'da yetişen Veratrum nigrum 

(siyah çöpleme) ve Kuzey Amerika'da yetişen V.viride(*)(yeşil 

çöpleme) türlerinin kök ve rizomları da aynı etkilere sahiptir. 

Familyada stilusları bitişik ve meyvası lokulusit kapsül olan 

bitkilerin bir kısmında, perigon tüp şeklinde, yapraklar etlidir. 

Aloe (sarısabır) cinsi,Güney Afrika'da yetişen Kuzey Afrika'da 

kültürü yapılan sukkulent(**) bitkilerdir. Gövde kısa, odunsu, 

yapraklar dipte rozet şeklinde, lamina dar üçgen biçimde 15-50 

cm uzunlukta, etli ve kenarları sert dişlidir. Çiçek durumu sık ve 

dik bir salkımdır (Şek.62B). Çiçekler sarımsı-kırmızı renkli; 

meyva lokulisit kapsüldür. 

Aloe türlerinin (A.vera, A.africana, A.ferox ve A.spicata gibi) 

yapraklarının kesilmesi veya ezilmesi ve alman ürünün suyunun 

uçurulmasıyla elde edilen usare Aloe T.K., T.F. (Sarısabır) isimli 

droğu oluşturur. Bu drog parlak siyah renkli özel kokulu ve 

acımsı lezzetli kütleler halindedir. Tozu sarı renklidir. % 15-30 

kadar antrasen türevi bileşikler içerir, bu nedenle pürgatiftir(***), 

kalın barsağa etki eder. 

Aioe'lerden elde edilen müsilaj son yıllarda, nemlendirici 

olarak kozmetik preparatlarda büyük ölçüde kullanılmaktadır. 

Bazı Aloe türleri örneğin, Aloe arborescens (testere kaktüsü) süs 

bitkisi olarak yurdumuzda da yetiştirilir. 

Bu familyadaki bitkilerin bir kısmında perigon serbest, çiçek 

durumu umbelladır. 

(*)viridis= yeşil 

(**)succulens,succulentis=etli(dokusu çok hücreli.sulu) 

(***)purgatio= temizleme; purgans= purgatif 

167

Şekil 62. Lilaceae. A.Allium cepa. s:soğan; B:Aloeferox. ç: çiçek; 

çd:çiçek durumu; y:yapraklar. 

Allium (soğan) cinsi, familyanın en çok türe sahip olan ve en 

popüler genusudur. Urnbella şeklindeki çiçek durumu spatalıdır. 

Bazı türleri sebze ve çeşni verici olarak bilinir, A.cepa (soğan), 

A.sativum (sarmısak) ve A.porrum (pırasa) en çok kullanılan ve 

yetiştirilen türlerdir. 

Allium sativum (A.sativum var.vulgare) (sarmısak). Soğanlı bir 

kültür bitkisi olan sarımsakta çiçekler pembe veya beyaz 

renklidir. Umbella durumundaki çiçekleri saran bir spata 

vardır.Bulbus kısmına sarmısak başı adı verilir ve bir çok 

sarmısak dişinden (soğancık) oluşur (Şek.64). Sarımsağa 

karakteristik kokusunu veren, kükürtlü bileşiklerden allil 

disülfür, alliin isimli bileşiğin hidrolizi ile açığa çıkar. Sarmısak 

bu bileşikten dolayı tansiyon düşürücü etki gösterir. Kodekslerde 

kayıtlı olmadığı halde bu amaçla çok kullanılır. Sarmısakta ayrıca 

A ve C vitamini ve antibiyotik etkili bileşikler de bulunur, ağızda 

168

akterisit etki gösterir; ayrıca diüretik ve antelmentiktir. İştah 

açıcı ve lezzet vericidir. Çok eskidenberi bilinen bir bitkidir. 

Anadolu Allium türleri açısından çok zengindir(l). 

A.cepa (soğan) da kültür bitkisidir (Şek.62A). A, C ve B2 

vitamini ile flavonozitler içerir. Sindirim yollarındaki salgıları 

arttırdığı için iştah açıcıdır; ayrıca antibiyotik etkisi de vardır. 

Sebze olarak tüketilir. Bazı Allium türleri güzel çiçekleri nedeniyle 

süs bitkisi olarak da kullanılır; Örneğin A.schoenoprasurru 

A.roseum, A.neapolitanum, , A.pulchellum, A.nigrum, A.moly. 

Asphodelus cinsinde de periant serbesttir, ancak çiçek 

durumu şemsiye değil salkımdır ve bitkiler ya rizomlu veya 

yumruludur. Asphodelus microcarpus (çirişotu), Batı ve Güney 

Anadolu'da yaygın, 1-1.5 m boyunda, çok yıllık otsu bir bitkidir. 

Yaprakları dar linear, rozet oluşturur; çiçekler beyaz, tepalleri 1-2 

cm kadar ve salkım durumundadır; kökler mekik şeklinde şişkin 

ve yumru tipindedir (Şek.65), yumrularında bol miktarda inülin 

bulunur. Kökleri toz edilip ıslatılır, çiriş adıyla yapıştırıcı olarak 

kullanılır. 

Eremurus spectabilis, bu bitki de çirişotu olarak bilinir. Doğu 

ve Güney Anadolu'nun dağlık kesimlerinde yetişir, çok yıllık ve 

otsu olan bu bitkinin de kökleri şişkindir ve sarı renklidir; çiriş 

elde edilir. Bitkinin baharda yeni gelişen genç yaprakları Güney 

ve Doğu Anadolu'da pişirilerek sebze gibi yenir. 

- • _ - 

Urginea maritima (Scilla maritima) (*)(ada 

soğanı), Akdeniz çevresindeki ülkelerde 

yayılış gösteren, iri soğanlı, zehirli bir 

bitkidir. Yurdumuzda Batı ve Güney 

Anadolu bölgelerinin kıyı kesimlerinde taşlı ve boş alanlarda, 

orman altlarında yetişir. Muğla, Antalya'da yaygındır; soğanları 5- 

15 cm çapında ve toprak yüzeyinin hemen altında bulunur. 

İlkbahar başlarında gelişen yapraklar dipte toplanmıştır, 17-50 x 

2-6 cm boyutlarında, geniş linear ve etlidir. Yaz sonunda kurur. 

Sonbaharda ağustos-ekim aylarında yaprakları kurumuş olan 

soğanlardan çiçek durumu yükselir; bu, çok sayıda beyaz 

çiçekleri bulunan sapı ile birlikte boyu 1-1.5 m'ye ulaşan bir 

rasemustur (Şek.63A). 

(l)Koyuncu, M., İç ve Güney Anadolu Bölgelerinde yetişen Alliumlsoğan) Türleri 

Üzerinde Taksonomik Araştırmalar, Doçentlik Tezi, Ankara-1978 

(*)maritima = denize alt, deniz kenarında bulunan 

169

Şekil 63. A:Urginea maritima. B\Smilax aspera. C:Tamus communis . 

Bitkinin soğanları sonbaharda toplanır, dıştaki kurumuş 

tabakalar temizlenir; boyuna dilimler halinde kesilir ve 

kurutularak Bulbus Scillae T.K. droğu hazırlanır; bileşiminde 

başlıca sillarozit (sillaren) A ve sillarozit (sillaren) B heterozitleri 

bulunur. Bunlar kardiyotonikf*) etkili bileşiklerdir, dolaylı olarak 

diüretik etki de gösterir. Droğun mezofil hücrelerinde bol 

miktarda rafit demetleri vardır. İğne şeklindeki bu kristaller 

nedeniyle tahriş edicidir, bu nedenle drog hazırlanırken, 

soğanların dilimlenmesi sırasında elleri tahriş eder ve kaşıntıya 

neden olur; eldivenle çalışılması gerekir. Halk arasında dışarıdan 

romatizma ağrılarında kullanılır. Tahriş edilen kısma kan 

toplamasını sağlanması suretiyle etki etmektedir. 

Urginea maritima!nm Kuzey Afrika'da yetişen, bir vaıyetesi 

vardır, bunun kırmızı renkli soğanları Bulbus Scillae rubrae, 

taşıdığı sillirozit isimli heterozitten dolayı fare zehiri hazırlamada 

kullanılır. Farelerdeki etkinin merkezi sinir sistemi üzerine 

olduğu söylenir. 

(*)cardiotonicus= [card(io)= Gr. kalp; tonicus=kuwetlendirici] 

adalesini) kuvvetlendiren 

miyokardi (kalp 

170

Familyada çiçek örtü yaprakları serbest olan başka cinsler de 

vardır. Bunların başlıcaları Tulipa (lale), Fritillaria (ağlayan gelin), 

LÂlium (zambak), Ornithogalum (akyıldız) ve Scillddır. Bunların 

çoğu soğanlı ve güzel çiçeklidir, süs bitkisi olarak değerlidir. 

Ancak eczacılıkta kullanımları yoktur. 

Liliaceae familyasındaki bitkilerin bir gurubunda meyvalar 

etli olup bakka tipindedir. 

Smilcuc (saparna) cinsi tırmanıcı, dikenli gövdeli çok yıllık 

bitkilerdir. Yaprakları alternan dizilişli lamina ovat kordat veya 

sagittat ve saplı olup stipulları metamorfoze(*) olarak sülük 

şeklini almıştır. Çiçekler yaprakların koltuğunda, salkım veya 

basit şemsiye durumundadır. Meyva kırmızı veya kahverengidir. 

Bu cinsin Orta Amerika'da yetişen Smilcuc ornata, S.medica, 

S.officinalis ve S.utilis türlerinin kökleri Radix Sarsaparillae T.K. 

(Saparna kökü) adı verilen ve bir çok kodeks ve farmakopede 

kayıtlı olan bir drogtur. Bileşiminde saponozit yapısında 

bileşikler bulunur, başlıcaları sarsaponozit ve smilasaponozittir 

ayrıca nişasta da vardır. Deri hastalıklarında , diüretik olarak ve 

cüzzamda yani antileprö(**) olarakkullanılır. 

Smilcuc cinsinin yurdumuzda iki türü yetişir. Biri yaprakları 

kordat, meyvaları küremsi olan ve daha çok Kuzey Anadolu'da 

yayılış gösteren S.exelsa, diğeri de yaprakları sagittat, meyvaları 

armut şeklinde ve kahverengi olan ve genellikle Batı ve Güney'de 

yetişen S.aspercCdır (Şek.63B). Birincinin tohumlarındaki zar 

(arillus) gıcır ismiyle esneklik vermek için sakıza katılır. Ayrıca 

kırmızı renkli bakkalardan oluşan meyva durumları Ruscus 

aculeatus veya Ilex dallarının tepesine bağlanarak kokina adıyla 

süs çiçeği olarak satılır. Her iki türün de genç sürgünleri 

Anadolu'da sebze olarak, haşlandıktan sonra yumurta ile 

pişirilerek yenir. 

Conuallaria mcyalis (müge, inci çiçeği), Avrupa ormanlarında 

doğal olarak yetişen, yurdumuzda da park ve bahçelerde süs 

bitkisi olarak yetiştirilen, rizomlu, çok yıllık, otsu bir bitkidir. 

Boyu 10-30 cm olup her sürgünde geniş eliptik 2 yaprak bulunur 

(Şek.64A). Çiçek durumu az çiçekli bir salkımdır, çiçekler beyaz, 

çan şeklinde aşağıya sarkık ve zarif görünümlü , kendine özgü 

güzel kokuludur. Yaprak ve çiçekleri Herba Convallariae majalis 

droğunu verir. Bileşiminde konvallatoksozit isimli kardiyoaktif 

(*)metamorphosis=(meta=değişıne;morph=şekil) değişik şekilalma metamorfoz 

(**)lepra= cüzzam, lepra 

171

heterozit bulunur; hem kalp kuvvetlendirici hem de diüretiktir. 

Çiçeklerinden petrol eteri ile hazırlanan ekstre, parfümeri ve 

kozmetik sanayiinde makbul bir üründür. 

Polygonatum multiflorum (mührüsüleyman), Karadeniz 

Bölgesinde orman altı ve çayırlıklarda, Abant'ta yetişir. İnci 

çiçeğine benzeyen, 15-90 cm boyunda, rizomlu, çok yıllık bir 

bitkidir. Yapraklar gövde üzerinde, 10-15 cm uzunlukta, basit, 

sapsız veya saplıdır. Çiçekler yeşilimsi-beyaz renkli olup her 

yaprağın koltuğundan 2-6 çiçek sarkar; kokusuzdur. Meyvaları 

mavimsi-siyah renklidir. Bitkinin rizomları, Rhizoma Polygonati 

saponozit içermektedir. Dışarıdan romatizma ağrılarım giderici 

olarak kullanılır (Şek.64C). 

Ruscus aculeatus (tavşanmemesi), Kuzey 

ve Güney bölgelerimizde yaygın, 30-100 

cm boyunda, yaz kış yeşil, çok yıllık 

rizomlu bir bitkidir (Şek.64B). Yaprakları 

pul şekline indirgenmiş, yan dallar ise 

ovat, tepesi akuminat, batıcı ve sert filloklat şeklini almıştır. 

Çiçekler yaprağa benzeyen filloklatm üst yüzünde görülür, 

meyvası kırmızı renkli, tek tohumlu bir bakkadır ve filloklatlarm 

üzerinde gelişir. Kök ve rizomları, Radix Rusci aculeati diüretik 

ve antienflamatuvar etkilidir. Daima yeşil olan dallarının ucuna, 

kış aylarında özellikle yılbaşı zamanı Smilcuc exelsa meyva 

durumları bağlanarak süs bitkisi olarak satılır. 

Ruscus hypoglossum (Yalova mercanı). Daha büyük ve 

yumuşak yaprakları olan bu tür Kuzey Anadolu'da yetişir. Süs 

bitkisi olarak da bazı bölgelerimizde yetiştirilmektedir. 

Asparagus officinalis (kuşkonmaz), Kuzey Afrika Avrupa, 

Asya ve yurdumuzda doğal olarak yetişen, 75-100 cm boyunda 

dikensiz, çok yıllık, rizomlu, otsu bir bitkidir. Filloklatları yeşil 5- 

6 mm boyunda, ince iğne şeklinde ve demetler halindedir 

Yapraklar zarımsı küçük pullar şeklindedir, ve kolay düşer. 

Çiçekler küçük ve yeşilimsi renkli; meyva kırmızı renkli 

bakkadır.Kök ve rizomları, Radix Asparagi, asparagin, 

vitaminler içerir, diüretik etkilidir. Kuşkonmazın genç sürgünleri 

sebze olarak tüketilir; bu amaçla bitkinin kültürü de yapılır. 

A.acutifolius, Kuzey-batı, Batı ve Güney Anadolu'da yaygın olan 

bu türün dalları dikensi, meyvaları siyah renklidir; genç 

sürgünleri baharda kırlardan toplanarak pazarlarda satılır ve 

sebze olarak yenir. 

172

Şekil 64. Liliaceae. A:Convallaria majalis. B.Ruscus aculeatus. 

C:Polygonatum multiflorıırn. 

Fam: Dioscoreaceae 

Liliales ordosundaki familyalardan perianti petaloid ve 

ovaryumu alt durumlular grubundan olan bu familyada 

çiçeklerin tek eşeyli olması ayırıcı bir özeliktir. Genellikle tropikal 

veya subtropikal bölgede yayılış gösterirler, gövde tırmanıcıdır, 

yumrulu veya rizomlu ve çok yıllık bitkilerdir. Yaprakları saplı, 

ovat-kordat, alternan veya bazan karşılıklı dizilişlidir; Smilcuda 

benzerse de damarlanması palmattır ve stipula yerinde sülük 

yoktur. Çiçekler yaprakların koltuğunda, salkım veya başak 

durumunda, aktinomorf ve tek eşeylidir. Periant iki sıra üzerine 

dizilmiş 6 parçalı, parçalar tabanda birleşik ve yeşilimsi renklidir. 

Erkek çiçeklerde 3 veya 6 stamen bulunur. Dişi çiçekte ovaıyum 

173

alt durumludur, 3 karpelli, sinkarp ve 3 gözlüdür. Meyva kapsül 

veya bakkadır. Familya 10 cins ve 650'den fazla türü kapsar. 

Yurdumuzda sadece 1 cins ve bunun 1 türü yetişir. 

Tamus communis (dövülmüşavratotu), Güney ve Batı 

Anadolu bölgelerinde yetişen sarılıcı gövdeli, otsu, dioik bir 

bitkidir (Şek.63C). Rizomu büyüktür. Yapraklar saplı, kordattır; 

çiçekler yaprakların koltuğunda küçük salkım durumundadır. 

Meyva kırmızı renkli bakkadır. Rizomlarda bol miktarda rafit 

bulunur, bu nedenle tahriş edicidir. Halk arasında haricen cilde 

sürülerek romatizma ağrısını gidermede kullanılır. Ancak cildi 

morartır ve dövülmüş gibi yapar. Bazı bölgelerde yanlış olarak 

Ecballium veya Mandragora (adamotu) kökü diye satılır. 

Dioscorea türlerinin yumrularında steroidal saponozitlerden, 

diosgenin vardır. Buradan hareketle kortizon benzeri hormonları 

(kortikosteroitleri) hazırlamada kaynak olarak bu bitkiden 

yararlanır. Bu amaçla D.mexicana ve D.sylvatica türlerinin 

kültürü yapılır. Tropikal bölgelerde yetişen Dioscorea türlerinin 

yumruları nişasta yönünden zengindir, patates gibi kaynatılarak 

gıda olarak yenir. Bu amaçla D.batatas, D.esculenta. D.alata gibi 

türleri yetiştişrilir. 

Fam: Amaryllidaceae 

Tropik ve subtropik bölgelerde yayılma gösteren ve toprakaltı 

kısımları soğan, kormus veya rizom şeklinde olan çok yıllık otsu 

bitkilerdir. Yaprakları yassı, linear, bazan etli, sert ve liflidir. 

Çiçekler hermafrodit; aktinomorf olup tek başına veya umbellaya 

benzer durumlarda ve tabanı spatalıdır. Tepaller iki halka 

üzerinde, serbest veya birleşiktir, bazan parakorolla(*) taşır. 

Stamen (3+3) 6 tanedir, ovaryum alt durumlu, sinkarp, 3 karpelli, 

3 gözlü ve çok ovüllüdür. Meyva tipi lokulusit kapsül, bazan 

bakkadır. Genel çiçek formülü P3+3 A,.^ G(3) 

Liliaceae'ye benzeyen bu familya, ovaryumun alt durumlu 

olması, perigonun bazan parakorolla taşıması, ve yapraklarının 

hiç bir zaman kladot şekline dönüşmemiş olması gibi 

özellikleriyle ondan ayrılır. Çoğu güzel çiçekli olduğu için süs 

bitkileri yönünden önemli bir familyadır. 

(*jparacorolla= !par(a) - Gr. boyunca, yanında] korollanm eki 

174

Familyada 85 cins ve 1300 tür bulunur. Yurdumuzda 8 cins 

ve 28 türü yetişir.Pancratium maritimum (kum zambağı), Akdenizi 

çevreliyen ülkelerde, ayrıca yurdumuzun Kuzey Güney ve Batı 

sahillerinde kumlar içinde yetişen çok yıllık, büyük soğanlı bir 

bitkidir. Yapraklar yassı, uzun, lineardır. Bitki haziran-ekim 

aylarında çiçek açar; çiçekleri beyaz renkli, 10-15 cm boyunda 

huni şeklinde ve kokuludur, 3-10 tanesi bir arada, bir sapın 

tepesindedir. çiçeklerde parakorolla bulunur ve stamenler 

parakorollaya bağlıdır (Şek.65C). Ovaryum 3 gözlü, meyva tipi 

kapsüldür. Tohumlar çok sayıda ve siyah renklidir. Bitki 

Eczacılıkta kullanılmaz; çünkü adasoğanmdaki gibi bir etkisi 

yoktur, bu nedenle karıştırılmamalıdır. Bulbus Scillae'den farklı 

olarak soğanlarında iri taneli nişasta bulunur. Soğanları çok 

fazla olmamakla birlikte, süs amacıyla ihraç edilir; ayrıca yetişme 

ortamı nedeniyle turizmin etkisi altında bulunduğundan bitki 

yıldan yıla azalmaktadır. 

Galanthus (kardelen) cinsi, baharın ilk aylarında beyaz renkli 

çiçekler açan, soğanlı bitkilerdir. Yaprakları tabanda, linearlanseolat; 

çiçek sapı çiçeklenme sırasında dik, meyvada eğiktir, 

çiçek tek ve sarkıktır; tepaller üçü dışta, üçü içte olmak üzere iki 

halka üzerine dizilmiştir, içtekiler daha kısa olup tepede veya 

tabanda yeşil bir leke bulunur (Şek.65A). Stamenler 6 tane, 

anterlerin ucu sivridir. Meyva tipi kapsül, tohumlar çok sayıda ve 

açık kahverengidir. Bitki genellikle ilkbahar başlarında kar kalkar 

kalkmaz çiçek açar, kardelen adı da buradan gelmektedir. 

Galantus'un Kuzey-doğu ve Güney Anadolu'da yaygın olarak; 

yetişen 8 türü bulunur. Bunlardan G.elıvesii Toros dağlarından ; 

G.ikariae ise Doğu Karadeniz bölgesinden olmak üzere soğanları 

süs bitkisi olarak yaklaşık bir asırdan beri ihraç edilmektedir. 

Doğadan sökülerek yurtdışına satılan bitkilerin başında bu türler 

gelir. Soğanlarında bulunan galantamin alkaloidi nedeniyle 

Rusya'da ve Çin'de kullanılmıştır. 

Leucojam aestivum (gölsoğanı) kardelene çok benzeyen, göl 

kenarlarında nemli ve bataklık yerlerde yetişen soğanlı bir 

bitkidir; çiçek sayısının 2-5, tepallerinin eşit, anter ucunun küt 

oluşu ve yetişme ortamı gibi özeliklerle ayırtedilir. Samsun, 

Beyşehir çevreleri ve Trakya'da yetişir. Bu türün soğanlarında da 

galantamin bulunur, soğanları da uzun yıllardan beri süs 

amacıyla ihraç edilmektedir. 

175

maritimum. pk:parakorolla 

Agave cinsi, vatanı Amerika olan Akdeniz çevresindeki 

ülkelerde, yurdumuzun güney ve batı kesimlerinde natüralize(*) 

olmuş, sürünücü rizomlu bitkilerdir. Yaprakları tabanda ve etli, 1 

m kadar büyük olabilen üçgen şeklinde, tepesi sivri ve batıcı, 

kenarları seyrek dişli ve lifli yapıdadır; çiçek durumunun sapı 

ağaç şeklinde 2-4 m kadar boylanır ve dallanmıştır (Şek.65B). 

Agave americana, Güney ve Batı Anadolu'da naturalize olmuş bir 

türdür. A.rigida ve A.sisalana türlerinin yapraklarından 

dokumacılıkta ve halat yapımında kullanılan bir lif, sisal lifi elde 

edilir. Ayrıca yapraklardan tüketilen steroidlerden hekogenin 

kortikosteriodlerin sentezinde yararlanılmaktadır. 

(*)natura= doğa, doğal özelik; naturalis= doğal 

176

Polyanthes tuberosa (sümbülteber), çiçekleri beyaz renkli ve 

kuvvetli kokulu, uzun salkımlar oluşturan bir bitkidir. Güney 

Fransa'da kültürü yapılan bitkinin tepallerinden hazırlanan 

konsantre, parfümeride kullanılır. Bu familyadaki bitkilerin bir 

kısmı, örneğin: Amaryllis, Cilivia, Narcissus türleri çiçekçilikte 

değerli süs bitkileridir. 

Fam: Iridaceae (Süsengiller) 

Bu familya bitkileri daha çok sıcak ve ılıman bölgelerde 

yayılış gösterir; çok yıllık ve otsu olan bitkilerin toprak altında 

soğan, kormus veya rizomları bulunur. Yaprakları genellikle 

tabanda, çok sayıda, linear veya ensiform(*) ve paralel damarlıdır. 

Çiçekler tek tek, salkım veya değişik durumlarda bulunur. Çiçek 

aktinomorf veya zigomorf olup renkli perigon çoğunlukla 

tabanda tüp şeklinde birleşmiştir. Stamen 3 tanedir, ikinci 

halkadakiler körelmiştir. Ovaryum alt durumlu, 3 karpelli, 

sinkarp, 3 gözlü ve çok ovüllü, plasentalanma marginal 

sentraldır. Stilus 3 kolludur, parçaları bazan tepal 

görünümündedir. Meyva tipi lokulusit kapsüldür. Genel çiçek 

formülü: P3+3 A,.^ G(3) Yeryüzünde 70 cins ve 1800 kadar türü, 

yurdumuzda ise 6 cins ve 86 türü yetişmektedir. Genuslarm bir 

kısmında çiçekler çok sayıda ve spatalıdır, spata birkaç çiçeği 

sardığı gibi (iris), her çiçeğe bir spata şeklinde de (Gladiolus) 

olabilir. Crocus cinsinde spata yoktur. 

iris (süsen) cinsinde bitkilerin çoğu rizomlu, bir kısmı 

soğanlıdır. Çiçekleri simoz durumunda veya tek ve aktinomorftur, 

spata bulunur. Perigonun dıştaki 3 parçası geriye doğru 

kıvrılmıştır, orta damar üzerinde fırça biçiminde dik tüyler vardır. 

Stilus 3 tane ve petaloittir yani her biri bir petal şekil ve 

rengindedir (Şek.66B). Stamen 3 tane, tepallerin sırtına 

saklanmış; ovaryum alt durumlu ve meyva lokulusit kapsüldür. 

iris türlerinin toprakaltı gövdesinden Rhizoma Iridis T.K. 

(Menekşe kökü) isimli drog elde edilir. Kodekslerde kayıtlı olan 

ofisinal bitkiler I.Jlorentina, I.pallida ve I.germanica türleridir. 

Rizomları topraktan çıkarılır, köklerinden temizlenir ve dış kısmı 

soyulduktan sonra 5-10 cm lik parçalara ayrılıp kurutulur. Drog 

beyazımsı renkli, genellikle ikiye çatallanmış, az çok silindirik ve 

güzel menekşe kokuludur. Uçucu yağ ve müsilaj içerir; uçucu 

yağda bulunan başlıca bileşik iron'dur. Drog özellikle parfümeri 

(*)ensis= kılıç; ensiforaıis= kılıç şeklinde(oldukça düz, tepesi sivri) 

177

sanayiinde tüketilir; ekspektoran bir karışım olan Species 

Pectorales (TK) ile diş tozlarının hazırlanmasında da kullanılır. 

Drog veren türlerden I.Jlorentindnm beyaz, I.palüda!nın mavi, 

I.germanica'nm mor renkli çiçekleri kesme çiçek olarak da 

değerlendirilir; ayrıca natüralize olmuş türlere yurdumuzun bir 

çok bölgesinde rastlanır, 40 kadar iris türü yabani olarak 

yetişmektedir. Süs bitkileri arasında güzel ve kuvvetli kokulu 

Freezia ile gösterişli çiçekli Gladiolus da sayılabilir. 

Şekil 66. A:Crocus satiuus. stıstigma. B:/ris. dt:dış tepal; it:iç tepal: 

srstamen; ç:çiçek; k:kök; rrizom; sr:sürgün. 

Crocus cinsi genel olarak Akdeniz'in çevresindeki ülkelerde 

yayılış gösteren, kormuslu, çok yıllık otsu bitkilerdir. Kormusun 

üzeri esmer veya kahverengi, düz veya ağsı yapıda pullarla 

örtülüdür. Yapraklar tabandadır, çiçeklerle birlikte veya 

çiçeklerden soma gelişir, dar, linear olup üst yüzü düz veya 

178

kanallıdır. Çiçekler kısa bir skapus ucunda tek veya birkaçı 

birarada bulunur, spata yoktur. Perigon aktinomorf, tepal 6 tane 

ve tabanda birleşmiştir. Meyva tipi kapsüladır. Crocus 

genusunun 80 türü vardır, yurdumuzda ise 32 türü yetişir; 

bunlardan bir tür eczacılık açısından önemlidir. 

Crocus satiuus (safran) bir kültür bitkisidir. Yurdumuzda, 

İran'da, İspanya, Fransa ve İtalya'da yetiştirilir. Sonbaharda eylül, 

ekim aylarında, yapraklardan önce tek (bazan 2) çiçek açar. 

Çiçekler mor renkli, perigon tübü aşağıda dar, tepede huni 

şeklinde genişlemiştir; tabanı zarımsı bir brakte ile çevrilidir. 

Stigma kırmızı renkli 1.5-2 cm boyunda 3 kolludur, kollar tepede 

genişlemiş ve çukurlaşmıştır (Şek. 66A). Yapraklar çiçeklerden 

hemen sonra görülür dar lineardır. Toprak altında küçük, sert ve 

yuvarlak bir kormusu bulunur, üzeri kahverengi, ağımsı pullarla 

örtülüdür. 

Crocus sativus çiçeklerinden Crocus T.K. (safran) droğu elde 

edilir. Drog bitkinin çiçekli iken toplanıp kurutulan 3 çatallı 

stigmalarıdır. Safrana kendine özgü kokusunu veren, uçucu 

yağında bulunan (siklositral türevi) safranal isimli aldehittir; 

droğun kırmızı-turuncu rengi ise krosin isimli bileşikten ileri 

gelir. Safran eczacılıkta başlıca renk ve koku verici olarak 

kullanılır; emenagog etkisi vardır, çok miktarda alınırsa uterus 

hareketlerini arttırarak abortus(*) yapabilir. Besin sanayiinde, 

özellikle tatlılarda kullanılır. 

Ordo: Microspermae(**) (Gynandrae, Orchidales) 

Yeryüzünün bir çok bölgesinde fakat en çok da tropiklerde 

rastlanan bu takımdaki bitkilerin bir kısmı toprakta, bazıları da 

ağaçlar üzerinde, epifit yaşar. Bazılarında gövde tırmanıcıdır; 

klorofilsiz olanlar da vardır. Hepsi entemogam, hepsi çok yıllık ve 

otsudur. Toprakta yaşıyanların toprak altında yumru veya 

rizomları bulunur ki bunlara daha çok subtropik ve soğukça 

bölgelerde rastlanır. Epifit olanlar tropiklerde, ağaçların üzerinde 

görülür; gövdesi yalancı bir soğan biçiminde ve şişkin; kökleri ise 

sarkıktır. Kökleri örten özel bir doku sayesinde havadaki suyu 

emer. Yaprakları basit, linear, bazan ovattır; alternan, nadiren 

karşılıklı dizilmiştir, tabanda gövdeyi sarar. Çiçekler hermafrodit, 

zigomorf, saplı veya sapsızdır, bazan tek genellikle salkım, gevşek 

(*)abortus=düşük;abortivus=çocuk düşürmeye neden olan 

(»*)microspenmıs= küçük tohumlu 

179

ir spika ya da panikula durumundadır. Çiçekleri brakteli ve 

resupinattır, yani koncadan olgun hale geçip açarken çiçek 180 

derecelik bir dönüş yapmış ve ovaryum burulmuştur. Periant 6 

üyeli (P3+3İ, parçalar eşit değildir; dış halka petaloid(*), renkli ya 

da yeşilimsi olabilir, üyeleri birbirine benzer. îç halkadaki orta 

petal, şekil ve yapı bakımından değişmiş, labellum şeklinde 

genişlemiştir, çoğu zaman mahmuzludur, içinde bazan nektar 

bulunur. Stamen sayısı 1, 2 veya 3 tür; Anadolu'dakiler 

monandrf**) dır. Verimli anter 2 tekalıdır ve her tekada 1-4 

polinyum bulunur (polenler ayrı ayrı dağılmaz, viskoz bir madde 

ile yapışarak bir kütle oluşturur, buna polinyum denir; 

çoğunlukla her tekada 1 polinyum yer alır). Ginekeum 3 

karpelden oluşmuş, tek gözlü ve alt durumludur (çiçek epiğindir). 

Stigma 3 lobludur, bazan hepsi, bazan ikisi fertildir; ikisi fertil ise 

bunlar yanlardadır, üçüncü modifiye olarak küçük, steril bir 

rostellum(***) şekline dönüşür ve fertil anterin altında ve 

aralarında yerini alır. Verimli loblar çukurdur; tozlaşma burada 

olur. Stilus, stigma ve stamen birleşerek bir kolumna (sütun) 

oluşturur, buna giııostemiyum adı verilir (Şek.67). Genel çiçek 

formülü z P3+3 (3) G(3). Meyva tipi kapsül, tohum çok sayıda ve 

çok küçüktür. 

Fam: Orchidaceae 

Yeryüzünde 450 genus ve 15.000 kadar türü bulunan, 

yurdumuzda 25 kadar cins ve 100'e yakın tür ile temsil edilen bir 

familyadır. 30 dan fazlası Orchis genusuna aittir. Bitkilerin çoğu 

yumruludur, az bir kısmı rizomludur. Anadolu'da yetişenlerin 

hepsi Monandrae alt familyasmdandır. Toprakta yaşıyan bu 

bitkilerin bir ana yumrusu vardır, o yılki bitkiyi verir; bir de daha 

genç olan kardeş yumru bulunur ki bundan ertesi yılın gövdesi 

sürecektir. 

Anadolu'da yetişen Orchis, Ophrys, Serapias, Aceras, 

Anacamptis, Dactylorhiza türlerine salep adı verilir. Orchis 

anatolica, O.italica, O.simia, O.lcuciflora, O.mascula çiçekleri 

mahmuzlu olan türlerden bazılarıdır; Ophrys speculum, O.atrata, 

O.fuciflora; Serapias Icucijlora ise çiçekleri mahmuzsuz olan 

türlerdir. Bu çok yıllık, otsu ve yumrulu bitkilerin kardeş 

yumruları, bitki henüz çiçekliyken topraktan çıkarılır, özenle 

kurutularak Tubera Salep (T.K.) (Salep yumrusu) adı verilen drog 

(*)petaloideus= petale benzer, petaloid (aynı şekilde sepaloid, sepale benzer) 

(**)monandrus= tek stamenli 

(***)rostrum= gaga; rostellatum= küçük gagalı 

180

Şekil 67. Orchis çiçeği. m:mahmuz; l:labellum; r:rostellum; pl:polinyum; 

s:sepal; p:petal; o:ovaryum; k:kolumna. 

elde edilir, % 40-50 kadar müsilaj ve nişasta içerir, yumuşatıcı 

olarak kullanılır. Salep türleri yumrularıyla ürerler, bu nedenle 

bilgisizce salep toplanması bu bitkiler için giderek azalma ve 

kaybolma tehlikesini taşımaktadır. Rizomlu orkidelerden salep 

elde edilmez; klorofilsiz olanlar ise parazittir.Çok değerli süs 

bitkilerinin ikisinin, Cypripedium (Venüs papucu) ve Cattleya!nin 

çiçeklerine çiçekçilerde rastlanmaktadır; birincinin labellumu 

çanta şeklinde ve kirli yeşil, diğeri ise esmer morumsu renklidir. 

Vanilla planifolia (vanilya), familyanın tırmanıcı bitkisidir. 

Tropiklerde yetişir, bir çok yerde ve Meksika'da kültürü yapılır. 

Gövde yeşil renkli, esnek, 10-15 m kadar olabilir. Yaprakları basit, 

tam, sapsız, etli ve paralel damarlıdır. Çiçek durumu salkımdır. 

Meyva 15-20 cm boyunda silindirik, etli bir kapsüldür. Bu 

meyvalar henüz yeşilken toplanır, fermantasyona bırakılır (bir 

gün kuru, bir gün nemli ortamda tutarak) böylece vanilinin 

oluşması sağlamr. Fermantasyon sonucu elde edilen droğa 

Fructus Vanillae T.K. (Vanilya meyvası) adı verilir. Siyahımsı, 

parlak renkli drog karakteristik vanilya kokuludur. Vanilinden 

dolayı koku verici, iştah açıcı olarak, ayrıca parfümeride 

kullanılır. Meyvalar doğal vanilin kaynağıdır. 

181

Ordo: Zingiberales (Scitamineae) 

Tropiklerde yetişen, çok yıllık, bazan ağaç formunda fakat 

daha çok otsu bitkilerin bulunduğu bir taksondur. yapraklar 

büyük; çoğunlukla vaginalıdır. Çiçekler hermafrodit, zigomorf; 

stamenlerin bir kısmı sterildir ve staminodyumları petallere 

benzer. 

Fam: Musaceae 

Tropik ve subtropiklerde yetişen, çok yıllık, ağaca benzeyen 

otsu veya yarı odunlu, rizomlu bitkilerdir. Yaprakları büyük, 

250x40 cm boyutlarında, eliptik, pennat damarlı ve sekonder 

damarları paraleldir; yaşlandıkça lamina bu damarlar boyunca 

yırtılır ve yaprak saçaklı bir şekil alır. Gövde, laminalarm 

dökülmesiyle geride kalan ve sık bir diziliş gösteren vaginalardan 

meydana gelmiş yalancı bir gövdedir. Çiçekler erdişi veya tek 

eşeyli, infloresans terminaldir, bir çeşit büyük ve sarkık spika 

meydana getirir.Durumun alt tarafmdakiler verimli ve dişi, orta 

kısımdakiler hermafrodit, üsttekiler ise erkek çiçeklerdir. Perigon 

6 parçalı, petaloit; stamen çoğunlukla 5, bazan 6 tanedir. Meyva, 

bakka veya kapsüldür. 

Musa acuminata (muz), vatanı Asya, Yeni Gine, Burma olan 

ve meyvası için tropiklerde çok yetiştirilen bir bitkidir. Çiçek 

durumu büyüktür, yalnız dip taraftaki dişi çiçekler meyva verir, 

meyva uzamış bir bakkadır (Şek.68A). Türkiye'de bilhassa Alanya 

ve Anamur'da yetiştirilmiştir. Nişasta bakımından zengin bir 

üründür, kabuğu çıkarılmış muz meyvaları % 60 glusit taşır. 

Musa textilis türü, Filipinlerde kültürü yapılan ve 

vaginalarmdan lif elde edilen bir bitkidir. Lifler Manila keneviri 

adıyla bilinir, gemici halatı yapımı v.b. örme işlerinde kullanılır. 

Strelitzia reginae (*) (cennet kuşu, kraliçe çiçeği) familyanın 

en kıymetli süs bitkisidir. Vatanı Güney Afrika olan bitki 

seralarda yetiştirilir. Çiçek durumu turuncu renklidir ve kuş 

kafasına benzer. 

(*)regalis= (krala ait), çok güzel, olağanüstü, reginae: kraliçenin 

182

Fam: Zingiberaceae 

Tropiklerde yetişen, etli ve sürünücü rizomlu ya da yumrulu, 

çok yıllık bitkilerdir. Gövde kısa, çoğunlukla yapraksızdır, yaprak 

varsa saplı, eliptik veya linear ve vaginalıdır. Bu familya 

bitkilerinden ilaç, baharat, süs olarak ve parfümeri ve boya 

sanayiinde yararlanılır. 

Elettaria cardamomum (kakule), Asya ve Hindistan'da 

yetişen, büyük, otsu, rizomlu bir bitkidir. Çiçek durumunda 5-6 

tane zigomorf çiçek bulunur. Meyva 1-2 cm boyunda, boyuna 

çizgili, üç köşeli bir kapsüldür; tamamen olgunlaşmadan 

toplanarak Fructus Cardamomi T.K. (kakule meyvası) isimli drog 

elde edilir. Kullanılan kısımları, uçucu yağ taşıyan tohumlarıdır; 

stomaşik ve baharat olarak tanınır. 

üssei 

Şekil 68. A:MusaparadisiaccL B:Rhizoma Galangae. C:Rhizoma 

Zingiberis. D:Rhizoma Zedoariae. E:Rhizoma Curcumae. 

Zingiberaceae familyasında bir kaç bitki daha vardır ki, 

Hindistan ve Tropikal Asya'da yetiştirilir ve rizomları baharat ve 

stomaşik olarak kullanılır. Bu rizomlar nişasta, uçucu yağ ve 

reçine içerirler. 

183

7 •' Zingiber officinale, Rhizoma Zingiberis (Zencefil) isimli 

droğu verir. Toz edilmiş haldeki drog son yıllarda araç tutmasına 

karşı önerilmektedir (Şek.68C). 

Cu.rcu.ma lorıga'dan Rhizoma Curcumae (Zerdeçöp) droğu 

elde edilir, sarı renkli olan bu rizomlar yün boyamada kullanılır; 

ayrıca Curry isimli baharata renk ve kokusunu verir (Şek.68E). 

Curcuma zedoaria, Rhizoma Zedoariae (Cedvar) 

verir. Baharat olarak kullanılır (Şek.68D). 

droğunu 

Alpinia officinarum, Çin'de yetişir rizomları Rhizoma 

Galangae (Havlican) isimli baharat droğunu oluşturur (Şek.68B). 

Fam: Marantaceae 

Tropik ve subtropiklerde nemli ormanlarda yetişen, çok 

yıllık, rizomlu otsu bitkilerin bulunduğu bir familyadır. 

Maranta arundinacea, Amerika'nın sıcak bögelerinde yetişir. 

Rizomlarmdan Amylum Marantae (Ararot) adı verilen bir nişasta 

elde edilir. Sindirilmesi kolay olduğundan yaşlılara ve çocuklara 

verilir. 

184

Classis: Dicotyledones 

Sınıf : İki Çenekliler 

Angiospermae altbölümünde bulunan bitkilerin büyük 

çoğunluğu bu sınıfta yer almaktadır. Dikotil bitkilerin genel 

karakterleri aşağıda vurgulanmış ve bu özelikler belirtilirken 

monokotillerdeki farklı karakterler de parantez içinde 

hatırlatılmıştır (Şek.69): 

a Embriyo 2 kotiledonlu ( kotiledon tek). 

b Bitkiler bir veya çok yıllık, otsu ya da odunlu(otsu). 

c-Kök dallanmış, ana kök genellikle kazık kök şeklinde (saçak 

kök, çoğunda rizom, soğan, yumru var). 

d-Gövde genellikle dallanmış; (gövde basit, dallanma 

infloresansta). 

e- İletim demetleri, gövdenin enine kesitinde, bir daire üzerine 

dizilmiş olarak görülür genellikle kollateraldır; kambiyum 

daire şeklindedir (kambiyum yok). Her yıl meydana gelen 

sekonder dokuların eklenmesiyle, gövde ve kök kalınlaşır. 

Kabuk ve merkezi silindir belirgindir, 

f- Mantar dokusu bulunur (yok). 

g- Yapraklar saplı (sapsız); lamina tam ya da parçalanmış, çok 

değişik şekillerdedir; damarlanma genellikle pennat (paralel) 

ise de palmat, pedat, retikülat ve paralel damarlanma 

sistemlerine de rastlamr. 

h Çiçek parçaları siklik dizilişli (sarmal). Çiçekte halka sayısı 

genellikle beştir; her halkada genellikle 5 üye bulunur 

(pentamer çiçek) ve temel çiçek formülü Kg Cg Ag+g Gg dir. 

Her halkadaki parça sayısı bazan değişebilir, örneğin çiçek 

tetramer olabilir. Sepal ve petal ayrı renk ve şekildedir 

(halkalardaki üye sayısı 3, çiçek trimer, sepal ve petal aynı 

renk ve şekilde, çiçek örtüsü perigon). Her halkasında 3 üye 

bulunan yani trimer olan dikotil bitkiler de vardır 

(Berberidaceae familyası), 

i Polenler trikolpat (monokolpat). 

j Tohumda endosperma yok veya var (çoğunlukla var). 

185

Dallanma 

Çiçek 

K5 C5 A^, Gg 

K4 C4 A ^ G4 

(3) 

Gövdenin 

enine kesiti 

ms 

Şekil 69. Dicotyledones ve Monocotyledoneş,bitkilerln karşılaştınlması. 

c:kabuk; kıkambiyum; m:mantar; ms: merkezi silindir; 

ep:epiderma; en:endodermis. 

186

Dicotyledones sınıfı, çiçek örtü yapraklarının özelikleri 

dikkate alınarak 3 altsınıfa ayrılır: 

Apetalae (*) (Petalsizler); 

- Periantı bulunmayan veya pul biçiminde az gelişmiş olan ya da 

periantm sadece 1 halkasını taşıyan bitkiler. 

Dialypetalae(Ayrı petalliler); 

- Petalleri (ya da hem sepal hem de petalleri) ayrı olan bitkiler. 

Sympetalae (Birleşik petalliler). 

- Petalleri (ya da hem sepal hem de petalleri) az ya da çok 

birleşik olanlar. 

Subclassis : Apetalae 

Altsınıf : Petalsizler 

Bu altsınıftaki bitkilerde çiçek örtüsü (periant) ya hiç 

yoktur(Achlamideae) (**) ya da sadece 1 halkası bulunur 

(Monochlamideae); bir kısmı otsu fakat çoğu odunludur. Çiçekler 

monoik ya da dioik, gösterişsiz olup amentum (***) 

oluşturmuştur; bazıları erdişidir. Tozlaşma genellikle rüzgar 

aracılığıyladır (anemogam); bazıları entemogamdır (böceklerle 

tozlaşır). 

APETALAE AYIRIM ANAHTARI 

1. Petaloid/sepaloid bir periant yok. Yapraklar pul biçiminde 

Casuarinales 

1. Periant var. Yaprak gelişmiş 

2. Periant pul biçiminde. 

3-Otsu veya çalımsı bitkiler. Çiçekler erdişi; çiçek durumu 

rasemus 

Piperales 

3-Odunlu monoik/dioik bitkiler.Çiçek durumu amentum 

Salicales 

2. Periant kaliks/korolla şeklinde 

4. Periant tek halkalı. Ovaryum üst/alt durumlu 

5. Ovaryum üst durumlu 

6. Ovaryum çok gözlü. Çiçek durumu amentum Fagales 

(*)a ; aıı = Gr. (birşeyden) yoksunluk belirtir;-sız; apetalus= petalsiz 

(•""Jchlamyd = Gr. bir çeşit manto 

("*|amentıım= tırtıl; kedicik (çiçek durumu tiplerinden biri) 

187

6. Ovaryum tek gözlü; çiçekler tek/grup halinde 

7.Çoğunluğu parazit/yarıparazit 

Santalales 

7. Böyle değil Urticales 

5. Ovaryum alt durumlu 

8. Ovaıyum tek gözlü. Çiçek durumu amentum. 

Meyvadrupa/nuks 

Juglandales 

8. Ovaıyum çok gözlü. Çiçek durumu salkım. 

Meyva kapsül 

Aristolochiales 

4. Periant 2 halkalı. Ovaıyum üst durumlu. 

9. Yapraklar okrealı. Çiçekler erdişi. Meyva 3 köşeli nuks 

Polygonales 

9.Yapraklar okreasız, bazan pul. Çiçekler erdişi/tek eşeyli. 

Meyva nuks/bakka/drupa 

Centrospermae 

Ordo: Casuarinales (Verticillatae) 

Fam : Casuarinaceae 

Kuru ortama uyum sağlamış, kseromorf, ağaç ve çalılardan 

oluşan tek genuslu bir familyadır. Kuzey-doğu Avustralya 

Malezya ve Yeni Kaledonya gibi adalarda yetişir.Akdeniz 

Bölgesi'nde yetiştirilmektedir. Çoğu uzun boylu ağaç şeklindedir. 

Dalları ince silindir biçiminde ve eklemli, internodyumları(*) 

kısadır. Yaprakları çok dişli, ince zar şekline indirgenmiş olup 

noduslarda çevrel (vertisillat) olarak dizilmiştir (ordo adı). Çiçekler 

çok indirgenmiş, tek eşeylidir, dişi ve erkek çiçekler ağacın farklı 

kısımlarında yer alır; erkek çiçekler tepede ve spika durumunda, 

dişiler ise alt taraftaki yan dallarda, küresel ya da yumurta 

biçimindeki çiçek durumları halinde bulunur. 

Casuarina equisetifolia (demirağacı), kültürü en çok yapılan, 

Batı ve Güney Anadolu'da yol kenarlarında yetiştirilen, 7-8 m 

boyunda bir ağaçtır. Görünüşü çam ağacına benzer; gövde çok 

dallanmıştır, dallar çok ince olup çamın iğne yapraklarına benzer; 

dal üzerinde yapraklar 4-16 tanedir, tabanda birleşmiş tepede 

dişli bir zar biçiminde olup gövdeyi sarar, vertisillattır, bu şekliyle 

de Equisetum yapraklarını andırır (tür adı). Internodyumlar, 

boyuna derin oluklu, sık ve çok sayıdadır. 

Gövde kabuğu tanen yönünden zengindir. Odunu çok sert 

olan bazı türleri mobilyacılıkta makbul ağaçlardır. 

(*)node: nodus, düğüm; gövde üzerinde 1 veya daha fazla yaprağın çıktığı nokta; 

intemodyum:birbirini izleyen iki düğüm noktası arasındaki uzaklık. 

188

Ordo: Piperales 

Yaprakları basit olan çoğu otsu bitkilerdir. Çiçekler küçük, 

periantsız, çoğunlukla erdişi, sık salkım ya da başak durumunda. 

Fam: Piperaceae 

Tropiklerde, yağışlı ormanlarda yetişen, çok yıllık, çalımsı 

veya otsu, dik veya tırmanıcı bitkilerdir; odunlu olanlar daima 

yeşildir. Yapraklar basit, tam, palmat veya pennat damarlı, 

alternan dizilişli; taşıdığı salgı ceplerinden ötürü benekli ve yakıcı 

kokuludur. Çiçekler çok küçük, hermafrodit, sık rasemus veya 

spika durumundadır. Periant yoktur, fakat brakte bulunur. 

Ovaryum üst durumlu ve tek ovüllüdür. Meyva tek tohumlu, etli 

bir drupa olup braktelerle kaynaşmış veya infloresans eksenine 

gömülmüştür. Tohum yağlı ve zengin perispermalıdır. 

Piper cinsi, bütün tropiklerde yetişen ve yüzlerle türü (700 

den fazla) olan bir genustur. THEOPHRASTUS tan beri bilinmekte 

olan karabiber, Ortaçağda en önemli bahar olarak kabul edilirdi. 

Piper nigrum (karabiber), Doğu Hindistan'ın yağışı bol olan 

ormanlarında yabani olarak yetişen ve bir çok sıcak ülkede örn. 

Malaya'da, Güney Hindistan'da kültürü yapılan tırmanıcı bir 

bitkidir. Kışın yapraklarını dökmez. Yaprakları saplı, lamina geniş 

ovat, derimsi ve az çok palmat damarlıdır. 20-30 tane sapsız çiçek 

bir spika meydana getirmiştir ve sarkıktır. Meyva küçük, 

küremsi, sapsız ve çok sayıdadır (Şek.70A). Bu meyvalardan iki 

çeşit drog hazırlanır: Fructus Piperis nigri (T.K.), henüz 

olgunlaşmadan (çiçek durumunda en alttaki meyva 

kırmızılaşmca) toplanmış ve kurutulmuş meyvalardır. Droğun 

taze iken yeşil olan rengi kuruma sırasında esmerleşir, gri siyaha 

döner. Drog uçucu yağ (% 1-2.5), piperin isimli bir alkaloit (% 5- 

9) ve bir reçine taşır. Kokusu uçucu yağdan, acılığı piperin ve 

reçineden ileri gelir. Stomaşik ve antipiretik etkisi var ise de en 

çok baharat olarak tüketilir. Halk arasında, soğuk algınlıklarında 

bal ve yağ ile birlikte veya pekmez ile beraber ağızdan verildiği 

gibi, üzerine karabiber serpilmiş bir tülbentin boğaza sarılması ya 

da sırta konması gibi dışardan kullanılışı da vardır. Fructus 

Piperis albi'de meyvalar tamamen olgunlaştıktan sonra toplanır; 

kurutulduktan sonra siyah renkli perikarpı soyularak açık renkli 

drog elde edilir. Karabiber gibi baharat olarak ve dolayısıyla iştah 

açıcı olarak kullanılır. 

189

Şekil 70. A.Piper nigrum. a:meyva ve boyuna kesiti; e:endokarp; m: 

mezokarp; t:tohum; eb:embriyo. B:Fr.Cubebae. C:Fr.Piperis 

longi(A:Karsten ve Baillons'tan). 

Piper cubeba (kübabe). Yaprakları oblong olan bu bitkinin 

vatanı Endonezya, Borneo, Sumatra, Batı Afrika, Kongo 

dolaylarıdır. Karabiber gibi olgunlaşmadan toplanan ve güneşte 

kurutulan meyvaları Fructus Cubebae (T.K.), karabibere çok 

benzerse de sapa benzeyen bir uzantı(psödopedunkul)(*) taşıması 

nedeniyle kolayca ayırt edilebilir (Şek.70B). Bu drog uçucu yağ 

yanında kokusuz bir madde, kübebin ve bir rezinol içerir ki bu 

madde kuvvetli antiseptik etkilidir; böbrek ve idrar yolları 

antiseptiği olarak çok kullanılmıştır. Ayrıca karabiber gibi 

baharat olarak kullanılırsa da lezzeti onun kadar yakıcı değildir. 

Piper longum. Endonezya, Cava, Sumatra ve Filipin 

adalarında yetişen bu bitkinin de çok küçük meyvaları tamamen 

(*)pedunculus= çiçek durumunun, çiçeğin veya meyvanın sapı; 

pseud(o)- Gr.= yalancı, yanlış, taklit, benzer. 

190

olgunlaşmadan, tüm durum olarak toplanır ve kurutulur. 

Fr.Piperis nigri ve Fr.Cubebae'de çapı 1 cm den küçük ve küresel 

drupalar droğu oluşturduğu halde, Piper longum'da, farklı olarak, 

boyu 4 cm, çapı 6 mm kadar olan silindir biçimindeki spikanm 

(çiçek durumunun) tümü baharat olarak kullanılır (Şek.70C). 

Karabiber veya yalancı biber adı bir bitkiye daha verilir; bu, 

Anacardiaceae familyasından Schinus molle'dir. 

P. betle de vatanı doğu Asya olan bir Piper türüdür. Yerliler 

tarafından, salya salgısını arttırıcı ve midedeki aşırı asitliği 

giderici bir karışım hazırlamada yararlanılır. Sakız gibi çiğnenen 

bu karışım, taze P.betle yapraklarına bir miktar kireç sürdükten 

sonra üzerine bir parça Areca catechu tohumu, biraz karanfil v.s. 

koyup sarmak suretiyle hazırlanır. 

Ordo: Salicales 

Bu takımda yaprakları düşücü, çiçekleri dioik ve amentum 

oluşturmuş bitkiler bulunur. Her amentumda bir orta eksen ve 

çok sayıda küçük çiçek bulunur. Her çiçek zarımsı bir braktenin 

koltuğundadır. Erkek çiçekler 2 veya çok stamenlidir;dişi çiçek 1 er 

ise tek bir ovaryum taşır. Tek familyalı bir takımdır. 

Fam: Salicaceae 

Daha çok Kuzey Yarıkürede yetişen, odunlu, ağaç ya da 

çalılardır. Yaprakları alternan dizilişli, düşücü, basit ve 

stipulalıdır. Çiçekler dioik, nadiren monoiktir. Periant yoktur 

fakat her çiçekte zarımsı bir brakte ve nektaryum bulunur. 

Çiçekler dik ya da sarkık, sık amentumlar meydana getirir, 

bunlar yapraklardan önce ya da yapraklarla beraber görülür. 

Erkek çiçekler 2 veya daha çok stamenli; dişi çiçekte ovaryum 2 

karpelden yapılmış, 1 gözlü ve üst durumludur. Lokulusit kapsül 

tipindeki meyvalar küçüktür, olgunlukta 2(-4) yarık ile açılarak 

beyaz tüylerle kaplanmış çok sayıda tohum etrafa dağılır. 

Familyada, dünyanın hemen her tarafında rastlanan 2 genus 

bulunur: Salbcve Populus (Şek.71). Bu iki cinsin memleketimizde, 

30 kadar türü yetişir. Salix (söğüt), entemogan olan ve 

tomurcukta 1 pul taşıyan genustur; braktelerinin tam kenarlı, 

yapraklarının lanseolat linear ya da eliptik, stamen sayısının az 

(2-5) ve erkek amentumların dik oluşu ile Populus türlerinden 

ayırt edilir. 

191

Şekil 71. A -.Populus alba. aıamentum; g:Gemma Populi. B :Salix 

bahylorıica yaprağı; b:erkek çiçek ve brakte; c:dişi çiçek. 

Söğütlerin çoğu bodur ağaçlardır, aralarında orman ağacı 

olanlara da rastlamr. Söğüt ağaçları sulak yerleri sever ve 

buralarda çabuk büyür; dere boylarında çok rastlanır. Genç 

dallar kırılmadan bükülebildiği için sepet yapımında kullanılır ve 

bu amaçla yetiştirilir. Kesilen dallar çabuk köklendiğinden 

kolaylıkla üretilen bir ağaçtır. Anadolu'da 23 kadar türü 


Salbc alba (ak söğüt), boyu bazan 25 m'ye kadar erişen, kısa 

ve kalın bir gövdesi, yayvan dalları olan bir ağaçtır. Tomurcuklar, 

yapraklar ve genç dallar gümüşi tüylerle kaplıdır bu nedenle 

yapraklı dallar uzaktan, beyaz gölgeli görülür. Yapraklar eliptiklanseolat, 

tepede akuminat, ince dişli ve ince tüylü olup tüyler alt 

yüzde daha fazladır, üst yüzde bazan hiç bulunmayabilir. 

Amentumlar yapraklarla beraber görülür. Stamen sayısı 2 dir. 

Genç dalları sepet yapımında kullanıldığından, yetiştirilen bir 

ağaçtır. 

S.fragilis (gevrek söğüt). Bu türün dalları eklem yerlerinden 

kolayca kırıldığı için bu isim verilmiştir. S. alba!ya çok benzerse de 

yaprakları daha geniş olup üzeri mumlu bir tabaka ile örtülüdür; 

192

ayrıca genç dal ve tomurcukları çıplak, parlak ve çoğunlukla 

kırmızı renklidir. Avrupa'da yaygın olan bir türdür. 

S.babylonica (salkım söğüt), boyu 6 m ye kadar uzayabilen 

bir ağaçtır. Nemli ortamlarda sık rastlanır. Yapraklar lanseolatoblanseolat, 

tepede obtus ya da akut, alt yüzü sık tüylü grimsidir. 

Stipula kalıcıdır. Erkek amentumları sarı, dişileri grimsi-yeşil 

renklidir, her ikisi de ovoid, 2.5-5 cm kadardır (Şek.71B). 

Bu türlerden başka S.caprea (sorgun), S.cinerea (boz söğüt), 

S.viminalis (sepetçi söğüdü), S.triandra, S.tetrandra, S.purpurea, 

Anadolu'da rastlanan türlerin başlıcalarıdır. 

Söğüt ağacının odunundan bitkisel kömür, Carbo Ligni 

hazırlanır; bu, bağırsak gazlarını absorbe eden (karminatif) bir 

drogtur. S.alba ve diğer türlerin dal kabukları Cortex Salicis 

(Söğüt ağacı kabuğu) isimli droğu meydana getirir. Salikozit 

isimli bir heterozit ve bol tanen içeren bu drog antipiretik, 

astrenjan ve hemostatik etkilidir. Son zamanlarda daha çok 

taneni nedeniyle kullanılmaktadır. 

Populus (kavak) ağaçları, yapraklarının geniş eliptik, ovat, 

triangular ya da kordat oluşuyla söğütten ayırt edilir. 

Yapraklarının rüzgarda titremesi de kavak ağaçlarının 

karakteristik özeliğidir, bunun sebebi, yaprak sapının laminava 

dik olacak şekilde yassılmış olmasıdır. Kavakta tomurcuk birkaç 

pul taşır. Erkek amentumlar uzun ve sarkıktır, stamen sayısı 4- 

40 kadar olup anemogam bitkilerdir. Brakteleri tarak gibi dişli ya 

da saçaklıdır (Şek.71b). 

Kavak ağaçları da suyu bol olan yerlerde kolay büyür. Ayrıca 

yol, park ve bahçelere gölge verici, tarla kenarlarına rüzgar kesici 

olarak dikilir. Yetiştirilmesinin ekonomik amacı da vardır çünkü 

odunu kerestecilikte, kibrit ve kağıt yapımında kullanılır. 

Anadolu'da yetişen söğüt türlerinin çokluğuna karşılık kavak 

türü 4 tanedir. Bunlar; P.nigra (kara kavak), P.alba (ak kavak), 

P.tremula (titrek kavak) ve P.euphratica (Fırat kavağı) dır. 

P.pyramidalis (servi kavağı, italya kavağı) ise yetiştirilmekte 

olan türdür. 

Populus nigra (kara kavak). Boyu 30 m'ye kadar ulaşan bu 

ağaçta gövde kısa, dallar çok yüksektir ve geniş bir taç meydana 

getirir. Kara kavak gövdesi soluk kahverengidir ve yumrular 

193

şeklinde çıkıntılar bulunur. Yapraklar baklava şeklinde-oval, 

akuminat, kenarları serrattır. Meyva taşıyan amentumlar 10-15 cm 

kadardır. Brakteler çıplak olduğundan genç amentumlar tüylü ve 

kabarık görülmez. P.nigra'nm henüz açılmamış yaprak ve çiçek 

tomurcukları Gemmae Populi(T.K.), Kara Kavak tomurcuğu 

isimli droğu oluşturur (Şek.71g). Salikozit ve populozit isimli 

heterozitleri, uçucu yağ, tanen ve reçine içeren bu drogla 

hazırlanan pomatlar yanık ve hemoroid(*) tedavisinde uygulanır. 

P.nigra odunundan da bitkisel kömür, Carbo Ligni hazırlanır ve 

karminatif olarak kullanılır. 

P.alba (ak kavak), kara kavak gibi yüksek bir ağaçtır. Avrupa 

için yerli olan bu ağaç kerestesi için ve süs olarak çok yetiştirilir, 

kolay büyür. Odunu hafif ve gözeneklidir. Üst yaprakları 3-5 

loblu olup gençken her iki yüzü de beyazdır, sonradan üst yüz 

parlak yeşil olur. Alt yaprakların şekli ovat olup lobları derin 

değildir. Genç dallar ve tomurcuklar beyaz renklidir, sonradan 

açık kahverengine döner; önce beyaz ya da grimsi, sonra 

esmerleşen kabuk üzerinde baklava şeklinde lentiseller bulunur. 

Erkek amentumlar yapraklardan önce görülür, kırmızı renkli, 

büyük ve yumuşak tüylüdür. Dişi amentumlarm rengi ise 

yeşilimsi sarıdır (Şek.71 A). 

P.tremula (titrek kavak), daha çok dağlık yerlerde, nehir 

kenarlarında rastlanan en yaygın türdür. Yaprakları az çok 

rotundat ve kenarlar sinuat olduğu için kolay tanınır ve diğer 

türlerden ayırt edilir. Yaprak sapı basık ve laminaya diktir, hafif 

bir rüzgarla bile sallanır. Tomurcuklar reçineli, tombul; erkek 

amentumlar pembemsi gri, ipek gibi tüylerle kaplı ve sarkık; dişi 

amentumlar yeşil renkli ve tüylüdür.Kuzey Amerika'da yetişen 

P.balsamifera (P.canadensis) ve P.candicans'ın tomurcukları da 

eczacılıkta kullanılır. 

Ordo: Jugiandales 

Bu takım ovaryumu alt durumlu olan ve yaprak döken 

bitkileri kapsar. Çiçekler monoik, erkek amentumlar sarkıktır. 

Fam: Juglandaceae 

Kuzey Yarıkürenin ılıman kesiminde daha çok olmak üzere 

sıcak bölgelerde de yetişen, Hindistan'a Güney Amerika ve And 

(*)haemorrhagia=kanama, hemoraji, haemorrhoides= hemoroid. basur 

194

Dağları'na kadar inen, kışın yaprak döken monoik ağaçlardır. 

Yapraklar alternan dizilişli, pennat, büyük ve stipulasız olup salgı 

tüylerinden ötürü benekli ve kokuludur. Çiçekler tek eşeylidir. 

Erkek çiçekler birkaç brakte ve 3-çok sayıda stamenden oluşan 

silindirik, sarkık bir amentum meydana getirir. Dişi çiçekler ise 

sapsız, tek başına ya da küçük kümeler halinde, dik spika 

durumundadır. Çiçeklerde periant 4 ya da daha fazla sayıda 

tepalden oluşur, etrafında primer (genel olarak tek) ve sekonder 

(2 tane) brakteler yer almıştır; bazan da örtü hiç bulunmayabilir. 

Erkek çiçekte filament kısadır. Dişi çiçekte ovaryum alt durumlu, 

2 karpelden meydana gelmiş tek gözlü ve tek ovüllüdür. Meyva 

tipi drupa (Jaglans ve Carya), bazılarında nukstur [Pterocarya); 

tohumda endosperma bulunmaz. Drupa meyvalarda endokarp 

düz ya da pürüzlü, kotiledonlar derin girintilidir. Yeryüzünde 6 

genus ve 60 kadar türü vardır; en çok tanınan yukardaki 

genuslardır. Yurdumuzda 2 cins ve 2 tür yetişir. 

Juglans regia (ceviz,), vatanı Anadolu olan bir ağaçtır; 

yurdumuzda ve Güney Avrupa'da çok yetiştirilir. Boyu 18-20 m 

kadardır, 30 m'ye de erişebilir. Kısa ve kalın olan gövde çok 

dallanarak geniş bir taç oluşturur; kabuğu grimsi renktedir, 

yaşlandıkça derin çatlaklar meydana gelir. Yapraklar 

imparipennat, 5-9 foliollüdür, folioller büyük 10-15 cm kadar, 

ovat-eliptik, tam kenarlı ve parlak yeşil renklidir; ezilince çok 

kuvvetli koku duyulur. Erkek çiçekler çok sayıda, sarkık 

amentum durumunda bir önceki yılın dalları üzerinde bulunur, 

stamenler serbest, 3-4 tane, filamentleri kısadır. Dişi çiçekler 2- 

3'ü birarada ve o yılın genç dalları üzerindedir; ovaryum 2 

karpelden yapılmış, stilus kısa, stigma geniş 2 kolludur. Meyva 4- 

5 cm kadar küremsi bir drupadır. Perikarp yeşildir, ekzokarp ile 

mezokarp zamanla siyahlaşır, kurur ve yüzeyi girintili çıkıntılı 

olan odunlu endokarptaıı ayrılır (Şek. 72). Ceviz ağacının 

yapraklan eczacılıkta kullanılır, tohum ve odunu ise endüstride 

tüketilir. Folia Juglandis, Ceviz Yaprağı adıyla tanınan drog, 

aslında foliollerden oluşur; tanen, uçucu yağ yanında acı madde 

ve yuglon (naftakinon yapısında) içerir. Astrenjan ve tonik 

olarak kullanılır. Tohumları yağ bakımından zengindir, yenir; 

tohumlardan çıkarılan yağ sabun ve kozmetik sanayiinde, 

boyacılıkta kurutucu ajan olarak kullanılır. Yeşil renkli 

perikarptan yün boyamada yararlanılır; ayrıca yaprak ve perikarp 

ekstresi kozmetikte saç preparatlarına girmektedir. Ceviz ağacının 

odunu da kıymetlidir, güzel desenli, sert ve dayanıklı olması 

nedeniyle mobilyacılıkta çok makbuldur. 

195

d:meyve. p:perikarp; t:tohum. 

J.nigra (kara ceviz), Kuzey Amerika'da yetişen bir ağaçtır. 

Boyu 5 m'ye kadar uzayabilir; gövde kabuğu koyu kahverengi, 

derin çatlaklı, yaprakları büyük ve 15-23 foliollüdür. Folioller 

ovat, uzun saplı, kenarları dişli, alt yüzde yıldız tüylü, 8-9 cm 

kadar büyüklüktedir. Meyva tüylü 3-3.5 cm kadardır fakat 

değersizdir. Orta ve doğu Avrupa'da kerestesi için yetiştirilir. 

Pterocaryafraxinifoüa (kanatlı ceviz, yalancı ceviz, yalankoz). 

Bu bitki Kuzey Anadolu'da, Güney Anadolu'da Nur Dağları'nda 

rastlanan, İran ve Kafkasya için yerli olan bir ağaçtır. Rutubetli 

yerlerde yetişir. Boyu 20-25 m'ye erişir. Pennat yaprakları 9-12 

foliollüdür; folioller oblong-eliptik, serrat ve kokusuzdur. Dişi 

amentumları dalların ucunda sarkık ve yeşil renklidir. Meyva 

kanatlı nukstur, nuksun büyüklüğü bezelye tanesi kadardır. 

J.regia, yapraklarının aromatik kokulu, meyvalarmm kanatsız ve 

büyük oluşuyla P.fraxi n ifo lia'd an kolayca ayrılır. 

Bu familyadan meyvaları bilinen bir başka genus ta 

Caryddır. Kuzey Amerika bitkileri olan CargcClarm meyvaları da 

drupadır fakat tohumlarının boyu eninden daha uzundur; 

endokarp cevizdeki gibi pürüzlü değil düz, tohumlan ise cevizinki 

gibi derin girintilidir. Perikarp olgunlukta 4 yarıkla açılır. Ceviz 

196

gibi bazı Carya türlerinin tohumları da yenir, örn. Hickory cevizi 

Carya ovata'nm, Pecan cevizi C.iüinoensis'nin tohumlarıdır, ABD 

ve İngiltere'de değerli kuru yemişler arasında yer alır. 

Bu çeşitli ceviz ağaçları, park ve bahçelere, süsleyici olarak 

da yetiştirilmektedir. 

Ordo : Fagales 

Bu takımda ağaç veya ağaççık şeklinde monoik 

bulunur. Çiçekler genellikle yapraklardan önce açar. 

bitkilere 

Fam: 

Corylaceae 

Kışın yaprak döken monoik ağaç ve ağaççıkların bulunduğu 

bu familya bitkilerinin çoğu Kuzey Yarıkürede yetişir. Yapraklan 

basit, kenarları serrattır. Erkek çiçekler tek başına, her braktede 1 

tane ve periantsız olup amentumlar sarkıktır. Dişi çiçek durumu 

sarkık amentum veya dik spikadır; dişi çiçekte periant bulunur, 

çiçekler her braktede 2 tanedir; yeşilimsi renkli otsu brakte, 

olgunlukta nuks tipi meyvayı sarar ve ikisi birlikte düşer; 

Anadolu için 3 genus yerlidir: Corylus (fındık), Carpinus (gürgen) 

ve Ostrya (kayacık ağacı). Fındık cinsinde büyük nukslar 

topluluk oluşturmuştur; gürgende nukslar küçüktür, yaprağa 

benzeyen, dişli bir brakte ile çevrilmiştir, meyvalar sarkık bir 

amentum meydana getirmiştir. Kayacık ağacında ise küçük 

nukslar torbamsı bir zar ile çevrilmiştir, meyvalı amentum 

Humulus iupulus'unkine benzer. 

Corylus (fındık ağacı). Kışın yaprak döken, Avrupa ve 

Asya'nın kuzeyinde, yurdumuzda İzmit'ten Trabzon'a kadar Kuzey 

Anadolu boyunca yetişen ve yetiştirilen bu küçük ağaçlarda 

yapraklar kordat, rotundat, tepede uzun akuminat, kenarları 

bidentattır. Erkek amentumlar uzun ve sarkıktır, yapraklardan 

önce görülür ve kolay tanınır; her çiçekte çoğunlukla 2 stamen 

bulunur. Dişi çiçekler 2 tane olup dikazyum durumundadır. 

Nuks tipindeki meyvanın etrafım 3 braktenin birleşmesiyle 

oluşmuş otsu ve kenarları saçaklı, yeşil bir involukrum 

(kupula)(*) çevreler, meyvadan ya biraz kısa veya uzun ya da çok 

uzundur (Şek.74,E,F,G). Tohumlar bol yağ içerir, yenilen ve besin 

değeri yüksek olan kuruyemişler arasındadır. 

(*)cupula = kubbe; kadeh 

197

C.avellana , 6 m kadar, yayvan bir çalı tipinde olan türdür. 

Genç dalların yüzeyi düzgün, kırmızımsı renkli olup sık tüylerle 

kaplıdır. Yapraklar geniş ovat, 12x10 cm boyutlarındadır 

(Şek.73C). Erkek amentumlar sonbaharda görülür, boyu 9 cm 

kadardır; dişi amentumlar ilkbaharda gelişir, tomurcuğa benzer 

Şekil 73. Fagaceae yaprakları. A:Betula pendula. B: Almış glutinosa. 

CıCorylus avellana. D.Carpinus betulus. E: Castanea sativa. 

F.Fagus orientalis. G.guercus macrolepis. 

ve tepede kırmızı renkli stigma topluluğu taşır. Meyva ovoittir; 

irıvolukrum çan biçiminde olup boyu hemen hemen meyva 

kadardır ve tepede dişli ya da yırtıktır (Şek.74G). Bu tür Kuzey 

Anadolu'daki yayılışı dışında Batı, Güney ve Doğu Anadolu'da 


C.colurna, Balkan Yarımadasının yerli bitkilerindendir, 

yurdumuzda başlıca Kuzey-batı Anadolu'da yetişir. Boyu 25 m'ye 

198

kadar olabilir. Erkek amentumları uzun, 12 cm kadardır. 

Meyvanın boyu eninden biraz uzun olup yanlardan basık ovoid 

veya küremsidir; involukrum meyvadan uzundur, tabana kadar 

inen ve geriye kıvrık loplara ayrılmıştır, meyva, bu örtü içine 

saklanmış gibidir (Şek.74E). C.mcocima türü 10 m boyunda bir 

ağaçtır. Erkek amentumlarm boyu 10 cm kadardır. Meyva 

yuvarlak veya silindir şeklinde olup boyu eninden uzundur. 

İnvolukrum yeşil renkli ve tüp biçiminde, tepede daralmış, geniş 

dişli-yırtıktır, meyvadan çok uzun olup meyvayı sarar (Şek.74F). 

Dörtyüz yıldan beri yağ bakımından zengin tohumu için 

Karadeniz boyunca ekilir . Türkiye için ekonomik değeri olan bir 

bitkidir. 

Carpinus (gürgen ağacı), yurdumuzda nemli ormanlarda 

rastlanan yaygın bir ağaçtır, yaprakları basit, kenarları 

biserrattır. Erkek amentumlar ilkbaharda görülür, braktelerin 

boyu eninden uzundur. Dişi çiçekler her brakte koltuğunda 2 

tane olup sarkık strobil meydana getirir. Meyva boyuna 

kaburgalı, ovoid bir nukstur, 3 loblu involukrum ile sarılmıştır. 

Dayamklı olan gürgen odunu mobilyacılıkta ve tahta işlerinde 

kullanılır. Türkiye'de 2 türü yetişir. 

Carpinus betulus. Avrupa ve İran'da yetişir. Yurdumuzda 

daha çok Trakya ve Kuzey Anadolu'nun nemli ormanlarında 

yaygındır. Boyu 25 m'ye kadar erişen bu ağacın dalları sarkıktır. 

Tomurcuklar dala adeta yapışık ve küçüktür. Yapraklar geniş 

eliptik, tepede akut, kenarları düzenli biserrat, tabanı obtustur 

(Şek.73D). Meyvaları 5-15 cm boyunda sarkık topluluklar 

halindedir. Meyva oyuklu, sert ve küçüktür, involukrum 3 loblu, 

ortadaki 4 cm kadar, yandaki loplar kısadır, olgunlukta meyva ile 

beraber düşer. Gürgenin odunu serttir. Sonbaharda güzel 

renklere büründüğü için süs ağacı olarak park ve bahçelere 

dikilir. 

C.orientalis, Balkanlarda yaygın olan gürgen türüdür. 

Anadolu'da da yetişen küçük bir ağaçtır. Yaprakları daha küçük, 

meyvaları taşıyan durum daha kısadır; meyvayı saran 2 cm 

boyundaki koyu yeşil renkli brakte loplu değil üçgen biçimindedir 

ve kenarları düzensiz serrattır; böylece C.betulus'tan ayırt edilir. 

Ostrya (kayacık ağacı) adı verilen bu genusta dalları dik ve 

boyu çok yüksek olmayan ağaçlar yer alır. Erkek çiçek durumu 

uzundur, sonbaharda görülür; braktelerin boyu eninden 

kısadır.Dişi çiçekler Carpirıus'unkine benzer, stobilleri diktir. 

199

Zarımsı involukrum nuks meyvayı urseolat bir torba şeklinde 

sarar. Anadolu'da tek türü yetişir. 

Şekil 74. Fagaceae meyvaları. A:Quercus irıfectoria. B: Ç.macrolepis. 

C:Fagus orientalis. T>:Castanea sativa. E.Corylas colurna. 

F: C.maxima. G: C.avellana. k: kupula. 

O.carpinifolia, Güney Fransa'dan başlayarak doğuya doğru 

tüm Akdeniz kıyılarında yetişir. Yurdumuzda hem Kuzey hem de 

Güney Anadolu'da rastlanır, boyu 15 m kadardır. Yaşlı gövde 

boyuna yarıklı ve kahverengi olup kabuğu tabakalar halinde 

ayrılır. Genç dalları tüylüdür [Carpinus'tan farkı). Yapraklar ovat, 

tepede akuminat, kenarları keskin biserrat; üst yüzü gençken 

tüylüdür. Dişi çiçek durumları dalların ucundadır, meyvalı 

amentumlar 6 cm kadardır. İnvolukrum soluk kırmızımsı-sarı 

renkli, oblong, 2 cm kadar; meyva 4-5 mm boyunda ovoid bir 

nukstur. 

200

Fam: Betulaceae 

Yaprak döken ağaç ve ağaççıkların bulunduğu bir familyadır. 

Kuzey Yarıkürenin ılıman kesimi başlıca yayılma alanı ise de 

tropiklerdeki dağlarda, örneğin Güney Amerika'da And 

Dağları'nda da yetişmektedir. Yeryüzünde yetişen 3 genusu 

vardır. Yaprakları, alternan dizilişli, basit, stipulalı ve serrattır. 

Dişi ve erkek çiçekler aynı bitkidedir; çoğu zaman yapraklardan 

önce açar. Erkek çiçekler çok sayıda olup, sarkık, uzun ve 

silindirik amentumlar meydana getirir. Dişi çiçek grupları bir 

eksen üzerine sık dizilmiş ve ekseriya dik bazan sarkık, kısa ya 

da uzun amentum durumundadır. Periarıt ya yok, ya da küçük, 

pula benzeyen parçalar şeklinde ve değişik sayıdadır. Stamen 2-12 

tanedir. Dişi çiçek 2 karpelden meydana gelmiş, ovaıyum alt 

durumludur. Tozlaşma rüzgar aracılığıyla, ilkbaharda gerçekleşir. 

Meyva taşıyan amentumlar sık, silindirik, ekseriya sarkık bir 

kozalak şeklindedir. Meyva ekseriya kanatlı, bazan da kanatsız, 

tek tohumlu bir nukstur, sonbaharda olgunlaşır, meyvanm 

etrafını otsu ya da odunlu bir brakte sarar; tohumlarda 

endosperma bulunmaz. Yurdumuzda 2 genus yetişir, Betula ve 

Alnus. 

Betula (lıuşağacı), yeryüzünde 50 kadar, Anadolu'da 4 tür ile 

temsil edilen ağaçlardır. Gövde kabuğu beyaz renkli olup zarımsı 

bandlar halinde ayrılır. Çiçekler yapraklarla beraber görülür, her 

braktede 3 tanedir; erkek çiçeklerde küçük, 4 loblu periant 

vardır, dişiler ise periantsızdır. Stamen 2 tane ve bifidtir, erkek 

amentumlar uzunca silindir şeklinde olup kış boyunca ağacın 

üstünde kalır. Dişi amentumlar dik, meyvalı iken silindiriktir; 

pullan 3 loblu ve incedir. Meyva kanatlı ve stilusu kalıcı olan bir 

nukstur. 

Betula pendula (B.verrucosa, B.alba), boyu 30 m kadar 

olabilen, Avrupa'da sık rastlanan bir ağaçtır. Memleketimizde 

Kuzey ve Doğu Anadolu'da yetişir. Gövde beyaz renkli ve düzgün, 

genç dallar çıplak, uzun, ince ve sarkıktır. Yapraklar üçgene 

benzeyen baklava (ovat-deltoid) şeklindedir, tepede akuminat, 

kenarları bidentattır (Şek.73A). Erkek amentumlar sarkıktır, genç 

yapraklarla beraber görülür. Meyva çıplak, küçük bir nukstur, iki 

yanında geniş birer kanat taşır. Bu bitkinin kabuk ve dallarının 

kuru kuruya distile edilmesiyle bir katran elde edilir. Pix Betulae 

(Pix Betulinae T.K). Kaymağacı Katranı adı verilen bu drog 

dışarıdan, cilt hastalıklarında antiseptik olarak kullanılır. 

Sanayide sepileyici olarak tüketilir. Bu türün yapraklan diüretik 

201

olarak tanınır. Bu ağaç gölgeyi sevmez, bu nedenle yaşaması 

daha büyük ağaçlar tarafından engellenir. 

B.pubescerıs, Avrupa'da yayılış gösteren bir türdür. Yaprak 

kenarının bidentat değil dentat, genç dallarının az çok tüylü 

oluşuyla B.penduld dan ayrılır. Ayrıca daha küçük bir ağaçtır, 

boyu 20 m'ye kadar ancak erişir; dalları yayvan, grimsi ya da 

kahverengimsidir. Pix Betulae elde edilişinde bu türden de 


B.lenta, Kuzey Amerika'da yetişen bir türdür. Gövde ve dal 

kabuklarından distilasyon ile bir uçucu yağ elde edilir. Bu uçucu 

yağ içerdiği yüksek orandaki metil salisilat nedeniyle dışardan 

romatizma ağrılarında kullanılır. 

Alııus (kızılağaç) cinsinde gövde kabuğu koyu renklidir. 

Çiçekler yapraklardan önce görülür. Dişi çiçek durumu her 

zaman dik, küresel ya da biraz uzamış olup olgunlukta 

odunlaşmış bir kozalak haline geçer. Brakteler 5 loblu ve 

kalıcıdır. Stamen 4 tane, filamentler bifit değil bas ittir(Betuta' dan 

farkı). Meyva bazan kanatlı, bazan kanatsızdır. 

Alnus glutinosa (kızılağaç), 20 m'ye kadar boylanan,şekli 

piramite benzeyen bir ağaçtır. Avrupa'da en kuzeyi hariç her 

yerde yetişir; yurdumuzda da oldukça yaygındır, su kenarlarında 

rastlanır. Küçük ovoid, kozalak şeklindeki meyvası ile kolay 

tanınır. İlkbaharda kırmızımsı-sarı renkli sarkık erkek 

amentumlar ile küçük, kırmızı renkli dişi amentumlara, geçmiş 

yılın kozalaklarıyla birlikte genç dallarda rastlamr. Yapraklar 

çıplak tepesi retus-dentat, tabanı kuneat, kenarları biserrattır 

(Şek.73B). Gövde koyu kahverengi, çatlaklıdır. Kabukları tanence 

zengindir astrenjan olarak kullanılır; odunu yumuşak fakat suya 

dayanıklıdır, göl ve nehir kenarlarını korumada Avrupa'da çok 

yararlanılan bir ağaçtır. 

Bu iki genustaki ağaçların odunu kıymetlidir. Süs olarak 

yetiştirildiği gibi her ikisinden de iyi kaliteli bitkisel kömür elde 

edilir. 

Fam: Fagaceae 

Kuzey Yarıkürede, ılıman ve subtropik bölgelerde yetişen, 

geniş yapraklı ve kışın yaprak döken veya dökmeyen (her zaman 

yeşil), monoik ağaç veya bodur ağaçlardır (nadiren çalı). Güney 

202

yarıkürede az rastlanır. Kereste üretimi bakımından oldukça 

önemli bir familyadır. Ormanların dominan ağaçları olan 

Fagus(kaym), Quercus (meşe) ve Castanea (kestane), karışık 

ormanların başlıca üyeleridir; eski zamanlarda Orta Avrupa'nın 

büyük bölümünü kayın ve meşe ağaçları kaplamıştır. Yaprakları 

alternan dizilişli, pennat damarlı, basit veya pennatilobattır. 

Çiçekler tek eşeyli, periant brakteye benzer, 4 veya daha çok loblu 

tek halkalıdır. Erkek çiçekler sarkık, silindirik amentumlardadır, 

2 veya çok (40 kadar) stamen taşır. Dişi çiçekler tek veya 2-3'ü 

birarada dik bir grup oluşturur; gösterişli değildir. Ovaryum alt 

durumlu, 3-6 stiluslu ve gözlüdür, her bölmede 2 övül bulunur. 

Çiçeğin veya grubun tabanında çanağa benzeyen bir involukrum 

yer alır. Meyva nuks tipindedir; tabanda birbirine kaynamış 

braktelerin oluşturduğu kadeh karakteristiktir. Kayın ve 

kestanede içinde birkaç tohum bulunan ve dikenlerle kaplı, 

yarılan bir involukrum, meşede ise pulların kaynaşması ile 

oluşan bir kupula biçimindedir. Meyva tek tohumludur; tohumda 

endosperma bulunmaz, Anadolu'da 3, yeryüzünde 7 genus vardır. 

Fagus orientalis (doğu kayını), başlıca Kuzey Anadolu'da 

yaygın olarak görülen bir ağaçtır. Yaprakları alternan dizilişli, 

basit, geniş eliptik-ovat, lateral damarları paralel ve 8-12 çift; 

kenarları siliattır (Şek. 75). Kupula dikenli bir kapsulaya benzer, 4 

yarıkla açılır, içinde 3 köşeli ve sert kabuklu 2 tane nuks meyva 

bulunur (Şek.74C). 

F. sylvatica (Avrupa kayını) Avrupa'da yaygın olan türdür. 

Gövdesi metalik gri renkli; yapraklan parlak, tomurcukları iğ 

biçiminde, nuks tipindeki meyvaları üçgenimsidir. Ormanların 

hakim ağacıdır, sık sık da saf kayın ormanlarına rastlanır. 

Yapraklar ovat, ipeksi tüylüdür, 5-8 tane lateral damar bulunur. 

Meyva odunlu ve dikenlerle kaplı bir kupula içindedir ; 

olgunlukta 4 yarıkla açılır. Bu ağacın kabuk ve dallarından kuru 

distilasyonla Pix Fagi (Kaymağacı katranı) elde edilir; kreozotça 

zengindir. Dışardan romatizma ve deri hastalıklarında 

uygulanmıştır; bugün sentetik kreozot hazırlandığından, katran 

pek kullanılmamaktadır. 

Castanea sativa (C.vesca, kestane ağacı), Kuzey ve Batı 

Anadolu'da yetişen, 30 m kadar boyda, iri yapılı bir ağaçtır. 

Boyuna çatlaklı olan gövde kabuğu ekseriya burulmuştur. 

Meyvaları dikenlidir. Bir Avrupa ağacı olduğu halde yenilebilen 

meyvası nedeniyle geniş ölçüde kültürüde yapılır. Yaprakları 

203

üyük 10-25 cm boyunda basit, parlak, lateral damarları belirgin, 

kenarları geniş serrat bıçkı gibidir (Şek.73E). Entemogamdır. 

Erkek amentumlar dik olup başağa benzer, üst dallarda bulunur, 

dişi çiçekler ise üçlü gruplar halinde ve alt dallardadır. Sert 

dikenlerle kaplı olan kupula olgunlukta çatlayıp 4 yarıkla 

ayrılınca 3 tane parlak nuks meyva ortaya çıkar; bu meyvalarm 

bazan biri veya ikisi gelişmeyebilir (Şek.74D). Meyvalar 

karbohidratça zengindir. Odunu sert kuvvetli ve dayanıklı 

olduğundan inşaat ve tekne yapımında kullanılır. 

Ülkemizde yetişen üçüncü genus guercus'tur. Meşe 

ağaçlarının 18 türüne yurdumuzda rastlanır; kışın yaprak döken 

çalı, ağaç veya ağaççık formundadır. Yapraklar basit, kenarları 

dişli, loblu ya da loblu-dişlidir. Erkek çiçeklerin oluşturduğu 

amentumlar sarkık, dişi çiçekler ise tektir. Kupula genellikle sert 

odunlu olup imbrikat pullarla örtülüdür, pelit adı verilen nuks 

meyvanın tabanını sarar. Meşeler arasında drog veren türler 

vardır. 

Quercus infectoria (mazı meşesi), 

Anadolu'da az çok yaygın olan, kışın 

yaprak döken, çalı veya küçük bir ağaçtır. 

Yapraklar 4-6 cm boyunda, ovat, kenarları 

dalgalı, derin dişli veya loblu ve çıplaktır. 

Dişi çiçekler tek başına olup tabanda kupula bulunur (Şek.74A). 

Meyvadaki kupula sert, 12-16 mm çapında; pulları sert sık, kısa ve 

yatıktır; pelit ise fındığa benzer. 

Cynips gallae tinctoria isimli bir mazı arısı, meşenin 

tomurcuk, genç dal veya yapraklarına sürfelerini bırakır. Böcek 

gelişirken etrafını saran 1.5-2 cm çapında koruyucu bir yapı, bir 

mazı oluşturur; küre biçimindeki bu patolojik ürüne Gallae 

Quercinae Meşe Mazısı adı verilir. Tanen'ce zengin (% 70-80 

kadar) olup astrenjan etkilidir,; buradan elde edilen tanen kabız, 

antidiyareik olarak verilir; mazı ayrıca önemli ihraç 

ürünlerimizdendir.. 

Quercus macrolepis (Q.aegilops, Q.ithaburensis subs. 

macrolepis, palamut meşesi). Bu ağaç büyük palamutları ile 

kolayca tanınan bir meşedir. Doğu Akdeniz'de, Güney 

Balkanlardan Güneydoğu İtalya'ya kadar uzanan alanda 

rastlanır; yalnız Karadeniz'de yoktur. Yapraklar 3-13 cm boyunda, 

loblu, loblarm tepesi batıcı iğne gibidir. Bazen çift lobludur (3-7 

çift) alt yüzü sık, yünümsü tüylü, üst yüzü çıplaktır. Kupula 4-6 

204

cm çapındadır; Trillo veya tırnak adı verilen pulları lanseolat, 

alttakiler geriye doğru dönüktür (Şek.74B). Valonea adı verilen 

drog 2 yıllık meyvalardan oluşur. Hem pelit, hem kupula hem de 

trillolar tanen içerir; tanence en zengin kısmı % 30-40 oranı ile 

kupuladır. Başlıca deri tabaklama, mürekkep yapımı ve 

boyamada kullanılır; ihraç ettiğimiz önemli ürünlerdendir. 

Q.suber (mantar meşesi). Vatanı Akdeniz kıyıları olan bu 

türün kabuğu beyazımsı, kalın ve süngerimsidir. Ticari mantar 

üretilen bir ağaçtır. Yaprakları küçük, kalıcı, parlak, alt yüzü 

grimsi tüylü; kenarları dikenimsi dişlidir. Trillolar yayvandır. 

İspanya ve Portekiz mantar üreten başlıca ülkelerdir. Aslında 

ağaçlara Yugoslavya'da da rastlanır, yurdumuzda yetiştirilmiş 

örnekleri vardır. Mantar elde etmek amacıyla gövde kabukları 8- 

10 yılda bir, bandlar halinde, sıyrılarak ayrılır. 

Çj.pseudocerris (Hatay meşesi) Güney Anadolu'da yetişen bir 

türdür. Yaprakları 6-12 cm boyunda ve düzensiz lobludur , kışın 

düşer. Kupulası tüylüdür. Bu ağaçtan da mantar elde edilir fakat 

mantarı ince bir tabaka halinde olduğu için ancak prese 

edildikten sonra levha halinde kullanılır. 

Q.coccifera (kermes meşesi) yaygın bir Akdeniz bitkisidir; 

kışın yaprak dökmez. Güney ve Batı Anadolu'da küçük kümeler 

halinde sıcak ve kuru dağ yamaçlarında yetişir; yaprakları 

mantar meşesinin yapraklarına benzer fakat daha küçük 1.5-4 cm 

kadardır, parlak, koyu yeşil renkli, kenarları batıcı dikenli ve 

çıplaktır. Dalları üzerinde yaşayan Kermes ilicis isimli 

böceklerden, boyacılıkta kullanılan kırmızı bir boya elde edilir. 

Q.macrolepis'in (veya Q.pedunculata ile Q.sessiüflordnnı) 

kavrulmuş pelitleri Semen Quercus tostum adıyla bilinen droğu 

verir; tanen içeren bu drog çocuk ishallerinde kullanılır. 

Ordo: Urticales 

Bu takımdaki bitkilerin ortak özeliği periantmm halkalı 

olmasıdır. Bitkiler otsu veya odunludur. 

Fam: Moraceae 

Çoğu tropiklerde yetişen, lateks içeren, monoik veya dioik 

ağaçlardır. Yapraklar basit veya çoğunlukla palmat damarlara 

uyan biçimde lobludur. Çiçekler amentum veya sık durum 

205

oluşturmuştur; perigon 4 tepalli, stamen 4 tane, ovaıyum üst 

durumlu ve apokarptır. Yeryüzünde 70 kadar cinsi yetişir, 

yurdumuzda 2 genus yerlidir. 

Morus (dut) Akdeniz'de yetiştirilen monoik bir ağaçtır. 

Yapraklar ovat-kordat, tam veya derin olmayan loblu, kenarları 

dentattır. Çiçek durumları amentumdur; dişi çiçek durumları 

kısa saplı ve sık çiçeklidir, olgunlukta bütün amentum, periant 

ve eksen hep birlikte etlenir (Şek.75A). Morus alba (beyaz dut), 

vatam uzakdoğu, Çin olan, yurdumuzda meyvası için kültürü 

yapılan, çoğunlukla natüralize olmuş türdür. Yapraklarının alt 

yüzü çıplak, meyvaları beyaz renklidir. Dalları sık ve yuvarlak taç 

oluşturur. Meyvaları hem taze ve kuru haldeyken yenir hem de 

pekmez hazırlanır. Ayrıca yaprakları ipekböceği beslemede; 

sarımsı renkli odunu da müzik aleti bağlama yapımında kulanılır. 

M.nigra (kara dut), yapraklarının alt yüzü tüylü ve lamina 

tabanı derin kordat olduğu için kolayca ayırt edilir. Meyvası 

siyahımsı mor renklidir; lezzeti önce mayhoş sonra tatlıdır. 

Karadut meyvalarmm usaresinden Syrupus Mori isimli bir şurup 

hazırlanır, çocukların ağız hastalıklarında, özellikle pamukçukta 

kullanılır. Bileşiminde musilaj, boya maddesi (siyanin), pektin 

ve C Vitamini vardır. Bitkinin kök ve gövde kabukları (Cortex 

Mori nigrae) anthelmintik etkilidir. 

M.rubra (mor dut), lamina tabanının trunkat veya subkordat 

oluşuyla M.nigra!dan ayrılır. Meyvaları 2-3 cm kadar, koyu 

kırmızı-morumsu renklidir. 

Ficus (incir), Anadolu'da yetişen ikinci genustur. Akdeniz 

bölgesinde ve Ege'de meyvası için kültürü de yapılır. Lateks 

taşıyan dioik ağaçlardır. Yapraklar alternan dizilişli, tam veya 

lobludur. 

Ficus carica (incir ağacı), yaprakları 5-20 cm, palmatilobat, 

her iki yüzü de pürüzlü ve düşücü olan bir ağaçtır. Çiçek 

durumu ekseriya ağzı dar bir çanak şeklindedir; çiçekler bu 

çanağın iç yüzünde, çok sayıda ve bir arada bulunur (Şek.75B). 

Kültürü yapılan dişi bitki, F.carica var.domesiica'dır; çiçek 

durumunda yalnız uzun stiluslu dişi çiçekleri taşır. Döllenme için 

erkek bitki, F.carica var.caprificus da gereklidir; buna baba incir 

denir ve çiçek durumunda hem erkek bitkinin çiçekler hem de 

kısa stiluslu, verimsiz dişi çiçekler yer alır. İncirlerde tozlaşma bir 

arı (Blastophaga grossorum) aracılığıyla yapılır. Arı yumurtasını 

206

ırakmak için erkek bitkinin çiçek durumundan içeri girer, 

buradaki kısa stiluslu dişi çiçeğin ovaryumuna bırakır. Bu 

ovaryum gelişemez fakat yumurtadaki böcek gelişir; çıkarken, 

olgunlaşmış erkek çiçekteki polenlerle bulaşır. Dişi ağacın çiçek 

durumuna girdiğinde uzun stiluslu dişi çiçeği döller fakat kendi 

yumurtasını ovaryuma bırakamadığı için (çünkü stilus uzun, 

kendi hortumu daha kısadır) ovaryumu tahrip edemez ve çiçeğe 

zarar veremez. Dişi çiçek gelişmesini tamamlarken reseptakulum 

da büyür ve etlenerek yalancı bir meyva meydana gelir. Bu 

meyvalar (Fructus Caricae) taze ve kurutulmuş halde, besin 

olarak kullanılır. Şekerce zengin olduğundan laksatif etkilidir; 

pektoral olarak da kullanılır. Ege'de İzmir ve Aydm'da geniş 

alanlarda yetiştirilir, önemli ihraç ürünlerimizdendir. 

Şekil 75. A:Morus alba. B:Ficus carica. a:kısa ve uzun stiluslu dişi 

çiçekler; b:meyvanın boyuna kesiti. 

Ficus elastica (lastik ağacı), Ficus türlerinden Anadolu 

dışında, Hindistan ve Tropikal Asya'da yetişen bir bitkidir. 

Yaprakları geniş eliptiktir. Lateksinden kauçuk elde etmede 

yararlanılır. Bu tür Güney Anadolu'da bahçelerde, daha serin 

bölgelerimizde de salon bitkisi olarak saksılarda kauçuk adıyla, 

yetiştirilir. Yaprakları 20-30 cm boyunda, sert-derimsi, parlak 

207

koyu yeşil renklidir. F.pancLuratal*) da bir salon kauçuğudur, 

yapraklan kemana benzer. 

F.laccifera ve F.religiosa da Tropikal Asya'da yetişir. Bu 

bitkilerin üzerinde Coccus lacca isimli bir böcek yaşar ve bu 

böceğin bitkiyi sokması, yaralaması sonucu bir reçine meydana 

gelir. Gummi Laccae(gomalak, gomlak) adı verilen bu reçine 

eczacılık tekniğinde drajelerin kaplanmasında ayrıca boyacılıkta, 

cilacılıkta kullanılır. 

Arctocarpus irıcisa (ekmek ağacı) da vatanı Tropikal Asya 

olan büyük bir ağaçtır; sıcak bölgelerin çoğunda yetiştirilir. 

Yaprakları derin loblu, tepede sivridir. Bol meyva verir, meyvaları 

kavun büyüklüğünde ve nişasta bakımından zengindir, bu 

nedenle ekmek ağacı adı verilmiştir; pişirildikten sonra yenir. 

Maclura pomifera, vatanı Kuzey Amerika olan bir türdür. 

Park ağacı olarak, ayrıca dikenli olduğu için de çit yapmak 

amacıyla yetiştirilen küçük bir ağaçtır. Meyvaları portakala 

benzer, rengi turuncu ve üzeri düzensiz pürtüklüdür. Sert olan 

odunundan sarımsı renkli bir boya maddesi elde edilir. 

Castilloa elastica, Orta Amerika, Meksika'da yetişen büyük 

bir ağaçtır; lateksinden kauçuk elde edilir. Brosimıım utile (inek 

ağacı) de bol lateks içeren ve kauçuk elde edilen bir türdür, 

Venezuela'da yetişir. 

Fam: Cannabinaceae 

Kuzey Yarıkürenin ılıman kuşağında yetişen, dik ya da 

tırmanıcı, otsu, dioik bitkilerin bulunduğu bir familyadır. 

Yapraklar alternan veya opozit dizilişli, genellikle palmat 

lobludur. Erkek çiçekler panikula durumunda olduğu halde dişi 

çiçekler küçük topluluklar ya da strobil oluşturmuştur. Periant, 

dişi çiçeklerde çanak şeklinde, erkek çiçeklerde ise 5 parçalıdır. 

Familya için karakteristik iki özelik vardır; epidermada sistolitler 

(**) ve epiderma üzerinde reçine taşıyan salgı tüyleri; bu 

anatomik özelikleri ile familya çok kolay tanınır. Bu familyadaki 2 

genusa memleketimizde rastlanır, bunlardan biri (Humulus) doğal 

olarak yetişir; diğerinin (Cannabis) ise kültürü yapılır. 

(*)panduratus= keman şeklinde, her iki yanı derin körfezli 

(**)cystis= kese; lith(o)= Gr. taş; sistolit= keseye benzeyen ve kalsiyum 

karbonattan oluşan taş gibi kristal topluluğu. 

208

Humulus lupulus (şerbetçiotu, ömerotu, 

mayaotu) Avrupa, Asya'nın kuzeyi ve 

yurdumuzda yetişen, Avrupa'da geniş 

ölçüde kültürü yapılan tırmanıcı, çok 

yıllık otsu bir bitkidir. Yapraklan opozit 

dizilişli, palmat damarlı ve 3-5 lopludur (Şek.76A). Dişi çiçekler 

strobil durumundadır; çiçekler geniş ovat, otsu, imbrikat dizilişli 

braktelerin koltıığundadır, her braktenin koltuğunda ayrıca, her 

biri bir çiçek taşıyan 2 brakteol vardır. Çiçeklerin ve brakteollerin 

üzerinde, reçine ve uçucu yağ içeren salgı tüyleri bulunur. Hem 

dişi çiçek durumları, Strobili Lupuli, hem de salgı tüyleri, 

Glandulae Lupuli (=Lupulinum) drog olarak kullanılır. Her iki 

drog da sedatif etkilidir. Şerbetçiotu bira yapımında kullanıldığı 

için bira üreten ülkelerde, başta Avrupa olmak üzere bir çok 

yerde bitkinin kültürü yapılmaktadır. 

Şekil 76. A.Humulus lupulus. ; s:strobil B: Cannabis sativa. d:dişi 

çiçekli dal; eıerkek çiçekli dal. 

Cannabis sativa (kenevir, kendir, esrar otu) 1.5-2 m boyunda 

Türkiye'de kültürü yapılan fakat vatanı Hindistan olan bir 

bitkidir, bu nedenle Hint keneviri adı ile de tanınır. Kenevir de 

dioik ve tek yıllık bir bitkidir. Palmat yapraklar, aşağı kısımlarda 

opozit, yukarılarda alternan dizilişlidir; 5-11 foliolden oluşmuştur, 

folioller lanseolat, kenarları serrattır. Dişi çiçekler, her braktenin 

209

koltuğunda 1 tane olmak üzere sık topluluklar oluşturmuştur 

(Şek.76d). Bitkinin çiçek ve yaprak taşıyan dalları Herba 

Cannabis indicae droğunu oluşturur; sedatif ve uyutucu etkisi 

vardır. Reçineli ve biraz yapışkan olan dişi çiçek durumlarından, 

toz edilip yoğurularak bir kütle hazırlanır, buna esrar(*) denir. 

Reçine yapısındaki bu üründe bulunan bileşiklerden, özellikle 

tetrahidro kannabinol uyuşturucu (narkotik) etkilidir, çabuk 

alışkanlık ve bağımlılık yapar ve toplum için zararlıdır. Bu 

nedenle esrarın elde edilişi, satışı ve kullanılışı yasaktır. 

Çoğunlukla afyon ile esrar karıştırılır; afyon (opium) Papaver 

somniferum (Papaveraceae) kapsüllerinden alman latekse verilen 

isimdir. 

Kenevir yurdumuzda, lif ve tohumu için ekilir; ekim bazı 

yörelerde, örneğin Burdur, Malatya,Urfa, Kastamonu,Çorum, 

Ordu'da yapılmaktadır. Çiçekliyken topraktan sökülen bitkiler 

deste yapılarak bir koni oluşturacak biçimde dikine, bağlanır; 

kuruduktan sonra lif çıkarma işlemine geçilir. Kendir veya 

kenevir lifleri fabrikalarda iplik haline geçirilir; sicim, çuval v.b. 

dokumaların yapımında kullanılır. Kenevir meyvalarına gelince, 

yağ bakımından zengin olan bu organlar kuş yemi olarak ve 

kenevir tohumu adıyla tanınır. 

Fam: Urticaceae 

Tropik ve subtropik bölgelerde yetişen, monoik veya dioik, 

çoğunlukla otsu bitkilerin bulunduğu bu familyada bazan çalı 

veya küçük ağaçlara da rastlanır. Cannabinaceae'de olduğu gibi 

bazı bitkilerinde epiderma hücrelerinde sistolit ve yakıcı tüy 

bulunur, süt taşımazlar; bazılarından lif elde etmede yararlanılır. 

Familyanın genel karakterleri arasında yaprakların basit, 

alternan veya dekusat dizilişli oluşu; çiçeklerin yeşil renkli ve 

küçük topluluklar meydana getirmiş olması sayılabilir. Çok 

zengin bir familyadır (42 cins), lif elde etmede yararlanılan bitkiler 

daha çok tropiklerde yetişir ve kültürü yapılır, yurdumuzda ise 

çok yaygın olan 2 genus vardır. 

Urtica dioica (ısırgan), ılıman bölgelerde, duvar dipleri ve 

harabeliklerde çok sık rastlanan 50-60 cm boyunda dioik bir 

bitkidir. Çok yıllık olan ısırgan, yakıcı tüyleri nedeniyle herkesçe 

tamnır. Yaprakları dekusat dizilişli, ovat, kenarları dentattır, 

yapraklar gibi gövde de tüylüdür (Şek.77B). Yakıcı tüyün 

(*)esrar= ing. Hashish, Marijuana; Fr. Chaııvre; Alın. Hanf 

210

tepesindeki yuvarlak kısım hafif bir dokunma ile kopar, uçta sivri 

ve enjektör iğnesi gibi eğik şekilde kesilmiş kalan kısmı deriye 

batar ve tüyün tabanında bulunan sıvı vücuda geçer; bu sıvı 

histaminik bir maddenin serbest hale geçmesine yol açtığından 

ısırganın daladığı yerde kızarma, kaşıntı ve kabartı meydana gelir. 

Bu etkisine dayanarak bitki romatizma ve siyatik ağrılarını 

gidermede kullanılır. Isırgan yaprakları, ayrıca diüretik bitkisel 

karışımlara da ilave edilir, böbrek fonksiyonlarını arttırıcı 

etkidedir. 

Parietaria diffusa (P.judaica)(yapışkanotu, duvar fesleğeni) da 

yurdumuzda çok yaygın olan çok yıllık, otsu bir bitkidir. 

Duvarlarda 25-30 cm lik sarkık kümeler şeklinde görülür. 

Yaprakları basit, eliptik, çok ince tüylerle kaplıdır ve bu sayede 

yapışıcıdır; yapışkanotu ismi bu özelliğinden dolayı verilmiştir 

fakat yakıcı tüy taşımaz. Yaprakları diüretik olarak ve şeker 

hastalığında kullanılır. 

Fam: Ulmaceae 

Bu familyadaki bitkiler ılıman ve tropikal bölgelerde yetişir, 

kışın yapraklarını döken 150 kadar tür vardır. Yapraklar 

asimetrik, loblu ve kenarları dentattır. Çiçekler monoik veya 

hermafrodit olup küçüktür, demet oluşturur, yapraklarla beraber 

veya yapraklardan önce görülür. Çiçekler rüzgarla tozlaşır; 

stamen çok sayıdadır; tüysü 2 stilusu olan bir ovaryum taşır. 

Nadiren orman oluşturan bu familya bitkilerinin ekonomik 

kullanılışı da azdır. 

Ulmus japonica (karaağaç), gövde kabuğu boyuna çatlaklı, 

yaprakları pennat damarlı, biserrat ve düşücü olan ve 30 m kadar 

boylanan karışık orman ağaçlarıdır. Samara(*) tipindeki 

meyvalarıyla kolayca tanınır. 

Celtis australis (çitlenbik), yurdumuzda daha çok bilinen ve 

boyu 15-20 m'ye kadar ulaşan bir ağaçtır. Yaprakları ovatlanseolat, 

tepede akuminat-kıvrık, kenarları serrat, tabanda 3 

damarlı, saplı ve düşücüdür. Meyva küremsi veya ovoid, 9-12 mm 

çapında, olgunlukta kahverengimsi olan bir drupadır. Lezzeti 

tatlıdır ve yenir. 

(*)samara= kanatlı, açılmayan kuru meyve 

211

Ordo: Santalales 

Ilıman ve tropikal bölgelerde yetişen, çoğu yarıparazit, otsu 

veya odunlu bitkilerdir. 

Fam: Santalaceae 

Bu familya bitkileri otsu veya odunludur; yaprakları opozit 

dizilişli, basit ve tam, bazan pul şeklindedir. Çiçekler monoik veya 

hermafrodit, yaprakların koltuğunda, tek başına veya grup 

halinde; periant 3-5 parçalıdır. Meyva aken veya drupadır. 

Şekil 77. A:Viscum albüm. B: Urtica dioica. yt:yakıcı tüy. 

Santalum albüm, yurdumuzda yetişmeyen bir Hindistan 

bitkisidir. Küçük bir ağaç şeklindedir. Odunu sarımsı renkli ve 

kendine özgü kokuludur, Lignum Santali adıyla bilinen bu 

odundan subuharı distilasyonuyla bir uçucu yağ elde edilir: 

Oleum Santali (Santal esansı). Lignum gibi bu uçucu yağ da 

idrar yolları antiseptiğidir. Yağ ayrıca, şampuan, sabun gibi 

kozmetik preparatlara koku vermek için de ilave edilir. 

Odunundan ayrıca güzel kokan biblo gibi ağaç işleri de yapılır. 

212

Fam: Loranthaceae 

Bu familya bitkilerinin çoğu tropiklerde, bir kısmı da ılıman 

bölgelerde yetişir; yarı parazittirler ve ağaçlar üzerinde yaşarlar. 

Yaprakları yeşildir, kendi besinini sentezler; ağaç dallarına 

tutunmalarını sağlıyan haustoryumları aynı zamanda ana 

bitkiden suyun ve mineral tuzların emilmesine yardımcı olur. Bu 

nedenle yarıparazit bitkilerdir. 

Viscum albüm (ökseotu, çekem, burç, gökçe), yurdumuzda 

çok değişik ağaçlarda, çam, göknar gibi Pinaceae'lerde, söğüt, 

kavak ve meyva ağaçları üzerinde yaşıyan dioik bir çalıdır. Kışın 

yaprak dökmediği için yaprağı dökülmüş ağaçlarda çok kolay 

görülür, 30-100 cm çapında kümeler şeklindedir. Dallar tekrar 

tekrar ikiye ayrılmış ve karşılıklıdır. Yapraklar opozit, sarımsı 

yeşil renkli, tam, sapsız ve derimsidir. Meyva karşılıklı dalların 

veya yaprakların arasında, sapsız, beyaz, çapı 1 cm kadar olan 

küreler şeklindedir, birkaç tanesi birarada bulunur ve 

yapışkandır (Şek.77A). Ökse otu (Herba Visci) tansiyon düşürücü 

ve diüretik etkisine karşın zehirli bir bitkidir. Son zamanlarda 

bitkiden kanser ilacı hazırlanmaktadır. Meyvalarmın yapışkan 

oluşundan yararlanarak kuş tutmak için ökse hazırlanır, ismi 

buradan geliyor olmalıdır. Familyanın diğer bir cinsi olan 

Loranthus da meşe ve kestane ağaçları üzerinde yarıparazit olarak 

yaşar. 

Ordo: Aristolochiales 

Fam: Aristolochiaceae 

Bu familya bitkileri alçak, otsu, bazan tırmanıcı ve 

odunludur. Yapraklar basit, tam kenarlı ve saplıdır. Çiçekler 

protogin, aktinomorf veya zigomorf ve hermafrodittir. Periant 

petaloid, çoğunlukla tüp şeklinde ve ucu kıvrıktır; ovaryum alt 

durumlu meyva septisit kapsüldür. 

Aristolochia hirta (lohusa otu, develiotu), yurdumuzda batı ve 

güney bölgelerde yetişen, 10-15 cm boyunda, çok yıllık otsu bir 

bitkidir. Yapraklarda lamina tabanı derin kordat; çiçekleri koyu 

mor renkli ve sert tüylüdür, periant tübü U şeklinde kıvrılmış 

sonra tepede yayılmıştır; stamenleri stilusa bitişiktir. Bu türün 

kökleri akrep ve yılan sokmasında kullanılır. A.serpentaria{*), bir 

(*)serpens= yılan gibi kıvrılan; serpere = sürünmek 

213

Kuzey Amerika bitkisidir, kökleri Radix Serpentariae, yılan 

sokmasında kullanılır. 

Asarum europaeum (avşarotu), sürünücü rizomları bulunan, 

alçak boylu, otsu bir bitkidir; yurdumuzda yetişen tek türdür ve 

daha çok Kuzey Anadolu'da rastlanır. Yaprakları uzun saplı ve 

reniformdur. Çiçekler tek başına, aktinomorf, periant kampanulat 

ve 3 lobludur. Zehirli bir bitki olmasına karşın toprakaltı 

kısımları pürgatif ve vomitif(*) olarak kullanılır. 

Fam: Rafflesiaceae 

Ilıman bölgelerde yetişen, çok yıllık, klorofilsiz, kök ve gövde 

paraziti olan bitkilerdir. Gövde, üzerinde yaşadığı bitkinin içinde 

gelişme gösteren dokular haline indirgenmiştir. Yapraklar da 

genellikle indirgenmiş ve etlidir; periant petaloit ve 4-10 lobludur. 

Stamen 8 tane veya daha fazla sayıda olup ortada bir sütun 

şeklinde birleşmiştir. 

Cytinus hypocistis (yernarı), yurdumuzda Cistus (laden) 

türlerinin kökleri üzerinde yaşıyan 3-8 cm boyunda bir bitkidir. 

Yaprakları pembe, kırmızı veya sarı renkli, etli ve sık dizilmiş 

pullar şeklindedir. 

Rafflesia arnoldii Sumatra'da yetişen ve Vitaceae kökleri 

üzerinde parazit olarak yaşıyan bir bitkidir. Familyaya adını 

vermesinden başka ilginç bir özeliği de toprağın üzerinde görülen 

50-80 cm çapındaki çiçekleridir. Bu özelliği ile 

Spermatophyta'nm en büyük çiçekli bitkisi olmaktadır. 

Şimdiye kadar incelenen takım ve familyalardaki bitkilerin 

ortak bir özeliği periantın tek halkadan meydana gelmiş olması 

idi.Bundan sonrakilerde periantın iki halkası da bellidir. 

Ordo: Polygonales 

Çoğunluğu Kuzey Yarıkürenin ılıman kesiminde yetişen, 

nodus ve internodyumları belirgin, otsu, çalımsı, bazan tırmanıcı 

ve odunlu bitkilerdir. Takımda tek familya bulunur. 

(*)vomitus= kusma; vomitivus= kusturucu 

214

Fam: Polygonaceae 

Familyanın en belirgin özeliği alternan dizilişli ve basit olan 

yaprakların tabanında stipula ile beraber büyüyen, külah 

şeklinde bir okrea(*) taşımasıdır(Şekil 78A). Çiçekler hermafrodit 

nadiren monoiktir; küçük kümeler halinde bulunur ve bu 

kümeler panikula, spika veya kapitulum gibi durumları meydana 

getirirler. Periant iki halka üzerine dizilmiş (P3+3), bazan 5-3 

parçalı; stamen sayısı 6-9; ovaıyum üst durumludur. Meyva tek 

tohumlu, 3 köşeli ve 3 kanatlı veya 2 köşeli yassı bir nukstur. 

Yeryüzünde 30 dan fazla, yurdumuzda ise 8 cinsi yetişir. 

Bunlardan bir kısmı ilaç hammaddesi elde etmede, çoğu da sebze 


Rheum palmatam (ravent), yaprakları büyük, 5-7 palmat 

loblu, çok yıllık otsu bir bitkidir. Çiçek durumu büyük bir 

panikuladır (Şek.78A). Çin'de yüksek yaylalarda yetiştiği gibi drog 

elde etmek amacıyla Avrupa'da yetiştirilir. Bitkinin etli ve kalın 

olan rizomları kabuk kısmı soyulduktan soma Rhizoma Rhei TK 

(Ravent rizomu) isimli droğu oluşturur. Anirasen türevi bileşikler 

ve tanen içeren drogtan küçük dozlarda alındığında tanenin 

etkisi görülür, daha yüksek dozlarda pürgatiftir; kalın bağırsağa 

etki eder. Tibet ve Çin'de yetişen diğer bir tür de R.officinale'dir; 

bunu rizomları da aynı etkiyi gösterir. R.rhaponticum (İngiliz 

raventi), vatanı Altay Dağları olan bir türdür. Avrupa'da, 

İngiltere, Fransa ve Avusturya'da kültürü yapılır. Rizomları 

ticarette İngiliz raventi adıyla bilinir fakat ikinci kalite sayılır. 

Genç sürgünleri rhubarb adıyla sebze olarak kullanılır. 

Rheum ribes (ışgm), Rheum 

genusunun yurdumuzda ve Suriye'de 

yüksek kesimlerde yetişen tek 

türüdür. Yaprakları büyük, loblu 

değil tam, lamina rotundat (40-50 cm 

çapında) kenarları ince dişlidir (Şek.78B). Yaprakların yüzeyi ve 

petiol pürüzlü ve serttir. Çiçek durumunu taşıyan genç sürgünler 

yetiştiği yörelerde(örn. Elazığ, Kayseri, Van) taze halde yenir; 

mayhoş lezzetli ve sevilen bir sebzedir. 

(*)ochrea: noduslarda gövdeyi halka şeklinde, kapalı olarak saran stipulaya veya 

yaprak sapı tabanının genişleyip bir taraftan açık olarak gövdeyi saran kısmına 

okrea denir. 

215

A 

B 

Şekil 78. A:Rheumpalmatum. B:Rheumribes. o:okrea 

Fagopyrum esculentum (karabuğday), İnsan ve hayvan gıdası 

olduğu için ılıman bölgelerde ve kumlu topraklarda yetiştirilen 

tek yıllık bir bitkidir. Yaprakları saplı olup lamina ok şeklindedir; 

% 2-3 kadar rutozit (rutin) isimli bir flavonozit içerir. Bu 

heterozit damar çeperinin permeabilitesini azaltır, kapiler (kılcal) 

damarların direncini arttırır ve P vitamini gibi etki eder. 

Meyvalarmdan elde edilen un, gıda olarak tüketilir. 

Rumex acetosa, R.acetocella (kuzukulağı), R.crispus (evelek) 

ve R.patientia (labada), yurdumuzda yaygın olan ve çok tanınan 

türlerdir. Bunlar çok yıllık otsu bitkilerdir. Yaprakları sebze 

olarak yenir, ancak oksalatça zengin olduğu için böbrekleri tahriş 

eder. 

216

Polygonum cogrıatum(nıaclırnak) da genç sürgünleri sebze 

olarak yenilen ve folklorumuzda adı geçen bir bitkidir. Anadolu'da 

yaygındır. Gövdesi yatık, çok yıllık otsu bir bitkidir. Yaprakları 

küçük ve basittir tabanda küçük bir okrea taşır. 

Ordo: Centrospermae(*) (Caıyophyllales,Chenopodiales) 

Çoğunluğu otsu bitkilerden oluşan bir takımdır. Yaprakları 

basit ve stipulasızdır. Çiçekler aktinomorf; periant bazılarında 

basit, bazılarında gelişmiştir. Ovaryum 2-5 karpelden meydana 

gelmiştir, ovüller merkezde, ve eksensel plasentaya bağlıdır, 

Centrospermae isminin verilmesi bu özeliktendir. 

Fam: Caryophyllaceae 

Çoğu Kuzey Yarıkürenin ılıman bölgelerinde ve Akdeniz 

çevresinde yetişen, bir veya çok yıllık otsu, nadiren çalı tipinde 

olan bitkilerin bulunduğu bir familyadır. Familyanın en belirgin 

karakterleri arasında gövdenin noduslarda şişkin, yaprakların 

opozit dizilişli ve tabanda az çok bitişik, çiçeklerin erdişi oluşu 

sayılabilir. Çiçekler bazan tek eşeyli olabilir, bu taktirde bitki 

dioiktir; çiçekler bir arada, dikasyum durumunda bulunur, 

aktinomorftur; çoğunlukla pentamer, üyeleri serbest veya 

birleşiktir, kaliks ve korolla bazan dörder üyelidir (tetramer); 

stamen 3-10 tane, bazan bulunmaz. Ovaryum 2-5 karpelden 

meydana gelir, üst durumlu ve çok ovüllüdür. Meyva çoğunlukla, 

tepede diş veya yarıklarla açılan bir kapsül, bazan nuks veya 

bakkadır. Zengin bir familyadır, yeryüzünde 80 kadar genus, 

2000 in üstünde tür bulunur, yurdumuzda 32 cins ve 465 tür 

yetişir. 

Gypsophila{**) arrostii, G.uenusta (çövenotu), yurdumuzda 

Konya-Beyşehir yöresinde yetişen, gipsli toprakları seven, 30-100 

cm kadar ve topraküstü kısmı yarımküre şeklinde görülen, çok 

yıllık, 50-60 boyunda ve kaim kökü olan, otsu bir bitkidir. 

Çiçekler beyaz renkli ve küçüktür; çok dallanmış ve büyük 

panikula durumundadır. Çöven bir yandan temizleyici 

özeliğinden dolayı diğer taraftan da helva yapımında kullanılması 

nedeniyle çok eskilerdenberi bilinen ve tanınan bir köktür. 

Kökler, daha önemli olarak, saponozit(***) (sapoııin) bakımından 

zengindir ve Radix Saponariae albae veya R.Gypsophilae gibi 

(*)centr-= merkez; centrosperma = tohumları merkezde olan 

CMgypseus- alçı gibi beyaz, gips; phil(o)-=Gr. sevme 

(***)sapo= sabun 

217

isimler altında drog olarak kullanılır. Taşıdığı saponozitlerden 

dolayı köpürücüdür, temizleyici ve emülgatör(*) olarak ve 

saponozit elde etmede yararlanılır. 

• G.venusta, 

^G.paniculata 

G.paniculata türü Avrupa'nın güneyinden 

Orta Asya'ya kadar yayılma gösterir, 

yurdumuzda Doğu Anadolu'da bulunur 

(Şek.79B). Bu türün köklerine de Radix 

Saponariae albae adı verilir, saponozit 

içerir ve aynı amaçla kullanılır. 

G.bicolor'un kökleri Van çöveni adıyla tanınır; Van 

yöresinde yaygındır ve helva yapımında veya temizleyici olarak 

tüketilir. 

Saponaria officinalis (sabunotu), Avrupa ve Asya'da yaygın 

olan, yurdumuzda Kuzey Anadolu ve diğer bölgelerde nemli 

arazide yetişen, bahçelerde ise süs bitkisi olarak yetiştirilen 30 

70 cm boyunda, çok yıllık, otsu bir bitkidir. Yaprakları oblongeliptik, 

12 cm kadar, kısa saplı veya sapsız, belirgin 3 damarlıdır. 

Çiçekler terminal, sık korimbus durumundadır (Şek.79A). Petaller 

3 cm ye kadar, beyaz veya pembe renkli ve kokuludur. Kapsül 

tipindeki meyva oblong-ovat olup tüp şeklindeki kaliksten 

kısadır. Sabunotu'nun kökleri çöveninki gibi kalın değil ince ve 

kıvrımlıdır, kabuk kısmı kırmızımsı renklidir; bu kökler de 

saponozit içerir ve Radix. Saponariae rubrae adı altında 

depuratif, diüretik, ekspektoran olarak ayrıca, kumaş temizleyici 


Agrostemma githago (karamuk), yurdumuzda hububat 

tarlalarında rastlanan, büyük mor veya bazan beyaz çiçekli, boyu 

100 cm'ye kadar olabilen, tek yıllık otsu bir bitkidir. Zehirli olan 

bu bitki, kaliks loblarmm sivri, mızrak şeklinde ve tüylü oluşuyla 

kolay tanınır. 

Dianthus caryophyllus (karanfil) türünün, çiçekleri katmerli 

olan kültür formları, çiçekçilerde karanfil adıyla satılan, güzel 

kokulu bitkilerdir. Dianthus türleri, çiçeklerin tabanını saran bir 

kaç sıralı brakte ve şişkin noduslardaki karşılıklı yapraklan 

sayesinde kolayca tanınır. Yurdumuzda yabani olarak çok sayıda 

Dianthus türü yetişmektedir. 

(*)emulsio= emülsiyon; birbiriyle karışmayan iki sıvının (örn.zeytirıyağı ve su) 

küçük parçacıklar halinde birbiriyle karışmış şekli; emulgatör=emülsiyon yapıcı.

Caryophyllaceae familyasında, Dianthus dışında da 

bahçelerde yetiştirilen Silene, Arenaria, Cerastium gibi. süs ve 

kesme çiçek bitkileri vardır. 

Şekil 79.. A:Saponaria officinalis. B:Gypsophila paniculata. 

Fam: Phytolaccaceae 

Bu familya bitkilerinin çoğu tropiklerde yetişir, otsu, çalı, 

küçük ağaç, bazan da tırmanıcıdır. Yapraklar alternan dizilişli ve 

basittir. Çiçekleri küçük, periant sepaloittir. Meyva drupa, bakka 

veya aken tipindedir. Çoğu Amerika'da yetişir. Yurdumuzda tek 

cins yetişir. 

219

Phytolacca americarıa (P.decandra, şekerciboyası), vatanı 

Amerika olan, yurdumuzda daha çok Kuzey Anadolu dağlarında 

rastlanan, natüralize olmuş, çok yıllık ve otsu bir bitkidir. Boyu 2 

m ye varan P.americandnm çiçekleri dik rasemuslar oluşturur; 

meyvalar koyu kırmızı renkli, küremsi ve bakka tipindedir 

(Şek.80m). Bu meyvalar kırmızı şaraba ve şekerlere renk vermek 

amacıyla ilave edilir. P.americana'nın yaprakları Folia 

Belladonnae'ye çok benzer ve bu droğa katıştırılmış olarak, 

özellikle Amerika'da çok rastlanır fakat onun etkisini taşımaz. 

Anatomik yapısı iki yaprağı birbirinden ayıran özelikler taşıdığı 

için katıştırma kolayca saptanır. 

Fam: Portulacaceae 

Yurdumuzda yetişen taksonlar yanında çoğu Amerika ve 

Avustralya'da yayılmış olan 1 veya çok yıllık otsu bitki veya 

çalılara bu familyada rastlanır. 

Portulaca oleracea (semizotu), bahçe ve tarlalarda çok sık 

rastlanan yabani bir bitkidir. Yapraklar alternan, üst tarafta sık 

dizilişli, eliptik-obovat ve etlidir. Çiçekler aktinomorf, hermafrodit; 

kaliks 2 sepalden yapılmış, petaller sarı renkli ve 5 tanedir. 

Stamen sayısı petal kadar veya onun 2-3 katı. Meyva kapaklı 

kapsül tipinde; tohumlar çok sayıda, siyah ve parlaktır. Sebze 

olarak yabani bitki kullanıldığı gibi gövdesi dik, 25-30 cm kadar 

ve yaprakları daha büyük, 2.5-3 cm olan kültür formları bu 

amaçla yetiştirilmektedir. 

Fam: Chenopodiaceae 

Bu familyadaki bitkilerin çoğu halofit(*), tek veya çok yıllık, 

otsu bitki veya çalı formundadır. Dal ve yapraklar etlenmiş; 

alternan dizilişli yaprakları bazan basit, bazan silindirik bazan 

da pul biçimindedir. Çiçekler küçük, yeşil renkli, gruplar 

oluşturmuş ve braktesizdir. Periant 5 parçalı ve sepaloittir. 

Ovaryum üst durumlu, 2-3 karpelden meydana gelmiş, sinkarp, 

tek gözlü ve tek ovüllüdür. 

Chenopodium anthelminthicum (kazayağı) drog veren bir 

bitkidir. Vatanı Kuzey Amerika'nın doğu bölgeleridir, burada 

kültürü de yapılır; Akdeniz bölgesinde natüralize olmuştur. 

Kokulu ve otsu olan bu bitki ile Chenapodium ambrosioides var. 

(*)halo = Gr. tuz, halophyt= tuzcul bitki 

220

anthelminticum!uıı, bitki taze iken ve çiçek ve meyva taşıyan 

topraküstü kısımlarından subuharı distilasyonu ile bir uçucu 

yağ, (% 1-2 kadar) Oleum Chenopodii TK. (Etheroleum 

Chenopodii TF, Kenopod esansı) elde edilir. Askaridol 

bakımından zengin (uçucu yağın % 70 i kadar) olan bu drog 

bağırsak parazitlerinden yuvarlak ve kancalı kurtları düşürücü 

etkidedir, fakat toksiktir; veteriner hekimlikte kullanılır. 

Amerika'da yetişen bazı Chenopodium türleri, ölümle 

sonuçlanabilen şiddetli allerjik reaksiyonlara neden olmaktadır. 

Şekil 80. A .Beta vulgaris. B:Pyhtolacca americarıa. m: meyva durumu. 

Beta uulgaris (pancar), yurdumuzda bir çok bölgede kültürü 

yapılan, yumruları beyaz renkli, büyük, 20-25 cm kadar, havuç 

şeklinde, şişkin bir bitkidir (Şek.80A). Kültür formlarından 

B. uulgaris var. rapa forma altissima (şeker pancarı) yumruları için 

221

yetiştirilir. Yaprakları büyük, rozet şeklindedir, yumruları % 20 

kadar sakaroz içerir; buradan elde edilen saf sakaroz, 

Saccharum TF farmakopelerde kayıtlıdır ve bir çok preparatm, 

özellikle şurupların hazırlanmasında kullanılır. Kırmızı pancarda 

(.B.vulgaris var. rapa forma rubra) yumrular küremsi ve bordokırmızı 

renklidir, bu renk taşıdığı bol antosiyanozitten ileri gelir. 

Yumruları ve yaprakları, pişirilerek veya turşu şeklinde tüketilir. 

Bu familyadan, sebze olarak tüketilen başka bitkiler de 

vardır. Spinacia oleracea (ıspanak) tek yıllık bir bitkidir, lamina 

ok şeklindedir. Atriplex hortense (karapazı) ise yaprakları büyük 

ve obovat olan bir bitkidir. Her iki bitkinin de provitamin A, C ve 

potasyum içerdiği kayıtlıdır. 

Fam: Nyctaginaceae 

Bu familyadaki bitkilerden yurdumuzda yetişen yoktur 

ancak süs bitkisi olarak yetiştirilen türler vardır. 

Mirabilıs jalapa (akşam sefası, gece sefası) bir Meksika 

bitkisidir; bahçelerde, parklarda çok yetiştirilir, bol çiçeklidir; 

periant, tüp kısmı uzun bir huni şeklinde olup beyaz, pembe, 

kırmızı veya sarı renklidir; akşama doğru çiçek açtığı için bu isim 

verilmiştir. Bu türden ayrıca, genetikte, çaprazlama deneylerinde 


Bougainvillea spectabilis{*) (gelin duvağı, begonvil), vatanı 

Brezilya olan, Akdeniz ikliminde kolay yetiştirilen çok yıllık, 

odunlu ve güzel çiçekli bir bitkidir. İki veya üç tane, beyazımsı 

renkli tüpsü çiçeği saran 2.5-3 cm boyunda büyük, parlak 

siklamen rengi, kırmızı veya bazan da turuncu renkli 3 brakte 

bulunur. Bitki uzun süre çiçekli kaldığından yurdumuzda Ege ve 

Akdeniz yöresinde çok yetiştirilir. 

Fam: Aizoaceae 

Bu familya bitkileri sukkulent çöl bitkileridir. Daha çok 

Güney Afrika'da yetişirse de yurdumuzda birçok bölgede, su 

istemiyen park ve bahçelerde yetiştirilmektedir. 

Mesembryanthemum acinaciformis[Carpobrotus acinaciformis) 

(kazayağı, makasotu), toprak üstünde halı gibi yayılan ya da 

(*) spectabilis = hoş görünüşlü 

222

duvarları örten, yaprakları etli, üç köşeli çok yıllıkotsu bir 

bitkidir. Sarı veya pembe renkli iri çiçekleri vardır. 

Fam: Amaranthaceae 

Familya bitkilerinin çoğu Güney Amerika ve Doğu 

Hindistan'a özgü ise de yurdumuzda boş alan ve tarlalarda 

yetişen türleri de vardır. Bir tür, süs bitkisi olarak yurdumuzda 

yetiştirilmekte ve iyi tanınmaktadır. 

Celosia cristata (horozibiği), perigonu küçük ve zarımsı olan 

çiçeklerin meydana getirdiği sık çiçek durumunun şekli, el 

büyüklüğünde yassı, koyu kırmızı veya sarı renkli bir horoz 

ibiğine benzediği için bu isimle anılmaktadır; park ve bahçelerde 


223

Subclassis : Dialypetalae 

Altsınıf : Ayrıpetalliler 

Bu taksondaki bitkilerde çiçek örtü yaprakları genellikle iyi 

gelişmiştir, çanak yaprakları (kaliks) ve taç yaprakları (korolla) 

farklıdır; petaller serbesttir. Çiçek organlarının çiçek ekseni 

üzerindeki dizilişi ya siklik (bir halka üzerinde) veya asikliktir. 

(sarmal, spiral gibi). Ovaryumun durumuna göre çiçekler hipogin 

veya epiğindir. 

Ordo: Ranales (Polycarpicae, Magnoliales,Ranunculales) 

Bu takımdaki bitkiler odunlu veya otsudur. Periant ve 

stamenler çok üyeli, üyeler serbest, asiklik dizilişli; ginekeum çok 

pistilli ve apokarptır. Her çiçekten çok sayıda meyva meydana 

gelir (poly- carpos-). Bu takımda eczacılık bakımından önemli 

familyalar yer almaktadır. 

Fam: Ranunculaceae (Düğünçiçeğigiller) 

Kuzey Yarıkürenin ılıman ve soğuk yörelerinde yetişen, bir 

veya çok yıllık, çoğu otsu, bazısı çalı formunda veya tırmanıcı, 

nemli yerleri seven bitkilerdir. Yapraklar alternan dizilişli, bazan 

opozittir veya hepsi tabanda toplanmıştır; lamina tam, az veya 

çok parçalı, pennat veya palmat damarlıdır. Çiçekler aktinomorf 

veya zigomorf, hermafrodit, parçaları asiklik dizilişlidir. Periant ya 

kaliks-korolla şeklinde ayrılmıştır ya da kaliks petaloittir; üyeleri 

serbesttir. Çoğunlukla nektaryum görülür; bazan petaller bazan 

stamenler nektaryum şekline dönüşmüştür; entemogamdır. 

Reseptakulum konveks ve uzamıştır. Stamenler çok sayıda; 

ovaryum 1 veya çok karpelli ve apokarp, ovüller tek veya çok 

sayıdadır. Bu familyada değişik meyva tiplerine rastlanır: folikül 

[Helleborus], nuks (Anemone), kapsül (Nigella), bakka (Actea). 

Çiçek formülü: a/z K5 C5Aco fit» şeklindedir. 

Yeryüzünde 35, Anadolu'da 17 cinsi yetişen, zehirli bitkilerin 

bulunduğu çok zengin ve önemli bir familyadır. Bitkilerin bir 

kısmı alkaloit içerir, bazısı heterozit taşır, bazılarında da uçucu 

laktonlar vardır. 

Aconitum napellus (kaplanboğan, kurtboğan), yurdumuzda 

yetişmeyen, Orta Avrupa dağlarında rastlanan bir Aconitum 

türüdür. Çok yıllık 50-200 cm boyunda olan bu bitkinin toprak 

224

altında etlenmiş bir ana yumrusu ve buna bağlı, ertesi yılın 

bitkisini verecek olan bir kardeş yumrusu bulunur. Yaprakları 

palmat damarlı ve derin loblu, palmatisekttir. Çiçekler terminal ve 

dik bir salkım veya panikula meydana getirmiştir. Periant mavimor 

renkli korolladan oluşur, kaliks görülmez; üst petal miğfer 

biçimindedir, iki tane mahmuzlu nektaryum, miğferin içinde 

yerini almıştır. Stamenler çok sayıdadır. Meyva 3-5 folikülden 

meydana gelmiştir ve çok tohumludur (Şek.81). Çok zehirli bir 

bitkidir. 

A.napellus'un. yumruları Tubera Aconiti TK. (Kaplanboğan 

yumrusu, Kurtboğan yumrusu) isimli droğu verir, drog olarak 

genellikle ağır olan yumru seçilir; % 0.5-1.5 kadar alkaloit içerir, 

en etkili olan akonitindir (diğerleri neopellin, napellin v.s.), ağrı 

kesici olarak özellikle nervus trigeminus nevraljisinde verilir, 

ayrıca öksürük sedatifi olarak kullanılır. Çok zehirli bir drogtur. 

Bu offisinal tür Avrupa'da yetişir. Anadolu'da yetişen türler 

A.orientale, A.nasutum (Kuzey-Doğu ve Doğu Anadolu), 

A.cochleare'dir (Doğu Anadolu). Bu türler de alkaloit içerir, örn. 

A.orientale türünde pontakonitin, A.cochleare' de kohleazin 

bulunmaktadır. 

Delphinium cinsinin Anadolu' da 22 türü yetişir; çiçekleri 

zigomorftur, ancak miğfer yoktur fakat üst petal mahmuz taşır. 

Delphinium staphisagria (hezaren, bitotu), Akdeniz iklimi 

bitkisidir; yurdumuzda batı ve güney bölgelerde yetişen 30-100 

cm boyunda iki yıllık, otsu bir bitkidir. Yaprakları palmat parçalı; 

çiçekleri dik salkım durumundadır; donuk mor renkli periantı 

petaloittir, 4 nektaryum taşır, ikisi mahmuzludur ve periant 

mahmuzunun içinde bulunur . Meyva folikül tipinde ve çok 

tohumludur. Semen Staphisagriae, 6-7 mm boyunda, üzeri 

ağımsı süslü, alkaloit içeren bir drogtur, dışarıdan kullanılır, 

veteriner hekimlikte hayvanların vücut parazitlerini öldürmek 

için uygulanır. Tohumları gibi bitki de çok zehirlidir. 

Ranunculaceae familyasındaki bitkilerin bir kısmının 

çiçekleri aktinomorftur; bu grupta yer alan bitkilerin bir 

kısmından drog elde edilir. 

Thalictrum minus ve T.orientale, Anadolu'da yetişen ve 

öncekiler gibi rizomları alkaloit içeren bitkilerdir. 

(*)rana= kurbağa, ramuıculus= küçük kurbağa 

225

Şekil 81. Aconitum napellus. a: bitki; ç:çiçeğin boyuna kesiti; 

m:meyva; y:yumru. 

Hydrastis canadensis, vatanı Kuzey Amerika, Kanada olan, 

çok yıllık, 30-40 cm boyunda, otsu bir bitkidir; kısa bir rizomu, 

ince ve çok sayıda kökleri ve sadece 2 yaprağı bulunur. Çiçek 1 

tane ve gövdenin tepesindedir, korolla 3 parçalı, aktinomorf ve 

beyaz renklidir. Bu bitki de zehirlidir. Kökleri ve rizomları 

Rhizoma Hydrastis TK. (Hidrastis rizomu) adındaki droğu 

oluşturur; hidrastin, berberin gibi alkaloitleri içeren drog uterus 

kanamalarında hemostatik olarak kullanılır. 

Heüeborus niger (siyah çöpleme), Avrupa'da, ormanlarda 

yetişen bir türdür, kök ve rizomları Rhizoma Hellebori nigri adı 

ile bilinen droğu oluşturur, içerdiği(heterozit) hellebrozit kalbi 

kuvvetlendirici etki gösterir. 

• Heüeborus orientalis 

• H.vesicarius 

H.orientalis (çöpleme, bohçaotu, 

noelgülü, danabağırtan), Kuzey Anadolu 

boyunca rastlanan çok yıllık, otsu ve 

zehirli bir bitkidir. Yaprakları palmat 

parçalı, derimsi, alt yüzü tüylü ve uzun 

saplıdır, doğrudan doğruya rizomdan 

226

çıkar. Çiçekler aktinomorf, petal 5 tane ve beyazımsı-yeşil 

renklidir, yılbaşı günlerinde açar (noel gülü adı). Korolla 

halkasının içinde petallerden daha kısa ve çok sayıda nektaryum 

bulunur. Stamenler de çok sayıdadır. Ortada 2-8 pistil yer alır, 

meyva foliküllerden oluşmuştur. Radix Hellebori, siyah renkli ve 

silindirik bir drogtur, kalp kuvvetlendirici heterozitler içerir; 

Anadolu'da sığırların göğüs hastalıklarında kullanılır (yöresel 

adı). Anadolu'da yetişen diğer türlerden H.vesicarius'a güneyde, 

Adana, Hatay ve Gaziantep civarında rastlanır; yaprakları 

gövdeden çıkar. Meyvaları zarımsı keseler şeklindedir, bitkiye 

bohçaotu ismi bu nedenle verilmiş olabilir. 

Şekil 82. A-.Ranunculus ficaria. B.Anemone coronaria, m:meyve; 

n: nektaryum. 

Adonis cinsi,çiçekleri aktinomorf olan, nektaryum taşımayan 

bir taksondur. Kaliks 5-8 sepalden, korolla 3-30 petalden oluşur; 

meyva nuks tipinde ve çok sayıda olup uzamış bir 

reseptakulumun üzerindedir. Adonis uernalis, Avrupa'da yetişen, 

227

çiçekleri sarı renkli, tek yıllık bir türdür. Topraküstü kısmı Herba 

Adonidis ismiyle bilinir, kalp kuvvetlendirici bir heterozit olan 

adonitoksozit içerir; diüretik etkisi de vardır A.aestiualis, 

A.jlammea, A.annua, yurdumuzda tarlalarda ve yol kenarlarında 

rastlanan, kanavcıotu, keklikgözü, kan damlası gibi isimlerle 

anılan 20-40 cm boyunda ve kırmızı çiçekli, yazın çiçek açan 

bitkilerdir. 

Paeonia peregrina (P.decora) (şakayık, yörük gülü, dağ gülü, 

orman gülü), Trakya'nın kuzeyi ve Karadeniz Bölgesinde yetişen, 

tek ve büyük kırmızı çiçek taşıyan, çok yıllık, tabanda 

odunlaşmış bir bitkidir. Yaprakları parçalı ve büyüktür; kaliks 5, 

korolla 5-10 üyelidir. 

P.officinalis, Macaristan,Bulgaristan ve Avrupa'da doğal 

olarak yetişir ve kültürü yapılır. Kökleri (Radix Paeoniae), peonol 

ismli heterozit taşır, astrenjan ve antispazmodik, etkilidir; halk 

arasında ise infüzyon halinde sara ve boğmacada yatıştırıcı olarak 

kullanılır. Çiçekler kesme çiçek olarak da satılır. 

Anemone (dağlalesi) türleri çok yıllık otsu bitkilerdir. Çiçekler 

tek başmadır, sap üzerinde 3 yapraktan oluşan bir involukrum 

bulunur, kaliks yoktur, kolay tanınır. Korolla 5 petalli, petaller 

değişik renklidir. A.albana (çok tüylü), A.coronaria (kırmızı 

çiçekli) (Şek.82B), A.blanda Anadolu'da doğal olarak yetişen 

türlerin bir kısmıdır. A.coronaria süs amacıyla yetiştirilir. 

A.blanddnm yumruları ihraç edilir. 

Nigella (çörekotu), yaprakları çok ince parçalı olan tek yıllık 

bitkilerdir; meyva, 5 folikülün kısmen birleşmesiyle meydana 

gelen bir kapsüldür (Şek.83m). 

Nigella sativa, Orta ve Batı Anadolu'da kültürü yapılan, 

çiçekleri açık mavi renkli ve aktinomorf olan tek yıllık bir türdür, 

involukrum filiform parçalıdır. Stiluslar foliküllerin tepesinde, 

kalıcıdır (Şek.83A). Tohumlar çok sayıda, siyah renkli ve 

köşelidir; Semen Nigellae, uçucu yağ içerir, karminatif ve 

diüretik olarak kullanıldığı gibi, çörek-börek-ekmeklerde lezzet 

verici olarak tüketilir, ayrıca tütsü olarak da tanınır. 

N.damascena, N.arvensis Anadolu'da yetişen diğer türlerdir. 

Ranunculus (düğün çiçeği, yağ çanağı) türleri tek veya çok 

yıllık otsu bitkilerdir; çoğu nemli ve ıslak ortamı sever, bir kısmı 

su bitkisidir. Çoğunlukla yumru gibi şişkin kökleri vardır. Kaliks 

228

3-5, korolla 5-çok üyelidir; petaller sarı veya bazan beyaz renkli, 

parlaktır; tabanında, iç yüzde bir nektaryum bulunur. Meyva çok 

sayıda nukstan oluşmuştur. Ranunculus'lar tıbbi değil zehirli 

bitkilerdir, çoğunlukla cildi tahriş edici bileşikler taşırlar. Tarla ve 

çayırlarda sık rastlanır, R.fıcaria (basurotu) (Şek.82A), R.aruensis, 

R.muricatus bunlardan başlıcalarıdır, R.aquatica ise su içinde 

yaşıyan, küçük beyaz çiçekleri ile durgun suların yüzeyinde 

görülen bir türdür. 

Clematis (akasma) türleri familyanın tırmanıcı bitkileridir. 

Çiçekleri beyaz renkli, meyvada nukslarm tepesinde kalan stilus 

uzun ve tüylüdür, kolay tanınır. 

Şekil 83. A:Nigella sativa. B: N.damascena. m:meyva. 

229

Aquilegia olympica (haseki küpesi) otsu bir bitkidir. Periant 2 

sıralı, dıştakiler petaloit 5 parçalı, mavi pembe renkli; iç 

halkadakiler beyaz renkli, mahmuzlu olup mahmuzu kanca gibi 

geriye kıvrıktır; makbul bir süs bitkisidir. 

Fam: Magnoliaceae 

Bu familyadaki bitkilerin başlıca ortak özeliği, çiçek 

halkalarındaki üyelerin asiklik dizilmiş olması ve uçucu yağ 

içermeleridir. Çoğu tropiklerde ve Kuzey Yarıkürenin ılıman 

kesiminde yetişir; ağaç veya çalı tipindedirler. Yapraklar tam, 

basit, pennat damarlı, bazan kışın düşücüdür. Çiçekler büyük, 

aktinomorf ve kokuludur, çiçek tomurcuğunun tabanında 

spataya benzeyen bir brakte bulunur. Petal ve stamen çok 

sayıdadır; meyva apokarp, bazan şamara veya bakkadır. 

Yurdumuz için yerli bitki yoktur. 

Şekil 84. Rliciu.mveru.nx ç:çiçek; çd.:çiçekli dal; 

m: meyve (Mitsuhashi'den). 

230

RUcium uerum (yıldız anasonu) drog veren bitkilerdendir. Çin, 

Japonya ve Filipinler'de yetişir, kışın yaprak dökmeyen, 4-5 m 

boyunda bir ağaçtır. Meyva, Fructus Anisi stellati(*) TK. (Yıldız 

anasonu meyvası), bir eksen etrafında ve aynı düzlem üzerinde 

dizilmiş, herbiri 1-1.5 cm boyunda, kahverengi 8-10 folikülden 

meydana gelmiştir (yıldız sıfatının verilmesinin nedeni); 

foliküllerin dış uçları yukarı doğru kıvrık, üst yüzü boyuna 

yarıktır ve herbirinde 1 tohum bulunur (Şek.84). Meyvalardan su 

buharı distilasyonuyla % 3-5 kadar uçucu yağ elde edilir, Oleum 

Anisi stellati; anetol bakımından zengin (% 80-90) ve anason 

kokulu olduğu için droğa ve bitkiye bu isim verilmiştir. Anason 

gibi stomaşik ve karminatif etkilidir. 

Magnolia grandiflora[**) (manolya ağacı), bahçe ve parklarda 

yetiştirilen, vatanı uzakdoğu, Çin ve Japonya olan bir ağaçtır. 

Yaprakları basittir, kışın dökülmez; çiçekleri büyük, beyaz renkli 

ve kokuludur. Meyva, eksen üzerine sarmal dizilmiş foliküllerden 

meydana gelmiştir. Eczacılıkta bir kulanılışı yoktur. 

Liriodendron tulipifera (lale ağacı), vatanı Güney Amerika 

olan ve kışın yaprak döken bir park ağacıdır. Petalleri laledeki 

gibi diktir; meyva samaralardan oluşan bir topluluk halindedir. 

Fam; Monimiaceae 

Bu familyadaki bitkiler, çoğu Güney Yarıkürede yetişen, 

yaprak dökmeyen, çiçekleri asiklik; monoik veya dioik, ağaç ya 

da çalılardır. Peumus boldus, Şili'de yetişen, 6-8 m boyunda dioik 

bir ağaçtır. İtalya ve Kuzey Afrika'da kültürü yapılır. Yaprakları 

opozit, derimsi, kenarları alt yüze doğru kıvrık, üzeri sık 

pürtüklüdür; Folia Boldo T.K (Boldo Yaprağı) adı ile kodeks ve 

farmakopelerde kayıtlıdır. Alkaloit (boldin), heterozit 

(boldoglusin) ,uçucu yağ ve tanen içeren drog safra kesesi 

hastalıklarında kolagog(***), karaciğer yetmezliğinde sindirim 

uyarıcısı olarak verilir; boldin ayrıca hipnotik etkilidir ve 

vücuttan üre atılmasını arttırır. 

Fam: Nymphaeaceae (Nilüfergiller) 

Tatlı sularda yaşıyan çok yıllık ve otsu, tropikal ve ılıman 

bölge bitkileridir. Su üzerinde yüzen yapraklarının sapı uzun 

(*)stella= yıldız; stellatus= yıldız biçiminde 

(**)grandis= büyük 

(»»»)chol= Gr. safra; cholagogus = safra salgısını arttıran 

231

laminası büyük ve tamdır, su altındakiler ise filiform parçalıdır. 

Çiçekler de uzun saplı olup su üzerinde yüzer; hermafrodit, 

aktinomorftur; sepal, petal ve stamen sayısı 3 veya daha çoktur, 

kaliks ekseriya yeşil, korolla ise renklidir. Taç yaprakları ile 

erkek organları birbirine dönüşebilir. Ovaryum apokarp, bazan 

sinkarptır. Yurdumuzda 2 cins ve 2 tür yetişir; sera ve 

havuzlarda süs bitkisi olarak yetiştirilir. Tıbbi bir kullanılışı 

yoktur. 

Nymphaea alba (beyaz nilüfer), yurdumuzda bir çok gölde ve 

geniş tatlı su birikintilerinde yetişen rizomlu bir bitkidir. Lamina 

orbikular 15-25 cm çapında, tabanı kordat ve su üzerinde 

yüzücüdür. Çiçekler de suyun yüzeyindedir; kaliks 4 parçalı ve 

yeşil, korolla çok petalli ve beyaz renklidir. 

Nuphar luteum (sarı nilüfer) Nymphaea alba ile beraber 

görülür; ancak sepal 5 tane, petaller çok sayıda fakat sarı renkli 

ve kaliksten çok kısadır, kolayca tanınır. 

Anadolu dışında yetişenlerden ilginç bir bitki Victoria regia 

[V.amazorıica) dır. Orta ve Güney Amerika'da tatlı sularda yetişen 

bu bitkinin su üzerinde yüzen, çapı 2 metre kadar, kenarları 4-6 

cm yüksekliğinde olan daire şeklinde yaprakları vardır. Çiçekli 

bitkiler arasında en büyük yapraklı bitki sıfatını taşıyan bir 

türdür. 

Şimdiye kadar incelenen familyalarda ortak bir özelik, çiçek 

halkalarmdaki üyelerin eksen üzerinde asiklik dizilmiş 

olmalarıdır. Bundan sonra görüleceklerde ise çiçek üyeleri siklik 

dizilişlidir, yani her bir halkanın üyeleri bir daire üzerine 

yerleşmiştir. 

Fam: Berberidaceae 

Kuzey Yarıkürenin ılıman bölgelerinde yetişen, çok yıllık 

otsu bitkiler veya çalıların bulunduğu bir familyadır. Yapraklar 

basit veya pennattır. Bu familyadaki bitkilerin çiçek yapısı 

monokotillere çok benzer, kaliks ve korolla kesin olarak 

farklılaşmış değildir ve çoğu kez trimerdir. Çiçek formülü, P3+3 

(bazan kaliks ve korolla halkası 2 üyeli olabilir), A^ (stamen 

sayısı bazan 18'e kadar çıkabilir), G (3) 

(bazan tek karpelden 

meydana gelmiştir). Nektaryum bulunur; meyva bakka ya da 

kapsüldür. İletim demetlerinin gövdede dizilişi de 

monokotillerdeki gibi, dağınıktır. Memleketimizde 4 cins yetişir. 

232

Podophyllum peltatum, yurdumuzda yetişmeyen fakat drog 

veren bir bitkidir. Vatanı Kuzey Amerika' dır. Boyu 20-30 cm 

kadar, rizomları uzundur; zehirli olan bitkinin gövdesinde sadece 

2 tane palmat parçalı yaprak vardır. Çiçekler bu iki yaprağın 

koltuğunda ve tek başına bulunur (Şek.85B). Meyvaları limona 

benzer. Bitkinin rizomları Rhizoma Podophylli ve bu 

rizomlardan elde edilen reçine, Resina Podophylli T.F. ile 

Podophyllinum TK. (podofilin), kuvvetli pürgatif ve kolagog etkili 

droglardır; bu etki başlıca podofillotoksin'den ileri gelir. Zehirli 

olan bu droglar günümüzde daha çok deri tümörlerinin 

tedavisinde kullanılmaktadır. 

Şekil 85. A .Berberis vulgcuris. m: meyvalı dal. B -.Podophyllum 

peltatum. r: rizom (B-'Mitsuhashi'den). 

Berberis (kadıntuzluğu, amberparis) familyaya adını veren 

genustur. Dikenli çalı tipinde, 3 lü yaprakları ve 3'lü vertisillat 

dikenleri kısa sürgünlerde bulunur (Şek.85A); kısa sürgünleri her 

yıl yeniden çıkan bu bitkinin bir önemi de karapas hastalığını 

yapan Puccinia graminis mantarının ara konakçı bitkisi olmasıdır. 

Berberis crataegina (karamuk, diken üzümü), Batı ve Orta 

Anadolu'da yaygın olan türdür. Çiçekler sarı renkli, çok sayıda ve 

salkım durumundadır. Kaliks, korolla ve androkeum altışar 

üyelidir. Meyva küçük, ovoit, siyah renkli bir bakkadır. Bitkinin 

odun kısmı, berberin isimli alkaloitten dolayı sarı renklidir; 

kökleri iplik boyamada kullanılır. 

233

• Berberis vulgaris 

M B.crataegvna. 

B.vulgaris, Doğu Anadolu'da rastlanan, 

Avrupa için yerli, meyvaları kırmızı renkli 

olan türdür (Şek.85m). Meyva ve kökleri 

başlıca berberin içerir, vazokonstrüktör 

kolagog ve spazmolitik olarak kullanılır. 

Leorıtice leontopetalum (kırkbaş, patlangaç), tarlalarda, 

nadaslarda rastlanan bir bitkidir. Kökü yumru şeklinde, büyük; 

gövdesi yapraklı; çiçek durumu panikuladır. Yumrular alkaloit 

(petalin) ve saponozit (leontosaponin) içerir, antiepileptikf*) ve 

antispazmodik olarak kullanılır. 

Bongardia chrysogonum (patpatı) da tarla bitkisidir, 

yaprakların hepsi dipte toplanmıştır. Meyveler kese şeklindedir, 

sıkılınca patlar (bitki ismi). Yumruları saponozit ve az miktarda 

da alkaloit içerir. 

Fam: Menispermaceae 

Tropiklerde yetişen, çoğu tırmanıcı ve zehirli bitkilerin 

bulunduğu bir familyadır. Memleketimizde yetişen ya da 

yetiştirilen hiçbir bitki yoktur; fakat drog elde edilen, ok zehiri 

hazırlanan veya balık zehiri olarak kullanılan, dikkat çekici 

bitkiler vardır. 

Jatrorhiza palmata, vatanı Afrika'nın güneyi ve Madagaskar 

olan bu bitki tırmanıcı ve odunludur. Havuç şeklinde olan kökleri 

Radix Colombo(**) T.K. (Güvercin kökü) dilimlenerek kurutulur. 

Alkaloit ve acı madde içeren bu drog tonik olarak, dizanteri ve 

ishale karşı eskiden çok kullanılırdı. 

Chondodendron tomentosum ve diğer bazı Chondodendron 

türlerinden Güney Afrika yerlileri ok zehiri hazırlamada 

yararlanırlar; bitkilerin yaprak ve dalları su ile ekstre edilir, bu 

ekstreler bambulara doldurularak tüp kürarı elde edilir. Bu 

ekstrede bulunan d-tubokürarin isimli alkaloid adale gevşetici 

etkidedir. 

Anamirta cocculus, Güney Asya'da yetişen tırmanıcı bir 

bikidir. Cocculus indicus adı verilen bezelye büyüklüğündeki 

meyvalarınm balık zehiri olarak kullanılması dışında, halk 

(*)epilepsia= epilepsi, sara illeti 

(**)columba= güvercin 

234

arasında doğrudan, yutarak basur tedavisinde kullanıldığı 

görülmüştür. Zehirli ve tehlikeli bir bitkidir. 

Fam: Annonaceae 

Cananga odorata, Afrika ve Hint Adalarında yetişen bir 

bitkidir. Çiçeklerde elde edilen uçucu yağa Oleum Ilang 

IlangfYlang ylang oil, Cananga oil) adı verilir, bu yağ parfümeri 

sanayiinde ve kozmetik alanda kullanılmaktadır. 

Fam: Myristicaceae 

Bu familya bitkileri, tropiklerde yetişen, tek genusu ve 100 

kadar türü olan, kışın yaprak dökmeyen ağaç veya çalılardır. 

Meyvası drupa tipinde olup tohumu renkli bir arillus ile 

sarılmıştır. Yurdumuzda yetişmez. 

Myristica fragrans, vatanı Moluk Adaları olan, 15-20m 

boyunda bir ağaçtır. Meyva sarı renkli, şeftaliye benzeyen bir 

drupadır, olgunlukta yarılır; tohumun etrafını saran, parlak 

kırmızı renkli, etlice bir arillus görülür. Eczacılıkta hem 

tohumlar, Semen Myristicae T.K. (Küçük hindistancevizi) hem 

de arillusu, Macis kullanılır. Tohumlar sabit yağ ve uçucu yağ 

içerir, ayrıca fenil propan türevi bir bileşik, miristisinde bulunur; 

dışarıdan romatizmada kullanılır. Çocuklara karminatif ve uyku 

verici olarak verilir ve bu kullanılışıyla halk arasında çok iyi 

tanınır, ancak, miristisin den dolayı narkotik etkili ve zararlıdır, 

çok miktarda alınırsa toksiktir. Macis de tedavide aynı amaçlarla 

kullanılır. Küçük hindistan cevizi muskad adıyla baharat olarak 

da tüketilir. 

Fam: Lauraceae (Defnegiller) 

Ranales ordosunun en önemli familyalarından biridir. 

Çoğunlukla tropiklerde yetişen, odunsu bitkiler, ağaç veya 

ağaççıklardır, kışın yaprak dökmez, uçucu yağ taşır ve 

aromatiktirler(*). Çiçekler hermafrodit veya tek eşeylidir; periant 2 

halkalı, 4-6 üyeli, küçük, beyaz veya yeşil renkli; stamen sayısı 

12; ovaıyum tek karpelden meydana gelmiş; meyva drupa veya 

bakkadır. Anadolu'da 1 cins yetişir. 

(*)aıomaticus= güzel kokulu, aroınalı, aromatik. 

235

Laurus nobilis (defne ağacı), Akdeniz bölgesi 

bitki örtüsünün bellibaşlı elemanlarından, 

kışın yaprak dökmeyen 2-15 m boyunda, 

dioik bir ağaçtır. Yaprakları eliptik lanseolat 

kenarları undulat, derimsi, ezildiğinde kuvvetli ve özel 

kokuludur. Çiçekler sarımsı renkli, yaprakların koltuğunda ve 

topluluklar halindedir; petal sayısı 4' tür; erkek çiçeklerde 8-12 

stamen,dişilerde ise 2-4 staminodyum bulunur.Meyva 1-1.5cm 

büyüklükte, parlak siyah renkli, zeytine benzeyen tohumu iyi 

gelişmiş bir bakkadır (Şek.86A). Park ağacı olarak da yetiştirilen 

bu bitkiden bir kaç drog elde edilir. Fructus Lauri (defne 

meyvası), sabit yağ bakımından zengin bir drogtur. Presyonla elde 

edilen yağ Oleum Lauri (Defne yağı, Tehnel yağı), romatizma 

ağrılarında pomat halinde uygulanır. Defne yaprakları, Folium 

Lauri, bitkinin uçucu yağ bakımından en zengin organıdır, defne 

yağı üretiminde ve bazı yemeklere lezzet vermek amacıyla 

kullanılır. Defne yaprakları çok eskidenberi zaferin simgesi 

Şekil 86. A Laurus nobilis. ç:çiçek; m:meyva.B.Persea graiissima. 

CıCinnamomum cassiaf B;C:Mitsuhashi'den). 

236

olmuştur, bu nedenle örneğin, kahramanların tacında 

kullanılmıştır, Eczacıların rozetindeki de defne dalıdır. Sabun 

sanayiinde çok tüketilen defne yağı, Oleum Lauri, yaprak ve 

meyvalardan elde edilen uçucu yağdır. 

Persea gratissima (P.americana) (tereyağ ağacı, avokado), 

vatanı Orta Amerika olan ve Anadolu'da yetiştirilen bir ağaçtır. 

Antalya'da yapılan kültür denemeleri başarılı sonuç vermiştir. 

Avokado meyvaları 10-15 cm boyunda armut biçiminde ve koyu 

yeşil renklidir (Şek.86B); yağ, protein ve vitamince zengindir. 

Avokado yağı son yıllarda, kozmetik preparatlara çok girmektedir. 

Yaprakları halk arasında böbrek taşlarını düşürmede kullanılır. 

Bu familyadaki drog veren diğer bitkiler Güney Asya ve 

Uzakdoğuda yetişen ağaçlardır. 

Cinnamomum cassia (Çin tarçın ağacı), Güney doğu Çin'de 

yetişen ve yetiştirilen kışın yaprak dökmeyen bir türdür 

(Şek.86B). Genç gövde ve dalların kabukları çıkartılıp 

kurutularak Cortex Cinnamomi cassiae T.K. (Çin tarçını 

kabuğu) elde edilir. 

Cinnamomum zeylanicum (Seylan tarçını ağacı), vatam 

Seylan ve Java adası olan türdür. Bunun da genç gövde ve 

dallarının kabukları alınır; sonra mantar kısmı soyulup çıkartılır; 

geriye kalan, Cortex Cinnamomi zeylanici T.K. (Seylan tarçını 

kabuğu) isimli droğu oluşturur. Her iki drog da % 1-2 uçucu yağ 

içerir; uçucu yağları sinnamik aldehit'çe zengindir (% 70-80 

kadar), ayrıca öjenol de bulunur. Eczacılıkta tat ve koku verici 

olarak kullanılan daha çok Seylan tarçınıdır. Bitkinin 

yapraklarından su buharı distilasyonuyla bir uçucu yağ daha 

alınır; öjenol bakımından zengin olduğu için bu yağdan öjenol 

üretiminde yararlanılır. Sentezle vanilin e geçildiği için öjenol 

değerli bir bileşiktir. 

Cinnamomum camphora (kafur ağacı), vatanı yine Uzakdoğu, 

Güney Çin ve Japonya olan 40-50 m boyunda bir ağaçtır.Bu bitki 

bin yıllık ormanları oluşturmuştur. 20-25 yaşındaki ağaçların 

odunu kesilip parçalanır, subuharı distilasyonu ile % 2-3 kadar 

uçucu yağ elde edilir. Bu uçucu yağ soğukta bekletilince kafur 

kristalleri çöker; süzerek ayrılır; süblimasyonla temizlenir. Doğal 

kafur terpenik bir ketondur ve dekstrojirdir. Yapay olarak 

pinen'den hareketle de kafur elde edilir, bu ürün rasemiktir. Bir 

çok kodeks ve farmakopede yazılı olan drog, Camphora T.K. 

237

(Kafur), doğal kafur'dur. Drog kalp ve solunum analeptiği(*) 

olarak verilir. Kafur, dışarıdan rubefiyan(**) etki gösterir, etanollü 

çözeltisi halinde romatizma ağrılarını gidermek için dışarıdan 

sürülür. Buğu şeklinde veya kafurlu pomatlar halinde 

uygulanırsa akciğerlerde ve solunum yollarında antiseptik etki 

göstermektedir. 

Ordo: Papaverales (Rhoeadales) 

Kuzey Yarıkürenin ılıman bölgelerinde yetişen, bir ya da çok 

yıllık otsu bitkilerin bulunduğu bir takımdır. Çiçekleri 

hermafrodit, üyelerin dizilişi sikliktir. Bazı familyalarda (örn. 

Resedaceae, Cruciferae, Capparaceae) tohumda endosperma 

gelişmemiştir, ayrıca özel bir ferment mirozin (mirozinaz) 

içerirler; bazılarında (Papaveraceae ve Fumariaceae) ise mirozinaz 

bulunmaz,fakat tohum endospermalıdır. 

Fam: Papaveraceae (Gelincikgiller) 

Bu familyada Kuzey Yarıkürenin ılıman ve subtropik 

bölgelerinde yetişen, otsu, 1 veya çok yıllık bitkiler bulunur. 

Çoğunlukla beyaz veya renkli bir lateks taşırlar. Yapraklar 

alternan dizilişli, tam veya derin parçalı, genellikle tüylüdür. 

Çiçek tek başına, hermafrodit ve aktinomorf; sepal 2-3 tane, 

ekseriya kadük(***). Korolla 2 sıra üzerine dizilmiş 4-6 petalden 

oluşur, petaller tomurcuktayken buruşuktur. Stamen 4 veya 

daha çok sayıda, bir kaç sıra üzerine dizilmiş; ovaryum hipogin, 

2-çok karpelden yapılmış, sinkarp, tek gözlü, çok ovüllüdür. 

Plasentasyon parietaldır. Stilus çok kısa, stigma parçaları karpel 

sayısına eşit sayıdadır. Genel çiçek formülü a. K2 C2+2 At» G(2_ooj 

Meyva delik veya yarıkla açılan porisit kapsül tipinde, 

nadiren kapalıdır. Bazı genuslarda meyva silikva gibidir, ancak 

arada perde yoktur. Yurdumuzda 7 genus ve 76 tür yetişir. 

Papaver. Bütün Akdeniz bölgesinde yetişen bu genusun 

Anadolu'da 35 kadar türü bulunur. Boyu 50-150 cm kadar olan, 

tek veya çok yıllık bitkilerdir. Gövde ve yaprak mumlu gibidir. 

Yapraklar lanseolat, sapsız ve ampleksikaul, 10-15 cm kadardır; 

kenarları dişli veya parçalıdır. Çiçek sapı biraz tüylüdür, çiçekler 

(*)analepticus=güç ve canlılık verici, özellikle solunum ve dolaşım 

merkezlerini uyarıcı 

(**)ruber= kırmızı; rubefiyan= kızartıcı 

(***)caducus= erken düşen, zamansız düşen, düşücü 

238

tek tek bulunur. Sepaller kadüktür, petal rengi tür ve varyeteye 

göre değişir. Stamenler çok sayıdadır. Ovaryum çok bölmelidir 

fakat bölmeler merkeze kadar ulaşmaz; plasentalanma parietaldir. 

Stilus yoktur, stigma ise karpel sayısı kadar ve yıldız şeklinde 

ışınsal kollu, yassı bir tabla veya disk biçimindedir. Kapsül tipi 

meyva çoğunlukla delik (veya valv) ile açılır; delikler, yıldız 

şeklindeki diskin hemen altındadır (Şek.87k). Papauer türleri, 

lateksinde alkaloit taşıdığı için eczacılıkta çok önemlidir. 

Papaver somniferum{*) (haşhaş) 1 yıllık bir 

kültür bitkisidir. Yapraklar, çıplak, 

mavimsi-yeşil renkli, çiçekler beyaz veya 

mor; stamen çok sayıdadır. Kapsül 5 cm 

çapında, küre biçimindedir, tepeden biraz basıktır. Anadolu'da iki 

alttür ekilir: P.somrıiferum subsp. anatolicum (körhaşhaş), 

olgunlukta meyva kapalı kaldığı için bu isim verilmiştir; 

P.somrıiferum subsp. spontaneum (açık haşhaş) daha az üretilen 

taksondur. P.somrıiferum 'un bazı varyeteleri de vardır, örneğin, 

P.somrıiferum var.glabrum, Türkiye'de kültürü yapılan bitkidir. 

Çiçekler pembemsi kırmızı-mor, bazan beyazdır, kapsül hemen 

hemen küremsi; stigma 10-12 ışınlı, tohumlar beyazdan koyu 

mora kadar değişen renklerdedir. P.somrıiferum var. albüm 

Hindistan'da kültürü yapılan varyetedir. Çiçekler beyaz renklidir; 

kapsül az çok yumurtamsıdır, 4-8 cm çapındadır. Kapsülde delik 

yoktur, tohumlar beyazdır. Tohumları için P.somrıiferum var. 

nigrurriun Avrupa'da kültürü yapılır. 

P.somrıiferum var. setigerum, yabani olarak yetişen bir 

bitkidir. Güney Avrupa'da bulunur. Gövde ve yaprakları sert 

tüylerle kaplıdır; yaprak lobları sivridir ve uçları sert bir kıl ile 

biter. 

Olgunlaşmamış haşhaş kapsüllerinin çizilmesiyle beyaz bir 

süt akar. Bu süt kısa zamanda esmerieşir ve katılaşır (Şek.87k). 

Özel bıçaklarla toplanan kütle (sakız) bir araya getirilir, 

yoğurulur; buna Opium T.F. (Afyon) denir. Bu drog , % 10-25 

oranında alkaloitler karışımı içerir ki bunlara afyon alkaloitleri 

adı verilir. Alkaloitler arasında çok önemli ve etkili olanları, 

morfin: ağrı kesici, kabız; papaverin: spazm çözücü 

(spazmolitik); kodein ve noskapin (eski adıyla narkotin): 

(*)somııus- uyku; somnifer= uyku getiren, uyutucu 

239

Şekil 87.A:Papaper somnifemm. y:yaprak; k:kapsül; sk:stigma kalıntısı. 

B :P.rhoeas. 

öksürük kesici (antitussif) dir. Olgun kapsüllerde %0.18-0.28 

kadar morfin bulunur;tohumlarda alkaloit yoktur fakat % 50-60 

kadar sabit yağ vardır. Afyon bağımlılık yapan bir drog 

olduğundan kullanılması yasaktır. 

Papaver somrıiferuniun yaprakları da kodekslerde kayıtlıdır, 

Folium Papaveris TK. (Haşhaş yaprağı) halk arasında, dışarıdan 

ağrı kesici olarak kullanılırsa da doğruluğu tartışılır. Fr. 

Papaveris immaturi(*)TK, olgunlaşmadan toplanmış ve 

tohumlarından kurtarılmış haşhaş kellesidir. % 0.2-0.3 kadar 

afyon alkaloitleri içerir. Halk arasında infüzyon hazırlanarak, 

gargara halinde diş ağrılarında ve çocuklarda uyku verici olarak 

kullanılır. Oleum Papaveris, haşhaş tohumlarından sıkılarak 

elde edilen yağdır, eczacılık tekniğinde bazı galenik preparatlarm 

yapımında kullanılır. Yemeklik yağ olarak da tüketilir. Bu yağda 

alkaloit bulunmaz. 

(*)immaturus= olgunlaşmamış, ham 

240

Opium çok eski zamanlardan beri ilaç ve keyif verici olarak 

kullanılmıştır, Hint, Çin ve eski Mısır yapıtlarında haşhaştan söz 

edilmekte, meyvanm ve yapraklarının resimlerine 

rastlanmaktadır; Anadolu'da yetiştirilen en eski kültür 

bitkilerimizdendir. Türkiye'de hangi illerde ekim yapılacağına ve 

sakız elde edilebilmesine Bakanlar Kurulu Kararıyla izin verilir ve 

bu iki olay da devletçe denetlenir. Önceleri 30-35 ilde (örn. Afyon, 

Eskişehir, Kütahya, Uşak, İsparta, Burdur, Denizli; Amasya, 

Tokat, Malatya, Diyarbakır) haşhaş ekimine izin verilirken 

afyonun kullanılmasıyla ortaya çıkan toplumsal tehlike ve 

zararlar öne sürülerek, bitkinin kültürü, 1972'de tamamen 

yasaklanmış, 1974'te ise kapsülleri çizmeme yani afyon elde 

etmeme koşuluyla, bazı illerde ekilmesine tekrar izin verilmiştir. 

Son yıllarda haşhaş kapsüllerinin dışsatımı da tamamen 

durdurulmuştur, bu kapsüller Bolvadin'de (Afyon ili) kurulmuş 

bulunan Afyon Alkaloitleri Fabrikasında işlenmektedir. 

Papauer rhoeas (gelincik) özellikle bakla tarlalarında ve batı 

bölgelerimizde çok görülen bir bitkidir. Kırmızı renkli petallerin 

tabanında siyah bir leke bulunur (Şek.87B). Petaller Flos 

Rhoeados T.K. (Gelincik çiçeği), taşıdığı antosiyaııozit'lerden 

dolayı kırmızı renklidir, şuruplara renk vermek için ve göğüs 

241

yumuşatıcı olarak kullanılır; ayrıca taşıdığı rhoeadin isimli 

alkaloit nedeniyle öksürük sedatifi olarak etkir. Papauerlevderı 

bazıları çok yıllıktır. P.fugcucve P.tauricum, petalleri turuncu olan 

iki yıllık bitkilerdir; Doğu Anadolu'da sık rastlanır. 

P.orientale ve P.pseudo-orientale çok yıllık bitkilerdir. 

P.orientale büyük kırmızı çiçekleri nedeniyle ekilen bir türdür; 

meyvaları da büyüktür, Kuzey-Doğu Anadolu'da yetişir, ikinci 

bitkiye daha çok Orta Anadolu'da rastlanır. 

P.bracteatum. İran'da ve Türkiye'nin doğusunda Trans 

Kafkasya'da dağlarda yetişen bir türdür, morfin içermez, ana 

alkaloidi tebain'dir, buradan kodein sentezine kolaylıkla geçilir. 

Gelinciğe çok benzeyen bir başka takson da Glaucium 

genusudur. Glaucium corrıiculatum'un meyvası Papaver meyvaları 

gibi değil, silikvaya benzeyen 5-10 cm boyunda bir kapsüldür; bu 

sayede çok kolay ayırtedilir (Şek 88A). Bitkinin topraküstü 

kısımları alkaloitler içerir, bu nedenle sedatiftir; ayrıca diyabette 

kullanılır. 

Chelidordum meyus (kırlangıçotu), çiçekleri sarı, lateksi 

turuncu olan çok yıllık otsu bir bitkidir. Kuzey Anadolu'da orman 

altlarında yetişir ve oldukça sık görülür. Yaprakları derin parçalı, 

meyvası 3-4 cm uzunluğunda yarıkla açılan bir kapsüladır 

(Şek.88B). Lateksi siğil tedavisinde kullanılır. 

Fam: Fumariaceae 

Eskiden Papaveraceae kapsamında yer alan bu familya 

bitkileri lateks taşımayan, yaprakları çok parçalı, çiçekleri salkım 

durumunda, çok sayıda ve zigomorf olan bir veya çok yıllık, otsu 

bitkilerdir. Korolla 4 petalli, stamen sayısı 6; ovaryum 2 

karpelden meydana gelmiştir. Meyve yarıkla açılan bir kapsül 

veya nuks'tur. 

Fumaria officinalis'e (şahtere), yabani olarak tarlalarla 

rastlanır, yaprakları çok parçalı çiçekleri küçük, beyaz, veya 

pembe renklidir, üst petalin tabanı mahmuz şeklini almıştır. Halk 

arasında depüratif, diüretik ve tonik olarak bilinir. 

Corydalis türleri Fumaridlara benzer, alkaloit bakımından 

zengindir fakat tedavide kullanılmaz. 

242

Fam: Capparaceae 

Bu familya bitkileri arasında eczacılıkta kullanılanı yoktur. 

Tropiklerde ve ılıman bölgelerde yetişen ot veya çalı formunda 

bitkilerdir. Yaprakları tam, alternan dizilişli; çiçekler hermafrodit, 

tetramerdir; stamen çok sayıdadır. Ovaryum uzun bir ginoforun(*} 

tepesindedir. 

Şekil 89. Capparis spinosa.; ç:çiçek; çt:çiçek tomurcuğu: m:meyva; 

g:ginofor. 

Capparis spinosa, C.ovata (keditırnağı, kebere, gilik, kapari) 

gövdesi 1-1.5 m kadar, yatık çalı tipinde ve yaygın olan bitkilerdir. 

Yaprakları tam, ovat veya orbikular, stipulalı, stipulaları kıvrık 

diken şeklindedir (kedi tırnağı gibi). Çiçekler 5-6 cm çapında, 

beyaz veya soluk leylak, filamentleri de uzun ve leylak renklidir. 

Meyva uzun bir sapın ucunda, bakka tipindedir (Şek.89m). 

Tomurcuk halindeki çiçeklerinden hazırlanan turşu kapari çiçeği 

adıyla bilinir ve Avrupa ülkelerine ihraç edilmektedir. 

Fam: Cruciferae (Brassicaceae,Hardalgiller) 

Kuzey Yarıkürenin ılıman ve serin bölgelerinde yetişen, çoğu 

otsu bazıları da küçük çalı tipinde olan bitkilerin toplandığı, 

zengin bir familyadır. Yaprakları alternan dizilişli, basit veya 

bazan parçalıdır, stipula bulunmaz. Çiçekler hermafrodit, kaliks 

(*)gyn(aeco)-= Gr. pistil; for= taşıyan 

243

ve korolla 4' er üyeli; stamenler 6 tane ve tetradinam(*); ovaıyum 

üst durumlu, 2 karpelden meydana gelmiş, sinkarp ve 2 

gözlüdür. Meyva tipi silikva, silikula, nuks veya lomentumdur. 

Stamenlerin durumundan dolayı çiçekler bilateral(**) simetri 

gösterir. Petallerin haç şeklindeki dizilişinden, familyaya 

Cruciferae(***) adı verilmiştir. Tohumların integumentinde 

müsilaj, mirozinaz fermenti ve kükürtlü heterozitler bulunur. 

Yeryüzünde 350, yurdumuzda 85 genus ve 500 kadar türle temsil 

edilen, bir kısmından eczacılıkta yararlanılan bir familyadır. 

Brassica nigra (siyah hardalotu), Akdeniz Bölgesi ülkelerinde 

yetişen, yurdumuzda ayrıca Trakya ve Marmara Bölgelerinde 

yetiştirilen, 1-1.5 m boyunda, tek yıllık, otsu bir bitkidir. Gövde 

üzerindeki alt yapraklar lirat(****) her iki yüzü de kaba 

tüylü, üsttekiler lanseolat ve çıplaktır. Petaller parlak sarı renkli 

ve koyu renk damarlı, 7-9 mm kadardır. Meyva 1-1.5 cm boyunda 

dar, silindirik, kısa saplı bir silikvadır, uçta tohum taşımayan bir 

gaga ile sonuçlanır (Şek.90m). Meyvalar çiçek ekseni üzerinde 

sık, dizilmiş ve tepeye doğru yönelmiş durumdadır (Şek.90m). 

Tohum sayısı 4-6 kadar tek sıra üzerine dizilmiş, küçük, kızılkahverengidir. 

Semen Sinapis nigrae TK (Siyah hardal tohumu) 

isimli bu drog kükürtlü heterozitlerden sinigrozit içerir ve bu 

bileşik nedeniyle yakıcı lezzette ve tahriş edicidir; mirozinaz 

fermentinin etkisiyle hidrolize olan bu heterozitten hardal yağı da 

denilen alil izotiyosiyanat açığa çıkar, bu bileşik kan çekici, göz 

yaşartıcı ve tahriş edici özeliktedir. Tohumlardan hazırlanan 

hardal lapası veya hardal yakısı, dışarıdan cilde sürülerek kan 

çekici ve dolayısıyla ağrı kesici olarak özellikle romatizmada 

kullanılır. Tohumlarından sıkarak elde edilen Oleum Sinapis' de, 

aynı amaçlarla kullanılır. Tohumlardan ayrıca sofra hardalı 

hazırlanır. 

Brassica genusunun bazı türleri örneğin B.oleracea ve 

varyeteleri sebze olarak yurdumuzda çok tüketilir. 

Brassica oleracea var. capitata, lahana veya başlı lahana diye 

bilinen bitkide gövde (koçan) kısa olup açık yeşil renkli yaprakları 

sık dizilmiştir, tepeden biraz basılmış büyük bir küre şeklindedir. 

Diğer bir varyete, B.oleracea var. acephala (yaprak lahana, kara 

lahana) isminden de anlaşılacağı gibi bir baş oluşturmaz, koçan 

(*) tetradyııamus (dört kuvvetli); stamenlerden 2 si kısa 4 ü uzun 

(**)lateralis= iki yanda bulunan, iki taraflı 

(***)crux, crucis= lıaç;-fera=taşıyan 

(**""")lyTatus=her iki kenarda tabana doğru gittikçe küçülen bir kaç körfez bulunan. 

244

Şekil 90. A-.Brassica nigra. ç:çiçek; m:meyva. B.Capsella hursa-pastoris. 

daha uzundur ve yapraklar eksen üzerinde seyrek dizilmiştir; 

ayrıca rengi koyu yeşildir. Karadeniz Bölgesi'nde çok yetiştirilen 

ve çok tüketilen bir sebzedir. B.oleracea var. botrytis(karnabahar), 

sebze olarak çok tüketilen bir bitkidir, yalnız burada yenen kısmı 

henüz açmamış, sık çiçek durumudur. Yurdumuzda daha az 

tüketilen B.oleracea var. gemmifera(*) brüksel lahanası adıyla 

tanınır, bitkinin gövdesi üzerinde noduslarda meydana gelen 3-5 

cm büyüklükteki ovoid tomurcuklardan oluşan bir sebzedir. 

Brassica cinsinden bir grup bitkinin yağ üretiminde önemli 

bir yeri vardır. B.napus var. oleifera (kolza), B.rapa var.oleracea 

(rapistra) gibi bitkilerin tohumlarından çıkarılan yağlar erusik 

asit isimli bir yağ asidi içerir, bu bileşik toksiktir; bu nedenle bu 

tip yağlar yemeklik yağ olarak kullanılmaz. Ancak yağında erusik 

(*)gemma= tomurcuk 

245

asit bulunmayan tohumları verecek Brassica varyetelerinin 

kültürü yapılır. Brassica rapa var. rapa (şalgam) sebze olarak 

yumruları tüketilen bir varyetedir. 

Sinapis alba (beyaz hardalotu), hem Avrupa'da hem de Batı 

ve Güney Anadolu bölgeleri ile Trakya'da yetişen, tek yıllık bir 

bitkidir. Çiçekleri sarı veya beyaz, yaprakları pennat parçalı; 

meyvası yani silikva daha uzun, 2-5 cm boyundadır, tepede 1.5-3 

cm uzunluğunda yassı bir gaga kısmı bulunur (Brassıca'dan 

farkı). Tohumları kirli sarı veya esmerimsi renkli olup Semen 

Sinapis albae = Semen Erucae adıyla tanınır. Siyah hardal 

tohumu gibi bu tohumlar da kükürtlü heterozit içerir, bu 

heterozit sinalbozit'tir. Kokusu keskin değildir fakat lezzeti 

baharlıdır, daha çok sofra hardalı yapımında kullanılır. 

Cruciferae familyasmdaki bazı bitkilerin yaprakları, 

bazılarının da yumruları, taze olarak, salata gibi yenir. Eruca 

sativa (roka) yaprakları için ekilen tek yıllık bir bitkidir. Çiçekleri 

beyaz renkli ve mor damarlıdır, kolay tanınır. Raphanus 

saüuus(turp) yumruları için yetiştirilir. Lepidium sativum (tere) 

yetiştirilen, Nasturtium offlcinale (su teresi) ise yurdumuzda bir 

çok bölgede su kenarlarında yetişen, beyaz çiçekli, çok yıllık otsu 

birer bitkidir, bu ikinci tür halk arasında diüretik olarak da 

kullanılır. 

Bu familyada çayır ve tarla bitkileri arasında olup iyi 

tanınan bitkiler vardır. 

Capsella bursa-pastoris (çobançantası); küçük beyaz çiçekli 

15-25 cm boyunda bir bitkidir. Meyvaları kordat silikula 

tipindedir, eksen üzerinde alternan dizilişli ve çok sayıdadır 

(Şek.90B). Bitki halk arasında hemostatik olarak kullanılır. 

Isatis tinctoria (çivitotu), iki yıllık bir tarla bitkisidir. Çiçek 

durumu geniş bir korimbus, çiçekleri sarı renklidir; köklerinden 

mavi renkli boya maddesi olan çivit (indigo) elde edilir. 

Boreava orientalis (sarıot), bazan bütün tarlayı kaplamış 

olarak görülen çiçekleri sarı, meyvaları 1 tohumlu nuks tipinde 

olan bir bitkidir. Tarla yabancı ot sayılmasına karşın 

tohumlarından yerel olarak yağ elde edilmektedir, bu yağ erusik 

asit taşımayan bir yağdır. 

246

Bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilen birçok genus 

Cruciferae familyasmdadır; örneğin Matthiola, Cheiranthus 

(şebboy), Hesperis, Iberis (çiçekleri asimetrik bir bitkidir), 

Alyssum, Lunaria annua sedefotu adıyla kuru çiçekler arasında 

makbul sayılan bir süs bitkisidir, silikva tipi meyvaları geniş 

eliptik-rotundattır, karpelleri döküldükten sonra dal üzerinde 

kalan yalancı bölme, zarımsı ve sedefli gibi parlaktır, ismini 

buradan almıştır. 

Ordo: Sarraceniales 

Papaverales ile Rosales arasında bir takımdır. Böcek kapan 

otsu bitkiler, insektivor'larf*) bu taksondadır. Bu takımda 3 

familya yer alır. 

Fam: Sarraceniaceae 

Bu familyadaki bitkilerin yaprakları böcek kapacak 

biçimdedir. Sarracerıia türleri, yaprakları tüp şeklini almış 

Amerika bitkileridir, bataklıklarda yetişir, seralarda da yetiştirilir. 

Fam: Nepenthaceae 

Nepenthes türleri, Güney-doğu Asya'da yetişen tırmanıcı 

bitkilerdir. Yapraklarda taban kısmı lamina şeklinde genişlemiş, 

sap kısmı ise sülük görevini üstlenecek biçimde uzamıştır; tepe 

kısmı kapaklı bir ibrik şeklini almıştır. 

Fam: Droseraceae 

Drosera intermedia (güneş gülü), dünyanın birçok 

ülkelerinde, bataklıklarda yetişir; Kuzeydoğu Anadolu'nun 

yüksek bölgelerinde, nemli çayırlarda bulunur. Yapraklar 

spatulat ve rozet şeklindedir, üst yüzünde saplı ve yapışkan salgı 

tüyleri bulunur; bir böceğin uyarısı ile tüyler böceğin üstüne 

kapanır soma da onu sindirir. Sindirim tamamlanınca yaprak 

açılıp eski haline dönerken böcekten arta kalanlar atılır. Dionaea 

muscipula, Kuzey Amerika bataklık bitkisidir. Yaprakların kenarı 

uzun ve sert dikenli gibidir. Bir uyarı karşısında orta damar 

boyunca böceği de içine alarak katlamr, dişler birbirine girer; 

böcek kapan adı bu yüzden verilmiştir. 

(*)insec=böcek; iıısectivor= böcek yiyen, böcekle beslenen 

247

Ordo: Rosales 

Bu takımdaki bitkiler odunlu veya otsudur. Çiçekler 

hermafrodit, aktinomorf veya zigomorf, pentamer; siklik dizilişli; 

epiğin veya hipogin ya da perigindir. Stamen sayısı 5 veya 5' in 

katı kadardır. Reseptakulum çoğunukla hipantiyum şeklinde; 

ovaryum ise ekseriya apokarp, bazan sinkarptır. Polycarpicae ve 

Rosales, birbirine benzeyen takımlardır. Rosales'in bir kısmında 

da folikül tipi meyvaya rastlanır. Aralarındaki önemli fark, 

Rosales'te çiçek organlarının siklik diziliş göstermesidir. 

Rosales ordosu, Rosaceae ve Leguminosae gibi önemli 

familyaları kapsayan zengin bir taksondur. Bu takım altında 

toplanan familyalar aşağıdaki karakterleri ile birbirinden ayırt 

edilebilir. 

1. Meyva legümen Leguminosae 

1. Meyva legümen değil 

2.Yapraklar stipulalı 

3.Meyva aken veya kapsül; hipantiyum yok; stipula düşücü 

4.Meyva kapsül; çiçekler erdişi, nadiren 

tek eşeyli 

Hamamelidaceae 

4.Meyva tüylü aken; çiçekler tek eşeyli 

Platanaceae 

3.Meyva drupa, agregat, nuks veya folikul; hipantiyum 

var; stipula yaprak tabanına bitişik,bazan düşücü...Rosaceae 

2.Yapraklar stipulasız 

5.Bitkiler çalı formunda; meyva bakka Grossulariaceae 

5.Bitkiler otsu; meyva kapsül veya folikül 

6.Meyva kapsül; karpel sayısı 2 

Saxifragaceae 

6.Meyva folikül; karpel çok sayıda 

Crassulaceae 

Fam: Crassulaceaae 

Bir veya çok yıllık, otsu, sukkulent bitkilerin toplandığı bir 

familyadır. Çoğunlukla kurak, güneşli ve taşlı yerlerde yetişir. 

Yapraklar basit, stipulasız, su depo ederek etlenmiştir(*), organik 

asitler içerir. Çiçekler hermafrodit aktinomorf; simoz ve ekseriya 

monokasyum durumundadır. Sepaller serbest, sayısı 3-30 

olabilir, çoğunlukla 5 tanedir. Petaller serbest, bazan birleşik, 

sepal sayısı kadar, çoğunlukla 5 veya 10 tane; stamenler 2 halka 

üzerine dizilmiş, petal sayısı kadar veya 2 katı; pistil petal sayısı 

kadar 3, 5 veya 10 tane. Ovaryum üst durumlu; meyva çok 

(*) crassus= şişman, etli 

248

tohumlu folikül veya folikül topluluğudur. Crassulaceae zengin 

bir familyadır, 30 dan fazla cins 1300 kadar tür bulunur; 

yurdumuzda 6 cins, 75 tür yetişir. 

Sedum acre'de (acı damkoruğu) genusun ortak özeliği gibi 

olarak yapraklar yassı veya silindirik fakat etlidir ve alternan 

dizilişlidir. Periant 5'er üyeli, stamen 10 tane, ginekeum 5 karpelli 

ve apokarptır. Yapraklarda acı madde, müsilaj, az miktarda 

alkaloit ve bir flavonozit olan rutozit bulunur. Yara ve nasır iyi 

edici olarak uygulanır. 

Semperviuum (mozayık) türleri, taban yaprakları rozet 

şeklinde toplanmış, çiçek halkaları çok üyeli olan bitkilerdir, 

Umbilicus (venüs göbeği) türlerinin yaprakları da yara iyi edici 

olarak kullanılır. Kaya çatlaklarında, duvarlarda, taş aralarında 

yetişen bu çok yıllık, otsu bitkilerin yaprakları rotundat, peltat ve 

etlidir. Crassula türleri bulunduğu çevrede çakıl taşlarına benzer 

görünüştedir. 

Bryophyllum calycinum süs bitkisi olarak saksılarda çok sık 

yetiştirilen bir bitkidir. Lamina kenarındaki dişlerin dibinde 

bulunan tomurcukların toprağa düşüp köklenmesi yoluyla 

çoğalır (vejetatif üreme). 

Fam: Saxifragaceae 

Bu familyadaki bitkiler eskiden böbrek ve safra taşlarını 

düşürmede kullanılmıştır, ismi oradan gelmektedir. Otsu veya 

küçük ağaç formunda olup kaya çatlaklarında veya taşlar 

arasında yetişen sukkulent bitkilerdir. Yapraklar stipulasız, 

palmat, kenarları dentat, lobludur. Saxifraga{*) (taşkıran) 

türlerinden S.rotundifolia Anadolu'da yetişen bir bitkidir. 

Fam: Grossulariaceae 

Bu familyadaki bitkiler çalı formunda, yaprakları palmat 

loblu olan türlerdir. Çiçek durumu rasemus, çiçekler aktinomorf 

ve hipantiyumludur. Ovaryum alt durumlu, meyva çok tohumlu 

bir bakkadır. Yurdumuzda 1 cins ile temsil edilir. 

Ribes rubrum (frenk üzümü), meyvaları için yetiştirilir, 

yabani türleri de vardır. Meyvaları kırmızı, küçük salkımlar 

durumundadır. Şurup, reçel, likör yapımında kullanılır. Ribes 

(*)saıum= kaya: frangere= kırmak 

249

nigrum, kasis adıyla tanınan tür olup meyvaları siyahtır. 

Yaprakların alt yüzünde sapsız glandlar taşır ve güzel kokuludur. 

Avrupa'da kültürü yapılır. Ribes grossularia (bektaşi üzümü) 

meyvaları şurup, likör, reçel hazırlamada kullanılan dikenli bir 

çalıdır. Meyvaları üzüm tanesi büyüklüğünde ve yeşildir. 

Hydrarıgea horterısis (ortanca) vatanı Çin ve daponya olan 

bir süs bitkisidir. H.macrophylla bahçelerimizde yetiştirilen 

türdür. 

Philadelphus cororıarius (filbahri) beyaz çiçekli bir süs 

bitkisidir. Güzel kokar. 

Fam: Hamamelidaceae 

Bu familyadaki bitkiler dünya üzerinde belirli bölgelerde 

yetişir; bazısı kışın yaprak döken bir kısmı her zaman yeşil kalan 

büyük ağaçlardır. Yapraklar alternan dizilişli, tam veya palmat 

loblu ve stipulalıdır. Çiçekler hermafrodit veya tek eşeyli; 

aktinomorf veya zigomorf, kapitulum veya spika durumunda 

toplanmıştır. Kaliks ve korolla 4-5 üyeli, petaller bazen eksiktir; 

stamen sayısı 4-5, ovaıyum yarı alt durumlu, 2 gözlüdür. Meyva 

lokulusit kapsüldür. Yurdumuzda yetişen 1 tür vardır ve çok 

önemlidir. 

Liqu.ida.mbar orientalis (sığla ağacı, sığala 

ağacı, günlük ağacı, amber ağacı), Güney - 

Batı Anadolu'da Muğla-Marmaris ve 

Köyceğiz'de orman oluşturan 10-15 m 

boyunda monoik bir ağaçtır. Yeryüzünde yalnız bu yörede orman 

oluşturur; tek tek Antalya'da Rodos'ta da rastlanır. Çınara 

benzeyen bu ağaç kışın yaprak döker. Yaprakları 8-10 cm kadar, 

palmat lobludur. Dişi çiçekler saplı, sarkık toparlak durumlar 

meydana getirir. Erkek çiçekler ise terminal salkım 

durumundadır (Şek.9İB).Gövde üzerinde yara açılarak bir balsam 

elde edilir. Balsamı elde etmek amacıyla önce ağacın gövdesinde, 

yerden 20-30 cm yüksekten başlayıp kolun uzanacağı yüksekliğe 

kadar, boyuna bir kısım kazınır; bu yaralama ile bitki uyarılarak 

bir salgı üretilir. Bu salgı özel bir aletle, kabuk ile birlikte 

toplanır, kaynar su içine atılır, kısa bir süre soma kazan içeriği 

kabuklarla beraber kıl torbalara alınır, ağzı bağlanıp sıkılır. 

Torbadan akan su ve balsam karışımı toplama kabında 

dinlenmeye bırakılır. Dibe çöken balsama Styrax Liquidus T.K. 

(Sığla yağı, Sığala yağı) veya Mia adı verilir. Reçine, uçucu yağ ve 

250

sinnamik asit içeren drog solunum yolları antiseptiği ve 

ekspektoran, dışardan antiseptik, antiparaziter olarak etki eder; 

pomat, yakı halinde kullanılır. Ayrıca parfümeride iyi bir koku 

fiksatörüdür. Balsam ayrıldıktan sonra torbada kalan kabuklar 

Cortex Thymiamitis (buhur) tütsü olarak kullanılır. 

L.formosana, Çin ve Formosa'da yerli olan, L.styracijlua ise Kuzey 

Amerika'da yetişen türdür; bu ikinci bitkiden elde edilen droga 

Storax adı verilir. 

A 

B 

Şekil 91. A-.Hamamelis uirginiancL y:yaprak. B:Liquidambar orientalis; 

e:erkek çiçek durumu; d:dişi çiçek durumu 

(K. Karamanoğlu'ndan). 

Hamamelis virginiana (cadı fındığı), Kuzey Amerika'da 

Atlantik Bölgesinde yaygm olan bir bitkidir. Boyu 7 metreye 

kadar uzayabilir. Yaprakları fındığmkine benzer, tabanı asimetrik, 

kenarları dişlidir; damarların birleştiği bölgelerde tüy demetleri 

bulunur (Şek.91A) Bu yapraklar Folia Hamamelidis T.K. 

(Hamamelis yaprağı) adı altında kodeks ve farmakopelerde 

kayıtlıdır. Dal ve gövde kabukları Cortex Hamamelidis de drog 

olarak kullanılır, her iki drog da tanen içerir; astrenjan ve 

hemostatik etkilidir; varis ve hemoroitte kullanılan pomatların 

bileşimine girer. Ayrıca kozmetik preparatlarda cilt buruşuklarını 

gidermek amacıyla kullanılır. 

251

Fam: Platanaceae 

Kuzey Yarıkürenin yaprak döken monoik ağaçlarıdır, ılıman 

iklimde kolay yetişir. Yaprakları alternan dizilişli, 15-20 cm kadar, 

palmat loblu ve stipulalıdır fakat stipula çabuk düşer. Çiçekler 

monoiktir, küresel durumlar oluşturur, bu durumlar da gevşek 

ve sarkık rasemuslar meydana getirir. Meyva tipi akendir, taban 

kısmı uzun tüylerle çevrilidir. Yurdumuzda 1 türü yaygındır. 

Platanus orientalis (doğu çınarı), sulak yerlerde, dere 

yataklarında yetişen, park ve yol kenarlarında da çok yetiştirilen 

ve uzun yıllar yaşayabilen büyük bir ağaçtır. Gövde kabuğu 

küçük plaklar halinde dökülür. Yaprakları eşit olmayan 5-7 

loblu, büyük dişlidir. Çiçek durumları herbiri küresel, 3-6 

durumdan oluşan salkım şeklindedir. 

P.occiderıtalis (batı çınarı), Kuzey Amerika'da yetişen bir 

çınar türüdür. Yaprakları az derin 3-5 lobludur; çiçek durumu 1-3 

küresel durumdan meydana gelmiştir (doğu çınarından farkı). 

P.acerifolia Avrupa'da yetiştirilen yaygın bir türdür. Platanaceae 

familyasmdaki bitkilerin tıbbi bir kullanılışı yoktur. 

Fam: Rosaceae (Gülgiller) 

Bu familyanın bitkileri bütün dünyada rastlanan ve Kuzey 

Yarıkürede yetişenleri iyi gelişmiş bitkilerdir. Avrupa'da 60 kadar 

yerli ağaç vardır. Meyvaları (elma, armut, kiraz, erik, kayısı, çilek) 

nedeniyle ekonomik değeri yüksek; kesme çiçek olarak da önemli 

bitkileri kapsar. 

Familya bitkileri otsu veya odunlu bitkiler ya da çalı veya 

ağaçlardır. Çoğu çok yıllık, birkaç tanesi tek yıllıktır. Bazı bitkiler 

dikenlidir; bunlar yüzey dikeni (Rosa, Rubus) veya gövde dikeni 

[Prurıus, Crataegus) biçimindedir. Aralarında az sayıda tırmanıcı 

olanlar bulunur. Bazı türler kışın yaprak döker, bazılarında 

yapraklar kalıcıdır, alternan dizilmiştir, nadiren karşılıklıdır. 

Yapraklar tam veya pennattır; stipula yaprak sapının tabanıyla 

birleşmiştir (Sptrea'da stipula yoktur). Çiçekler aktinomorf, 

hermafrodit, nadiren monoik; büyük ve gösterişlidir. Tozlaşma 

için çok güzel renkli çekici çiçeklere sahip oldukları halde, Rosa 

hariç çoğunda karpelleri çevreleyen bir nektaryum diski (halkası) 

bulunur; bu disk ya serbest ve dışta (Rubus) veya filamentlerle az 

çok saklanmış durumdadır (Geum) ve uzun dilli böcekler için 

uygundur. Genelde protandri hakimdir ve entemogam bitkileridir; 

252

Poterium, istisna olarak rüzgarla tozlaşır anemogamdır, bir başçık 

veya spika meydana getirmiş olan çiçekleri çok indirgenmiştir, 

petal ve nektaryum yoktur. 

Rosaceae çiçekleri perigin veya epiğindir ve ekseriya 

hipantiyum bulunur. Genel çiçek formülü 

dır. Kaliks 5 sepalli, sepaller alternan dizilişlidir, ekseriya 5 

üyeden oluşan bir epikaliks bulunur, vertisillat dizilmiştir, sepale 

benzer, bazan 5 lob halindedir. Petal sayısı 5 tir, kültürde 3 veya 

4 katı 15/20 tane olabilir, her renkte görülebilir, fakat mavi hiç 

yoktur. Stamenler petal sayısı kadar veya 2, 3, 4 katı olabilir. 

Anterler boyuna yarıkla açılır, çok sayıda polen dağılır. Karpel 

çok sayıda ve serbesttir, Prunoideae'de l'e indirgenmiştir, her 

karpelde anatrop 2 övül bulunur. Meyva etli veya kuru aken, 

nuks, drupa ya da folikül tipindedir. Çoğunlukla agregat meyva 

taşırlar. Tohumlarda endosperma yoktur, besin maddeleri 

kotiledonlarda toplanmıştır. Yeryüzünde 115 kadar cins, 3200 

kadar tür, Anadolu'da ise 35 genus, 250 kadar tür yetişir. 

a.K5C5As/10/29G(1_5.20) 

Rosaceae bitkileri morfolojik özelikleriyle Ranunculaceae 

bitkilerine benzer. Bu iki familya karakteristik özelikleri 

bakımından karşılaştırılırca: 

Rosaceae 

stipula var ve yaprak sapına bitişik 

çiçek epigin/hipogin/perigin 

stamenlerin dizilişi siklik 

hipantiyum var 

endosperma yok 

Ranunculaceae 

yok 

her zaman hipogin 

asiklik 

yok 

var 

Rosaceae çok geniş bir familya olduğundan 4 alt familyaya 

ayrılarak incelenir. 

Ginekeum 

apokarp 

Ginekeum 

sinkarp 

1) Spiraeoideae; karpel sayısı 5; meyva folikül 

2) Rosoideae: karpel sayısı az ya da çok; 

meyva nuks veya drupa 

3) Pomoideae: Ovaryum 2-5 karpelden meydana 

gelmiş,reseptakulumun içine gömülü, 

reseptakulum etlenmiş; meyva drupa 

4) Prunoideae. Ovaryum 1 tane, tek karpelli, 

reseptakulumun tabanında serbest. 

Reseptakulum yassı veya çukur; meyva drupa 

253

Alt familya: Spiraeoideae 

Ginekeum apokarp, karpel 5 tane, her bir ovaryumdan 1 tane 

folikül meyva meydana gelir. Çiçek formülü : Ks C5 A G-2_5 dir. 

Çuillaja saponaria, Şili ve Bolivya'da yetişen, yaprak 

dökmeyen büyük bir ağaçtır. Gövde ve kök kabukları soyulur, iç 

korteksi alınarak Cortex Quillajae T.K. (Panama Odunu, Panama 

kabuğu) isimli drog elde edilir. Kilayik asit adı verilen bir 

saponozit içerir, saponozit tahriş edici ve toksiktir ilaç olarak 

kullanılmaz; temizleyici ve tentür halinde emülgatör olarak 

kullanılır. 

Altfamilya: Rosoideae 

Ginekeum apokarptır. Karpel çok sayıda, konveks bir ginofor 

üzerinde bulunur (Fragaria, Rubus, Potentil la), her bir 

ovaıyumdan bir nuks, nadiren bir drupa meydana gelir. Meyva 

agregat meyvadır. Reseptakulum yükselmiş veya düz ya da 

çukur, ayaklı vazo biçiminde ve kalıcıdır, meyvada yumuşaktır. 

Her karpelde 1-2 övül vardır. Meyva hiçbir zaman açılmaz. 

Sepaller dökülmez, meyvanm üstünde kalır. 

Rosa cinsi dikenli çalı veya ağaççıklardan oluşur. Yaprakları 

pennat, stipulalı, foliollerin kenarı serrattır. Reseptakulum 

çukurdur, içinde çok sayıda, serbest pistil bulunur, stilusları 

uzun olup tepede, ağızdan dışarı çıkar. Olgunlukta reseptakulum 

(hipantiyum) etlenir; içinde çok sayıda nuks tipi meyva meydana 

gelir. 

Rosa damascena(*) (İsparta gülü, Şam 

gülü). Bu tür Burdur ve İsparta 

yöresinde, gülyağı elde etmek amacıyla 

ekilir. Yaprakları imparipennat, 3-7 

foliollü ve stipulalıdır. Çiçekler pembe, 

petaller katmerli çok sayıda ve kuvvetli kokuludur; mayıs sonuna 

doğru açar. Petallerden subuharı distilasyonu ile Oleum Rosae 

T.K. (Gül yağı) elde edilir. Bileşiminde terpenik bileşikler başlıca 

geraniol, öjenol bulunur. Parfümeri ve kozmetikte, koku 

fiksatörü, koku verici olarak kullanılır. Oleum Rosae elde 

ederken toplanan distilatta, alttaki sulu tabaka da drog olarak 

(*)Damascus= şam, damascena= şam yakınlarında yetişen 

254

kullanılır. Aqua Rosae T.K. ((Gül suyu) adı verilen bu drog iyi bir 

antienflamatuvardır, özellikle göz hekimliğinde kızarma ve 

kaşınmalara karşı kullanılır ; ayrıca laksatif etkilidir. 3500-4000 

kg çiçekten 1 kg gülyağı elde edilir. İsparta'da yılda 650 kg kadar 

yağ üretilir. Gül yağı, Türkiye ve Bulgaristan için önemli bir 

endüstri ürünüdür. Flores Rosae T.K. (Gül petalleri), taze olarak 

kullanılan diğer bir drogtur. Tanen, kersetol (flavonozit) ve 

antosiyanozit içerir. Ayrıca bu çiçeklerden hazırlanan konkret 

(bir çeşit ekstre) parfümeri ve sanayii için değerli bir üründür. 

Rosa centifolia (okka gülü) büyük çiçekli bol petalli bir kültür 

bitkisidir; özellikle Fransa'da gülsuyu elde etmek için ekilir. 

Bahçelerin başlıca süs bitkisidir, ayrıca petallerinden reçel 

yapılır. Kesme çiçek olarak da değerlidir. 

Şekil 92. A:Rosa canına. m:meyva; B:Prunus amygdalus var.amara. 

ç:çiçeğin boyuna kesiti; md:meyvaiı dal; t: tohum. 

255

R.carıina{*) (yabani gül, köpek gülü) çok yaygın olan bir 

türdür. Petal 5 tanedir. Olgun meyvaları zeytin büyüklüğündedir, 

kırmızı hipantiyum içinde çok sayıda nuks bulunur ve Fructus 

Rosae caninae (Fr.Cynosbati kuşburnu, gülburnu) isimli droğu 

meydana getirir (Şek.92A). C vitamini bakımından zengin bir 

drogtur, ayrıca tanen ve flavonozit de içerir. Meyvanm içindeki 

nukslar çıkarıldıktan sonra çay gibi hazırlanarak içilir. Astrenjan 

ve diüretiktir, P vitamini aktivitesi gösterir. Halk arasında, 

marmelatı hazırlanarak C vitamini kaynağı olarak tüketilir. 

R.gaüica, kırmızı renkli, katmersiz bir kültür bitkisidir. 

Kuvvetli kokusu nedeniyle kesme çiçek ve bahçe süsü olarak 

makbuldur. 

Rubus cinsi dikenli pennat yapraklı ve tırmanıcı bir çalıdır. 

Reseptakulum etlenmiş ve bir sütun gibi yükselmiştir, ginekeum 

apokarptır ve pistiller bu eksen üzerine dizilmiştir. Her bir 

ovaıyumdan bir drupa meydana gelir. 

Rubus idaeus (ahududu, ağaç çileği), meyvaları için 

yetiştirilen 1-1.5 metre boyunda bir çalıdır. Yaprakları pennat 3-7 

foliollü ve dentat, stipula iplik şeklindedir. Yapraklar tanen, 

flavonozit ve C vitamini taşır; meyvalarda ise malik asit, sitrik 

asit, ozlar (levüloz) ve pektin bulunur. Antidiyareik ve astrenjan 

etkisi vardır. Meyvalardan hazırlanan şurup, Sirupus Rubi idaei 

T.K. (Ağaç çileği şurubu, Ahududu şurubu) pediatrik ilaçlarda 

renk ve koku verici olarak yer alır. Succus Rubi idaei de 

eczacılıkta kullanılan bir drogtur. 

R.fruticosus (R.tomerıtosus) (böğürtlen) yurdumuzda yabani 

olarak yetişen yaygın bir bitkidir. Folia Rubi fruticosi, böğürtlen 

yaprağı ve çiçek tomurcuklarından oluşan bir drogtur. Tanen, 

flavonozit, C vitamini ve organik asitler içerir. Antidiyareik 

antihemoroidal ve astrenjan olarak etkir; gargara halinde, ağızboğaz 

iltihaplarında kullanılır. Fructus Rubi fruticosi- böğürtlen 

meyvası taze olarak yendiği gibi marmelat da hazırlanır. Sitrik 

asit, pektin, şeker ve müsilaj içerir. Rubus canescens ve 

R.discolor, Anadolu'da yetişen diğer böğürtlen türleridir. 

Sarcopoterium spinosum (Poterium spinosum) (aptesbozan 

otu), yurdumuzda Akdeniz Bölgesinde ve Batı Anadolu'da çok 

(*)canis= köpek, cent(i) = yüz; çok 

256

yaygın olan alçak bir çalıdır. Dalları dikotomik dallanmış, sık ve 

diken gibidir. Çiçek durumu kısa bir spikadır. Çiçekleri çok 

indirgenmiş, sepal 4 tanedir fakat petal yoktur. Kökleri diüretik 

ve antidiyabetik etkilidir. 

Hagenia abyssinica{*), 6-12 m boyunda, monoik bir 

Habeşistan bitkisidir. Dişi çiçek durumları Flores Koso T.K.(Koso 

çiçeği) isimli droğu meydana getirir. Kosotoksin içeren bu drog 

kurt düşürücü etkidedir, bayatlamış çiçeklerde bu etki azalır. 

Erkek çiçekler kusturucu olduğu için kullanılmaz 

Fragaria uesca (çilek) otsu ve çok yıllık bir bitkidir, stolonları 

ile yayılır ve çoğalır, ormanaltı ve gölge yerleri sever. Yaprakları 

trifoliattır. Reseptakulum üzerinde çok sayıda apokarp ovaıyum 

bulunur. Radix Fragariae ve Folia Fragariae, tanen içerdikleri 

için kullanılır; Fr. Fragariae'de olgunlukta etlenen reseptakulum 

tatlanmış, herbir ovaryumdan da bir nuks meydana gelmiştir; 

pektin, şeker, organik asitler, C vitamini ve aromatik maddeler 

içerir. 

Altfamilya: Pomoideae (Maloideae) 

Bir çok meyva ağacının bulunduğu altfamilyadır. Çiçek 

epiğindir; ginekeum 2-5 karpelden oluşur, alt durumlu ovaıyum 

çiçek ekseni ile birleşmiş (Rosoideae'den farkı) etlenmiş ve 

kaynaşmıştır, meyvaların yenen kısmı burasıdır. Kaliks meyvanm 

tepesinde, artık şeklinde kalır. Çiçek formülü: Kg Cs A» G(2_5) 

Crataegus (alıç, yemişen), yurdumuzda sık rastlanan, 

yaprakları 3-7 loblu ve dişli olan dikenli bir çalı veya küçük 

ağaçtır. Çiçekleri demet halinde ve beyaz; meyvaları sarı veya 

kırmızı renkli drupadır. Tepede, kaliks artığı bulunur. 

Crataegus monogyna, 10 m boyunda küçük bir ağaçtır. 

Yapraklar ovat-obovat, 3-5 derin loplu. Çiçekler beyaz veya 

pembe, 10-18 tanesi şemsiyemsi salkım meydana getirir. Dişi 

organ 1 tanedir (tür ismi). Meyva 1 cm kadar, yuvarlak, kırmızı 

renkli, tek tohumlu drupadır (Şek.93B). 

(*)abyssimcus= Habeşistan ile ilgili 

257

Bitkinin kokusu hoş değildir. Bu türün çiçekleri, Flores 

Crataegi ve meyvaları Fructus Crataegi, tansiyon düşürücü ve 

kalp şikayetlerini giderici etkilidir. Amino asitler, adenin, 

adenozin, kolin, asetil kolin, bulunduğu kaydedilen maddelerdir. 

C.pentagyna, pistili 5 tane, meyvası siyah renkli olan türdür. 

Pyracantha coccinea (ateş dikeni) alıça benzeyen bir bitkidir. 

Yapraklar basit, kenarları tamdır. Turuncu renkli meyvaları kışın 

ortalarına kadar ağaç üzerinde kalır. Park ve bahçe bitkisidir. 

Cydorıia vulgaris (ayva) meyvaları çok tüketilen bir bitkidir. 

Ayva çekirdekleri Semen Cydoniae, müsilaj içeren bir drogtur; 

sedatif ve antitüssif etkisinden dolayı halk arasında çok 

kullanılır. Meyva ise Fr.Cydoniae tanen, pektin, C vitamini 

içerir. Mide ağrılarında ve kabız olarak verilir. C. japonica (dapon 

ayvası) bir süs bitkisidir. 

Bu altfamilyadan meyvasmdan yararlanılanlar arasında 

Malus sylvestris[Pyrus malus) (elma), Mespilus germanica 

(muşmula, beşbıyık), Eriobotrya japonica (malta eriği, yeni 

dünya), Pyrus communis (armut), P.elaeagnifolia (ahlat), Sorbus 

aucuparia (üvez) sayılabilir. 

Altfamilya: Prunoideae 

Yapraklar basit, çiçek perigin; hipantiyum var; 1 karpelden 

yapılmış ovaıyum 1 tane olup yassı veya çukur olan 

reseptakulumun tabanında ve serbesttir. Meyva tipi drupa; genel 

çiçek formülü: K5 CB A

hazırlanır. Siyanogenetik heterozitler (prulaurazozit) içeren bu 

droglar yatıştırıcı, öksürük kesici ve koku verici olarak kullanılır. 

Heterozitin hidroliziyle hidrosiyanik asit açığa çıkar, bu nedenle 

yapraklar zehirlidir. 

Prunus amygdalus (Amygdalus commurıis, badem ağacı), 

ilkbaharda, yapraklardan önce pembe veya beyaz renkli çiçek 

açan, boyu 8' m ye varan ağaçlardır. Çiçek tek başına veya 2-3 lü 

kümeler halinde bulunur; sapı çok kısa, reseptakulumu 

çukurdur. Kaliks ve korolla 5er üyeli, stamen çok sayıda ovaryum 

1 tane ve reseptakulumun dibinde serbesttir. Drupa tipi genç 

meyvalarda (çağla) yumuşak bir perikarp bulunur, bunun iç 

kısmı, giderek odunlaşır ve gözenekli sert bir endokarpa dönüşür 

(Şek.92B). Bu bitkinin Anadolu'da 2 varyetesi yetişir, bilhassa 

sıcak bölgelerde çok yetiştirilir: P.amygdalus var. dulcis (tatlı 

badem) ve P.amygdalus var. amara (acı badem). Bu 2 varyete, 

sadece tohumlarının taşıdığı bileşikler bakımından farklılık 

gösterir yani bunlar kimyasal varyetedir. 2-3 cm boyunda ve bir 

ucu yuvarlak, diğer ucu sivri olan tohumlar (acı badem biraz 

daha küçüktür) % 40-55 kadar sabit yağ, %20 kadar da protein 

içerir. Bu tohumlardan presyon ile elde edilen sabit yağ Oleum 

Amygdali T.K. (Badem yağı) adını alır. Dahilen kullanılırsa hafif 

laksatif etki gösterir; birçok kozmetik ürününe girer ve bazı 

preparatlarda, burun damlaları ile yağlı enjeksiyonlar için sıvağ 

maddesidir. Tohumları emülsin isimli ferment bakımından 

zengindir ve bu enzim için başlıca kaynak bu tohumlardır. 

Acıbadem tohumları, tatlı tohumlardan farklı olarak 

siyanogenetik(*) bir heterozit olan amigdalozit (%2.5-4 kadar) 

taşır. Temizlenmiş badem yağı hidrosiyanik asitten arınmıştır, 

sadece benzaldehit içerir. Yağı alındıktan sonra geriye kalan 

acıbadem tohumlarının posası subuharı distilasyonuna tabi 

tutularak bir uçucu yağ kazanılır. Oleum Amygdali amarae, acı 

badem esansı adı verilen bu ürün koku ve lezzet değiştirici 

olarak, az miktarlarda kullanılır. Bu alt familyada meyva olarak 

tanıdığımız bazı Prunus'lar vardır; örneğin, P.avium (Cerasus 

avium, kiraz), P.cerasus (C.vulgaris, vişne), P.persica (Persica 

uulgaris, şeftali), P.armeniaca (Armeniaca vulgaris, kayısı), 

P.domestica (erik), P.spinosa (çakal eriği), P.mahaleb (Cerasus 

mahaleb, mahlep). 

(*)genesis=gelişme (hidroliz sonucu hidrosiyanik asite ayrılan heterozitler). 

259

Şekil 93. A.Prunus laurocerasus. B.Cratcuegus monogyna.ç:çiçek. 

Prunus armeniaca (Armeniaca vulgaris, kayısı) meyvaları 

makbul bir türdür. Tohumlarından çıkarılan yağ E vitaminince 

zengindir; doymamış yağ asitlerinden % 60 oleik asit, % 30 

linoleik asit içerir. Son yıllarda "Apricot Kernel Oil" adı altında 

bir çok cilt preparatmda yer almakta olan pahalı bir yağdır. 

Prunus mahaleb'in tohumları Semen Pruni mahaleb adıyla 

tanınır. İdris veya mahlep adıyla aktarlarda satılan ve sabit yağ 

yanında kumarin bileşikleri de içeren bu tohumlar tonik ve 

antibiyotik etki gösterir. Prunus padus (Padus avium, kuş kirazı) 

beyaz renkli ve kokulu çiçekleri olan bir ağaççıktır. Genç gövde ve 

dal kabukları Cortex Pruni padi, amigdalozit, tanen ve reçine 

içerir, tonik ve sedatif olarak kullanılır. Prunus cerasus'tan 

hazırlanan Succus Cerasi, aromatik şurup yapımında kullanılır. 

Fam: Leguminosae (Baklagiller) 

Çiçekli bitkiler (Angiospermae) arasında, Compositae'den 

sonra gelen ikinci büyük familyadır. Aralarında kserofitler ve 

260

suda yaşayanlar da bulunur. Tropik subtropik ve ılıman iklim 

kuşağında yaygın olan bu familyada 600 den fazla cins, 13000 

kadar tür bulunur ve bir kısmından önemli droglar elde edilir. 

Leguminosae familyası 3 altfamilyaya ayrılır; bunlar, en zengini 

Papilionoideae olmak üzere (400 kadar genus), Mimosoideae (50 

genus) ve Caesalpinioideae (150 kadar genus) dir. Bu alt 

familyalar çok geniş olduklarından birer familya olarak da kabul 

edilir. Familya bitkileri ot, çalı, küçük ya da büyük ağaç 

formundadır, aralarında tırmanıcı olanlar (örn. Wistaria) da 

bulunur. 

Yapraklar alternan dizilişli, çoğunlukla bileşik, pennat ve 

stipulalıdır; fakat istisnalara da sık rastlanır, Ulex gibi basit 

yapraklı genuslar vardır. Acacia'nm genç fidelerinde pennat 

yapraklar gelişmemiştir; petiol genişleyip yassılaşarak lamina 

şeklini almış yani fillot haline dönüşmüştür. Yaprak 

parçalanması bazan palmat olabilir. Stipula, bazı Acacia ve 

Robinia türlerinde diken şeklini almıştır; bazı Pisum'larda ise 

geniştir ve yaprağa benzer. Pennat yapraklardaki foliol sayısı 

değişkendir ve tanıtıcı özelik niteliğinde olabilir, örneğin Trifolium 

ve Medicagdda 3 foliol bulunur (trifoliat), Vıcıa'da ise 3-12 çifttir. 

Yaprakların pozisyonu akşamları değişir, yapraklar kapanır, örn. 

Mimosa pudica (küstümotu) dokunma ile katlanır ve sarkar. 

Bir çok Leguminosae bitkisinde, Rhizobium türü bakteri 

nodülleri bulunur. Bu bakteri, havadaki azotu alıp diğer azotlu 

bileşiklere dönüştürme yeteneğindedir; bu nedenle fakir 

toprakları kuvvetlendirmek amacıyla bu familya bitkilerinden 


Çiçek durumu çoğunlukla dik veya sarkık rasemustur, 

bazan sıkı bir küme şeklindedir {Mimosdda olduğu gibi). Çiçekler 

bazan aktinomorf, tek veya iki eşeylidir (Mimosoideae), bazan da 

asimetriktir (Caesalpinioideae ve Papilionoideae). Kaliks ve 

korolla genellikle 5'er üyeli; stamen sayısı genellikle 10, ya hepsi 

serbest, ya monadelf veya diadelftir. Ovaryum tek karpelden 

yapılmış, tepede stilus ve stigması iyi gelişmiştir; 2-çok övül taşır. 

Meyva tek gözlü bir legümendir, bazan tohumların arası 

boğulmuştur ve lomentum meydana gelmiştir (Şek. 100B); bazan 

da folikül tipi meyvaya rastlanır. Meyva bazan, Arachis 1 te (yer 

fıstığı) olduğu gibi kapalı kalır (Şek.99A); bazan karın dikişi ve 

dorsal sırt damardan açılarak geriye kıvrılır ve tohumlarını atar 

(Cytisus, Lupinus). Legümen kuru ya da etli, yeşilimsi veya parlak 

koyu renkli olabilir. Boyu birkaç milimetreden 30'cm ye kadar 

261

değişebilir. Tohum sayısı 1 ya da daha çoktur; testa kabacadır; 

embriyo gelişmiş ve besin maddeleri kotiledonlarda toplanmıştır, 

endosperma ya az gelişmiştir ya da yoktur. 

Altfamilya: Mimosoideae (Mimosaceae) 

Bu altfamilya bitkilerinin çoğu çalı ya da ağaçtır. Başlıca 

tropik ve subtropik bölgelerde yetişir. Yapraklar çoğunlukla 

bipennattır bazan fillotlar görülür. Çiçekler küçük aktinomorf, tek 

veya 2 eşeylidir. Sık bir spika ya da küresel bir baş 

durumundadır. Kaliks çoğunlukla gamosepal, petal 5 tane, 

küçük ve eşit büyüklüktedir. Stamen sayısı petalinkine eşit veya 

2 katı (Prosopis) ya da daha çok {Acacia); filamentler uzun ve 

renkli olup gösterişli, bazan birleşik, bazan serbesttir. Meyva tipi 

legümen veya lomentumdur. 

Prosopis farda (P.stephaniana), bu altfamilyanm 

yurdumuzda yerli olarak yetişen tek türüdür. Güney ve Güneydoğu 

Anadolu'da rastlanır. Küçük bir çalıdır, küçük fakat batıcı 

dikenlerle kaplıdır. 

Acacia türleri tropik ve subtropiklerde yetişen bitkilerdir. 

Yaprakları bipennat; çiçekleri sarı veya beyaz, toparlak veya 

uzamış durumlar halindedir. Çiçek formülü a. K^ C^ A10.30 Gj. 

Acacia türleri ekonomik değeri yüksek bitkilerdir. Bir çoğunun 

gövde kabukları ve meyvaları tanen kaynağı olarak değerlendirilir. 

Bir kısmı da park ve bahçe ağacıdır. 

Acacia senegal stipulaları diken haline geçmiş, küçük bir 

ağaçtır. Senegal, Sudan, Tropikal Afrika ve Nil havzasında yabani 

olarak yetişir. Foliolleri küçüktür. Gövdede meydana gelen 

çatlaklardan veya gövde üzerine yapılan yaralardan bir zamk 

çıkar. Gummi Arabicum T.K. (Arabistan zamkı) adı ile bilinen bu 

zamk eczacılık tekniğinde granül, tablet, pastil draje yapımında 

ve kozmetik sanayiinde kullanılır. Emülgatör özeliği vardır. 

Ayrıca, yumuşatıcı olarak da losyon halinde kullanılır. Yapıştırıcı 

olarak ve gıda sanayiinde büyük ölçüde tüketilir. 

A.catechu, Hindistan'da yetişen küçük bir ağaçtır. Odun 

kısmı ufak parçalara ayrıldıktan sonra su ile kaynatılarak bir 

ekstre hazırlanır, suyu uçurulur elde edilen siyah kuru hülasa 

Catechu T.K. (kaşu) ya da Cachou isimleriyle tanınır. 

Flobatanence zengindir, astrenjan etkilidir. Sanayide özellikle 

deri tabaklamada ve boyamada kullanılır. 

262

Vatanı Hindistan olan A.farnesiana, taşıdığı uçucu yağ 

nedeniyle ilginçtir. Bu türden hazırlanan konkret, parfümeri 

sanayiinde önemli yeri olan bir üründür. A.dealbata, mimoza adı 

ile bilinen türdür. Yaprakları bipennat, Vatanı Avustralya olduğu 

halde istanbul'da bahçelerde yetiştirilir. A.cyarıophylla da bir 

Avustralya bitkisidir. Özellikle Güney Anadolu'da çok yetiştirilir. 

Yapraklarının hepsi fillot şeklinde olup genişçe linear ve grimsi 

yeşil renklidir. 

Albizia julibrissin (gülibrişim) tropikal iklim kuşak 

bitkilerinden bir ağaçtır; vatanı Asya ve Afrika'nın tropikal 

kesimidir. Yaprakları bipennat, çiçek durumları pembeden sarıya 

kadar değişen renklerde, stamenler çok sayıda, filamentleri 

tabanda birleşik ve uzundur. Güzel bir park ağacıdır. Ayrıca 

mantar elde etme amacıyla gövdesinden yararlanılır. 

Mimosa pudica (küstümotu) ise vatam Brezilya olan bir yıllık 

otsu bir bitkidir. Pennat yaprakları uyarılara karşı nastik hareket 

eder, dokunulunca foliolleri katlanır ve yaprak sarkar. Türkçe 

isimlendirilmesi bu özeliğinden dolayıdır. 

Altfamilya: Caesalpinioideae (Caesalpiniaceaea) 

Bu altfamilyadaki bitkiler genellikle tropik ve subtropik 

bölgelerde yetişen ağaçlardır. Yapraklar stipulalı, tam ve loblu ya 

da pennattır. Çiçekler zigomorftur. Kaliks 5 sepalden oluşmuş, 

serbest veya birleşik; petal sayısı da 5 tir. Serbest olan petallerin 

şekli ya birbirinin aynıdır (Cassia) ya da farklıdır ve 

Papilionoideae' dekilere benzer (Cercis siüquastrum). Tomurcuk 

halindeyken, üst petali yan petaller, bunları da alttaki 2 petal 

örter. Stamen sayısı 10 ya da daha azdır ve serbesttir. Anterler 

tepede delikle veya yarıkla açılır. Genel çiçek formülü: 

A10 G, Bu altfamilyadaki bitkilerden eczacılık bakımından 

önemli droglar elde edilir. 

Cassia türleri tropiklerde yetişen ağaçlardır. Yaprakları 

pennattır. Stamenlerin 7 si verimlidir, 3 ü körelmiş olup kısa 

kalmıştır. Cassia acutifolia tropiklerde Afrika'da, C.angustifolia ise 

Ortadoğu'da Hindistan ve Arabistanda yetişen türlerdir. Her iki 

bitkinin pennat yaprakları Folia Sennae T.K. (Sinameki yaprağı) 

adı ile bilinen, bütün dünyaca tanınan ve yaygın bir kullanılışı 

olan droğu oluşturur (Şek.94A). Aslında foliollerden oluşan drog 

antrasen türevi bileşiklerden sennozitleri içerir, bu nedenle 

pürgatif etkilidir. Kalın bağırsağa etki eder. Bu iki türün 

263

meyvaları da aynı amaçla kullanılır, drog Folliculi Sennae adıyla 

bilinirse de aslında meyva tipi legumendir. 

Şekil 94 A: Cassia angustifolicc, B:C. acuti/ölia. m:meyva(Mitsuhashi'den). 

C.fıstula (hıyarışember, hinthıyarı), vatanı Antil Adaları, 

Hindistan ve Mısır olan büyük bir ağaçtır. Meyvaları 35-40 cm 

boyunda 2-3 cm çapında, siyahımsı kahverengi bir silindir 

biçimindedir. Enine perdelerle çok sayıda göze ayrılmıştır, her 

gözde pulpa içinde birer tohum bulunur. Bu drog da müshil 

etkilidir. 

Tamarindus indica (demirhindi) de tropikal Afrika ve 

Hindistan'da yetişen büyük bir ağaçtır. Yaprakları pennattır. 

Stamen 3 tane, monadelf; meyva legümen, etli ve uzundur, 

olgunlukta açılmaz. Yetiştiği yörede taze meyva olarak yendiği 

gibi, tohumları ile birlikte ezilmiş halde Pulpa Tamarindorum 

T.K. (Demirhindi pulpası) isimli droğu oluşturur. Taşıdığı şeker 

ve organik asitler nedeniyle laksatif etkilidir. 

264

Copaifera officinalis, Orta Amerika'da yetişen bir ağaçtır. 

Odunu koyu kırmızı renklidir. Gövdenin yaralanmasıyla akan 

oleoresin Balsamum Copaivae T.K. (Kopahu balsamı) isimli 

droğu oluşturur. Bu droğun antiseptik, balgam söktürücü ve 

göğüs yumuşatıcı etkisi vardır. 

Krameria triancLra, Vatanı Güney Amerika olan küçük 

ağaçlardır; Peru ve Bolivya'da yetişir. Yaprakları basittir. Kırmızı 

renkli olan kökleri Radix Ratanhiae T.K. (Ratanya kökü) isimli 

droğu oluşturur. Tanence zengin olduğundan antidiyareik ve 

astrenjan olarak kullanılır. Cilt losyonları ve diş sularının da 

bileşimine girer. 

Hematoxylon campechianum (bakkam ağacı) Orta 

Amerika'da yetişen dikenli bir ağaçtır. Kırmızı renkli olan 

odunundan hematoksilin isimli ve sitolojide boyayıcı olarak 

kullanılan bir boya elde edilir. 

Ceratonia siliqua (keçiboynuzu, harnup) 

kışın yaprak dökmeyen bir ağaçtır; 

Akdeniz bölgesinde ve Güney Anadolu'da 

yetişir ve yetiştirilir; Caesalpinioideae 

altfamilyasmdaki yurdumuz için yerli iki 

cinsten biridir. Yaprakları paripennat, folioller derimsi, genişçe 

ovat, koyu yeşil renklidir. Çiçekler poligamdır, yani hem dişi hem 

erkek ve hem de erdişi çiçekleri vardır. Sepalleri küçüktür, petal 

bulunmaz, stamen 5 tanedir. Meyva açılmayan 10-20 cm boyunda 

ve yassı, etli bir legümendir (Şek.95m); gençken yeşil, olgunlukta 

kahverengi olup pulpası tatlıdır. Kurutulmuş keçiboynuzu 

meyvaları toz edilip kakao yerine çocuk çukulatalarına konur; 

ayrıca çocuk ishallerinde, antidiyareik olarak verilir. 

Tohumlarında bol miktarda müsilaj bulunur, su ile kaynatılıp 

suyu uçurulunca kolay şişen bir zamk elde edilir; bu zamk daha 

çok sanayide, kitre zamkı gibi kullanılırdı; son yıllarda Locust 

bean gum adı altında kozmetik preparatlarda koyulaştırıcı olarak 

yer almaktadır. Büyüklüğü ve ağırlığı sabit olan keçiboynuzu 

tohumları eskiden, kuyumculukta altın tartmada birim olarak 

(karat) kullanılırdı. 

Cercis siliquastrum (erguvan), Batı ve Güney Anadolu'da 

kışların çok sert geçmediği yörelerde yetişen ve kışın yaprak 

döken bir ağaçtır. Yaprakları rotundat-kordattır. Çiçekler erguvan 

renginde olup dalların üzerinde sık kümeler halinde ve 

265

yapraklardan önce görülür; bu nedenle kauliflori(*) gösteren 

bitkiler arasında sayılır (Şek.95B). Hermafrodit olan çiçeklerde 

petallerin dizilişi Papilionoideae alt familyası için karakteristik 

olan biçimdedir; güzel görünüşlü bir park ağacıdır. 

Gleditsia triacanthos(**) (yabani keçiboynuzu), meyvaları 

keçiboynuzuna benzeyen bir ağaçtır. Vatanı Kuzey Amerika'dır; 

Anadolu'da, özellikle tarla kenarlarına çit yapmak amacıyla çok 

dikilir. Dikenli bir ağaç olup dikenleri uzun, 4-5 cm kadardır; 

yaprakları pennat, foliolleri küçüktür; çiçekleri de küçük, 

sarımsı-yeşil renkli ve rasemus durumundadır. Meyvaları 30-40 

cm boyunda yassı, az çok kıvrık ve sarkık, legümen tipinde, 

kahverengidir. 

(*)caıılis=gövde; -florus=çiçekli; cauliflori= çiçeklerin gövdeden çıkması 

(**)tri-=üç; acanthus= diken; triacantlıus- üç dikenli. 

266

Bu altfamilyada, bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilen ve 

yurdumuz için yerli olmayan bitkiler de vardır. Caesalpinia giüiesii 

(Poinciana gilüesiîj. Cennet kuşu, tavus kuşu adı verilen bu bitki 

Madagaskar bitkisidir. Yaprakları bipennat, foliolleri çok 

küçüktür; çiçekleri ise büyük ve sarı renkli olup stamenleri 10 

tane, filamentleri uzun ve kırmızı renklidir. 

Altfamilya: Papilionaceae (Fabaceae) 

Bu altfamilya bitkilerinin en çarpıcı özeliği çiçeklerinin 

zigomorf oluşu ve kelebeğe benzemesidir (*). Geniş yayılış ve 

değişik hayat formu gösteren bitkilerin, tropiklerde yetişenleri 

çoğunlukla odunsu, diğerleri ise otsudur. Yaprakları çoğunlukla 

pennat 3 loblu ve stipulalıdır. Çiçekte kaliks gamosepal ve 5 

lobludur. Korollanın 5 petalinden ikisi birleşik, üçü serbesttir. 

Şekil bakımından birbirine benzemiyen petaller değişik isimlerle 

anılırlar. Üstte bulunan petal büyük ve diktir, veksillum 

(bayrakçık) adını taşır; iki yanda bulunan petaller kanada 

benzediği için ala (kanatçık) adı verilmiştir; altta bulunan ve 

birleşmiş olan iki petal kayığa benzer ve karina (kayıkçık) denir 

(Şek.96). Tomurcuktayken karinayı kanatlar örter, veksillum da 

hepsini sarmış durumdadır. Stamen sayısı 10 olup bazı 

genuslarda serbest (veya tabanda birleşik), bazılarında 

monadelfl**) ya da diadelftir (9 filament birleşmiş, biri serbest). 

Ovaryum bir karpelden meydana gelmiş, 1 gözlü, tek veya çok 

ovüllü; meyva legümen veya lomentumdur; legümen meyvalar 

dorsal damar ve ventalf***) dikiş boyunca açılır. Genel çiçek 

formülü: z. K,s, C3+(2) Al0,(10)ı (9)+1 

Fabaceae'den Yurdumuzda 70 kadar cins ve 1000 kadar tür 

yetişir; drog veren bitkiler bakımından da zengin bir taksondur 

Astragalus (geven) cinsi bunlardan biridir, 400'e yakın türü 

vardır. Anadolu'da çalı kümeleri gibi çok sık rastlanan bu bitkiler 

dağlık kırsal kesimde yakacak ve hayvan yemi olarak 

tüketilmektedir. Alçak boylu kısa ve kalın gövdeli, sık dallı ve sık 

dikenli çalı tipindeki geven türlerinde yapraklar pennattır, 

yaşlandıkça foliolleri dökülür, orta damar sert diken şeklinde 

bitki üzerinde kalır. Gövde üzerinde meydana gelen yaralanmalar 

(*)papilio~ kelebek 

(**)monadelphus=(tek kardeşli) tek grup halinde toplanmış; diadelphus= iki grup 

halinde toplanmış 

(***)dorsum = sırt; dorsalis = sırt tarafında bulunan; venter = karın; ventralis = 

karın tarafında bulunan 

267

veya gövdeye yapılan çizikler sonucu oluşan zamk, bu yara ve 

yarıklardan dışarı akar, sertleşir (Şek.97c). Kitre zamkı adı verilen 

bu ürün su alarak şişer, eczacılık tekniğinde ve değişik alanlarda 

kullanılır. 

Şekil 96. Papilionaceae çiçeği ve meyvası. çbrçiçeğin boyuna kesiti; 

o:ovaıyum; s:stamenler; ss:serbest stamen; a:ala; k:karina; 

v:veksillum; le:legümen(Pisum sativum); lo:lomentum 

(Sophoro japonica). 

GAstragalus microcephalus 

I A.gummifer, aureus 

Astragalus microcephalus, (Doğu ve 

Güney-batı Anadolu) boz geven, 

A.gummifer, (Doğu Anadolu, Fırat- 

Dicle dolayları ve Erciyes) zamk geveni, 

A.kurdicus, (Güney-doğu Anadolu) 

doğu Anadolu geveni ve A.aureus, (Doğu Anadolu, Ağrı) altın 

geveni Anadolu'da zamk elde edilen türlerdir. Çiçekleri pembe, 

kırmızı, sarımsı renklidir. Kitre zamkı başlıca Orta ve Doğu 

Anadolu'da toplanır. Bu iş için önce çalı kümesinin dibi 

temizlenerek gövde ortaya çıkarılır; soma gövde üzerine özel bir 

bıçakla, 1 cm kadar uzunlukta birkaç kesik yapılır. Bu yaralanma 

sonucu bitki zamk üretir ve birkaç gün sonra, açılan çiziklerden 

zamk dışarı akar (Şek.97c); havayla temasa gelince sertleşen bu 

zamk elle toplanır. Düzgün çizgi şeklindeki yaralardan akan zamk 

beyaz, tırnak gibi yassı şeritsi, kavisli çizgicikli ve kıvrımlıdır. En 

temiz parçalardan oluşan bu zamk eczacılıkta kullanılmaya 

elverişli olan üründür ve Tragacantha TK veya Gummi 

Tragacanthae (Kitre zamkı) adıyla kodeks ve farmakopelerde 

kayıtlıdır. Düzgün olmayan veya böcek v.s. yaralaması sonucu 

meydana gelen yarıklardan çıkan sarımsı renkli ve çeşitli 

268

şekillerdeki zamklar da köylüler tarafından karışık olarak 

toplanır; kitre alıcıları tarafından kalitelere ayrıldıktan sonra 

piyasaya sevkedilir. En iyi kaliteli zamk fiyor'dur, ofisinal olan ve 

eczacılık tekniğinde, örneğin emülsiyon, pastil, tablet 

hazırlamada kullanılan budur. Eczacılık dışında kumaş ve kağıt 

sanayiinde yapıştırıcı ve apre verici olarak kullanılır. Kitre zamkı 

ayrıca Türkiye'nin önemli ihraç ürünlerindendir. 

Şekil 97. Astragalus microcephalus. a:bitkinin genel görünüşü; b: çiçekli 

dal; c: zamk elde edilişi; kz:kitre zamkı. 

Geven türlerinin çoğu sık kümeler halinde ve yastıklar 

oluşturduğu için erozyonun önlenmesinde çok önemli rolü vardır, 

yakacak olarak bu bitkileri şökenler, verdikleri zararın çoğu 

zaman farkında değillerdir. 

Glycyrrhiza glabrai*) (meyan), Anadolu' da 

yaygın olarak yetişen, 1-1.5 m boyunda çok 

yıllık, otsu bir bitkidir. Yaprakları 

imparipennat, 11-15 foliollü; çiçekleri mor 

(*)glycy-, glyc(o)-= tatlı; rhlz(o)-= Gr. kök(bitkinin kökleri tatlıdır). 

269

enkli, rasemus durumundadır. Meyva kısa bir legümen olup 

çıplaktır, bazan salgı tüyleri taşır (Şek.98A). Bu türün Anadolu'da 

yetişen bazı varyeteleri vardır; G. glabra var. glandulifera form (a) 

ve form (b); G. glabra var. glabra\ G. glabra var. violaceai*). 

Meyan, piyan, buyan gibi isimlerle tanınan Glycyrrhiza türlerinin 

toprak altında parmak kalınlığında, silindir şeklinde uzun iç 

yüzü sarı renkli ve lifli kök ve rizomları vardır. Meyan kökü adıyla 

bilinen bu toprakaltı kısımları kodeks ve farmakopelerde kayıtlı 

Radix Liquiritiae T.K. (Meyan Kökü) nü oluşturur. Drog 

saponozit ve flavonozit içerir, triterpenik saponozitlerden olan 

glisirizik asit sakarozdan 60 kez daha tatlı olan bir bileşiktir, bu 

nedenle meyan kökü tatlı lezzetli bir drogtur. Meyan kökünden 

göğüs yumuşatıcı olarak; mide ülserinde ve antibakteriyel 

(Staphylococcus aureus'a karşı) etkisinden dolayı yararlanılır. Toz 

edilmiş kökler pilül (hap) hazırlamada, hacim verici olarak 

kullanılır. Yukarıdaki etkilerine ek olarak, tat verici olarak da, 

fitoterapi ürünleri arasında da yer alır. 

Meyan kökünden su ile tüketme ve sonra suyunu uçurma 

sonucu bir drog elde edilir Succus Liquiritiae T.K. (Meyan balı). 

Kuru ekstre tipinde olan ürün ya çubuk ya da kibrit kutusu 

büyüklüğünde dikdörtgen prizma biçimindeki kalıplarda 

şekillendirilir. Bu drog da iyi bir göğüs yumuşatıcı ve ses 

kısıklığını gidericidir; mide ülserinde kullanılır, tatlandırıcı 

olarak da tüketilir, bu ürün de meyan kökü gibi başlıca dışsatım 

ürünlerimizdendir. 

Yurdumuzda yetişen Glycyrrhiza türleri arasında G.iconica 

(Konya yöresi), G.Jlavescerıs (Mersin-Adana), G.asymetrica 

(Antalya), G.aspera (Maraş), G.echirıata sayılabilir; bunlardan en 

yaygın olan G.echirıata' dır, meyvaları küremsi topluluklar 

oluşturur ve legümenin üzeri dikenlidir (Şek.98B), böylece kolay 

ayırt edilir; kökleri ise acı lezzetlidir, bu nedenle kullanılmaz. 

Arachis hypogaea[**), vatanı Brezilya olmasına karşın 

yurdumuzda Güney ve Güney-doğuda kültürü yapılan, kumlu 

toprakları seven tek yıllık, küçük bir bitkidir. Amerikan fıstığı, yer 

fıstığı gibi isimlerle anılan bu bitkinin sarı renkli çiçeklerinin sapı 

çiçek gelişirken uzar yere doğru sarkar, ovaryum gelişmesini 

(*) Tanke, N., Özkal, N., Giycyrrhiza glabra L. Bitkisinin Türkiye'de Yetişmekte 

Olan Varyetelerinin Farmakognozik Karşılaştırılması, Ankara. Ecz. Fak. 

Der., 7,214(1977) 

(**)hyp(o)-= alt, aşağı; gae(o)-= toprak (meyvalar toprağın altında gelişir) 

270

tamamlamak üzere toprağa gömülür ve meyvalar toprağın içinde 

olgunlaşır; bu, bitkinin karakteristik özeliğidir. Meyvaları 1-3 

tohumlu, boğumlu ve üzeri ağımsıdır (Şek.99m). Tohumlar bol 

yağ içerir; sıkma yöntemiyle elde edilen bu sabit yağa Oleum 

Arachidis, araşit yağı adı verilir. Eczacılık tekniğinde ve yemeklik 

yağ olarak tüketilir. Tohumları kavrulup tanence zengin olan 

testası çıkarıldıktan sonra kuruyemiş olarak yenir. 

RL 

Şekil 98. A:Glycyrrhiza glabra. B:G. echinata. RL:Radix Liquiritiae. 

m: meyva. 

Trigorıella foerxum-graecum[*) (çemenotu, buy otu), 

yurdumuzda ve Akdeniz havzasında yetişen tek yıllık ve otsu bir 

bitkidir, ayrıca yetiştirilir. Yaprakları trifoliat, çiçekleri tek başına, 

yaprakların koltuğunda ve sarı renklidir. Meyvası yay gibi kıvrık, 

uzun ve uç tarafta sivrilmiştir (Şek.99B). Tohumları Semen 

Trigonellae köşelidir, prizmaya benzer, müsilaj ve yağ taşır. 

Baharat karışımlarında kullanıldığı gibi pastırmayı örten çemen 

de bu tohumların tozu ile hazırlanır, iştah açıcıdır. Bitkinin 

kuvvetli ve kalıcı bir kokusu vardır koku, trigonellin 

(*)trigonııs=(tri-; gon-) üç köşeli; foenum=kuru ol; graecum=Yunanistan'da yetişen

alkaloidinden ileri gelir, bu nedenle henüz çiçekli iken toplanan 

bitkiler de kurutulup baharat olarak kullanılmaktadır. Son 

yıllarda bu drog bir başka açıdan önem kazanmıştır. Tohumların 

embriyosunda diosgenin adı verilen saponozitin varlığının 

saptanması sonucu bitkinin Avrupa, Amerika ve Doğu Afrika'da 

da kültürüne başlanmıştır. Diosgenin kortikosteroidlerin 

sentezinde yararlanılan değerli bir bileşiktir. 

A 

Şekil 99. A:Arachis hypogaea. m:meyva; t:tohum. 

B: Trigoneüafoenumgraecam. 

Myroxylorı cinsi, Anadolu'da yetişmeyen bir genustur, fakat 

bazı türlerden eczacılıkta kullanılan droglar elde edilmektedir. 

Myroxylon balsamum (=Toluifera balsamum), Kolumbiya ve 

Venezüella'da yetişen, 25 m kadar boyda büyük bir ağaçtır. 

Yaprakları imparipennat, çiçekleri beyaz renklidir. Ağacın 

gövdesine yapılan yaralardan akan balsam, Balsamum 

Tolutanum TK (Tolu balsamı), öksürüğe karşı kullanılır ve 

272

ekspektoran ilaçların bileşimine girer. Sinamik asit ve benzoik 

asit içeren, güzel kokulu bir drogtur. 

M.pereira (=Toluifera pereira) Orta Amerika'da yetişen, 15 m 

boyunda bir ağaçtır. Gövdesinin meşalelerle yakılması suretiyle 

oluşan balsam, Balsamum Peruvianum TK (Peru balsamı) aynı 

organik asitleri farklı oranlarda içerir. Bu drog dışarıdan 

antiseptik olarak ve uyuza da uygulanan preparatlarm 

bileşiminde yer alır. 

Sophora japonica, vatanı uzakdoğu, Çin olan bir ağaçtır. 

Yurdumuzda park ve bahçelerde yetiştirilir. Yaprakları pennat, 

meyvaları dar, silindirik sarkık lomentumdur (Şek. 96 la, lOOm). 

Bu bitkinin çiçek tomurcukları rutozit (flavonozit) bakımından 

çok zengindir(% 15-20), bu nedenle rutozit elde edilmesinde 

kaynak olarak kullanılır. 

Physostigma uenenosum(*) tırmanıcı bir bitkidir. Batı 

Afrika'da yetişen bu bitkinin çiçekleri kırmızı renkli ve salyangoz 

gibi kıvrıktır. Tohumları böbrek şeklinde, 1-2 cm boyundadır; 

şekli baklayı andırdığı için tohumlara Faba Calabaricae(**) 

(kalabar baklası) veya Semen Physostigmatis adı verilmiştir. 

Fisostigmin (eserin) adı verilen bir alkaloit içerir; eserinin 

pupillayı(***) daraltıcı etkisi vardır, glokom'da göz tansiyonunu 

düşürmek amacıyla kullanılır. Hem tohumlar hem de bitki çok 

zehirlidir; yetiştiği yörelerde ok zehiri olarak kullanılır. 

Derris elliptica da tırmanıcı ve odunlu bir bitkidir; Güney 

doğu Asya'da yetişir, boyu 7-10 m'ye ulaşabilir. Bu bitkinin 

kökleri rotenon adı verilen bir flavonozit içerir; bu bileşik kuvvetli 

bir ensektisit olup sıcak kanlı hayvanlar için tehlikeli değildir. 

Cytisus scoparius (Sarothamnus scoparius), katırtırnağı'na 

benzeyen bir Avrupa bitkisidir, Trakya'da da yetişir. Yaprakları 

trifoliat, çiçekleri sarı renkli, yüksek ve dik bir çalı formunda olan 

bitkinin çiçekleri ve çiçekli dal uçları, uçucu bir alkaloit olan 

spartein içerir. Bu bileşik kalp sedatifi, kardiyotonik olup anti 

aritmik(****) etkilidir. Dal uçlarında bulunan dopamin (bir 

aromatik amin) ise hipertansif etki gösterir. 

(*)venenosum= venenatum = zehirli 

(**)faba= bakla 

(»»»Jpupilla = göz bebeği 

(****)rhythm = düzen, tempo, ritrn aritmi = kalp ve nabız düzeninin kaybolması 

273

Glycine max (soya fasulyesi), son yıllarda bütün dünyaca 

tanınan, vatanı Doğu Asya olduğu halde bir çok ülkede, geniş 

çapta kültürü yapılan, 1 yıllık, alçak boylu bir bitkidir. Meyvası 

tüylü bir legümen olup 3-5 tohumludur (Şek.lOOA). Protein ve 

yağ bakımından zengin olan tohumlar gıda olarak tüketildiği gibi 

soya yağı elde etmede de kullanılır; ayrıca soya sütü, soya sosu 

hazırlanır; kazein, glutamik asit, lesitin elde edilir. Yurdumuzda 

da soya yağı üretmek amacıyla yetiştirilmektedir 

Orıonis spinosaf*) (kayışkıran), yurdumuzda çok sık 

rastlanan, dikenli, pembe çiçekli, alçak boylu bir çalıdır. Meyvası 

küçüktür, kaliksin içinde kalır. Bu bitkinin kökleri Radix 

Şekil 100. A:Glycine mcoc. B.Soplıorajaponica. m:meyva; t:tohum 

(A: Mitsuhashi'den). 

Lupinus albus (termiye, acıbakla, yahudi baklası), yaprakları 

palmat olan bir bitkidir. Beyaz renkli çiçekleri gövdenin tepesinde 

dik bir rasemus oluşturur (Şek. 101B). Kalp zehiri olan fakat suda 

çözünen alkaloitler içerir, bol su ile kaynatıldıktan sonra 

yenilmektedir, kuvvet verici olarak bilinir ve kullanılır. 

(*)spinosııs= dikenli 

274

Galega officinalis de yaygın bir bitkidir, İç ve Doğu 

Anadolu'da sık rastlanır. Soluk sarı renkli çiçekleri dik ve sık 

rasemus meydana getirmiştir. Herba Galegae taşıdığı galegin 

alkaloidi nedeniyle hipoglisemiyan(*) etkilidir. 

Spartium junceum (katırtırnağı), Akdeniz iklimi ülkelerinde, 

İstanbul, Ege'de çok yaygın olan sert yeşil dallı, az yapraklı, sarı 

renkli ve güzel kokulu çiçekleri olan 1-1.5 m boyunda bir çalıdır 

(Şek. 101A). Dalları ve çiçekleri alkaloid (spartein) ve flavonozit 

içerir; diüretiktir. 

Indigofera tinctoria, Hindistan'da yetişen bir bitkidir, indigo 

adı verilen bir boya elde edilir. Bu boya halen sentez yolu ile de 

elde edilmektedir. 

Şekil 101. A -.Spartiumjunceum çiçekli ve meyvalı dal.B:Lupinus cdbus 

çiçekli dal. 

(*)hipoglisemiyan= hyp(o)-, glyc(o)-= kan şekerini düşürücü 

275

Robinia pseudoacacia (akasya ağacı), vatanı Kuzey Amerika 

olduğu halde yurdumuzda çok kolay yetişen, dikenli ve boylu bir 

ağaçtır. Çiçekleri kirli beyaz renkli olup 25-30 cm boyunda, 

sarkık salkımlar oluşturur. Güzel kokulu olan bu çiçeklerden 

parfümeride kullanılan bir esans elde edilir. Yol kenarlarına gölge 

vermek için dikilir. Vatanı Çin olan bir başka bitki de Wistaria 

sinensis'tir (mor salkım). Tırmanıcı ve odunlu olan bu bitki 

Anadolu'da çardakları örtmek amacıyla dikilir; çiçekleri leylak 

renkli olup sarkık salkımlar meydana getirmiştir, yapraklardan 

önce açar. Laburnum uulgare (sarı salkım) da park ağacı olarak 

fakat diğer ikisinden daha az yetiştirilen bir Avrupa bitkisidir. 

Küçük bir ağaç formundadır. Çiçekleri sarı renkli ve sarkık 

salkımlar halindedir, bu nedenle bitkiye altın yağmuru adı 

verilmiştir. Bütün bitkide zehirli bir alkaloit olan sitisin bulunur; 

santral sinir sistemine etkilidir. 

Fabaceae'de sebze olarak yararlanılan bitkiler vardır. 

Phaseolus vıılgaris (fasulya), Cicer arietinum (nohut), Pisum 

sativum (bezelye), Lens esculenta (mercimek), Vicia faba (bakla), 

Vigna sinensis (börülce) taze olarak tüketildiği gibi kurutulmuş 

tohumları protein ve nişasta yönünden zengin ve besin değeri 

yüksek ürünler arasındadır. 

Medicago (yonca), Trifolium (tirfil, üçgül) türleri ve Melilotus 

officinalis (kokulu yonca), Avrupa ve Anadolu'da yaygın olan 

trifoliat yapraklı otsu bitkilerdir. Melilotus'ta çiçekler küçük ve 

sarı renklidir ve yoğun bir rasemus durumundadır. Meyvaları 

küçük ya da Medicago' da olduğu gibi helezon şeklinde 

kıvrılmıştır. Bu bitkilerden Melilotus officinalis kumarin içerir ve 

yatıştırıcı etkilidir. Yem olarak çok önemi olan bu yonca iyi 

kurutulmaz ve nemli ortamda depolanırsa meydana gelen 

dikumarol nedeniyle hayvanlarda zehirlenmelere neden olur. Bu 

bitkiler dışında Vicia ervilia (burçak), Vicia sativa (fig), Lathyrus 

sativus (mürdümük), ve Onobrgchys viciifolia (korunga) da 

hayvan yemi olarak kullanılan değerli bitkilerdir. 

Ordo: Parietales 

Otsu, çalı veya ağaççık formundaki bitkilerin bulunduğu bu 

takımda çiçekler aktinomorf, hermafrodit, siklik dizilişli,pentamer 

ve hipogindir. Ovaryum 3 karpelden meydana gelmiş ve 

sinkarptır. Ordoya bu ismin verilmesi plasentasyonun parietal(*) 

(*)paıies= duvar; parietalis= duvar (çeper) ile ilgili 

276

olmasındandır. Bu takımda Anadolu için yerli familyalar vardır. 

Fam: Cistaceae 

Çoğu Akdeniz maki topluluğunda yetişen ağaççık veya otsu 

bitkilerdir, morfolojik özelikleri Papaveraceae'ye benzer. Yapraklar 

basit, karşılıklı dizilişli; çiçekler tek başına veya gevşek demet 

halinde; sepal sayısı 3 veya 5, petaller çoğunlukla günün erken 

saatlerinde düşer. Stamen çok sayıda ve serbest; meyva karpel 

sayısı kadar valv ile açılan bir kapsüldür. 

Cistus (laden) türleri sahil yörelerimizde ve İç Anadolu'da 

yaygın olan küçük çalılardır. Yaprak ve dallarında demet tüyler ve 

salgı tüyleri bulunur, bu nedenle bazı türleri yapışıcıdır. 

Çiçekler açık veya koyu pembe, sarımsı veya beyaz renklidir. 

Cistus salviifolius, 20 -50 cm boyunda, dallanmış, dik veya 

yayvan bir çalıdır; kuru taşlıklarda, çam ormanlarında yetişir. 

Yaprakları Satuıa yapraklarına benzer (tür adı), 2-5 cm boyunda, 

1-2 cm kadar eninde oval-oblong, buruşuk, üst yüzü yeşil, alt 

yüzü beyazımsı-tüylü fakat yapışıcı değildir; kokusu azdır. Martmayıs 

arası çiçek açar, çiçekler uzun saplı, sepal 5 tane, korolla 

2-4 cm kadar, çoğunlukla beyaz. Meyva yatık tüylerle kaplı bir 

kapsüldür. 

C.ladaniferus Batı Akdeniz ülkelerinde yetişir yapraklar 

linear-lanseolat 4-10 cm, çiçekler tek başına, 5-8 cm kadar, kısa 

saplı ve beyaz olup çoğunlukla her petalin tabanında 

kahverengimsi-siklamen bir leke bulunur. C.laurifolius 1-3 m 

boyunda dik, dallanmış bir çalıdır; yapraklar 2.5-7 cm, ovallanseolat, 

üst yüzü çok yapışkan, alt yüzü yünümsü tüylü, 

sürgünleri yapışıcıdır. Çiçekler 5-8 cm kadar uzun saplı, petaller 

beyaz, tabanı sarı lekeli olup 3-8 çiçek grup oluşturmuştur. 

Meyva tüylüdür. Salgı tüylerinde reçineli bir salgı maddesi 

bulunur, bu tüyler ve salgı maddesi toplanarak 

Ladanum isimli drog elde edilir; bu drogtan eskiden dizanteri 

tedavisinde ve ekspektoran olarak yararlanılmıştır, bugün yalnız 

parfümeride kullanılmaktadır. 

Fam: Tamaricaceae 

Akdeniz'de yaygın, dalları ince ve sarkık olan halofit(*), 

higrofit(**) küçük ağaç veya çalılardır. Yapraklar iğne ya da pul 

(*)halo= Gr. tuz; halofit= tuzlu toprakta yetişen 

(**)hygr(o)= Gr. yaş, nemli; higrofit= nemli toprakta yetişen 

277

içiminde, çiçekler küçük, çok sayıda ve uzun durumlar 

halindedir. 

Tamarbc (ılgın), tüy görünüşünde, kışın yaprak döken, uzun 

silindirik dalları olan bir taksondur. Çiçekler küçük, pembe 

renklidir ve amentuma benzer durumlar meydana getirmiştir. 

Dere yataklarında, kumluklarda çok rastlanır, ayrıca süs bitkisi 

olarak park ve bahçelerde yetiştirilir. 

Fam: Hypericaceae 

Uçucu yağ ve reçine taşıyan küçük çalı veya çok yıllık otsu 

bitkilerin bulunduğu bu familyada yapraklar basit, opozit veya 

vertisillat dizilişli, çoğunlukla şeffaf noktacıklı; çiçekler sarı renkli 

ve terminal demetler halindedir. Periant pentamer, stamenler çok 

sayıda, triadelf veya pentadelf(*); ovaryum 3 veya 5 karpelden 

meydana gelmiş, tek gözlü; meyva kapsül, bazan bakkadır. 

Hypericum (binbirdelikotu) türlerinin yapraklarındaki şeffaf 

noktacıklardan dolayı bitkiye türkçe bu isim verilmiştir. 

Anadolu'da 50' den fazla türü yetişir. 

Hypericum perforatum (sarı kantaron)(**), Anadolu'da yaygın 

20-80 cm boyunda bir türdür. Yapraklarında örtü tüyleri 

bulunmaz, fakat çok sayıda salgı tüyü ile kaplıdır (Şek. 102A). 

Çiçekleri dallanmış topluluklar halindedir; petalleri altın sarısı 

renkli, küçük siyah benekli; stamen çok sayıda, triadelftir. Çiçekli 

dallar zeytin yağı içinde maserasyona bırakılarak Kantaron yağı 

hazırlanır; bu yağ halk arasında yara iyi edici olarak kullanılır. 

İçerdiği kırmızı renkli pigment, beyaz veya soluk derili 

hayvanlarda fotosensitizasyona (***) neden olur, böyle 

hayvanlarda güçten düşme görülür. 

H.caly cinum, tabanda odunlaşmış olan alçak boylu, 

sürünücü, kışın yaprak dökmeyen bir türdür. Yaprakları oblongoval, 

5-10 cm kadar ve derimsidir. Yükselen dallarda tek başına, 

terminal, çok büyük, 7-8 cm çapında sarı renkli çiçekleri 

bulunur. Stamen çok sayıda pentadelf; stilus 5 tane ve kısadır. 

Kuzey-batı Anadolu'da yaygındır. 

(*)adelp= Gr. kardeş; monadelphus=(lek kardeşli), fılamentleri bir tek tüp halinde 

birleşmiş; diadelphus- iki demet halinde birleşmiş. 

(*»)perforatio = delme, delinme; perforatus = delinmiş; çok delikli 

(*"]sensus= duygu; sensitivus= duyarlı; phot(o)=Gr. ışık; photosensitivus= ışığa 

duyarlı 

278

Fam: Violaceae 

Bir veya çok yıllık, otsu bitkilerin bulunduğu bir familyadır. 

Yapraklar basit, alternan dizilişli, stipulalıdır. Çiçekler 

hermafrodit, zigomorf; kaliks 5 sepalli; 5 petalden alttaki 

mahmuzlu; stamen 5 tane, ikisi mahmuzlu; ovaıyum 3 karpelden 

meydana gelmiş, sinkarp, çok ovüllü; meyva lokulusit kapsüldür. 

Anadolu'da 1 cins ve 25 kadar türü yetişir. 

Şekil 102. A:Hypericumperforatam. ç:çiçek; m:meyva; y:yaprak. 

B: Viola odoratcLmz:stamen topluluğu ve mahmuz; o:ovaıyum; 

çd:çiçek diyagramı. 

Viola tricolor (hercai menekşe), tek yıllık bir bitkidir. 

Yaprakları stipulalı, stipulalar yaprak şeklinde gelişmiş ve 

parçalıdır. Petalleri yayvan, 2-3 renkli, alt petal mahmuzludur. 

Filamentler kısa, anterler uzun, sarı renkli; tepede üçgen şeklinde 

morumsu-siyah bir apendiks (*) taşır; stamenlerden ikisinin 

(*)appendix- ek. ilave. 

279

tabanı mahmuz şeklinde uzamış, petaldeki mahmuzun içine 

girmiştir ve nektaryum taşır. Ovaryum şişkin, stigma büyüktür. 

Herba Violae tricoloris T.K. (Hercai menekşe) diüretik olarak 

tanınır ayrıca süs bitkisi olarak park ve bahçelerde yetiştirilir. 

V.odorata (kokulu menekşe)(*), Kuzey Anadolu'da, orman 

altlarında yetişen, çok yıllık, stolonlu bir türdür. Yaprakları 

kordat, çiçeklerde üst 3 petal birbirine yaklaşmış, koyu mor 

renklidir (Şek.l02B). Flores Violae halk arasında ve fitoterapide 

özellikle şurup halinde, ekspektoran olarak kullanılır. Ayrıca su 

buharı distilasyonuyla elde edilen uçucu yağ parfümeri 

sanayiinde tüketilir. 

Fam: Theaceae 

Bu familya bitkileri, tropik ve subtropiklerde yetişen, kışın 

yaprak dökmeyen çalı veya ağaçlardır. Yaprakları basit, alternan 

dizilişli ve derimsi; çiçekleri aktinomorf, hermafrodit, 

pentamerdir. Stamen çok sayıda, serbest veya demet halinde; 

ovaıyum 3-5 karpelden meydana gelmiş ve sinkarptır. Meyva 

odunlaşmış lokulusit bir kapsüldür. 

Thea sinerısis (Camellia sinensis, çay 

bitkisi), vatanı Çin, Japonya olduğu halde 

birçok tropikal ülkede ve yurdumuzda 

Doğu Karadeniz'de kültürü yapılan bir 

bitkidir. Kışın yaprak dökmez, yaprakları eliptik, kenarları dentat 

ve derimsidir (Şek. 103A). Tepe tomurcuğu ve onu izleyen 2 

yaprak (2 1/2) özel yöntemle fermentasyorıa uğratıldıktan sonra 

kurutulur ve Folia Theae T.K. (Çay yaprağı) elde edilir. Kafein 

yanında teofilin ve teobromin alkaloitlerini ve tanen içerir; 

alkaloitlerden dolayı uyarıcı ve diüretik, tanenden dolayı da kabız 

etkilidir.Uzun süre ve fazla çay kullananlarda, bir çeşit kronik 

entoksikasyon görülür; uykusuzluk, iştahsızlık, zayıflama ve 

sinirlilik halleri ile kendini gösteren bu zehirlenmeye teizm denir 

Camellia japonica (kamelya), vatanı Japonya olan ve süs 

amacıyla ülkemizde de yetiştirilen bir bitkidir. Çiçekleri katmerli 

olup güle benzer. 

(*)odor = koku; odoratus = güzel kokulu 

280

Şekil 103. A:Thea sirıerısis. gsıgenç sürgün(2.5 yaprak); m:meyva; 

B:Passiflora cerulea. yd:yapraklı dal; ç:çiçek; 

Fam: Passifloraceae 

Passiflora cinsi, vatanı tropikal Amerika olan, sülükleri ile 

tırmanan bir taksondur. Yaprakları derin üç loblu; çiçekleri 4-5 

cm çapında aktinomorf, hermafrodit ve pentamerdir. Sepalleri 

petale benzer, stamen sayısı 5 veya daha çoktur. Ovaryum üst 

durumlu, 3-5 karpelden oluşmuş ve sinkarptır. Korolla ile 

stamenler arasında ipliksi uzantılar gibi özel şekilli bir koronaf*) 

vardır ve ginekeum bir androginofor üzerindedir (Şek.l03B). 

Meyva bakkadır. 

Passiflora incarnata (çarkıfelek), vatanı tropikal Amerika 

olan, süs bitkisi olarak da yetiştirilen çok yıllık tırmanıcı bir 

bitkidir. Herba Passiflorae alkaloit taşıyan bir drogtur, sinir 

(»)corona= taç 

281

sistemi sedatifi ve antispazmodik olarak asabi uykusuzluklarda, 

şurup halinde kullanılır. P.caerulea ve P.racemosa süs amacıyla 

yetiştirilen türlerdir. 

Fam: Actinidiaceae 

Tropiklerde yetişen tırmanıcı bitkiler, ağaç veya çalılardır. 

Çiçekler aktinomorf, ovaıyum 3-5 veya çok karpelden meydana 

gelmiş ve çok tohumludur. Meyva tipi bakka veya derimsi 

kapsüldür. 

Actinidia chinensis (kivi), vatanı Çin olan tırmanıcı, odunlu, 

dioik bir bitkidir. Meyva iri yumurta büyüklüğünde, açık 

kahverengi, üzeri tüylü, yenilen bir bakkadır. Pulpası C vitamini 

bakımından zengindir. 

Fam: Flacourtiaceae 

Bu familya tropiklerde yetişen, kışın yaprak dökmeyen ağaç 

veya çalıların bulunduğu bir taksondur. 

Hydnocarpus kurzii, Güney-doğu Asya'da yetişen bir bitkidir. 

Tohumlarından presyonla bir yağ elde edilir: Oleum Hydnocarpi 

T.K (Şolmogra yağı), Cüzzamda kullanılan bu yağ diğer 

Hydnocarpus ve Taraktogenos türlerinden de elde edilir. 

Fam: Caricaceae 

Bu familyada tropiklerde yetişen ağaçlar bulunur; gövdeleri 

dallanmamış ve diktir, lateks taşırlar. Carica papaya 

(kavunağacı), bütün tropiklerde yetiştirilen bir ağaçtır. Kavun 

büyüklüğündeki meyvaları yendiği gibi üzerinin çizilmesiyle bir 

süt elde edilir. Lateks papain isimli proteolitik(*) bir ferment 

içerir; bu ferment nekahat dönemindeki ya da çok güçsüz 

kimselere sindirim yükünü hafifletmek için verilir. 

Takım: Opuntiales (Cactales) 

Fam: Opuntiaceae 

Genellikle Afrika ve Amerika çöllerinde yetişen yaprak ve 

gövdesi sukkulent, çoğu dikenli bitkilerdir. 

(*)proteiııicus=protein içeren; lys-=Gr. çözünme; proteolitik= proteini parçalıyan 

282

Opuntia Jlcus-indica (hint inciri, frenkinciri, kaynanadili), 

ülkemizde özellikle Akdeniz bölgesinde yetiştirilen ve naturalize 

olmuş bir türdür. Çiçekleri büyük, sarı renkli; meyva morumsu 

renkli dikenli bir bakkadır, olgunlaştığı zaman yenir. 

Lophophora ıvilliamsii (Echinocactus ujilüamsii, peyot), 

Meksika'da yetişen ve toprak üstü kısımları 15-20 cm çapında 

küreye benzeyen bir kaktüs türüdür. Meskalin isimli alkaloit 

taşır. Meskalin bilinen ilk halusinoj enlerdendir, melankoli 

tedavisinde kullanılır. 

Ordo: Malvales 

Bu takımın Parietales takımından önemli farkı 

plasentasyonun aksillar olmasıdır. Ayrıca takım bitkilerinin 

çoğunda, demet tüyler ve müsilaj içeren hücreler karakteristiktir. 

Bitkilerin çoğu ağaç, bazıları da otsudur. Çiçekler aktinomorf 

stamen çok sayıdadır. Bu ordoya Columniferae de denir. Çünkü 

bazı familyalarda filamentlerin birleşmesiyle, stilusu saran bir 

columna (*) meydana gelmiştir. Genel çiçek formülü: 

aK5CB Ao+foo) 

Fam: Malvaceae (Ebegümecigiller) 

Bu familya bitkileri tek veya çok yıllık otsu, çalı veya 

ağaçlardır. Yapraklar palmat damarlı, tam ya da palmat loblu, 

küçük ve düşücü stipulalıdır. Çiçekler aktinomorf, hermafrodit 

olup çoğunlukla yaprakların koltuğundan tek tek çıkar. Bazan 

kaliksin hemen altında, 3 veya çok, sepale benzeyen loblu 

braktelerin meydana getirdiği ikinci bir kaliks, epikaliks(**) 

bulunur (Şek. 104D). Çiçek formülü ordonunkine uyar, yalnız 

ovaryum 2, 3 ya da çok karpellidir. Meyva bazan lokulusit bir 

kapsül, bazan bakka ya da herbiri tek tohum taşıyan 

merikarplara ayrılan şizokarp meyva tipindedir. Yeryüzünde 80 

cins, 1500 kadar tür, yurdumuzda ise 9 cins ve 40 kadar tür ile 

temsil edilir. 

Malva syluestris (ebegümeci), Avrupa, Asya ve yurdumuzda 

yaygın olan 20-50 cm boyunda, tek, iki ya da çok yıllık otsu bir 

bitkidir. Yaprakları küçük, lamina rotundat, tabanı kordat, 

palmat damarlı ve 3-7 loblu,uzun saplıdır, gençken çok tüylüdür. 

Çiçekleri 3-5 cm kadar, epikaliks 3 parçalı, korolla pembe renkli 

(*)columııa= sütun, kolon; Columnifera= sütun taşıyan, sütun halinde 

(**)epi- Gr. üstünde; epicalyx= kaliksin üstünde bulunan tabaka 

283

(Şek. 104A), morumsu damarlı, petaller sepallerin iki katı boyda 

ve tepede derin emarginat; filamentlerin meydana getirdiği tüp 

uzunca ve beyazdır. Folium Malvae T.K. (Ebegümeci yaprağı) ve 

Flores Malvae, müsilaj bakımından zengin droglardır; 

yumuşatıcı ve ekspektoran etkilidir, dışarıdan da lapa halinde 

deri hastalıklarında ve çıba tedavisinde kullanılır. 

Şekil İ04.A: MaLua sylvestris. e:epikaliks. B.Gossypiıım herbaceurrL ç: 

çiçek. mt:kapsül meyva ve tohum tüyleri. C-.Althaea officinalis. 

ae:epikaliks; k:kök. 

Althaea officinalis (hatmi), boyu 60-120 cm, gövdesi dik, sık 

ve çok tüylü olan çok yıllık bir bitkidir. Yapraklarının ovat, 

çiçeklerinin beyaz ve epikaliksin 6 parçalı oluşuyla Malva 

cinsinden ayırt edilir (Şek. 104C). 20 cm kadar olan sert ve çok 

tüylü yaprakları Folium Althaeae T.K. (Hatmi yaprağı) yanında, 

Flores Althaeae ve Radix Althaeae T.K. (Hatmi kökü) de müsilaj 

içerir, yumuşatıcı, pektoral (*) olarak kullanılır. Hatmi türlerine 

(*)pectus=göğüs; pectoralis=göğüs ile ilgili 

284

nemli, tuzlu topraklarda, ekilmemiş arazide rastlanır. Kurak 

toprakta yetişenler ise müsilaj bakımından daha zengindir. 

A.rosea, doğal olarak Balkan ülkelerinde yetişen 1-2 m 

boyunda çok yıllık bir bitkidir. Çiçekleri koyu kırmızı renkli olup 

ülkemizde süs amacıyla yetiştirilir. 

Gossypium (pamuk), lif ve yağ elde etmek amacıyla ekilen, 

kökeni tropikler ve subtropikler olan bir kültür bitkisidir. 

Epikaliksi Maiua'nınki gibi 3 parçalı ve parçalarının kenarları 

saçaklıdır. Kaliks kısa 5 dişli; meyva 4-5 gözlü lokulusit 

kapsüldür, tohumları uzun ve sık tüylerle kaplıdır (Şek. 104B). 

G.arboreum ve G.herbaceum, vatanı Asya olan, Güney 

Avrupa'da geniş çapta kültürü yapılan ve bazı yerlerde natüralize 

olmuş tek yıllık türlerdir. Gövde dallanmış çiçekler tek başına, 

soluk sarı ve ortası koyu pembe renkli, 6-7 cm kadar 

büyüklüktedir. Yaprakları kordat, 3-7 lobludur. Meyva 4-5 gözlü, 

5-7 tohumlu olup olgunlukta yarılarak açılır. Her tohumun testa 

epidermasmda 5-10 bin örtü tüyü bulunur. Tek hücreli, 1-5 cm 

uzunlukta ve 15-40 (j. çapında olan silindirik bu tüyler kuruyunca 

yassılaşır ve kendi üzerinde burulur. Tohumları örten tüyler 

ayrılıp özel yöntemlerle temizlenerek Gossypium depuratum(*) 

T.F. (Hidrofil pamuk)(**) hazırlanır. Drog kan dindirici, absorban 

olarak ve yaraların steril izolasyonunda kullanılır. Tüylerinden 

kurtarılmış pamuk tohumlarından (çiğit) presyonla çıkarılan sabit 

yağ, Oleum Gossypii eczacılık tekniğinde bazı pomat v.b. 

preparatlarm hazırlanmasında kullanılır. Pamuk yağı, yemeklik 

yağ olarak büyük ölçüde tüketilir, ancak bu yağı kullanan 

erkeklerde antifertilite(***) görülmektedir. Bu etki gossipol isimli 

bileşikten ileri gelmektedir. Yağın kullanılması bırakılınca kişi 

tekrar fertil olmaktadır.Pamuk bitkisinin kök kabukları, Cortex 

Radicis gossypii, halk arasında abortif olarak kullanılır, ancak 

toksik bir drog olup tehlikelidir. 

Gossypium türlerinden G.barbadense ve G.hirsuturnuıı da 

ekonomik değeri büyüktür, bunlardan sonuncusunun akala 

tipleri, bugün en çok ekilen bitkilerdir. Bu türlerin 

tohumlarından çıkarılan liflerin boyu 2.5-3 cm kadardır, başlıca 

Güney Anadolu, Ege bölgesi, Marmara, Güney-doğu Anadolu ve 

Kızılırmak çevresinde ekilir. 

(*)purus= temiz; depuratııs= temizlenmiş 

(**)hydr(o)= Gr.su; hydrophilus rutubeti, suyu seven 

(***)fertilis- verimli, fertil; antifertilite = kısırlık 

285

Hibiscus esculerıtus (bamya), 50-70 cm boyunda bir kültür 

bitkisidir. Epikaliksi 5-7 parçalıdır. Meyvası 5 gözlü bir kapsül 

olup müsilaj bakımından zengindir; sebze olarak tüketilir. 

H. rosa-sirıensis (japon gülü), büyük ve kırmızı çiçekleri 

nedeniyle, Batı ve Güney Anadolu'da yetiştirilen bir süs bitkisidir. 

Çiçekleri basit ve katmerli olanları vardır. 

Hibiscus sabdariffa, tropiklerde kültürü yapılan tek yıllık 1- 

1.5 m boyunda bir bitkidir. Kaliksi ve brakteleri Sudan çayı veya 

kırmızı çay olarak isimlendirilir. Antosiyanozit ile oksalik, malik 

ve sitrik asit gibi asitlerce zengindir, ayrıca % 28 kadar hibiskik 

asit içerir. Bazı içeceklere kuvvetli koyu kırmızı renk ve mayhoş 

lezzet verir, bu nedenle birçok çay karışımına katılır. 

Fam: Tiliaceae (Ihlamurgiller) 

Bu familyadaki bitkilerin çoğu ağaç formundadır. Yaprakları 

basit, stipulalı, çiçekleri aktinomorftur; stamenler çok sayıdadır 

fakat kolumna oluşturmaz. 40 kadar cinsi, 400 kadar türü vardır, 

yurdumuzda 2 cins 5 tür yetişir. 

Tilia (ıhlamur) cinsi, yaprakları alternan dizilişli, laminası 

kordat ve asimetrik, kenarları dentat olan ağaçlardır. Çiçekler 

haziran-temmuz aylarında açar ve sarkık durumlar halindedir. 

Durumun sapı, oblong-lanseolat, zarımsı, ağımsı damarlı uzun 

bir braktenin tabanından ortasına kadar yapışıktır ve birlikte 

büyür (Şek. 105b). Durumdaki çiçek sayısı, türlere göre 2-10 

arasında değişir. Tilia türleri Avrupa'da çok yaygındır. Ofisinal 

türler T.cordatave T.platyphyllos'tur. 

T.platyphyllos, boyu 30m'ye ulaşabilen bir ağaçtır. 

Yapraklarının üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü ise taşıdığı tüyler 

nedeniyle soluk renklidir. Çiçek durumu seyrek 2-5 çiçekli ve 

sarkıktır; çiçekleri sarımsı beyaz renkli ve kokuludur. 

T.cordatdda yapraklar küçük, az çok dairemsi, alt yüzü 

tüysüz her iki yüzü de parlak yeşil renklidir ancak damarların 

birleşme yerlerinde tüy demetlerine rastlanır. Durumdaki çiçek 

sayısı 4-10 dur. Bu iki türün yalnız çiçekleri ya da çoğu kez 

brakteyle birlikte çiçekleri Flores Tiliae T.K. (Ihlamur çiçeği) 

isimli droğu oluşturur. Drog müsilaj (% 6-8) flavonoitler (%1) ve 

uçucu yağ (% 0.05 kadar) içerir ve bu bileşiklerinden dolayı 

santral sinir sistemi sedatifi ve antispazmodik (uçucu yağından), 

286

diüretik-sudorifik (flavonoitlerinden) ve ekspektoran-emoliyan 

(müsilajmdan) etkilidir. Enfüzyonu hazırlanarak kullanılır. 

Müsilaj bakımından çiçekler, braktelerden daha zengindir. 

Ihlamur ağacının odunundan Carbo Ligni tiliae hazırlanır; 

bu bitkisel kömür mide barsak gazlarını giderici, etkin bir 

adsorbandır. 

T.argentea (T.tomentosa)(*), Marmara bölgesinde bolca 

yetişen ıhlamur türüdür. Yaprakları kordat, üst yüzü koyu yeşil, 

alt yüzü yıldız tüyleri nedeniyle beyazımsı renklidir; androkeum 

halkasında bulunan staminodyumları yardımıyla kolayca tanımr. 

Bu tür, çiçeklerinin kötü kokulu olduğu ileri sürülerek Avrupa 

Farmakopelerine alınmamıştır, ancak bu geçerli olmıyan eski bir 

görüştür, çiçekleri müsilaj bakımından hatta biraz daha 

zengindir. Bu ağacın gövde kabuklarındaki liflerden sicim ve 

urgan yapılır; beyaz renkli olan odunu mobilyacılıkta değerlidir. 

Şekil 105. AıTilia platyphyllos. brbrakte. B.Theobroma cacao. çrçiçek: 

m:meyva (B: Mitsuhashi'den). 

(*)argentum= gümüş; tomentosus= çok keçeli, keçe gibi tüylü 

287

Fam: Burseraceae 

Tropiklerde yetişen bu familya bitkilerinin yukarıdakilerden 

farkı, reçine veya uçucu yağ taşımalarıdır. Pennat yaprakları olan 

bitkiler çalı veya ağaç formundadır. Ağaçlardan yaralama sonucu 

oleoresin elde edilir. 

Commiphora türleri Afrika ve Asya'da yetişen ağaçlardır. 

Bunlardan elde edilen Myrrha T.K. (Mirra), oleogomresin(*) 

boğaz antiseptiği olarak, diş suyu veya gargara halinde kullanılır. 

Arabistan'da yetişen Bosıuellia türlerinden Olibanum adı verilen 

oleoresin elde edilir. Bu drog solunum yolları hastalıklarında, 

nefes darlığında (günlük gibi) ve kronik nezlede verilir. 

Canarium türleri Hindistan'da yetişen bitkilerdir. Bunlardan 

da bir oleoresin elde edilir: Elemi adı verilen bu drog yara iyi edici 

olarak veya tütsü halinde kullanılır. 

Fam: Rutaceae (Turunçgiller) 

Bu familya bitkileri tropikal ve subtropikal bölgelerde yetişen 

çoğu ağaç, bir kısmı küçük ağaç ya da otsu bitkilerdir. Yaprakları 

alternan ya da opozit dizilişli, tam veya parçalıdır; çoğunlukla 

salgı cebi taşır ve kokuludur. Çiçekler aktinomorf, kaliks ve 

korolla 3-5 üyeli; stamen sayısı 3-10; ovaryum 4-5 karpelli, 

sinkarp ve üst durumludur. Meyva tipi hesperidyumdur; bu 

meyva tipinde perikarpm dış kısmı derimsidir ve bol salgı cebi 

taşır, sarı veya turuncu renklidir (flavedo)(**); bunu içe doğru 

izleyen tabaka süngerimsi yapıda ve beyaz renklidir (albedo) (***); 

endokarp zar gibidir, endokarptan meyvanm lokuluslarına 

uzanan etli tüyler, olgunlukta şişer ve dolar (Şek. 106m,k). 

Familyada kapsül tipi meyva taşıyan bitkiler de vardır. Rutaceae 

zengin familyalardandır, yeryüzünde 140 kadar cins ve 1300 kadar 

türü tetişir; yurdumuzda 3 cins yerlidir ve bunlardan biri, Ruta, 

eczacılıkta önemlidir; buna karşılık birçok yerde yetiştirilen Citrus 

cinsi, hem ekonomik hem de eczacılık bakımından değer taşır. 

Citrus (narenciye), vatanı uzakdoğu, Çin, Hindistan olan bir 

cinstir, ancak bütün subtropiklerde bir çok varyete ve kültür 

formu yetiştirilmektedir; Akdeniz ülkelerinde natüralize olmuştur. 

(*)oleum= yağ; gummi= zamk; resina= reçine; oleogomrezin=reçinenin, zamk ve 

uçucu yağ ile birlikte bitkide bulunuş hali. 

(**)flavus= sarı 

(***)albus= beyaz 

290

Yurdumuzda başlıca Güney ve Güneyt-batı Anadolu'da sahil 

kesiminde ayrıca Rize ve civarında yetiştirilmektedir. Küçük ağaç 

formundaki bitkilerin yaprakları kışın dökülmez; parlak, derimsi, 

tam ve ovat-eliptik; yaprak sapı kanatlıdır (106B). 

Ovuşturulunca kokuludur. Çiçekler 2-3 cm büyüklükte, kısa 

saplıdır. Kaliks kampanulat, 5 loblu; korolla 5 petalli, petaller 

beyaz veya pembemsi, etli ve mattır; stamenler çok sayıda; 

ovaryum üst durumlu, 6-12 karpelden meydana gelmiş, sinkarp, 

çok gözlü, sarı veya turuncu renkli bir hesperidyum dur 

(Şek. 106). Citrus türlerinin bir kısmından drog elde edilir. 

Citrus aurantium var. amara (turunç ağacı), bitkisinin meyva 

kabuğu drog olarak kullanılır. Ekşi ve acımsı lezzetli olan 

meyvalar tamamen olgunlaşmadan toplanır, perikarpı alınır, 

albedosu çıkarılır ve kurutulur, Pericarpium Aurantii amari T.K. 

(Turunç kabuğu) elde edilir. Uçucu yağ ve flavonozitlerden 

hesperetol içeren drogtan, acı lezzetinden dolayı iştah açıcı, 

stomaşik; koku ve tat verici olduğu kadar flavonozit elde etmede 

kaynak olarak da yararlanılır. Turunç ağacının çiçeklerinden de 

bir drog elde edilir; Fransa ve italya'da, subuharı distilasyonu ile 

alman bu droğa Oleum Aurantii floris T.K. (Oleum Neroli, 

Turunç çiçeği esansı) adı verilir, % 30 kadar linalol içeren bu 

esans, özellikle parfümeride; eczacılık sanayiinde koku değiştirici 

olarak değerlendirilir. Turunç ağacının yaprak, tomurcuk ve dal 

uçlarından subuharı distilasyonu ile bir uçucu yağ daha elde 

edilir; bu, Oleum Aurantii folii (Petit grain esansı) adı ile 

parfümeride tanınan bir üründür % 45-75 linalil asetatiçerir. 

C.aurantium var.dulce (C.sinensis, portakal ağacı): meyvaları 

turunca benzerse de tatlı lezzetiyle kolayca ayırt edilir. Portakal 

kabuklarından (perikarpından) mekanik yolla yani salgı ceplerini 

patlatarak bir uçucu yağ elde edilir, % 90-95 kadar limonen 

içeren Oleum Aurantii T.K. (Portakal esansı), gıda sanayii ve 

eczacılıkta çok tüketilir. Albedosundan kurtarılmış Pericarpium 

Aurantii de bazı kodekslerde kayıtlıdır, bu drogdan hazırlanan 

tentürler koku ve lezzet verici olarak bazı ilaçların bileşiminde yer 

alır. 

C.aurantium var. bergamia (C.bergamia, bergamot ağacı), bir 

başka kültür bitkisidir. Meyvaları açık sarı renkli, ince kabuklu 

ve toparlaktır. Meyva kabuklarından mekanik yolla elde edilen 

uçucu yağ, Oleum Bergamiae T.K.(Bergamot esansı) koku verici 

olarak kullanılır. Bergamot esansı veya kurutulmuş ve orta 

291

incelikte toz edilmiş meyva kabukları, özel koku vermek amacıyla 

çaya katılır. 

Şekil 106. A:Ruta chalepensis. ç:çiçek. B:Citrus aarantium var.dulce. 

mkımeyvanın enine kesiti. 

C.aurantium var. decumana (C.grandis, C.paradisi, 

greypfrut, greyfrut, altıntop) meyvaları da bergamot gibi büyük ve 

açık sarı renklidir fakat şekli sap ve tepe kısmından basılmış bir 

küreye benzer. İnce kabuklu olan bu meyvalar C vitamini 

bakımından zengindir. Gıda olarak tüketilmektedir. 

C.limon (C.medica var.limonum, limon ağacı), meyva şekliyle 

diğer narenciyeden kolayca ayırt edilir, elipsoid ve açık sarı oluşu, 

ekşi lezzeti en belirgin karakterleridir; C vitamini ve sitrik asit 

bakımından zengindir. Olgun meyva kabukları Pericarpium Citri 

T.K. (Limon kabuğu) droğunu oluşturur; uçucu yağ ve 

flavonozitçe (hesperetol) zengindir. Eczacılıkta tat ve koku verici 

olarak kullanılır. Limon meyvasmm kabuklarından bir uçucu yağ 

elde edilir; Oleum Citri T.K. (Limon esansı) adıyla kodekslerde 

yer alan bu drog kozmetik alanında sabun v.s. yapımında ve gıda 

292

sanayiinde çok tüketilen bir üründür. Limonlar arasında tatlı 

lezzetli olan bir tür vardır, 

C.limetta türünün meyvaları daha yuvarlak ve yüzeyi 

düzgündür, lezzeti tatlı, kokusu da kendine özgüdür. 

C.medica (ağaçkavunu ağacı), meyvaları en büyük olan 

narenciye türüdür; 1-2 kg ağırlığındaki meyvalarm yüzeyi 

kırışıklıdır; kaim olan albedo kısmından reçel yapımında 


Narenciye meyvaları büyük ölçüde gıda olarak tüketilir, 

portakal, limon yanında mandalina (C.nobilis, C.deliciosa) ve kan 

portakalı (C.hierochuntica) da kış mevsiminin belli başlı meyvaları 

arasında yer alır. Perikarpm albedo kısmından pektin elde 

etmede yararlanılır; pektin hem antidiyareik etkilidir hem de 

besin sanayiinde reçel, dondurma, jöle v.b. ürünlerin yapımında 

kullanılır. Yaprak, perikarp veya çiçeklerden elde edilen uçucu 

yağların eczacılıkta kullanılışına ek olarak bolca bulunan sitral, 

limonen ve C vitamini elde etmede kaynak olması da bu 

bitkilerin ekonomik değerini arttırmaktadır. 

Rutaceae familyasından Anadolu'da yetişen taksonlardan 

biri Ruta cinsidir; bunlar, yaprakları çok parçalı ve fena kokulu, 

çok yıllık otsu bitkilerdir. Çiçekleri korimbus oluşturmuştur; 

petalleri sarı renkli, kenarları düzensiz dişli veya saçaklıdır 

(Şek. 106ç). 

R.graveolens (sedefotu), bütün Avrupa'da yetişen bir Akdeniz 

bölgesi bitkisidir. Yurdumuzda bahçelerde süs bitkisi olarak 

yetiştirilir. Çiçekleri sarımsı-yeşil renklidir; bitkinin hoşa 

gitmeyen bir kokusu ve acı lezzeti vardır. Kokusu uçucu yağında 

%90 oranında bulunan metil-nonil ketondan ileri gelir. Bu 

bileşik, Anadolu'da yetişen diğer iki türde, R.chalepensis (% 47) 

ve R.montandda (% 84) daha az bulunur. R.graveolens'in toprak 

üstü kısımları Herba Rutae, kodekslerde kayıtlı bir drogtur, 

uçucu yağa ek olarak flavonozit (rutozit, % 1-2 kadar) ve C 

vitamini içerir. Histeri ve epilepside yatıştırıcı etki gösterir. 

Enfüzyon halinde, stomaşik ve antispazmodik olarak verilir. Halk 

arasında emenagog(*) olarak kullanılırsa da tehlikelidir. 

(*)emenagogus= adet söktürücü 

293

Pilocarpus türleri Anadolu'da yetişmeyen taksonlardan olup 

drog veren küçük ağaçlardır. 

PJaborandi, P.pennatifolius, P.microphyllus, Brezilya'da 

yetişen türlerdir. Pennat yaprakların foliolleri 3-4 cm boyunda 

eliptik, tepede obtus ve emarginattır. Kodekslerde Folia 

Jaborandi T.K. (Japorandi yaprağı) adıyla kayıtlı olan drog 

pilokarpin alkaloidini taşır. Bu bileşik salgı arttırıcı ve 

pupillayi(*) daraltıcı etkilidir, yani atropinin antagonistidir(**). 

Özellikle göz hastalıklarında, göz tansiyonunu düşürücü olarak, 

pilokarpin nitrat ve pilokarpin klorhidrat tuzu halinde kullanılır. 

Fam: Geraniaceae 

Ilıman ve subtropikal bölgelerde yetişen,iç salgı taşımayan, 

tek veya çok yıllık otsu bitkilerin bulunduğu bir familyadır. 

Bitkiler çok yaygın, çiçekleri aktinomorf veya zigomorftur. Kaliks 

ve korolla 5'er üyeli, stamen bazı genuslarda 5 (Erodium), 

bazılarında 10 (Gerarıium) tanedir; ovaryum 3-5 karpelden 

meydana gelmiştir; meyva olgunlukta merikarplara ayrılır ancak 

uzun olan stilus orta eksene bağlı kalırken merikarpın tohum 

taşıyan alt ucu, yay (Gerarıium) veya spiral (Erodium) şeklinde 

kıvrılarak yukarı kalkar ve eksenden ayrılır (Şek. 107A). 

Pelargonium zonale (sardunya) bahçelerde veya balkonlarda, 

saksı içinde en çok yetiştirilen bir süs bitkisidir. P.endlicherianum 

ise salucanotu adıyla tanınan, Orta, Güney ve Doğu Anadolu'da 

yetişen 20-30 cm boyunda çok yıllık otsu bir bitkidir. Koyu 

pembe renkli zigomorf çiçekleri halk arasında, taze iken solucan 

düşürücü olarak kullanılır, ismi buradan gelmektedir. 

Fam: Polygalaceae 

Bu familya bitkileri otsu, çalı veya küçük ağaç formundadır. 

Yaprakları basit, çiçekleri erdişi ve zigomorftur, Papilionaceae 

çiçeğine benzerse de karinada petalin tepesi parçalanmıştır. 

Stamen 8 tane olup filamentleri boru şeklinde birleşmiştir. 

Ovaryum 2 karpelden meydana gelmiştir, meyva tipi lokulusit 

kapsüldür. 

(*)pupilla= gözbebeği 

(**)antagoııist= karşı olan 

294

Polygala senega, Kuzey Amerika'da yetişen, 40-50 cm 

boyunda, çok yıllık bir bitkidir. Kök ve rizomları Radix Senegae 

T.K. (Poligala kökü) isimli droğu oluşturur. Drog saponozit 

(senegozit) içerir ve ekspektoran olarak kullanılır. Anadolu'da 

yetişen P.pruinosa türü de saponozit içermektedir. 

Fam:Oxalidaceae 

Bu familya bitkileri doğal olarak yetiştiği gibi aynı 

zamanda kültürü de yapılan otsu bitkilerdir. 

Oxalis acetocella (kuzukulağı, ekşiyonca) Kuzey Anadolu'da 

yetişir; yaprakları trifoliat(Tri/oIium'a benzer), oksalik ve tartarik 

asitler taşır, ekşi lezzetli, otsu bir bitkidir. 

Fam: Erythroxylaceae 

Bu familyadan Türkiye'de yetişen bir örnek yoktur. 

Erythroxylon coca Güney Amerika'da, Peru, Bolivya'da yetişen, 

Asya'nın güneyinde, Cava, Seylan'da kültürü yapılan, 2-4 m 

boyunda, küçük bir ağaçtır. Yaprakları alternan dizilişli, kısa 

saplı, tam ve eliptik olup orta damara az çok paralel 2 çizgi taşır. 

Folia Cocae T.K. (Koka yaprağı) kokain alkaloidi içeren bir 

drogtur. Alkaloid uyuşturucu ve lokal anestezik etkilidir; 

yaprakları yerliler tarafından açlık, yorgunluk ve susuzluk 

giderici olarak kullanılır. Bazı serinletici içeceklerin (kola gibi) 

yapımında yer almaktadır. 

Fam: Euphorbiaceae 

Tropik ve ılıman bölgelerde yetişen çalı veya ağaç formunda 

bitkilerdir; bazıları sukkulenttir. Çoğunluğu monoik, bazıları 

dioiktir. Bir çoğu da beyaz renkli lateks taşır. Yaprakları basit, 

parçalı, pul veya diken biçimindedir. Çiçekleri aktinomorf, 

pentamer, bazan çok indirgenmiştir. Ovaryum 3 karpelden 

meydana gelmiş, 3 gözlüdür. Meyva, herbirinde 1 tohum bulunan 

3 gözlü bir kapsüldür; olgunlukta 3 kokuş halinde ayrılır, bu 

nedenle bu taksona Tricoccae de denir. Yeryüzünde 280 genus 

ile temsil edilen bu familyadan yurdumuzda 5 cins ve 100 kadar 

tür yetişir. 

Ricinus communis (hintyağı bitkisi) vatanı Hindistan olan bir 

bitkidir; bütün tropik ve subtropik bölgelerle ılıman iklim 

yörelerinde yetiştirilir. Tropiklerde 10-20 m boyunda ağaç , ılıman 

295

iklimde ise 1-2'm lik tek yıllık otsu bitki formundadır. Yaprakları 

loblu ve peltattır, yaprak sapı laminanın ortasına yakın bir yere 

bağlıdır; yaprağın alt yüzünde damarlar ve yaprak sapı koyu 

kahverengimsi kırmızı renklidir. Çiçekler gövdenin tepesinde, 

salkım durumundadır; dişi çiçekler salkımın üst kısmında, erkek 

çiçekler ise alt tarafmdadır. Dişi çiçeklerde ovaryum 3 gözlü ve 

meyva dikenlidir. Tohumları 1-1.5 cm boyunda, üzeri lekeli etli ve 

şişkin bir keneye benzer; karunkulası etlidir (Şek. 107t). Bu 

tohumlar Semen Ricini T.K. (Hintyağı tohumu) yağ bakımından 

zengindir ve zehirlidir. Tohumlardan sıkma yoluyla elde edilen 

Oleum Ricini T.K. (Hint yağı), zehirli bir bileşik olan risin 

maddesinden kurtarıldıktan sonra purgatif olarak kullanılabilir; 

ince bağırsağa etki eden kuvvetli bir purgatiftir. Kozmetik 

sanayiinde sabun, şampuan yapımında; dericilik, boyacılık, 

matbaacılıkta, makine yağı ve kandil yağı olarak kullanılır. 

Croton tiglium da tropikal Asya' da yetişen küçük bir ağaçtır. 

Tohumları hintyağı tohumlarına benzer fakat daha küçüktür. Bu 

tohumlardan da bir sabit yağ, Oleum Crotonis T.K. (Kroton yağı) 

elde edilir, bu yağ drastik(*) bir müshildir, daha çok veteriner 

hekimlikte kullanılır. 

Şekil 107. AıGeraniaceae meyvaları. e: Erodium; g:Gerarıium B:Ricinııs 

communis. dç:dişi çiçek; eç:erkek çiçek; m:meyva; t:tohum. 

(*)drasticus= çok kuvvetli ve sancı yapan müshil 

296

Manihot utilissima (M.esculenta), 2-3 metre boyunda bir 

Güney Amerika ağacıdır; ayrıca tropikal bir çok bölgede 

yetiştirilir. Kökü 50 cm kadar uzun, etli, nişasta bakımından 

zengindir. Bu nişasta Arrow-root veya Tapioca adı altında 

piyasada bulunur; bitkinin kökleri yetiştirildiği yörelerde patates 

gibi, gıda olarak tüketilir. 

Hevea brasiliensis (kauçuk ağacı), vatanı Amerika'da Amazon 

havzası olan, Brezilya, tropikal Asya ve Afrika'da yetiştirilen 20- 

30 m boyunda bir ağaçtır. Gövdesine yapılan yaralardan bir 

lateks akar, bu sütün pıhtılaşmasıyla ham kauçuk elde edilir. 

Kauçuk, sanayide tüketilen önemli ürünlerden biridir. 

Aleurites mollucans Havai adalarında çok yetişen bir ağaçtır. 

Nuks tipi meyvalarmm tohumlarından sıkma yoluyla alman yağ 

Kukui Nut Oil, linoleik ve linolenik asitçe zengin bir yağdır; 

cildi koruyucu kozmetik preparatlarda kullanılmaktadır. 

Euphorbia (sütleğen) türleri de süt taşıyan bitkilerdir. Bu 

cinste çiçekler kısmi bir çiçek durumu olan (cyathium) siatyum 

durumundadır; dişi çiçek 1 ovaıyumdan oluşmuştur ve ortada 

bulunur; erkek çiçekler ise 5 tane olup birer stamenden ibarettir 

ve dişi çiçeğin etrafmdadır. Bu yerleşimle hermafrodit bir çiçeğe 

benzer; etrafını, kalikse benzeyen 5 brakte çevirmiştir, aralarında 

5 gudde bulunur, bir tanesinin yerinden dişi çiçeğin sapı dışarı 

doğru sarkar. Bu siatyumların birkaçı biraraya gelerek umbellalar 

oluştururlar. Yurdumuzda 100 kadar Euphorbia türü yetişir. 

Zehirli olan bu bitkiler balık zehiri olarak kullanılır. 

E.resinijera, Kuzey Afrika çöllerinde yetişen sukkulent bir 

bitkidir. Gövdesi 4 köşeli, yaprakları diken şeklindedir; etli 

gövdesine yapılan çiziklerden akan süt kurutulunca Euphorbium 

T.K. (Ferbiyun) adı verilen bir drog elde edilir. Bu drog çok tahriş 

edicidir. E.splendens, gövdesi 4 köşeli, dikenli, siatyumları 

kırmızı renkli bir süs bitkisidir, saksılarda yetiştirilir 

Fam: Linaceae 

Familya bitkileri otsu olup ılıman bölgelerde yaygındır. 

Yapraklar alternan bazan opozit dizilişli, basit ve tam kenarlı; 

çiçekler aktinomorf pentamer (bazan tetramer); meyva septisit 

kapsüldür. Yurdumuzda Linum cinsinin 38 türü yetişir. 

297

Linum usitatissimum (keten, zeyrek) lifleri veya tohumlan 

için, Karadeniz, Marmara, Ege ve İç Anadolu bölgelerinde kültürü 

yapılan tek yıllık bitkidir. Boyu 30-60 cm kadar, çiçekleri açık 

mavidir (Şek. 108A). Lifi için ekilen keten bitkisinde gövde 

dallanmamıştır ve liflerin boyu uzundur; tohum elde etmek için 

ekilen formun gövdesi ise çok dallanmıştır, dolayısıyla çok sayıda 

çiçek ve meyva verir. Meyva basık küremsi, 5 gözlü ve 10 

tohumludur. Tohumlar, Semen Lini T.K. (Keten tohumu) adı ile 

kodekslerde kayıtlıdır. Sabit yağ ve müsilaj bakımından zengin 

olan tohumlar 2-3 mm boyunda, yassı ovoid, yüzeyi parlak 

kahverengidir. Müsilaj testa epidermasmda, sabit yağ ise 

endopermadadır, tohumlar su içinde beklemekle şişer, bu 

özeliğinden ötürü mekanik müshil olarak (hacim arttırarak) etki 

gösterir, ayrıca dışarıdan lapa halinde, yumuşatıcı olarak 

kullanılır. Tohumlarda bulunan sabit yağ sıkma yoluyla alınır ve 

kodekslerde kayıtlı Oleum Lini T.K. (Keten tohumu yağı) elde 

edilir. Havada kolay kuruyan bir yağdır, bu özeliği nedeniyle 

yağlıboya işlerinde bezir yağı adı altında çok kullanılır. 

298 

Şekil 108. A:Linum usitatissimum. B.Peganum harmala. ç:çiçek; 

m: meyva.

Fam: Zygophyllaceae 

Çoğu tropikal bölgede yetişirse de bir kısmı da ılıman iklimde 

yaygın olan otsu, çalımsı ender olarak da ağaç formunda 

bitkilerdir. Çiçekleri aktinomorf, pentamer veya tetramer, 

stamenler 2 veya 3 halkada olmak üzere 10-15 tanedir. Meyva 

kapsül veya şizokarp tipindedir. 

Peganum harmala (üzerlik), Orta 

Anadolu'da çok yaygın olan ve kırsal 

kesim halkı tarafından iyi tamnan çok 

yıllık, otsu bir step bitkisidir. 30-50 cm 

büyüklüğünde kümeler oluşturur. 

Yaprakları çok parçalı, parçaları lineardır; çiçekler 4-5 cm 

büyüklükte tek tek, beyaz renkli; meyva nohut büyüklüğünde 

çok tohumlu, lokulusit bir kapsüldür (Şek. 108B). Tohumları 

Semen Pegani alkaloitler (harmin, harmal gibi) içerir; bu 

alkaloitler santral sinir sistemi stimulanıdır. Meyva ve tohum 

halk arasında tütsü olarak yakılır, ayrıca meyvalardan hazırlanan 

nazarlıklara bir çok evin duvarında rastlanmaktadır; tohum 

testasmdan da kırmızı renkli bir boya elde edilir. Zehirli bir 

bitkidir. 

Guajacum officinale, Orta Amerika'da yetişen bir bitkidir. 

Küçük ağaç formundaki bitkinin odun kısmı reçine taşır; Lignum 

Guajacı adı altında tanınan odunundan kuru distilasyonla 

gayakol isimli ve antiseptik etkili bir bileşik elde edilir, Resina 

Guajaci adıyla bilinen reçinesinden bir tentür hazırlanır; bu 

tentür oksidaz'ların (enzimler) tanıma reaksiyonunda kullanılır. 

Ordo: Sapindales 

Bu taksondaki bitkilerin çoğu ağaç veya ağaççık formunda, 

olup çiçek halkaları pentamer, ovaryum 3 karpelden yapılmış, 

sinkarp ve hipogindir. 

Fam: Buxaceae 

Bu familya bitkileri kışın yaprak dökmeyen, çalı veya 

ağaçlardır; bazıları monoik, bir kısmı dioiktir. Yapraklar opozit 

dizilişli, basit ve tam; çiçekler küçük ve aktinomorftur, korolla 

bulunmaz. Yurdumuzda 1 genus yetişir. 

299

Bıvcus sempervirens, B.balearica (şimşir) türlerinden ilki 

Kuzey Anadolu ormanlarında, ikinci bitki ise Güney Anadolu 

dağlarında yetişir. Bu bitkiler sık dallı ağaççık formundadır. 

Yapraklar basit, derimsi; çiçekler sık demetler halindedir. 

Yaprakları halk arasında purgatif ve kolagog olarak kulanılırsa da 

alkaloit içeren bu bitkiler zehirlidir. Şimşirin asıl önemi, açık 

renkli ve sert odunundan kaşık, vazo, biblo ve benzeri eşyaların 

yapılmasından dolayıdır. 

Simmondsia californica, S.chinensis, çölde yetişen bir çalı 

veya küçük ağaçtır. Tohumlarından bir yağ elde edilir: Jojoba 

yağı adıyla bilinen bu ürün, kimyasal olarak bir mum 

yapısındadır (yani yüksek moleküllü asit ve alkollerin 

esterleridir), sıvı bir mumdur; ısıtıldığında viskozitesi değişmez, 

hidrojene edildikten sonra cila, mum v.s yapımında kullanılır. 

Irritan olmıyan ve kontakt allerji yapmıyan bu yağa, son yıllarda 

kozmetik ürünlerinde çok sık rastlanmaktadır. 

Fam: Salvadoraceae 

Bu familya yurdumuzda temsil edilmeyen bir taksondur, 

Afrika ve Asya steplerinde yetişen bitkileri kapsar. Salvadora 

persica isimli küçük ağacın odun bölgesi çok liflidir. Parmak 

kalınlığındaki dalların uç kısmı, liflerinden dolayı eskiden diş 

fırçası gibi kullanıldığı için misvak adıyla iyi tanınırdı. 

Fam: Aceraceae 

Kuzey Yarıkürenin dağlık bölgelerinde yetişen bu familyaya 

mensup ağaç veya ağaççıklara yurdumuzda da rastlanır. 

Yaprakları opozit dizilişli, palmat damarlı, palmat loblu; bazan da 

pennattır. Meyva tipi kanatlı 2 merikarpa ayrılan bir şizokarptır. 

Yurdumuzda Acer (akçaağaç) cinsinin 10 dan fazla türü yetişir, 

ayrıca park ve yollara dikilen bir ağaçtır. Acer saccharinum 

Amerika'da yetişir, sakkaroz taşır ve şeker elde edilmesinde 


Fam: Anacardiaceae 

Bu familya bitkilerinin çoğu reçineli ve pennat yapraklı 

ağaçlardır. Çiçekleri küçük ve hermafrodittir. Kaliks ve korolla 3- 

5 parçalı, stamen sayısı 5 veya 10 dur. Ovaryum hipogin, 3 

karpelli; meyva drupadır. 

300

Pistacia cinsinin yurdumuzda üç türü iyi tanınır. 

Pistacia lentiscus (sakız ağacı) Batı ve 

Güney Anadolu'da yetişen kışın yaprak 

dökmeyen bir ağaçtır; yaprakları 

paripennat, çiçekleri kırmızı renkli sık 

panikula durumundadır. Ege'de Çeşme'de ve Sakız Adasında bir 

varyetesi yetiştirilir; P.lentiscus var.chia. Bu ağaçların yaşlı dal ve 

gövdesine açılan yarıklardan bir reçine akar, buna Mastix T.K. 

(Sakız) adı verilir. Stomaşik olarak çiğnendiği gibi (mastikatuar) 

(*), bazı preparatların yapımında da kullanılır. 

P.terebinthus (menengiç), bir Akdeniz iklimi bitkisidir. 

Yaprakları imparipennattır. Meyvaları önce kırmızıdır sonra 

kahverengine döner; drupa tipindeki bu meyvalar diüretik ve 

ekspektoran olarak kullanılır. 

P.vera (antep fıstığı, şamfıstığı), yurdumuzda özellikle 

Gaziantep dolaylarında yetiştirilen Batı ve Güney Anadolu'da da 

kültür denemeleri yapılan bir ağaçtır. Yaprakları 3-5 foliollüdür. 

Tohumları yağ ve protein bakımından zengindir. Yenerek 

tüketildiği gibi yöresel bir çok tatlının yapımında kullanılır. 

Rhus coriaria (sumak, tetir), Anadolu' 

nun hemen hemen her tarafında yetişen, 

imparipennat yapraklı bir çalıdır. Boyu 1 

metreye kadar yükselebilir; çiçek durumu 

15-20 cm boyunda, sık bir panikuladır (Şek.l09B). Yaprakları 

tanen bakımından zengin olduğu için ekstreler halinde deri 

tabaklamada kullanılır, ayrıca kumaş boyamada da yararlanılır. 

Sumak meyvaları önce yeşil sonra koyu kırmızı renkli ve ekşi 

lezzetlidir, baharat olarak çok tüketilir. 

Rhus semialata, Çin'de yetişen bir türdür. Bu bitki üzerinde 

Aphis chirıerısis isimli bir böcek bir çeşit mazı meydana getirir. 

Gallae Chinensis (Çin mazısı) adı verilen bu ürün düzensiz 

çıkıntıları olan 4-5 x 1.5 cm boyutlarında, 2-3 mm kalınlığında ve 

içi boş bir drogtur; % 90 kadar tanen içerir, bu nedenle tanen 

kaynağı olarak, sanayide kullanılır. 

(*)masticatio= çiğneme; mastiche = sakız 

301

A 8 C 

Şekil 109. A.Schinus molle. B:Rhus coriaria. C.Aescullus hippocastanum 

y ap rağı. m: meyva. 

Schinus molle (yalancı karabiber), Batı ve Güney Anadolu'da, 

park, bahçe ve yol kenarlarında çok yetiştirilen ve halkın 

karabiber ağacı olarak tanıdığı bir bitkidir. Vatanı Güney Amerika 

olan bu ağacın dalları sarkık, pennat yaprakları çok foliollüdür. 

Panikula durumundaki drupa meyvaları karabiber 

büyüklüğünde, yuvarlak ve koyu pembe-kırmızı renklidir 

(Şek. 109A); lezzeti karabibere benzer. 

Mangifera indica, bütün tropiklerde yetiştirilen bir ağaçtır. 

Mango adındaki meyvaları son yıllarda yurdumuzda da tanınan 

büyük bir drupa tipindedir, şeftaliye benzer. 

Fam: Hippocastanaceae 

Bu familyadaki bitkilerin çoğunun vatanı Amerika'dır. 

Yaprakları palmat, 3-9 foliollü; çiçekleri zigomorf; meyva 3 yarıkla 

açılan dikenli bir kapsüldür. Tohumları büyüktür. 

302

Aesculus hippocastanum (atkestanesi), parklarda ve yol 

kenarlarında çok yetiştirilen büyük bir ağaçtır. Vatanı Balkan 

yarımadası olan bitkinin yaprakları uzun saplı, palmat, 5-9 

foliollü; foliolleri ters ovat veya baklava şeklinde, kenarları 

düzensiz dişlidir (Şek.l09C). Çiçek durumu dik piramit şeklinde 

çiçekler beyaz veya pembe renklidir. Ovaryumun gelişmesiyle 

önce yeşil renkli, yuvarlak ve üzeri dikenli kapsül tipinde bir 

meyva meydana gelir; olgunlaşmca dış kısmı esmerleşir, üç 

yarıkla açılır ve tohumları düşer. Tohumları büyüktür, kestane'ye 

benzer, çok serttir. Olgun tohumları, Semen Hippocastani, 

triterpenik saponozitler içerir (aescin), bu bileşikler 

antienflarnatuar, vazokonstrüktör ve kapiler çatlamayı önleyici 

özeliktedir. Ayrıca flavonozitler de bulunur, bu nedenle P vitamini 

aktivitesi gösterir. Bu drogdan hazırlanan preparatlar hemoroid 

ve damar hastalığı (örn. flebit) tedavisinde kullanılır. 

Ordo: Rhamnales 

Bu takımdaki bitkilerin çoğu odunlu ağaç, ağaççık veya çalı 

formundadır. Çiçekleri küçük yeşil veya sarı renkli, gösterişsiz ve 

çoğunlukla tek eşeylidir. Stamen sayısı petal kadar; meyva tipi 

bakka veya kapsüldür. 

Fam: Rhamnaceae 

Tropik, subtropik ve ılıman bölgelerde yetişen ağaç veya 

çalıların bulunduğu bir familyadır. Anadolu'da 5 cins ve 25 kadar 

türü bulunmaktadır. 

Rhamnus cinsinin, çoğunluğu Güney ve Doğu Anadolu'da 

olmak üzere, 22 kadar türü Türkiye'de yetişmektedir. 

Rhamnus Jrangula (Frangula alnus, 

akdiken, barutağacı), Kuzey Afrika, Avrupa, 

Türkiye ve Kafkaslarda yetişen dikensiz, 4-5 

m boyunda küçük bir ağaçtır. Yapraklar 

alternan dizilişli, basit, tam kenarlı ve saplı; meyva olgunlukta 

siyah renkli, saplı bir bakkadır. Daha çok Kuzey Anadolu 

bölgesinde, orman içi ve orman kenarlarında, seyrek olarak da İç 

ve Doğu Anadolu'da yetişir. Bitkinin gövde ve dal kabukları 

mayıs-haziran aylarında toplanır. Cortex Rhamni Frangulae 

Cortex Frangulae) T.K., koyu gri renklidir, dış yüzeyinde beyaz 

renkli ve elips şeklinde pek çok sayıda lentisel bulunur. Bir çok 

farmakope ve kodekste kayıtlı olan bu droğun, elde edildikten 1 

303

yıl sonra kullanılması istenir, aksi halde sancı yapar. % 2 kadar 

antrasen türevi bileşikler taşır. Düşük dozlarda laksatif, doz 

arttırıldığında ise pürgatif etki gösterir. 

R.catharticus (akdiken, cehri), Doğu ve 

Kuzey Anadolu'da yetişen, dikenli küçük 

bir ağaçtır. Meyva, olgunlukta rengi 

sivahlaşan küçük bir bakkadır. Fructus 

• R. petiolaris 

Rhamni cathartici T.K(Akdiken meyvası), 

bitkinin olgun meyvalarıdır. Antrasen türevi bileşikler taşır, 

laksatif etkisinden dolayı kullanılır. 

R.petiolaris (cehri), çoğunlukla İç Anadolu bölgesinde yetişen 

ve eskiden kültürü de yapılmış olan dikenli, küçük bir ağaçtır. 

Yapraklar basit, kenarları krenat ve uzun saplıdır (Şek.llOA). 

Şekil 110. A:Rhamnus petiolaris. B.Paliurus spina-christi. m:meyva. 

304

Henüz olgunlaşmamış meyvaları cehri adıyla bilinir ve bundan 

sarı renkli bir boya elde edilir. Bu boya daha çok yün ve kumaş 

boyamada kullanılır. 

R.purshiana, Kuzey Amerika'da doğal olarak yetişen, Kanada 

ve Kenya gibi bir çok ülkede de kültürü yapılan 5-20 m boyunda, 

dikensiz bir ağaçtır. Bitkinin dal ve gövde kabuklarından nisanağustos 

ayları arasında Cortex Rhamni purshianae T.F. 

(Cascara sagrada) droğu elde edilir. Türk Farmakopesi'nde kayıtlı 

olan bu droğun en az % 2 antrakinon türevi bileşikleri 

(kaskarozitler) içermesi istenir. Cortex Frangulae gibi pürgatif 


Anadolu'da yetişen 20 Rhamnus türü, taşıdığı antrakinon 

miktarı bakımından incelenmiştir. Bunlar arasında R.libanoticus, 

R.cornifolius ve R.alaternus antrakinon bileşikleri yönünden 

zengin olup kabukları % 2 civarında etken madde taşıyan 

türlerdir(l). 

Paliurus spina-christi (karaçalı, çaltı), Anadolu'da yetişen 3-4 

m boyunda, dikenli bir çalıdır. Yaprakları ovat, stipulaları ise 

diken şeklini almıştır. Meyva daire şeklinde ortası şişkin, kanatlı 

ve üç tohumlu şamaradır, tanen taşır (Şek. 110B). 

Zizyphus jujuba (hünnap), Batı ve Güney Anadolu'da yetişen 

5-10 m boyunda, dikenli bir ağaçtır. Yapraklar alternan dizilişli ve 

tabandan başlayan belirgin üç damarlıdır. Meyva bir drupa olup 

ogunlukta kırmızı renklidir, şeker ve müsilaj taşır, yenir. 

Fam: Vitaceae 

Bu familya üyeleri, sülükleri ile tırmanan odunlu bitkilerdir. 

Yaprakları alternan dizilişli, derin palmat loplu ve stipulalıdır. 

Çiçekler küçük genellikle hermafrodit ve bileşik salkım 

durumundadır. 

Vitis vinifera (asma), kültürü yapılan tırmanıcı ve odunlu bir 

türdür. Yaprakları palmat loblu, tabam kordat ve kaba dişlidir. 

Meyva bakka tipinde olup glikoz yönünden zengindir. Alkolik 

fermantasyon yoluyla şarap ve benzeri alkollü içkilerin 

hazırlanmasında, etil alkol ve sirke elde etmede yararlanılır. 

Şarap (Vinum), tonik, iştah açıcı ve uyarıcı etkili bir üründür. 

(l)Coşkurı, M., Güney ve Doğu Anadolu' da Yetişen Rhamnus Türlerinin İlaç 

Hammaddesi Yönünden Araştırılması. TÜBİTAK TAG-472 nolu Proje, Ankara 1984. 

305

Ordo: Myrtales 

Myrtales bazı özelikleri ile Rosales takımına benzeyen bir 

taksondur. Yaprakların basit ve kenarlarının tam, çiçek örtü 

yapraklarının daha çok 4 lü (tetramer) oluşu ile Rosales 

ordosundan ayrılır. Ortak özelikleri ise, hipantiyumun meyva 

oluşumuna az çok katılmasıdır. 

Fam: Myrtaceae 

Familya bitkileri kışın yaprak dökmeyen ağaç veya çalılardır. 

Yapraklar basit, tam, karşılıklı ve stipulasızdır; şizolizigen salgı 

cebi taşır. Familya bitkilerinin çoğu Amerika ve Avustralya'nın 

tropikal bölgelerinde yayılış gösterir. Meyva çoğunlukla bakka, 

bazan kapsül tipinde olup tabanda kaliks artığı taşır. Anadolu'da 

bir cins ve bir tür doğal olarak yetişir. 

Myrtus communis (mersin,murt), Akdeniz havzasında yetişen, 

yapraklarını dökmeyen 1-5 m boyunda bir maki bitkisidir. 

Çiçekleri beyaz renkli, stamen çok sayıdadır. Meyva bakka tipinde 

olup olgunlukta mavi-siyah renklidir ve yenir (Şek. 111B). Folia 

Myrti (Mersin yaprakları), bitkinin kurutulmuş yapraklarından 

oluşur, uçucu yağ taşır. Drog bronşite iyi geldiği gibi baharat 

olarak da kullanılır. Oleum Myrti bitkinin çiçek ve 

yapraklarından subuharı distilasyonu ile elde edilen bir uçucu 

yağdır. Bileşiminde mirtol, sineol, geraniol ve nerol vardır. 

Antiseptik özeliğinden dolayı idrar yolları hastalıklarında, hoş 

kokusundan dolayı parfümeride kullanlılır. 

Eucalyptus (sıtma ağacı, okaliptüs) cinsinin vatanı 

Avustralya kıtasıdır, herdem yeşil büyük ağaçlardır. Dünyada 

birçok bölgede, bizde de Güney ve Batı Anadolu'da bataklıkları 

kurutmak amacıyla kültürü yapılmaktadır. Bitki topraktan bol 

miktarda su emer ve bu suyu yaprakları vasıtasıyla buharlaştırır. 

Bu nedenle bataklıkları kurutmak ve dolayısıyle sıtma hastalığına 

neden olan sivrisinekle mücadele etmek amacıyla yetiştirilir. 

E.globulus, 20 m boyunda bir ağaçtır. Kolay 

büyüyebilmesi ve topraktan bol su emmesi 

nedeniyle kültürü en çok yapılan türdür. 

Yapraklar derimsi olup heterofili gösterir; 

genç dallardaki yapraklar opozit, ve ovat-lanseolat; yaşlı dallar 

üzerindeki yapraklar ise alternan dizilişli ve falkattır (Şek. 11 ly,d). 

Bu falkat yapraklar Folia Eucalypti T.K. (Okaliptüs yaprağı) 

306

droğudur. Uçucu yağ sizolizigen salgı ceplerinde bulunur, % 3-5 

kadardır. Çay şeklinde astım ve bronşit tedavisinde kullanılır. 

Subuharı distilasyonu ile elde edilen Oleıım Eucalypti T.K. 

(Okaliptüs esansı) % 80 ökaliptol, bunu yamnda terpineol ve 

izoborneol taşır. Deri ve solunum sistemi hastalıklarında 

antiseptik olarak kullanılır. Diş macunu, gargara gibi birçok 

preparatın bileşimine girer. Anadolu'da yetiştirilen diğer türlerin 

E.camcddulerısis, E.robusta ve E.viminalis'in yaprakları da aynı 

amaçla kullanılır. 

Şekil 111. AıEucalyptus globulus. gs:genç sürgün ve ovat- lanseolat 

yapraklar; yd:yaşlı dal ve falkat yaprakları. BıMyrtus 

commurıis. m:meyva; çıçiçek. 

E.macrorhyncha!nm, genç yaprakları % 20 rutozit taşır bu 

nedenle flavonozit elde etmede kaynak oluşturan bir ağaçtır. 

E.amygdaüna, 150 m'ye kadar boylanabilen dünyanın en 

büyük ağaçlarındandır. 

307

Eucalyptus türleri kültür bitkisi olmalarına karşın 

Anadolu'nun bazı bölgelerinde küçük ormanlar (ökaliptetum) 

meydana getirmişlerdir; bunlara Tarsus civarındaki Karabucak 

ormanı örnek verilebilir. 

Eucalyptus türlerinin gövdelerinden tanence zengin ve 

ticarette Kino adıyla bilinen bir ekstre hazırlanır. Ayrıca odun 

kısmı kağıt fabrikaları için hammaddedir. 

Eugenia caryophyllata (Jambosa caryophyllus, karanfil 

ağacı), vatanı Filipinlerin güneyi Moluk adaları olan, 15-20 m 

boyunda, yaprak dökmeyen büyük ağaçlardır. Günümüzde, 

Madagaskar, Endonezya, Brezilya, Sri Lanka ve Tanzanya'da 

kültürü yapılır ve dünya ihtiyacı bu ülkeler tarafından karşılanır. 

Çiçekler dalların ucunda ve üçlü gruplar halinde bulunur 

(Şek. 112A). Çiçekler tomurcuk halinde iken ve yeşil olan 

ovaryumu koyu kırmızı renk alınca toplamr. Bazı bölgelerde yılda 

iki kez ürün elde edilir. Flores Caryophylli T.K. (Karanfil) % 14-20 

civarında uçucu yağ ve bir miktar tanen taşır. Bilinen en eski 

baharat! arasındadır. Koku ve tat düzenleyici olarak galenik 

Şekil 112. A .Eugenia caryophyllata. ç:tomurcukta çiçek. B :Punica 

granatum. çk:çiçeğin boyuna kesiti; m:meyva. 

308

preparatlara konur. Oleum Caryophylli T.K. (Karanfil esansı), 

çiçek tomurcuklarından subuharı distilasyonu ile elde edilir, % 

80-90 öjenol taşır. Hoş kokuludur, kuvvetli antiseptik ve 

analjezik etki gösterdiğinden diş hekimliğinde bu amaçla 

kullanılır. Diş macunu, gargara gibi preparatların bileşimine 

girer. Gıda sanayiinde ve parfümeride kullanılır. 

Pimenta officinalis (yenibahar), vatanı Antil adaları olan 

tropikal bölgelerde yetişen ve kültürü yapılan küçük bir ağaçtır. 

Meyva 4-5 mm çapında, bakka tipindedir. Fructus Pimentae hoş 

kokulu bir drog olup uçucu yağında başlıca öjenol bulunur ve 

baharat olarak kullanılır. 

Fam: Punicaceae (Nargiller) 

Bu familyadaki bitkiler odunlu, yaprakları basit ve tam 

kenarlıdır. Çiçekler erdişi, ovaryum alt durumlu ve iki katlıdır, alt 

kat 3, üst kat ise 6 bölmelidir (Şek. 112B). Çiçek formülü 

a.Ks C6 AQ G(3+6). Yurdumuzda tek cins ve tek türü yetişir. 

Punica granaturrıun (narağacı), vatanı Akdeniz ülkeleridir; 

Japonya'ya kadar uzanan bölgelerde, Batı ve Güney Anadolu'da 

yetiştirilen küçük bir ağaçtır. Yapraklar lanseolat, derimsi; kaliks 

6 dişli, etli, meyva üzerinde kalıcı, korolla tomurcuktayken 

buruşuk, parlak kırmızı renklidir. Meyva portakal büyüklüğünde, 

perikarpı derimsi olan çok tohumlu bakkadır. Meyvanm yenen 

kısmı tohumun etli ve sulu testasıdır (Şek. 112B). Cortex Granati 

T.K. (Nar kabuğu) kök, gövde ve dal kabuklarından oluşan bir 

droğtur, pelletierin ve benzeri alkaloitleri taşır, tenya düşürücü 

olarak kullanılır. Flores Granati, Cortex Fructus granati tanen 

taşır, astrenjan etkilidir. 

Fam: Lythraceae 

Laıvsonia inermis (kına), vatanı Hindistan, Iran ve Arabistan 

olan, yaprakları basit, karşılıklı dizilmiş, kısa boylu bir ağaççıktır. 

Güney Anadolu'da Silifke civarında yetiştirilir. Folia Lawsoniae 

(Folia Hennae) bitkinin kurutulmuş yapraklarıdır, başlıca tanen 

(kına taneni) ve lavsonin isimli boya maddesi taşır. Saç ve elleri 

boyamada kullanılır. 

309

Fam: Onagraceae 

Kuzey Afrika dışında yayılış gösteren bir familyadır. 

Anadolu'da 4 genus, 26 tür ile temsil edilir. 

Oenothera biennis, vatanı Kuzey Amerika olan, Avrupada süs 

bitkisi olarak kültürü yapılan ve natüralize olmuş bir bitkidir. 

Topraküstü kısımları bol tanen, organik asitler; yaprakları 

flavonozitler içerir. Son yıllarda tohumlarından elde edilen ve 

Evening Primrose Oil (=EPO) adı verilen yağ, kozmetikte 

kullanılan bir ürün olarak önem kazanmıştır. Bu yağm 

bileşiminde, % 10 kadar doymuş yağ asitleri, bunun da % 60- 

70'i linoleik asit şeklindedir. 

Fam: Thymelaeaceae 

Çoğunlukla ağaç veya çalı formunda bitkilerdir. Çiçekler 

indirgenmiştir, petal genellikle yoktur, kaliks korolla 

görünümündedir. Çiçek formülü a K4 A^ f^; meyva tipi drupa 

veya akendir. 

Daphrıe pontica (sırımbağı,kurtbağı), Kuzey Anadolu'da 

yetişen 1 m boyunda yaprak dökmeyen bir ağaççıktır. 

D. mezereum (mezeıyon), Trabzon, Rize ve Erzurum civarında 

yetişen, 1-1.5 m boyunda bir çalıdır. Çiçekler pembe renkli ve hoş 

kokulu, meyva ise kırmızı renklidir. Cortex Mezerei, dafnin 

heteroziti taşır, deriyi tahriş eder; kan toplayıcı ve stimulan 

etkilidir, romatizmada kullanılır. 

Fam: Elaeagnaceae 

Familya bitkiler çoğunlukla dikenli ağaç, ağaççık veya 

çalılardır. Yapraklar basit, lanseolat, bol miktarda kalkan tüy 

taşıması nedeniyle gümüşi renktedir. Çiçekler basittir, yalnız 

kaliks bulunur; çiçek ekseni çukurlaşmış, hipantiyum boru veya 

bardak şeklini almıştır. Meyva etli periant tarafından çevrilmiştir, 

drupaya benzer. 

Anadolu'da iki cins ve bunların da birer türü yetişmektedir. 

Elaeagnus angustifolia (kuşiğdesi), Anadolu'da yaygın olarak 

yetişen çalı veya 7 m'ye kadar boylanabilen dikenli bir ağaçtır. 

Meyvalarmın küçük olmasından dolayı kuş iğdesi olarak bilinir. 

310

Bir varyetesinin E.angustifolia var. orientalis'in kültürü yapılır. 

İğdenin çiçekleri sarı renkli ve güzel kokuludur; meyva daha 

büyük 1-3 cm boyunda sarı renkli ve kokulu olup, yenir. 

Hippophae rhamnoides (kıriğdesi) 6 m'ye kadar boylanan, 

dikenli bir türdür. Yapraklar linear-lanseolat, erkek çiçekler 

amentum, dişi çiçekler ise salkım durumundadır. Meyva turuncu 

renkli drupa tipindedir. Vitamin yönünden (C vitamini) 

zengindir. 

Fam: Proteaceae 

Güney Yarıkürede yayılış gösteren ağaç veya çalı formunda 

bitkilerdir. 

Macadamia tetraphylla ve M.ternifolia, Avustralya ve 

Hawai'de yetişen ağaçlardır. Tohumlarından soğukta presyonla % 

70 kadar yağ elde edilir. Oleik asitçe zengin (% 57) olan bu yağ, 

Macadamia Nut Oil adı ile ticarette bulunur ve kozmetikte çok 


Ordo:Umbelliflorae (Apiales) 

Bu takımda eczacılık yönünden önemli familyalar bulunur. 

Ovaryum alt durumlu, 2 karpelli; meyva şizokarptır. 

Fam: Cornaceae 

Ağaç veya çalı şeklinde bitkileri içeren bir familyadır. 

Yurdumuzda bir cins ve bunun iki türü yetişir. 

Cornus mas (kızılcık), ülkemizde yaygın olarak yetişen 3-5 m 

boyunda, kışın yaprak döken küçük ağaçlardır, yaprakları basit 

ve opozit dizilişlidir. Çiçekler yeşilimsi-sarı renkli, terminal 

umbella durumundadır. Drupa tipi meyva 1.5-2 cm boyunda, 

silindirik-elipsoid olup sonbaharda olgunlaşır ve kırmızı renklidir 

(Şek. 113 A).C Vitamini taşıyan olgun meyvalar yendiği gibi 

daha çok marrnelatı yapılır. Halk arasında antidiyareik olarak 

kullanılır. 

C.sangainea, Kuzey Anadolu'da yetişir. Çiçekleri aksilar 

umbella durumda ve beyazdır; meyva 5-8 mm boyunda, küremsi 

ve mor-siyah renklidir, yenmez. 

311

Fam: Araliaceae 

Bu familyada çoğunluğu sarılıcı, tırmanıcı, çok yıllık ve 

yaprak dökmeyen bitkiler yer alır. Hedera helix (duvar sarmaşığı), 

adventif kökleri ile duvar veya ağaçlara tırmanarak yükselen ve 

yayılan, herdem yeşil bir bitkidir. Toprak üstü kısımları(herba) ve 

yaprakları saponozit (hederin) taşır; bu bileşik zehirlidir, fakat 

santral sinir sistemine sedatif etkisi vardır ve spazmolitiktir; 

boğmacada verilir. Son yıllarda selülit giderici krem, losyon v.b. 

preparatları hazırlanmaktadır. 

Şekil 113. AıCornus mas meyvalı dal. B:Panax ginseng. ç:çiçek;.k: kök; 

m: meyva(B: Mitsuhashi'den). 

Pancoc ginseng (ginseng)(*) ve diğer Panax türlerinin çoğu 

Kuzey Amerika ve Asya kökenli olan 30-50 cm boyunda çok yıllık, 

(*) ginseng= çince insan, kök 

312

otsu bir bitkilerdir. Kökleri kalın ve dallanmış olduğun için insan 

vücuduna benzetilmektedir. Yaprakları palmat parçalı ve 5 

foliollü olup bitkinin üst kısımlarında bulunur. Çiçekler beyaz 

renkli, umbella durumundadır; meyva kırmızı renkli bakkadır 

(Şek. 113B,m). Tedavide 4-5 yaşındaki bitkinin 15-20 cm 

boyundaki kökleri kullanılır. Triterpenik saponozitler ve B 

grubu vitaminler içerir. Uzakdoğu ülkelerinde 2000 yıldan beri 

tonik ve afrodiziyak olarak kullanılmaktadır. Son yıllarda 

Türkiye'nin de içinde bulunduğu bir çok ülkede preparatlarına ve 

köküne rastlanmaktadır. Sokaklarda satılanlar gerçek Pancuc 

değil, şekilleri ginseng köküne benzeyen Mandragora 

(Solanaceae) veya Bryonia (Cucurbitaceae) türlerinin kökleridir. 

Başka Pancuc türleri de bu amaçla kulanılır; bunlara P.repens, 

P.quinquefolia örnek verilebilir. Doğadan elde edilen kökler 

ihtiyacı karşılamadığından birçok ülkede kültürü yapılır. Orman 

altı bitkisi olması nedeniyle ancak özel olarak hazırlanmış ve 

direk güneş ışınlarından korunmuş alanlarda yetiştirilebilir. 

Fam: Umbelliferae (Apiaceae) 

Basit veya bileşik umbella çiçek durumu ve şizokarp 

meyvalarıyla çiçekli bitkiler içinde en iyi tanınan, zengin 

familyalardan biridir. 300 cins, 3000 kadar türü kapsar. Bir, iki 

veya çok yıllık, çoğu uçucu yağ taşıyan otsu bitkilerdir. 

Yaprakları alternan dizilişli, genellikle parçalı ve tabanı okrealıdır; 

çiçekler küçük, basit veya bileşik umbella durumundadır, 

involukrum ve involusel bulunur; kaliks küçük 5 dişli, korolla 5 

petalli, stamen 5 tane, ovaryum 2 karpelden oluşmuş sinkarp ve 

alt durumludur. Meyva tipi, olgunlukta herbiri tek tohum taşıyan 

2 merikarpa ayrılan şizokarptır, merikarplar birbirine ince bir sap 

(karpofor) ile bağlıdır. Meyvenin üzerinde ikisi kenarda, üçü 

ortada kaburga şeklinde uzunluğuna 5 çıkıntı, kosta ve kostalar 

arasında 4 girinti, valekulum bulunur. Mezokarpta uçucu yağ 

taşıyan ve sayısı genusa göre değişen reçine kanalları yer alır 

(Şek. 114me, 115). 

Coriandrum sativum (kişniş), vatam Akdeniz ülkeleri olan ve 

3000 yıldanberi kültürü yapılan tek yıllık, otsu bir bitkidir. 

Anadolu'da doğal olarak yetiştiği gibi Konya, Burdur civarında 

kültürü de yapılır. Fructus Coriandri T.K.(Kişniş meyvası) 3-6 

mm çapında küre biçimindedir, her merikarpta dalgalı 5 kosta 

görülür; salgı kanalı merikarpların birbirine bakan yüzünde ve 2 

tanedir (Şek. 115A). Meyvalar % 0.3-0.5 uçucu yağ taşır, 

313

karminatlf ve stomaşik etkilidir; şekercilikte ve baharat olarak 

kullanılır. 

m 

Şekil 114. Umbelliferae. ç:çiçek; me:meyvanın enine kesiti; id:iletim 

demeti; v:valekulum; k:kosta; sk:salgı kanalı;.ka:karpofor; 

m:meyva; st:stilopodium; mrmerikarp. 

Umbelliferae familyasmdaki önemli baharattan olan ve halk 

arasında kimyon adıyla bilinen meyvalar, aslında farklı üç genusa 

aittir. 

Cuminum cyminum (kimyon, acem kimyonu), 50-60 cm 

boyunda, beyaz çiçekli, tek yıllık otsu bir bitkidir. Vatanı 

Mısır'dır, kültürü yapılan daha çok bu türdür, Orta Anadolu 

bölgesinde (Konya, Polatlı, Eskişehir) yetiştirilir. Fructus Cumini 

(kimyon meyvası) 5-6 mm boyunda uçlara doğru sivrilen, seyrek 

tüylü, olgunlukta genellikle iki merikarpa ayrılan şizokarp bir 

meyvedir, % 1.5-4 kadar uçucu yağ taşır bu uçucu yağ % 25 

kadar kumin aldehit içerir. Baharat olarak kullanılır. 

Carum carvi (frenk kimyonu, karaman kimyonu)(*), yaklaşık 1 

m boyunda çok yıllık otsu bir bitkidir. Avrupa'da kültürü yapılır, 

Doğu Anadolu'da doğal olarak yetişir. Fructus Carvi (frenk 

kimyonu meyvası) 4-5 mm boyunda, esmer renkli, hafif kıvrık, 

silindir şeklinde ve tüysüzdür. % 3-9 uçucu yağ taşır, uçucu 

yağın büyük kısmını (% 40-60) karvon oluşturur. Meyvalar ve 

buradan elde edilen Oleum Carvi karminatif, stomaşik ve 

(*)karamaıı kimyonu= isminin karaman ile bir ilgisi yoktur, droğun arapça ismi 

olan Karawya dan geldiği düşünülmektedir. 

314

Şekil 115. Umbelliferae meyvalarının enine kesiti. A:Coriandmm sativum. 

B:Ammi visnaga. C.Foeniculum vulgare. DıConium maculatum. 

E: Pimpinella anisum. F: Carum carvi. 

Laser trilobum (kefe kimyonu), yurdumuzda oldukça yaygm 

olan bir bitkidir, 1 m kadar boyda ve çok yıllıktır. Meyvaları % 1.2- 

4 uçucu yağ (% 68 kadarı peril aldehit) taşır ve yetiştiği yörelerde 

baharat olarak kullanılır. 

Pimpinella anisum. (anason), vatam Doğu Akdeniz ülkeleri 

olan, 50-70 cm boyunda, beyaz çiçekli, tek yıllık otsu bir bitkidir. 

Gövde üzerindeki yapraklar pennat, tripennat, tabandaki 

yapraklar ise basittir, yani bitki heterofili gösterir. Çiçekler bileşik 

umbella durumundadır, involukrum bulunmaz. Memleketimizde 

Konya, Antalya ve Ege bölgesinde kültürü yapılır. Fructus Anisi 

T.K.(Anason meyvası), 3-5 mm boyunda, tabana doğru şişkin 

armut biçiminde, belirgin 5 kostalı, koyu yeşil renkli ve tüylüdür, 

genellikle sapıyla beraber bulunur (Şek. 115E, 116B,m). Uçucu 

yağ miktarı % 1.5-3 kadardır. Baharat, karminatif, koku ve tat 

düzenleyici olarak kullanılır. Oleum Anisi T.F. (Anason esansı), 

anason meyvalarından subuharı distilasyonu yoluyla elde edilir. 

Uçucu yağın % 70-85'ini anetol oluşturur, bu nedenle anetol 

kaynağı olarak değerlendirilir. Anason değişik alkollü içkilerin 

(rakı) bileşimine girdiği gibi anetolden hareketle bazı hormonların 

sentezine geçilir. Anadolu'da meyvalarm küçük baş hayvanlara 

yedirilmesiyle yavrulamada artış sağlanır. 

315

Pimpinella cinsinin Anadolu'da 23 türü yetişir. Uçucu yağ 

bakımından en zengin bitki P.cretica var. arabicadır (% 10.3), 

fakat bu yağın % 70'i limonenden oluşur. Uçucu yağ bakımından 

ikinci sırada P.Jlabeüifolia gelir (% 7-8 kadar), ancak bu yağdaki 

anetol oranı % 46 kadardır (1). 

Foeniculum vulgare (rezene), 1-1.5 m boyunda, yaprakları çok 

parçalı, parçaları filiform, çiçekleri sarı renkli olan çok yıllık otsu 

bir bitkidir. Kuzey Anadolu'da doğal olarak yetişir ve değişik 

bölgelerde kültürü yapılır. Meyvalar 6-10 mm boyunda açık veya 

kirli sarı renkli, kostaları belirgin, kısa saplı tüysüz ve silindir 

şeklinde olup genellikle kıvrıktır (Şek. 115C,116A). Fructus 

Foeniculi T.K. (Rezene meyvası), % 3-6 oranında uçucu yağ taşır, 

Oleum Foeniculi T.K.(Rezene esansı) de anetol yönünden 

zengindir, özellikle çocuklara karminatif olarak verilir. 

Familyadaki bazı bitkilerden elde edilen droglarda, 

bileşik uçucu yağ değildir; bu bitkiler şunlardır. 

etken 

Ammi visnaga (kürdanotu, dişotu, hıltan, kılır)((*), Batı ve 

Güney Anadolu'da, sahillerimizde ve yol kenarlarında yetişen, 50- 

100 cm boyunda çok yıllık otsu bir bitkidir; yaprakları çok 

parçalanmış, filiformdur. Çiçekliyken açık olan ve baş oluşturan 

umbellanm ışmları(sapları), meyva olgunlaşırken birbirine 

yaklaşır ve meyvaların dağılması önlenir. Fructus Ammi 

visnagae (dişotu meyvası) 1-2 mm boyunda, oval, esmer renkli ve 

kalın kostalıdır (Şek.llÖB). Kellin (furanokromon yapısında), 

visnadin, samidin (piranokumarin) isimli bileşikler taşır. 

Visnadin antispazmodik etkili olup papaverine göre 3 kez daha 

kuvvetli etki gösterir. Kellin ise kalp damarlarını genişletir 

(koroner dilatatör), angina pectoris ve koroner yetmezliğinde 

kullanılır. 

Çordum maculatum (baldıran), 50-200 cm boyunda çok yıllık, 

büyük bitkilerdir. Ülkemizde tarihi kalıntılarda yol ve su 

kenarlarında sıklıkla rastlanır. Gövde çıplak ve içi boştur, 

üzerinde koyu kırmızı renkli, esmer lekeler görülür (Şek. 117g). 

Herba Conii maculati(**) bitkinin çiçek açma zamanı toplanmış 

yaprak ve çiçeklerdir. Koniin, konisein ve benzeri alkaloitleri 

(l)Tanker, N, İzgü, F. Türkiye'de Yetişen Pimpinella Türleri Üzerinde Farmasötik 

Botanik Yönünden Araştırmalar (doktora rezi) Ank.Ecz.Fak.Der. 18(1), 57-73 

(1988). 

(*)olgun meyvaları taşıyan umbella saplan çok düzgün ve sivri uçludur, kürdan gibi 

kullanılır. 

316

taşır; bunlar hareket sinirlerini felce uğratır. Tıpta narkotik 

etkisinden dolayı eskiden kullanılmıştır, çok zehirli bir drog 

olmasından dolayı bugün pek kullanılmaz. Baldıranın meyvaları, 

Fructus Conii de benzer alkaloitleri içerir; bu nedenle anason 

meyvası ile karışırsa zehirlenmelere neden olur, meyvalarm 

mikroskopta incelenmesi ile ayırımı kolayca yapılır. 

A 

B 

Şekil 116. A:Foeniculum uulgare. B:Pimpinella anisum. m:meyva. 

Baldıran, bilinen en zehirli bitkilerdendir. Ünlü Grek filozofu 

Sokrates'in baldıran usaresi içmeye mahkum edildiği 

bilinmektedir. Sokrates zehiri içtikten sonra vücudunda meydana 

gelen değişmeleri ölünceye kadar kaleme de almıştır. 

Cicuta virosa[*) (subaldıranı), 50-120 cm boyunda, çok yıllık 

bir bitkidir. Kökü kaim ve enine bölmelidir. Sulak çayır ve durgun 

su kenarlarında yetişir. Anadolu'da Erzurum civarında rastlanır. 

Yaprakları tripennatisekt, parçalan lanseolattır. Meyva 1.5 mm 

boyunda, geniş ovattır. Çok zehirlidir. 

(*)virosus= zehirli; fena kokan 

317

Şekil 117. A:Conium macıdatum. g:gövde üzerinde lekeler. B.Ferula asafoetida. 

Ferula meifolia (çakşırotu), Doğu ve Güney Anadolu'da 

yetişir, 1-2 m boyunda olup familyanın en büyük bitkilerindendir. 

Yapraklar çok parçalı, lineardır; çiçekleri büyük umbellalar 

meydana getirir. Bitkinin toprakaltı kısmı afrodiziyak etkilidir. 

F.asa-foetida (şeytanotu), F.nartex, 2 m boyunda, parçalı 

yapraklı ve sarı çiçekli bitkilerdir; bu türler de Iran ve Afganistan 

dağlarında yetişir (Şek. 117B). Gummi Asa-foetidae, veya Asa 

foetida (şeytantersi) isimleriyle bilinen drog, her iki türün kökleri 

kesildikten sonra çıkan gomresin yani reçineli zamktır. Sinir 

sistemi yatıştırıcısı ve antispazmodik olarak kullanılır. 

Angelica archangelica (melekotu), Orta ve Kuzey Avrupa'da 

nehir kenarlarında yetişen, ayrıca kültürü yapılan 2-3 m 

boyunda çok yıllık otsu bir bitkidir. Valekulumda çok sayıda salgı 

kanalına rastlanır. Radix Angelicae, angelik asit, angelisin, 

umbeliferon (kumarin) ve uçucu yağ taşır. Uyarıcı, tonik, 

karminatif ve diüretik etkilidir. 

318

Umbelliferae familyasında sebze olarak tüketilen kültür 

bitkileri de yer almaktadır; Daucus carota (havuç), Petroselinum 

sativum (maydanoz), Anethum graveolens (dereotu) ve Apium 

graveolerıs var. rapaceum (kereviz) bunlardan bazılarıdır. 

Umbelliferae meyvalarmın çoğu, görüldüğü gibi, drog olarak 

kodeks ve farmakopelerde kayıtlıdır; bazıları ise zehirlidir ve bu 

meyvalarm diğerlerine karışmamasına özen göstermek gerekir. 

Yukarıda verilen morfolojik özelikleri ile bu meyvalar tanınabilir 

ve birbirinden ayırtedilebilirse de morfolojik karakterlerin 

yeterince görülmediği örnekler mikroskop altında incelenerek, 

anatomik yapılarındaki belirgin farklar yardımıyla kolayca 

ayrılabilir. Meyvalarm, enine kesiti mikroskopta, kuvvetli 

olmayan bir büyütme altında incelendiğinde şu özelikler dikkati 

çeker: 

Fr.Conii'de valekulumda salgı kanalı bulunmaz; endosperma 

içe doğru bir girinti meydana getirmiştir. Fr.Anisi'de kostalar çok 

çıkıntılı değildir, ekzokarpta basit tüyler bulunur, valekulumda 

çok sayıda, küçük salgı kanalları dizilmiştir. Fr.Foeniculi'de 5 

kosta çok belirgin çıkıntı şeklindedir, her valekulumda sadece 1 

tane ve büyük salgı kanalı vardır; ayrıca mezokarp hücrelerinde, 

karakteristik, ağsı kalınlaşma görülür. Fr.Carvi, Fr.Anisi'ye 

benzer, fakat her valekulumda 1 salgı kanalı bulunur ve tüy 

taşımaz. En küçük meyva Fr.Ammi visnagae'dir, iletim 

demetlerinin ay şeklinde oluşu karakteristiktir. Fr.Coriandri'de 2 

salgı kanalı iki merikarpın birbirine bakan yüzündedir (Şek. 

115A). 

319

Subclassis: Sympetalae 

Altsınıf : Birleşikpetalliler 

Bu taksondaki bitkilerin çiçeklerinde petaller ve bazan de 

sepaller boru, huni ya da değişik şekillerde birleşmiştir. 

Takım :Ericales 

Fam: Ericaceae 

Familya bitkileri çalı veya ağaç formunda olup, yaprakları 

basit derimsi, bazan iğne gibidir. Çiçekler aktinomorf veya 

zigomorf; kaliks ve korolla 4-7 lobludur. Stamen sayısı petal 

kadar, anterleri tepede delikle açılır. Yeryüzünde 70 kadar genus 

ile temsil edilen bu familyadan yurdumuzda 12 cins, 26 tür 

yetişir. 

Erica, funda adıyla yurdumuzda da tanınan 3-4 m kadar 

boylanabilen, bir cinstir. Maki topluluklarında çok sık rastlanan 

yaprakları vertisillat dizilişli 3-7 mm boyunda, asikulardır, kışın 

dökülmez. 

E.arborea (müren), kıyı şeridinde rastlanır, yaprakları 3' lü 

vertisillat dizilmiş olan türdür. Çiçekleri ilkbaharda açar, 3-4 mm 

büyüklükte, urseolat, beyaz renkli ve rasemus durumundadır. 

E.verticillata (funda) türünde yaprakların dizilişi 4'lü vertisillat, 

çiçekler pembe renklidir ve sonbaharda açar; daha çok Batı ve 

Güney Anadolu'da yetişir. 

Rhododendron ponticum (komar, ormangülü), kışın yaprak 

dökmeyen, Kuzey Anadolu'nun nemli ormanlarında yetişen boylu 

bir çalıdır, yaprakları 10-17 cm boyunda, eliptik-obovat, derimsi; 

çiçek durumu terminal, 5-20 çiçekli umbella; korolla tübü de 

lobları da 1.5-2.5 cm kadar, pembemsi-erguvani renklidir. Stamen 

sayısı 10; meyva tipi kapsüldür. Pembe çiçekleri ile arıların sevdiği 

bir bitkidir; bu çiçeklerden yararlanarak yaptıkları bal, deli bal 

adıyla bilinir ve zehirlidir(*), bu özeliği taşıdığı andromedotoksin 

isimli bileşikten ileri gelmektedir. Balın tansiyon düşürücü 

etkisinden söz edilir. 

(*) Delibal, mikroskopta incelenirse Ericaceae familyasını tanıtan tetrat. 

şekilli polen taneleri görülür ve böylece teşhis edilir. 

320

R.luteam (zifin), Kuzey ve Batı Anadolu'da yetişen daha kısa 

boylu, isminden de anlaşılacağı gibi sarı çiçekli bir çalıdır; 

komar'dan farklı olarak 5 stamen vardır ve kışın yaprak döker. 

Arıların bu bitkinin çiçeklerinden balözü alarak yaptıkları bal da 

zehirlidir. 

Arbutus unedo (kocayemiş), kışın yaprak dökmeyen 5 m 

kadar boyda bir ağaçtır, kıyı bölgelerinde makilerde yetişir. 

Yaprakları 5-8 cm, derimsi, oblanseolat veya ovat, kenarları 

serrattır. Sonbaharda çiçek açar; korolla beyaz renkli urseolat, 

küremsi ve 5 lobludur. Anterlerinde boynuz gibi 2 çıkıntı 

bulunur. Meyva küremsi bir bakkadır, yüzeyi pürüzlü, turuncukırmızı 

renklidir ve yenir. 

Şekil 118. A: Vaccinium myrtillus. a:meyva. B:Primula vulgaris. ks: kısa 

stiluslu çiçek; us: uzun stiluslu çiçek. 

A.andrachne (sandalağacı) da Akdeniz maki bitkilerindendir. 

Gövdeyi örten gri-pembe mumlu tabakanın plaklar halinde 

321

düşüp ayrılmasıyla kırmızı renkli gövde ortaya çıkar ve böylece de 

çok kolay tanınır. Yaprakları daha küçük, geniş ovat ve kenarları 

tamdır. İlkbaharda çiçek açar. Meyvası yenmez. 

Vaccinium arctostaphylos, Karadeniz Bölgesinde yetişen 1-6 

m boyunda çalı veya küçük bir ağaçtır, çoban üzümü, sapanca 

çayı ve Trabzon çayı gibi isimlerle tanınır. Yaprakları tanen ve 

arbutozit isimli bir heterozit içerir, çay olarak tüketilir. 

V.myrtiüus (yaban mersini, ayıüzümü) türü de başlıca 

Karadeniz Bölgesinin dağlarında yetişir, boyu 30 cm kadar olan 

bir çalıdır, yaprakları küçüktür ve kışın dökülür; koyu kırmızısiyah 

renkli bakka tipindeki meyvaları lezzetli olduğundan 

yendiği gibi, meyvanm taşıdığı antosiyanozitler nedeniyle bazı 

damar ve göz hastalıklarında kullanılır (Şek. 118). Bu türün 

yaprakları kabız ve antidiyabetik etkilidir. 

Arctostaphylos uva-ursi (ayıüzümü) Orta ve Kuzey Avrupa'da 

yetişen bir çalıdır. Yaprakları 1.5-2 cm boyunda, obovat ve 

derimsidir. Folia Uvae ursi T.K. (Uva ursi yaprağı) tanen ve 

arbutozit içeren diüretik bir drogtur; böbrek ve mesane 

hastalıklarında kullanılır. 

Gaultheria procumbens, bir Kuzey Amerika bitkisi olup, 

sürünücü bir çalıdır. Yapraklarından subuharı distilasyonu ile 

bir uçucu yağ elde edilir. Essence de Wintergreen adıyla bilinen 

bu yağ bol miktarda metil salisilat içerdiği için romatizma 

ağrılarını gidermek amacıyla, dışardan kullanılır. 

Ordo: Primulales 

Fam: Primulaceae 

Bu familya bitkileri, yapraklan genellikle basit, hepsi 

tabanda toplanmış (rozet yaprak) veya bazan opozit dizilişli, tek 

veya çok yıllık otsu bitkilerdir. Çiçekler hermafrodit ve 

aktinomorf, kaliks gamosepal, korolla simpetal ve 5' er lopludur. 

Stamen 5 tane, epipetal olup korolla tübüne bağlıdır. Ovaıyum 5 

karpelden meydana gelmiş üst durumlu, bir gözlü ve çok 

ovüllüdür. Meyva, tepede 5 yarıkla açılan kapsül ve piksidyum 

tipindedir. Yurdumuzda 9 cins ve 40 türü bulunur. 

Primula vulgaris (çuhaçiçeği), yurdumuzda iki alttür ile 

temsil edilen bir taksondur. Boyu 20 cm kadar, rozet yaprakları 

322

geniş obovat, spatulattır; toprak altında uzamış bir rizomu 

bulunur. Infloresans sapsız, az veya çok çiçeklidir. Korolla tübü 

1.5-2 cm boyunda olup kaliks kadar, lobları ise 0.5-1.5 cm kadar 

ve obkordattır. Primula' lar heterostili gösterir, stilus bazı 

çiçeklerde uzun, bazılarında kısadır (Şek. 118B). P.vulgaris'in 

çiçekleri farklı renkte 2 alttürü bulunur; P.uulgaris ssp. uulgaris 

sarı, nadiren beyaz, P.vulgaris ssp. sibthorpii pembe veya leylak 

rengi çiçeklidir.İkinci alttür Kuzey Anadolu'da 1-850 metreye 

kadar yükseklerde (bazan 2000 m'de) yetiştiği halde P.vulgaris 

ssp. vulgaris'e 500 metreden sonra(-2000 m) hem Kuzey hem 

Güney Anadolu'da rastlanır. P.vulgaris'in kök ve rizomlarmda 

triterpenik saponozitler bulunur, ekspektoran olarak kullanılır. 

Familyanın önemli bir taksonu olan Cyclamen; yurdumuzda 

10 türü yetişen, yumrulu, çok yıllık bitkilerdir. Yumrunun üst 

tarafından ve ortadan yaprak ve çiçekler çıkar. Yaprakları uzun 

saplı, lamina orbikular, reniform veya ovat, tabanı kordattır. 

Çiçekler tek başına, uzun saplı; kaliks derin 5 loblu, korolla koyu 

siklamen rengi, pembe veya beyaz, tüp kısmı kısa, lopları uzun ve 

geriye dönüktür. Pedisel, meyva olgunlaşırken yay veya helezon 

şeklinde kıvrılarak toprağa doğru sarkar. 

Cyclamen yumruları, Tubera Cyclameni, Anadolu'da 

topalak, yer somunu (C.hederifolium'da yumru, 20 cm kadar 

büyüklükte bir somuna benzer), domuz-turpu (C.coum'un 

yumruları turp büyüklüğünde olup domuzlar tarafından yenir) 

gibi isimlerle anılır. Bu yumrular bol miktarda saponozit içerir; 

Ege'de C.neapolitanum, Karadeniz'de C.coum' un yumruları su ile 

kaynatıl, bu su, özellikle tütün fidelerine musallat olan 

solucanları öldürmek için tarlalara dökülür. 

Ordo: Ebenales 

Fam: Ebenaceae 

Tropik ve subtropik bölgelerde yetişen ağaç veya çalılardır. 

Kışın yaprak döker. 

Diospyros lotus (karahurma), büyük bir ağaçtır, vatanı 

uzakdoğu olduğu halde, Balkanlarda natüralize olmuştur. Kuzeydoğu 

Anadolu'da yerlidir, ayrıca meyvası için yetiştirilir. C 

vitamini taşıyan meyvaları 2 cm kadar büyüklükte, toparlak, 

önce buruk olgunlaştığında tatlı lezzetlidir. 

323

D.kaki (Trabzonhurması), 15 m boyunda, vatanı daponya olan 

bir kültür ağacıdır. Meyvaları büyük, 5-8 cm çapında, basık küre 

şeklinde ve turuncu renkli bakkadır. Bol tanen de içeren 

meyvalar olgunlaşınca tatlılaşır ve suludur, yenir. 

D.ebenum (abanoz ağacı), Hindistan'da yetişir; odunu sert ve 

koyu renkli olup mobilyacılıkta makbul bir ağaçtır. 

Fam: Sapotaceae 

Bu familyadaki bitkilerin çoğu tropikal bölgelerde yetişen, 

lateks taşıyan ağaç veya ağaççıklardır. Yaprakları basit ve 

derimsidir. 

Palaquiam gutta, P.oblongifolium, Güney-doğu Asya'da 

yetişen büyük ağaçlardır. Gövdedeki lateksten Gutta-percha 

isimli bir drog elde edilir, bu drogtan diş hekimliğinde geçici 

dolgu yapımında yararlanılır. Bu madde sanayide izolatör olarak 

kullanılır. 

Achras sapota ve Mimusops balata isimli bitkilerin 

lateksinden temizlendikten soma çiklet yapımında yararlanılır. 

Butyrospermum parkii Batı Afrika kökenli bir ağaçtır. 

Tohumlarından bir sabit yağ elde edilir; karite yağı veya galam 

yağı adı verilen bu yağ kakao yağı gibi 37° C de erir, çukulata 

yapımında kullanılır. 

Fam: Styracaceae 

Bu familyanın küçük ağaç formundaki bitkileri tropiklerde ve 

Akdeniz bölgesinde yetişir. Yaprakları alternan dizilişli, basit ve 

çoğunlukla derimsi, çiçekleri aktinomorftur; kaliks 4-5 dişli, 

korolla lopları ise çok derindir. Meyva tipi drupa, bazan 

kapsüldür. Yurdumuzda tek cins ve tek türü yetişir. 

Styrax officinalis (tespihağacı, ayıfmdığı), Batı ve Güney 

Anadolu'da yamaçlarda veya dere kenarlarında yetişen, 

yapraklarının alt yüzü yıldız tüylerle kaplı ve beyaz renkli bir 

küçük ağaçtır. Çiçekleri 2-3 cm büyüklükte, beyaz renkli, 

meyvası küremsi bir drupadır; tohumları bol miktarda sabit yağ 

taşır ve tespih yapımında kullanılır. 

324

S.benzoides, S.benzoin, S.tonkirıensis türleri tropikal 

Asya'da yetişen ağaçlardır, gövdenin yaralanmasıyla bir oleoresin 

elde edilir; Benzoe T.K. (Asilbent) adı verilen bu drog ekspektoran 

etkilidir, ayrıca kozmetikte kullanılır; iyi bir fiksatiftir. 

Ordo: Contortae (Gentianales) 

Bu ordonun karakteristik özeliği, çiçeklerinin aktinomorf ve 

simpetal olması yanında korollanm tomurcuk içinde burulmuş 

olmasıdır. 

Fam: Oleaceae 

Bu familyada genellikle kışın yapraklarını dökmeyen bitkilere 

rastlanır. Çiçek formülü a K(4_5) C(4_s) A^ G(2). Ülkemizde 7 cins 10 

kadar türü yetişmektedir. 

Olea europea (zeytin ağacı), vatanı Akdeniz havzası olup bu 

bölgede büyük ölçüde kültürü yapılan 3-16 m boyunda, kışın 

yaprak dökmeyen bir ağaçtır. Yapraklar basit, lanseolattır. 

Çiçekleri beyazımsı sarı renkli ve küçüktür, yaprakların 

koltuğunda bulunur; meyva bir drupadır, yağ taşır ve yenir 

(Şek. 119A). Etli mezokarpmda % 50 kadar yağ bulunur. Oleum 

Olivae (zeytinyağı), olgun meyvalarm sıkılmasıyla elde edilir; hafif 

basınç ile elde edilen yağ birinci kalite olup eczacılıkta ve 

yemeklik yağ olarak kullanılır. Basınç arttırılarak daha sonra 

alman yağ ise sabun sanayiinde tüketilir. Zeytinyağında oleik 

asit, palmitik asit, stearik asit ve E vitamini bulunur. Kolagog 

ve laksatif etkilidir. Birçok enjeksiyon preparatmda çözücü olarak 

yer alır. Yaprakları kan şekerini, yaprak gövde ve dal kabukları 

ise tansiyon düşürücü olarak kullanılır. 

Frcucinus orrıus (dişbudak), Avrupa'da ve Anadolu'da, dağlık 

arazide yetişen bir orman ağacıdır. Yapraklar imparipennat 4-8 

foliollü ve düşücü; meyva uzun, elipsoid, yassı ve kanatlı bir 

nukstur. Odunu mobilyacılıkta kullanılır. Manna T.K. 

(Kudrethelvası), gövdenin yaralanması ile elde edilen usaredir; % 

50 mannitol, müsilaj ve fraksinozit isimli kumarin heteroziti 

içerir. Drog laksatif etkilidir, ayrıca mannitol elde edilişinde 

yararlanılır. Anadolu'da yetişen diğer Frcucinus türleri de 

[F.angustifolia, F.exelsior) Manna droğunu verirler. 

Jasminam ojfıcinale (yasemin), vatanı Himalaya dağları ve 

Hindistan olan, Akdeniz çevresi ülkelerinde kültürü yapılan güzel 

325

kokulu, beyaz çiçekli, tırmanıcı, çok yıllık bir bitkidir. Kültürü 

yapılan varyete büyük çiçekli olan J.officinale var. 

grandiflorum! dur; ülkemizde Alanya civarında yetiştirilir. 

Çiçeklerinden elde edilen Oleum Jasmini (yasemin esansı) hoş 

kokulu olup başlıca parfümeride kullanılır. 

J.sambac (ful), Arabistan ve Hindistan kökenli olup 

yurdumuzda da kültürü yapılan çiçekleri katmerli ve çok güzel 

kokulu bir süs bitkisidir. 

Syringa uulgaris (leylak) çok sevilen, beyaz, leylak rengi veya 

mor çiçekli, bir süs ağacıdır. Ligustrum vulgare (kurtbağrı) park 

ve bahçelerde çit bitkisi olarak yetiştirilir, çiçek durumu sık 

panikula, meyvası siyah bakkadır. Forsythia uiridissima (altın 

çanağı) ülkemiz için yerli olmayan ancak süs bitkisi olarak 

yetiştirilen, sarı çiçekli bir çalıdır. 

Şekil 119. A: Olea europea. a: meyvalı dal; mb.meyvanın boyuna kesiti 

b:çiçekli dal; ç:çiçek. B-.Strychnos rıux-vomica. m:meyva; 

t: tohum; me: meyvanın enine kesiti. 

Fam: Loganiaceae 

Bu familyanın üyeleri, türlerinin çoğu tropikal bölgelerde 

yetişen zehirli bitkilerdir. Yapraklar genellikle basit ve dekussat 

dizilişli; çiçekler tetramer veya pentamer, ovaıyum 2 karpelli; 

meyva bakka veya kapsüldür. 

326

Strychnos nux-vomica (kargabüken), Hindistan ve tropikal 

Asya'da yetişen küçük bir ağaçtır. Yapraklar alternan dizilişli, 

basit, ovat, 3 damarlı; çiçekler beyaz salkım durumundadır. 

Meyva elma büyüklüğünde, 4-8 tohum taşıyan bir bakkadır; 

tohumlar disk şeklinde ve serttir, üzeri sık ipeksi yatık tüylerle 

kaplıdır (Şek.ll9B). Semen Strychni T.K.(Kargabüken tohumu) 

zehirli bir drogtur, striknin, brusin ve vomisin gibi alkaloitleri 

içerir; bu alkaloitlerin sinir sistemini uyarıcı etkisi vardır, ancak 

çok zehirli olması nedeniyle drog dikkatli kullanılmalıdır. Striknin 

ve tuzları rodentisit(*) olarak da kullanılır. S.toxifera, Güney 

Amerika'da yetişen tırmanıcı bir bitkidir, kabuklarından 

hazırlanan ekstre Kürar adını alır. Semen Strychni , yerli halk 

tarafından hazırlanan ve ok zehiri olarak kullanılan Kürar'm 

bileşiminde bulunur. 

Fam: Gentianaceae 

Bu taksonda ılıman bölgelerde yetişen, bir veya çok yıllık 

otsu bitkiler bulunur. Yapraklar basit, tabandakiler saplı, rozet 

şeklinde; gövde üzerindekiler ise karşılıklı, sapsız, bazan 

konnattır. Çiçekler gösterişli, değişik renkli, ovaryum iki karpelli 

ve üst durumludur. Çiçek formülü a K^ C(4_5) A^s G(2). 

Gentiarıa, genellikle yükseklerde yetişen, çok yıllık, mavi 

veya sarı çiçekli, otsu bitkilerdir, ülkemizde çoğu Kuzey ve Doğu 

Anadolu bölgelerinde yetişen 12 türü bulunur. 

G.lutea (centiyane, jansiyan), Güney Avrupa, 

Balkanlar ve Türkiye'de Bursa (Uludağ) ve 

Ödemiş'te (Bozdağ) doğal olarak yetişen 1-1.5 

m boyunda, çok yıllık, otsu bir türdür. 

Çiçekler sarıdır, gövdenin üst kısmında yaprak koltuğundan 

kümeler halinde çıkar. Yapraklar karşılıklı, lanseolat-geniş ovat, 

sapsız ve paralel, 5-7 damarlıdır (Şek. 120). Radix Gentianae 

T.K. (Gentiyan kökü) bitkinin kök ve rizomlarıdır. Bileşiminde 

heterozit yapısında acı maddeler, gensiyopikrozit, 

amarogensiyozit ile tanen, pektin ve flavonozitler bulunur. 

Eskidenberi tonik olarak kullanılır. Su ile hazırlanmış 

ekstrelerinden pilüllerin hazırlanmasında sıvağ olarak 

yararlanılır. Evvelce Anadolu'da sık rastlanan bu tür aşırı ve 

bilinçsiz söküm nedeniyle azalmıştır hatta yok olma tehlikesi 

(*)rhodenticıt= kemirici hayvanları öldürücü ilaç. 

327

altındadır; bu nedenle sökümü yasaklanmış, koruma altına 

alınmıştır; kültür denemeleri ise şimdilik başarısız olmuştur. 

G.punctata! da çiçekler sarı renkli ve esmer lekelidir; 

G.purpurea'nırı çiçekleri ise kırmızıdır. Bu iki tür Avrupa'nın 

yüksek dağlarında yetişir ve köklerinden Radix Gentianae droğu 

elde edilir. 

Anadolu'da yetişen Gentiana türlerinden G.asclepiadea, 

yaklaşık l'm ye kadar boylanabilen, mavi çiçekli, çok yıllık bir 

Kuzey Anadolu bitkisidir. G.verna yükseklerde yetişen, ancak 10 

cm boyunda, mavimsi-mor çiçekli güzel bir türdür. 

Şekil 120. Gentiana lutea. a:bitki; çk:çiçeğin boyuna kesiti; r:rizom ve 

taban yapraklar. 

Centaurium erythraea (kırmızı kantaron), Avrupa ve 

Türkiye'de yaygın olarak yetişen bol çiçekli, tek yıllık otsu bir 

bitkidir. Yaprakları karşılıklı, çiçekleri kırmızı, koyu pembe 

renklidir. Herba Centaurii acı maddeler taşır, iştah açıcı ve 

antipiretik olarak kullanılır. 

328

Fam: Apocynaceae 

Bu familya bitkileri, tropikal ve sıcak bölgelerde yetişen, 

lateks taşıyan, herdem yeşil ağaç veya ağaççık formundadır. 

Yapraklar basit genellikle opozit, bazan vertisillat veya sarmal 

dizilişli; çiçekler tek başına veya bazan panikula durumunda; 

kaliks 5 üyeli, korolla huni veya tüp şeklinde; meyva folikül veya 

bakkadır. Çiçek formülü a K

V.minör (küçük cezayirmenekşesi) ve V. majör (büyük 

cezayirmenekşesi), 10-30 cm boyunda mavi, mor veya pembekırmızı 

çiçekli türlerdir (Şek. 12İC). Topraküstü kısımları, Herba 

Vincae başlıca vinkamin alkaloidi içerir, tansiyon düşürücü 

etkisinden dolayı kullanılır. Bu türler park ve bahçelerde süs 

bitkisi olarak yetiştirilir. 

Catharanthus roseus' un (Vinca rosea, rozet) vatanı 

Madagaskar adaşıdır, Doğu Afrika sahillerinde de yetişir.. 

Topraküstü kısımlarından, Herba Catharanthi'den 30 kadar 

alkaloit izole edilmiştir; bunların arasında vinkalökoblastin ve 

lörokristin en çok bilinenlerdir. Droğun kendisi veya elde edilen 

alkaloitleri, antitümoral etkisinden dolayı kanser tedavisinde 

(hodgkin ve çocuk lösemisinde) kullanılır. Çiçekleri pembe veya 

beyaz renkli olan bu tür ülkemizde, özellikle Batı ve Güney 

Anadolu'da süs amacıyla yetiştirilir 

Şekil 121 A: Nerium oleander. B.Rauıvolfia serpentina. C: Vinccı minör 

330

Theuetia neriifolia tropikal Asya, Afrika ve Güney Amerika'da 

yetişen, 2-3 m boyunda bir ağaçtır. Yaprakları lanseolat, çiçekleri 

tek başına 2-3 cm kadar ve sarı renklidir; 3 4 cm büyüklükteki 

meyvaları köşelidir. Tohumlan ve lateksi tevetozit adı verilen 

kardiyoaktif heterozitler içerir. 

Acocarıthera ouabaio, Afrika'da, Habeşistan'da yetişen, kışın 

yaprak dökmeyen küçük bir ağaçtır, g-strofantozit (=ouabain) 

adı verilen ve kardiyoaktif etkili heterozit ilk defa bu bitkiden elde 

edilmiştir. Yerli halk tarafından bitkinin odunundan hazırlanan 

sulu ekstre ok zehiri olarak kullanılmaktadır. 

Bu familyadaki lateks taşıyan bazı bitkilerden kauçuk elde 

edilir; örneğin Kickxia elastica (Funtumia elastica), Batı Afrika'da 

yetişen, tırmanıcı bir bitkidir. 

Fara: Asclepiadaceae 

Bu familyadaki bitkiler de lateks taşıyan, çok yıllık, otsu 

veya çalı formunda bitkilerdir. Yapraklar basit, karşılıklı veya 

vertisillat dizilişlidir; meyva folikül tipindedir, tohumların 

tepesinde demet şeklinde tüy bulunur. Anadolu'da 6 cins 13 

kadar türü yetişir. 

Cionura erecta (Marsderıia erecta), ülkemizde yetişen çalı 

formunda bir bitkidir. Simoz çiçek durumu çok çiçekli, terminal, 

çiçekleri beyaz renklidir. Folikül meyvası çoğunlukla tek 

başmadır. Kökleri bir saponozit (marsdenozit) içerirse de 

tedavide kullanılmaz. 

Marsdenia corıdurango, tropikal Amerika'da yetişen 

tırmanıcı, çok yıllık bir bitkidir. Gövde kabukları Cortex 

Condurango T.K. (Kondurango kabuğu), kondurangin ve benzeri 

heterozitleri taşır. Kanser ve sifilis tedavisinde kullanılır. 

Vincetoxicum, bu familyanın Anadolu'da yetişen en zengin 

taksonu olup 8 tür ile temsil edilmektedir. Gövde dik, kısmen 

tırmanıcı; yapraklar karşılıklı ve kısa saplıdır. Simoz az çiçekli, 

çiçekler değişik renktedir. Folikül iğ şeklindedir. Kökleri bir 

saponozit (vinsetoksozit) içerir, fakat bir kullanılışı yoktur. 

Periploca graeca (ipekotu), hem Güney hem Kuzey 

Anadolu'da sık rastlanan bir Akdeniz bitkisidir. Tırmanarak 10-15 

m' ye kadar boylanır; yaprakları ovat-lanseolat, parlak koyu yeşil 

331

enkli; çiçek durumu 3-15 çiçekli gevşek bir simoz, çiçekleri 2-2.5 

cm kadar uzun saplı, pembe-mor renkli; korona parçaları da 

renkli mor ve filiformdur. Bu bitkinin lateksi, kardiyoaktif etkili 

bir heterozit olan periplokozit içerir. 

Hoya carnosa (mum çiçeği), vatanı Çin ve Avustralya olan 

tırmanıcı bir salon bitkisidir. Yaprakları gibi, uçuk pembe renkli 

çiçekleri de etlidir. 

Ordo: Tubiflorae (Solanales) 

Fam: Convolvulaceae 

Otsu ve odunlu, çoğu kez tırmanıcı ve sürünücü bitkilerin 

oluşturduğu bir familyadır, Ilıman ve tropik bölgelerde yaygın 

olup kuru Akdeniz veya yarı çöl iklimlerde odunsu çalı formunda 

olduğu gibi, tropiklerde 10 m'ye kadar tırmanan örnekleri vardır; 

bazıları lateks taşır. Yaprakları alternan dizilişli, basit, bazan 

parçalıdır. Çiçekler hermafrodit ve aktinomorftur, çoğunlukla 

involukrum bulunur; sepaller bazan serbest, korolla huni 

biçiminde, tomurcukta burulmuştur. Stamen 5 tane, filamentleri 

korolla tübüne tabanda yapışmıştır; ovaıyum 2 karpelden 

meydana gelmiş, sinkarp, 2 gözlü ve hipogindir. Meyva 

çoğunlukla 4 tohum içeren lokulusit kapsüldür. Convolvulaceae 

zengin bir familyadır (50 cins, 1200 tür), yurdumuzda 4 cins ve 40 

tür ile temsil edilir. 

Convolvulus scammonia (mahmudeotu), Batı ve Güney 

Anadolu, Suriye, Irak, Kafkasya'nın güneyi ile Balkanlar'da 

yetişen ve sarılarak tırmanan otsu, çok yıllık bir bitkidir. 

Yaprakları saplı, lamina ok şeklindedir. Çiçekler beyaz veya 

sarıms, meyva 2 gözlü bir kapsüldür. Bu bitkinin kökleri kalındır 

ve lateks taşır:. Radix Scammoniae T.K. (Mahmude kökü). 

Latekste bulunan reçine tahriş edicidir, bu nedenle drastik bir 

müshildir. Kökün çizilmesile akan süt kuruyunca Scammonium 

isimli reçine droğu elde edilmiş olur. 

Ipomoea purga (=Exogonium purga), Meksika'da yetişen 

tırmanıcı bir bitkidir. Yaprakları kordat, çiçekleri kırmızıdır. 

Yumruları Tubera Jalapae T.K. (Calapa tuberi) drastik bir 

müshildir; bu etki reçineden ileri gelir. Yumrularından etanolle 

tüketilerek alınan reçine de Resina Jalapae T.K. (Calapa reçinesi) 

adıyla tanınır, hem ince hem kalın bağırsağı tahriş eden bir 

müshildir. I.oryzabens is (Meksika mahmudesi) ve I.tuberosa 

332

(Brezilya mahmudesi) türlerinin kök ve yumruları ile bunlardan 

elde edilen reçine de Calapa gibi etkilidir. 

I.batatas (tatlı patates), familyanın ekonomik açıdan en 

değerli bitkisi olan bu tür de tırmanıcıdır. Tropiklerde bir 

varyetesi yetiştirilmektedir. Japonya, üreticilerin başında gelir. 

Ülkemizde Hatay ve Adana dolaylarında yetiştirilmekte ve besin 

maddesi olarak tüketilmektedir. 

Lpu.rpu.rea (kahkaha çiçeği), bir Güney ve Orta Amerika 

bitkisidir, yurdumuzda bahçelerde yetiştirilir, pembe-mor çiçekli 

ve tırmanıcıdır. I.tricolor, vatanı Meksika olan bir bitkidir; 

tohumları halüsinojen etkilidir, bu etki taşıdığı lizerjik asit 

türevlerinden ileri gelir. 

Fam: Boraginaceae 

Bu familya üyeleri, yaprakları basit, alternan dizilişli ve sert 

tüylü olan otsu bitkilerdir. Çiçek durumu helisel kıvrılmıştır; 

çiçekler aktinomorf veya zigomorf, pentamerdir; korolla tüp 

şeklinde olup iç kısmında pulsu uzantılar, yani boğaz pulları 

bulunur. Stilus ginobazik olup meyva 4 nuksa ayrılan bir 

şizokarptır. 

Symphytum officinale (karakafes otu), Avrupa'da ve Kuzey 

Anadolu'da orman altı ve açıklıklarında yetişen 30-120 cm 

boyunda, çok yıllık otsu bir bitkidir. Yaprakları ovat-lanseolat, 

üsttekiler sapsız ve oldukça büyüktür. Çiçekleri kırmızımsı, 

pembe veya beyaz, 1.5 cm kadar, lobları geriye kıvrıktır.Kökleri 

tanen taşır, astrenjan etkilidir. 

Trachystemon orientale (kaldırık, zılbıt), Kuzey Anadolu' da 

yetişir, rizomları yumruya benzer, kırmızımsı-mavi çiçekli, çok 

yıllık bir orman altı bitkisidir. Mart-mayıs ayları arasında çiçek 

açar. Genç sürgünleri ve yaprak saplarından turşu yapılır, sebze 


Alkanna tinctoria (havacıva otu), 10-30 cm boyunda çok yıllık 

otsu bir bitkidir. Batı ve Güney Anadolu'da yetişir. Yapraklar 

linear, oblong lanseolat, tüylerle kaplı olduğu için yeşilimsi beyaz 

renkli; çiçekleri koyu mavidir. Koyu kırmızı olan kökleri 

naftakinon türevi bir madde olan alkanin taşır; eczacılıkta bazı 

ilaç ve kozmetiklere renk vermek üzere ve bitkisel boya elde 

333

etmede yararlanılır. Ayrıca köklerinden hazırlanan tentür, sabit 

yağların tanıma reaksiyonunda kullanılır. 

Borago officinalis, Kuzey ve Batı Anadolu'da, Trakya'da 

yetişen, tek yıllık otsu bir bitkidir. Çiçekleri mavi renklidir. 

Yaprakları ve çiçekleri müsilaj taşır; yumuşatıcı ve diüretik 

etkilidir. 

Bu familyada yabani olarak çok sık rastlanan bitkiler vardır; 

örneğin Myosotis (unutmabeni), Onosma (sarı renkli çiçekleri 

sarkık) ve Echium (engerekotu, çiçekleri zigomorf) sayılabilir. 

Bunların henüz bir kullanımı yoktur. 

Fam: Solanaceae (Patlıcangiller) 

Bu familya bir veya çok yıllık, otsu, tırmanıcı, çalı veya ağaç 

formunda bitkiler içeren bir taksondur; daha çok Avustralya, 

Orta ve Güney Amerika'da yayılış gösterir. Yaprakları boyut ve 

şekil yönünden çok değişken, basit veya parçalıdır. Çiçekleri 

hermafrodit, çoğunlukla aktinomorf, bazılarında ise hafif 

zigomorftur. Kaliks gamosepal, 5 loplu ve kalıcı; korolla 

gamopetal tubulat, kampanulat, bazan bilabiat, 5 parçalı. 

Stamen 5 tane. Ovaryum üst durumlu 2, bazan 4 gözlü 2 

karpellidir. Çiçek formülü: a K^ C(5) As fî

1. Meyva bakka 

2.Kaliks olgunlukta torba gibi şişer ve meyvayı sarar. 

3.Bitki otsu; çiçek tek, kaliks torbası 3 cm 

3.Bitki çalı; çiçek çok; kaliks torbası 1.5 cm 

Physalis 

Withania 

2.Kaliks olgunlukta şişmez, meyvadan küçük veya 

meyva kadar. 

4.Korolla rotat. Anterler tüp şeklinde 

yaklaşmış veya birleşmiş 

Solanum 

4.Korolla çan veya huni şeklinde. Anterler serbest 

5.Bitki boylu. Kaliks yıldız şeklinde 

Atropa 

5.Bitki gövdesiz. Yapraklar rozet. Kaliks 

meyvadan kısa 

Mandragora 

1. Meyva kapsül 

6.Meyva 2 gözlü, kapaklı kapsül 

Hyoscyamus 

6.Meyva 4 gözlü, septisit kapsül 

7.Çiçekler tek. Meyva dikenli 

7.Çiçekdurumu panikula. Meyva dikensiz 

Datura 

Nicotiarıa 

Atropa belladonna (güzelavratotu), 

Avrupa'da ve yurdumuzun Karadeniz 

Bölgesinde, nemli orman altlarında yetişen 

çok yıllık otsu bir bitkidir. Gövde dallanmış, 

boyu 0.5-2 m; yaprakları kısa saplı, basit, 

ovat-eliptik ve tepesi akuttur. Çiçekleri kampanulat, kirli mor 

renklidir, yaprakların koltuğundan tek tek çıkar. Meyva kiraz 

büyüklüğünde parlak siyah renkli bir bakkadır, tabanında yıldız 

şeklinde kaliks bulunur (Şek. 122A). Zehirli bir bitkidir. Çiçek 

açma zamanı toplanıp kurutulan yaprakları Folia Belladonnae 

TK. (Belladon yaprağı) isimli droğu oluşturur; atropin, 

hiyosiyamin ve skopolamin alkaloitlerini içeren drog ağrı kesici 

ve spazm çözücü etkilidir, ayrıca antivomitiftir, mide ağrılarında, 

ülserde, böbrek ve karaciğer sancılarında (koliklerde) kullanılır, 

ayrıca atropin, midriyatik etkilidir (göz bebeğini büyütür). Radix 

Belladonnae yaprak gibi etki gösterir, fakat bu köklerden, daha 

çok atropin ve hiyosiyamin elde edilişinde yararlanılır. Bu bitki ile 

zehirlenenlerde, göz bebeklerinin büyümüş olduğu dikkati çeker. 

335

Zehirlenme, tedavi amacıyla kullanılan preparatlarmın tedavi 

dozundan fazla alınması veya meyvalarmm ve genç gövdelerin 

yanlışlıkla yenmesi sonucu meydana gelir. Eskiden hanımlar 

pupillayı büyüterek güzel görünmek için yaprakları sıkarak 

aldıkları usareyi gözlerine damlatırlardı; bitkiye bu nedenle 

güzelavratotu adı verilmiştir. 

Şekil 122. A: Atropa belladonrıcL B:Mandragora autumrıalis. ç:çiçek 

ve yapraklar; mımeyva; k:kök 

Mandragora autumrıalis (M.officinarum 

adamotu) Akdeniz ülkelerinde Güney ve 

Batı Anadolu bölgelerinde, özellikle tarihi 

harabelerin çevresinde yetişen çok yıllık 

otsu bir bitkidir. Kökü kalın, yaprakları 

rozet şeklinde; çiçekleri rozet yaprakların ortasında toplanmış, 

336

mavimsi-beyaz renklidir. Meyva malta eriğine benzeyen sarımsı 

renkli bir bakkadır (Şek. 122B). 

Bitkinin kökleri insana benzetildiği için adamotu adı 

verilmiştir. Radix Mandragorae (Adamotu kökü) droğunda 

atropin, hiyosiyamin, skopolamin ve kuskohigrin alkaloitleri 

bulunmaktadır. Ağrı kesici, sedatif ve narkotik etkileri nedeniyle 

eskiden kullanılmış bir drogtur. Bugün sadece halk tarafından ve 

ağrı kesici olarak kullanılıyor. 

Phgsalis alkekengi (güveyfeneri, kandilotu) çok yıllık, 30-60 

cm boyunda otsu bir bitkidir. Yaprakları basit ve ovat; çiçekler 

yeşilimsi-beyaz renkli, yaprak koltuğundan tek tek çıkar. Kaliks 

olgunlukta turuncu renkli, sarkık bir torba şeklini alır. Meyva bu 

torbanın içinde, 1-1.5 cm çapında, parlak turuncu renkli bir 

bakkadır.Yurdumuzda gölgeli yerlerde, bahçelerde ve dere 

kenarlarında yetişmekte olan bu bitki renkli kaliksi nedeniyle süs 

bitkisi olarak da yetiştirilmektedir. 

Withania somnifera (kargagözü), yurdumuzda Güney 

Anadolu'da yetişen çalı formunda bir bitkidir. Yaprakları basit, 

çiçekleri küçük ve sarımsı renklidir, yaprakların koltuğundan 

grup halinde çıkar. Kaliks küçük, meyva zamanı şişkin. Meyva 

kaliks torbası içinde, kırmızı renkli bir bakkadır. Bitki uyutucu 

etkilidir. 

Solanum türleri bir veya çok yıllık, otsu veya çalı formunda 

bitkilerdir. Yaprakları basit veya pennat parçalıdır. Korolla rotat; 

anterler tüp şeklinde birbirine yaklaşmış veya birleşmiştir. 

S.nigrum (köpeküzümü) türünün çiçekleri beyaz, meyvası ise 

siyah renklidir. Yurdumuzda bahçelerde, harabelerde ve yol 

kenarlarında yetişir. Tek yıllık olan bu bitkinin çiçekli ve yapraklı 

dalları Herba Solani nigri droğunu verir; gliko-alkaloitler 

taşıyan bu drog yatıştırıcı ve ağrı kesici etkilere sahiptir. 

S.dulcamara (yaban yasemini, sofur), çiçekleri mor, meyvası 

kırmızı renkli olan, tırmanıcı, çok yıllık bir bitkidir. Dalları 

Stipites Dulcamarae isimli droğu verir. Bunun da bilişiminde 

gliko-alkaloitler bulunur.Dışarıdan deri hastalıklarında kullanılır. 

Hyoscyamus (banotu, gavurhaşhaşı) genusu, bir, iki veya 

çok yıllık otsu bitkilerdir. Yapraklan basit veya loplu; çiçekleri 

biraz zigomorf; çiçek durumu uzamış bir salkımdır. Kaliks tüpsü, 

337

tepede 5 dişli ve kalıcıdır. Meyva, kaliks tüpü içinde, kapaklı bir 

kapsüla (piksidyum) tipindedir (Şek. 123B, m). 

H.rıiger'in yaprakları sapsız, çiçekleri kirli sarıdır. Meyva 

döneminde kaliks orta bölgede daralmış, alt kısmı şişkindir. Bu 

tür yurdumuzda yol kenarları ve tarla içlerinde yaygın olarak 

yetişmektedir. Bitki çiçekliyken toplanıp kurutulmuş yaprakları 

Folia Hyoscyami T.K. (Banotu yaprağı), birçok kodeks ve 

farmakopede kayıtlı olan bir drogtur; hiyosiyamin ve 

skopolamin alkaloitleri içerir; skopolaminden dolayı yatıştırıcı ve 

ağrı kesici etkileri vardır; hem dışarıdan, hem de içerden 

kullanılan bir drogtur.. Bitkinin kökleri Radix Hyoscyami ve 

tohumları Semen Hyoscyami de aynı amaçlarla verilir. 

Yaprakları tütüne karıştırılarak nefes darlığına karşı, sigara 

olarak da kullanılır 

Şekil 123. A:Datura stramonium. B.Hyoscyamus niger. ç:çiçek; m:meyva 

H.reticulatus yurdumuzda yetişen diğer bir Hyoscyamus 

türüdür, çiçekleri kirli-mor renklidir; Orta ve Doğu Anadolu'da 

tarlalarda yetişir. 

338

H.aureus'un çiçekleri sarı renkli ve boğazı mor lekelidir. 

Güney Anadolu'da kayalarda ve tarihi yerlerin duvarlarında 

yetişir. 

H.albus' ta çiçekler yeşilimsi-beyaz renklidir. Akdeniz 

bölgesinde kaya ve duvar diplerinde rastlanır. H.leptocalyx in 

çiçekleri altın sarısı renklidir; Güney-doğu Anadolu'da kaya ve 

duvarlar üzerinde yetişir. H.pusiüus, çiçekleri sarı renkli olan 

türdür; Anadolu'nun kuru yamaçlarında yetişen yıllık bir 

bitkidir.Bu türlerin hepsi de alkaloit taşır ve zehirli bitkilerdir. 

Datura stramonium (tatula, boru çiçeği) yol kenarları, çöplük 

ve viraneliklerde oldukça yaygın olan, tek yıllık otsu bir bitkidir. 

Boyu 0.5-2 m gövdesi dallanmış; yaprakları mavimsi-yeşil renkli, 

büyük, ovat ve lopludur. Kaliks tüp şeklinde uzun, korolla beyaz 

renkli ve huni biçimindedir. Meyva ceviz büyüklüğünde, üzeri 

dikenli, 4 yarıkla açılan septisit kapsüldür; kaliks düşücü fakat 

taban kısmı kalıcıdır (Şek.l23A). Folia Stramonii T.K. (Tatula 

yaprağı), D.stramonium! un çiçek açma zamanı toplamp 

kurutulmuş yapraklarıdır; hiyosiyamin, atropin ve skopolamin 

içerir. Drog antispazmodik etkilidir. Sigara halinde nefes 

darlığında kullanılır. Tohumları da aynı etkilere sahiptir. 

D.metel, vatanı Meksika olduğu halde tropiklerde ve Akdeniz 

bölgesine de yayılmış bir türdür; D.stramonium!dan önemli farkı, 

meyvası dikenli değil, kabartılıdır, çok yıllık bir bitkidir. Korollası 

sigara halinde, nefes darlığında kullanılır. Skopolamin kaynağı 

olarak yetiştirilir. D.innoxia da Orta Amerika bitkisidir, Adana- 

Hatay çevresinde tabiileşmiştir. Bunun da meyvaları uzun dikenli 

ve tüylüdür. 

Nicotiana (tütün) türleri, Amerika kökenli kültür bitkileridir. 

Yaprakları basit, çiçekleri tepede salkım durumundadır; meyva 

küçük ve kapsül tipindedir. 

N.tabacum (tütün), boyu yaklaşık 1 m kadar olan bir kültür 

bitkisidir; 17.yüzyılda Avrupa'ya, oradan da yurdumuza 

getirilmiştir; halen yurdumuzda ve dünyanın bir çok ülkesinde 

yaprakları için kültürü yapılmaktadır. Yaprakları büyük, ovatlanseolat; 

çiçekleri tüpsü, pembe veya yeşilimsi-beyaz renklidir. 

Folia Nicotianae (tütün yapraklan), bitki çiçekliyken toplanıp 

kurutulmuş yapraklarıdır; başlıca nikotin alkaloidini taşır. 

Nikotin sıvı, uçucu ve çok zehirli bir alkaloittir mukozadan 

absorbe olduğundan sigara içilen ortamda, sigara içmeyenler de 

339

aynı derecede etkilenir. Uzun süre sigara içenlerde kalp-damar ve 

akciğer hastalıkları çok yaygındır. Tütün yaprakları işlendikten 

sonra sigara ve püro halinegetirilir. Ayrıca yapraklardan 

hazırlanan ekstreler insektisit preparatlara girer. 

N.rustica (delitütün, hasankeyf tütünü); 1-1.5 m boyunda, tek 

yıllık bir bitkidir. Yaprakların yüzeyi buruşuk; çiçekleri yeşilimsisarı 

renklidir. Gaziantep ve K.Maraş çevrelerinde yetiştirilir, keyif 

verici olarak çiğnenir. Yapraklarından pipo ve nargile tütünü 

hazırlanır. Nikotin oranı N.tabacurn!dan yüksektir. 

Capsicum annuum (biber, paprika), sebze olarak da kültürü 

yapılan bir yıllık bir bitkidir. Kapsüle benzeyen bakka tipinde 

meyvaları vardır. Bu meyvalar Fr.Capsici T.K. (Kırmızı biber) yeşil 

iken C vitamini yönünden çok zengindir. Acı biber çeşitleri 

kapsaisin alkaloidi taşır. Bu alkaloidin cildi yakıcı ve kan çekici 

etkisi vardır; bu nedenle dışarıdan romatizma ağrılarım 

gidermede kullanılır. 

Bazı biber çeşitleri, renkli ve uzun süre kalıcı meyvaları 

nedeniyle saksılarda süs bitkisi olarakta yetiştirilir.Bu familyada 

sebze olarak kullanılan ve bu amaçla kültürü yapılan bitkiler de 

vardır. Bunlar, Solanum tuberosum (patates), S.melongena 

(patlıcan), Lycopersicum esculentum (domates) dur. 

Ordo: Lamiales 

Fam: Labiatae (Lamiaceae) 

Bu familya bitkileri başlıca Akdeniz havzasında yaygındır. 

Otsu bitki veya çalı formundadır, salgı tüyleri taşır ve uçucu yağ 

içerir. Familya için karakteristik özeliklerin başlıcaları, gövde 4 

köşeli, yapraklar çoğu zaman basit, bazan parçalı ve dekusat 

dizilişlidir; çiçekler her nodusta vertisillastrum durumundadır; 

zigomorf ve bilabiattır; uçucu yağ, sapı tek, başı 8 hücreli ve pul 

şeklindeki Labiatae tipi salgı tüylerindedir. Hermafrodit olan 

çiçeklerde kaliks 5 loblu kalıcı, bazan bilabiat; korolla bilabiat, 

üst dudak bazen eksiktir. Stamen 4 tane, çoğu zaman 

didinamdır; bazan 2 stamen bulunur. Ovaryum 2 karpelden 

meydana gelmiş 4 gözlü ve üst durumludur, her gözde 1 övül 

bulunur; stilus ginobaziktir. Meyva 4 nukstan meydana gelen bir 

şizokarptır (Şek. 124). Yeryüzünde 200 kadar cins ve 3200 tür ile 

temsil edilen bu familyanın 45 cins ve 550 kadar türü 

yurdumuzda yetişir. Bir çoğundan eczacılıkta ve parfümeride 

340

yararlanılır. Bazı türlerde stamenler 4 tane ve filamentleri eşit 

boyda, bazısı didinamdır; bazı türlerde ise 2 stamen bulunur. 

Şekil 124. Labiatae çiçeği. a:alt labellum; b:üst labellum; çıçiçeğin 

boyuna kesiti; k:kaliks; o:ovaryum; st:stilus: stg:stigma. 

Mentha (nane) türlerinde korolla aktinomorf olup 4 lopludur; 

4 stamen eşit boydadır. Mentha piperita (nane, İngiliz nanesi) bir 

kültür bitkisidir, sulak yerleri sever, sürünücü yapıdaki 

stolonlarıyla(*) çok kolay ürer, çok yıllıktır. M.aqu.atica ile 

M.spicata!mn melezi olan ve boyu 50-100 cm'e ulaşabilen bitkinin 

leylak rengi çiçekleri vardır. Yapraklan kodeks ve farmakopelerde 

kayıtlıdır. Folia Menthae piperitae T.K. (Nane yaprağı) 3-4 cm 

boyunda, ovat-lanseolat, tepede akut, tabanı obtus veya trunkat, 

saplı, kenarları serrat,koyu yeşil renkli ve kokuludur. Uçucu yağ 

taşıyan drog stomaşik, bulantı giderici ve iştah açıcıdır. 

Yapraklardan subuharı distilasyonu ile % 0.6-1 bir yağ elde edilir. 

Oleum Menthae piperitae T.K. (Nane esansı, nane ruhu) % 50 

mentol içerir; iyi bir boğaz antiseptiğidir; kolagogtur, midede 

antispazmodik etki gösterir, aynı zamanda anesteziktir. Eczacılık 

tekniğinde bir çok preparata, ayrıca içki ve şekerlemelere koku ve 

lezzet vermek için katılır. 

M.spicata (M.viridis) da uçucu yağı nedeniyle aranan bir 

türdür; Spearmint esansı adı verilen, özel kokulu bir esans elde 

edilir; bu ürün mentol taşımaz. Diş macunlarına, ağız sularına ve 

çikletlere koku vermek için katılır. 

(*)stolon: toprak yüzeyinde uzanan ve noduslarda kök vererek çoğalan sürünücü 

gövde 

341

M.arvensis, özellikle Japonya'da yetiştirilen türdür. Bu 

bitkiden elde edilen uçucu yağ japon nane esansı adıyla tanınır 

ve mentol bakımından en zengin olan yağdır, % 80-90 mentol 

içerir. 

M.pulegium (yarpuz, filisgin), Akdeniz bölgesinde, 

yurdumuzda nemli ve sulak arazide bol yetişen, yaprakları tüylü 

bir bitkidir. Yapraklardan elde edilen uçucu yağ mentol taşımaz, 

pulegon bakımından zengindir. Türkiye'de kültürü yapılıp nane 

adı altında satılan türler, M.rotundifoüa ve M.longifolia!dır. 

Bunların yapraklarında mentol yoktur, başlıca piperiton 

bulunur. 

Lauandula (lavanta) türlerinde kaliks ve korolla tüp şeklinde, 

korolla tepede 5 lobludur. Stamen sayısı 4, filamentleri kısadır. 

L. officinalis (L.angustifolia), yurdumuzda yetişmeyen, 

yaprakları dar, korollanm üst dudağı 2 loblu ve düz olan çalı 

formunda bir kültür bitkisidir. Çiçekleri Flores Lavandulae T.K. 

(Lavanta çiçeği) ve bu çiçeklerden subuharı distilasyonuyla elde 

edilen uçucu yağ, Oleum Lavandulae T.K. (Lavanta esansı) koku 

vermek için parfümeride ve kozmetikte çok kullanılır. Bu uçucu 

yağ linalol ve linalil asetat içerir. L.spica'dan da bir uçucu yağ 

elde edilir; lavantadan farklı olarak kafur ve ökaliptol oranı daha 

yüksektir. Bu uçucu yağ da parfümeride kullanılır. 

• Lavandula cariensis 

• L.stoechas 

L.cariensis(*),daha çok Güney-batı Anadolu 

'da kurak tepelerde yetişen 30-40 cm 

boyunda ve çalı formunda bir bitkidir. 2-5 

cm boyunda ve uzun saplı olan çiçek 

durumunun tepesinde mor renkli, verimsiz 

brakteler bulunur. 

L.stoechas (karabaş), Batı ve Güney Anadolu yanında 

Trakya'da da yetişen 40-50 cm boyunda bir çalıdır. L.cariensis'e 

çok benzerse de çiçek durumunun sapı çok kısadır (0.5-2.5 cm) 

veya yoktur; daha az, % 0.8-0.9 kadar yağ içerir; bu türün uçucu 

yağı % 23-29 kadar kafur içerir. 

Melissa officinalis (oğulotu, melisa) bir Akdeniz bitkisi olup, 

yurdumuzda da yetişen çok yıllık otsu bir türdür. Laminası ovat 

kenarları krenat olan yaprakları karakteristik limon kokuludur. 

(*) Caria = Muğla-Aydm çevresi 

342

Çiçekleri beyaz renkli, korolla tübü hafif eğridir; stamen sayısı 4, 

filamentler birbirine yaklaşmıştır. Bitkinin yaprakları, Folia 

Melissae T.K. (Melisa yaprağı) ve bu yapraklardan subuharı 

distilasyonuyla elde edilen uçucu yağ Oleum Melissae T.K. 

(Melisa esansı) % 40 kadar sitronellal içerir; stomaşik ve sedatif 

etkilidir. 

Thymus (kekik) türlerinde hem kaliks hem korolla bilabiattır; 

stamen 4 tane olup filamentleri uzundur ve birbirinden 

uzaklaşmıştır. Yapraklarda lamina tabana doğru daralır ve iki 

kenarı siliattır. Bu genusun yurdumuzda 40 kadar türü yetişir. 

T.uulgaris, Güney Avrupa'da yetişen alçak boylu bir çalıdır. 

Genusun karakteristik özeliklerini taşır. Yapraklarından 

subuharı distilasyonuyla bir uçucu yağ, Oleum Thymi T.K. 

(Kekik esansı) elde edilir; bu drog timol ve karvakrol bakımından 

zengindir, kekiğe karakteristik koku ve lezzetini veren bu 

bileşiklerdir. Stomaşik, diüretik ve antiseptiktir, ayrıca iyi bir 

öksürük sedatifidir. 

T.serpyllum (kekik), yurdumuzda oldukça yaygın ve sık 

rastlanan 10 cm kadar yükselebilen, yatık, çok yıllık bir bitkidir; 

yabani kekik de denir. Çiçekli ve yapraklı dalları Herba Serpylli 

T.K. (Yabani kekik) timol ve karvakrol taşır; antispazmodik, 

ekspektoran ve karminatif etkilidir, baharat olarak kullanılır. 

T.sipyleus da küçük bir çalı formundadır. Bu bitkide fenolik 

bileşikler bulunmaz, uçucu yağının % 40 kadarı sitralden oluşur. 

Halk arasında bunlardan başka bazı bitkilere de kekik 

denmektedir. 

Origarıum (mercanköşk, merzengüş) cinsinde çiçekler, sık ve 

imbrikat dizilişli braktelerin koltuğundadır; kaliks 2 dudaklı ya 

da 5 dişli; korolla 2 dudaklıdır. Stamen 4 tane olup Thymus'taki 

gibi birbirinden uzaklaşmıştır. Yurdumuzda 20 kadar türü yetişir. 

Timol ve karvakrol taşıyan türler baharat olarak çok kullanılır. 

O.heracleoticum (O.hirtum İstanbul kekiği) Trakya'da, Batı ve 

Güney Anadolu'da yetişen 50 cm boyunda, çok yıllık, otsu bir 

bitkidir. Çiçekli dalları İstanbul'da kekik adıyla satılır. 

Topraküstü kısımlarından % 4-5 kadar uçucu yağ elde edilir; 

karvakrolce zengindir(fenolik bileşikler % 66 kadardır, bunun % 

84 ü karvakroldur). 

343

O.smyrnaeum (O.onites, İzmir kekiği), Batı ve Güney 

Anadolu'da yaygın olan 40-50 cm boyunda, grimsi renkli bir 

bitkidir. Çiçekli dalları İzmir'de "Peynir kekiği" adı ile 

satılmaktadır. Topraküstü kısımlarından elde edilen uçucu yağ 

(% 2-3, % 72 kadar) karvakrol içerir. 

O.dubium, Güney Anadolu'da yaygın olan bir türdür. Bu 

bitkiden elde edilen uçucu yağ (% 7 oranında) ihraç edilmektedir 

ve timol oranı en yüksek olan yağdır. 

Corydothymus capitatus (kara kekik), Batı ve Güney 

Anadolu'da yetişir. Sert yaprakları olan çalı formundaki bu bitki 

% 3.5-5 kadar uçucu yağ taşır, % 50-60'ı karvakroldur. Kekik 

gibi kullanılır. 

Thymbra spicata (karabaş kekik, zahter) da aynı bölgelerde 

yetişir. Bu bitkiden elde edilen uçucu yağ karvakrol bakımından 

zengindir (yağın % 55'I) Bu bitki de kekik gibi kullanılır. 

Satureja thymbra da yukarıdaki bitkilerle aynı bölgelerde 

yetişir. Timol taşıyan çalı formundaki bu bitki de kekik gibi 

kullanılır. 

Teucrium, stameni 4 tane fakat didinam, filamentleri uzun 

ve düzgün; korollada üst dudağın eksik olduğu bir taksondur. 

Teucrium chamaedrys (kısamahmut, yermeşesi, dalakotu) 

yurdumuzda hemen hemen her yerde, kurak topraklarda yetişen 

alçak boylu (5-50 cm) mor çiçekli bir bitkidir. Yaprakları meşe 

yaprağına benzer fakat 1-1.5 cm kadar, küçük ve alt yüzü açık 

renklidir. Bitkinin her tarafı acı lezzetlidir, bu nedenle iştah açıcı 

ve kuvvet verici olarak kullanılır, antipiretik etkisi de vardır. 

T.polium (mayasılotu) da yurdumuzda yaygın bir türdür; 10- 

40 cm kadar boydaki bitkinin her tarafı tüylerle kaplı olduğundan 

gri veya beyazımsı renkte görülür, çiçekleri de beyazdır. 

Yaprakları oblong-obovat kenarları krenat olup alt yüze doğru 

kıvrılmıştır. Bu tür de taşıdığı acı madde ve uçucu yağ nedeniyle 

T. chamaedrys gibi kullanılır. 

Sideritis türlerinde stamen 4 tane, didinam ve filamentleri 

kısa olup korolla tübünden kısadır. Kaliks düzgün değil hafif 

bilabiat veya 5 dişli, dişleri eşit ve ucu dikenli; 10 damarlıdır. 

344

Korolla bllabiat, üst dudak dik, tam veya bifit, alt dudak trifittir. 

Çiçekler vertisillastrum durumunda, internodyumlar uzun veya 

bazan kısadır. 

S.congesta, S.condensata, S.stricta, S.pisidica, Batı ve Güney 

Anadolu'da yetişen ve halk arasında dağçayı, adaçayı gibi 

isimlerle satılan ve çay olarak içilen türlerdir. 

Saluia türlerinde stamen 2 tane, kaliks ve korolla 

bilabiattır. Kaliksin üst lobu 3, alt lobu 2 dişlidir. Korollada üst 

dudak bifit, alt dudak 3 loblu olup ortadaki lob geniş, sarkık ve 

bifittir. Stamenler karakteristik bir yapıdadır, konnektif biri kısa 

diğeri uzun iki kola ayrılmıştır, uzun kol verimli bir teka ile 

biterken kısa kolun ucunda plak şeklinde yassılaşmış, verimsiz 

bir teka bulunur. Balözü almak için çiçeğe gelen böcek bu 

verimsiz tekaya konunca, verimli tekayı taşıyan üst kol böceğin 

üstüne doğru iner ve polenler böceğin sırtına bulaşır. 

Yurdumuzda 80 kadar türü yetişmektedir, hepsi adaçayı olarak 

isimlendirilir. 

Salvia officinalis (tıbbi adaçayı), kodekslerde drog veren bitki 

olarak kayıtlı olmasına karşın yurdumuzda yetişmeyen, çalı 

formunda bir türdür (Şek.l25A). Yaprakları Folia Salviae T.K. 

(Tıbbi adaçayı yaprağı) eliptik-ovat, yumuşak, grimsi-yeşil renkli, 

tüylü ve belirgin damarlıdır. Sıcak enfüzyonları gargara halinde 

boğaz ağrılarını gidermede ayrıca yara iyi edici olarak kullanılır. 

Bu yapraklardan subuharı distilasyonu ile bir uçucu yağ elde 

edilir, Oleum Salviae T.K. (Adaçayı esansı); bu drog % 50 tuyon 

ve % 15 kadar sineol (ökaliptol) içerir, iyi bir solunum yolları 

antiseptiğidir; sedatif etkisi de vardır fakat tuyondan dolayı 

zararlı olduğundan içeriden bu amaçla kullanılmaz. 

S.triloba (S.fruticosa, adaçayı) yurdumuzda 

Batı, Güney-batı Anadolu ve Trakya'da 

yetişen bir türdür. Yaprakları yumuşak sık 

tüylü, gri-yeşil renklidir ve lamina tabanında 

2 küçük lob bulunur, ismi buradan gelmektedir (Şek. 124C). Bu 

yapraklardan subuharı distilasyonuyla elde edilen uçucu yağa 

Elma yağı adı verilir, sineol bakımından zengindir (% 60), bu 

nedenle tıbbi adaçaymdan daha değerlidir. Bu türün yaprakları 

da iyi bir solunum yolları antiseptiğidir; çay halinde çok 

kullanılır. Ayrıca çiçekli ve yapraklı dalları toplanıp kurutularak 

ihraç edilmektedir. Bu çalının dallarında çapı 3-4 cm'ye kadar 

ulaşan yuvarlak mazılar oluşur; şeklinden esinlenerek elmaya 

345

enzetildiğinden, yapraklardan elde edildiği halde uçucu yağma 

elma yağı denilmektedir. 

S.sclarea da yurdumuzda sık rastlanan bir türdür; 

yaprakları büyük, kordat ve tüylü, çiçekleri beyaz renklidir. 

Uçucu yağı linalol taşıdığı için parfümeri sanayiinde değerlidir; 

bitkinin Fransa'da kültürü yapılır. 

S.albimaculata, Konya-Ermenek'te yetişen endemik bir 

türdür; 20-30 cm boyundaki bitkinin çiçekleri 3-4 cm kadar, 

koyu mavi renkli ve alt dudağında beyaz lekelidir, ismi buradan 

gelmektedir. Yaprak uçucu yağı başlıca izoborneol ve kafur 

içerir. 

Şekil 125. A:Salvia officinalis. ç:çiçek B:Rosmarinus officinalis. 

C.Salvia triloba yaprağı(xl). 

S.splendens, çarpıcı kırmızı renkli kaliks ve korollası 

nedeniyle süs bitkisi olarak bahçe ve parklarda yetiştirilen bir 

türdür. 

Leomırus cardiaca (aslan kuyruğu) çok yıllık, otsu bir 

bitkidir. Yaprakları ovat, palmatipartit, lobları lanseolattır; 

çiçekleri küçük, stamenler 4 tane, yapraklardan çok kısadır. 

Tonik ve stimulan etkilidir. 

346

Rosmarinus officinalis (biberiye, 

kuşdili) Batı ve Güney Anadolu 

bitkilerindendir, bahçe ve parklarda çit 

veya süs yapmak üzere dikilir, kışın 

yaprak dökmeyen, sık dallı bir çalıdır. 

Yaprakları Folia Rosmarini, dar linear, kenarları alt yüze doğru 

kıvrık(revolut), üst yüzü yeşil alt yüzü açık renkli, derimsi, kısa 

saplı bir drogtur. Çiçekleri mavi renkli bilabiat ve 2 stamenlidir 

(Şek 125B). Yapraklardan elde edilen uçucu yağ Oleum 

Rosmarini T.K. (Biberiye esansı) tahriş edicidir, dışardan, 

romatizmada kullanılır. Yaprakları çeşitli yemeklerde baharat 

olarak tüketilir. 

Labiatae familyası bitkilerinin bir kısmına da Güney Asya'da 

rastlanmaktadır. 

Ocimum basilicum (fesleğen, reyhan), vatanı Güney Asya 

olan, halkımızın çok sevdiği, saksılarda yetiştirdiği çok kuvvetli ve 

güzel kokulu, tek yıllık 15-20 cm boyunda bir bitkidir. Yaprakları 

küçük, ovat, çiçekleri beyazdır. Baharat olarak da kullanılır. 

Pogostemon patchouli (P.cablin) de Hindistan ve Malezya'da 

yetişen bir bitkidir. Patchouli esansı, parfümeri sanayiinin 

önemli ürünlerindendir. 

Fam: Verbenaceae 

Bu familyamn üyeleri, tropik ve subtropiklerde yetişen otsu 

bitkiler, çalılar ve ağaçlardır; özelikleri Labiatae'ye benzer, dalları 

4 köşeli veya yuvarlak; yaprakları opozit veya vertisillat dizilişli, 

basit, bazan palmat veya pennattır. Çiçekler zigomorf, nadiren 

aktinomorf; korolla bazan bilabiat. Stamen sayısı 4 ve didinam; 

meyva tipi drupa bazan şizokarp veya kapsüldür. Bazı türleri 

Labiatae tipi salgı tüyü taşır. 

Vitex agnus-castus (hayıt), Akdeniz ülkelerinde, Batı ve 

Güney Anadolu'da, ayrıca Trakya'da yetişen 1-2 m boyunda 

küçük bir ağaçtır. Yaprakları palmat, 5-7 foliollü; folioller dar 

lanseolat, alt yüzü gri, üst yüzü koyu yeşil renklidir. Çiçekler 

pembe, mavi veya açık mor renkli olup dalların ucunda, salkım 

durumunda; meyva drupadır. Yaprakları flavonozit ve sineol 

içeren uçucu yağ taşır. Meyvalar stomaşik, süt salgısını arttırıcı 

ve adet düzenleyici etkidedir. 

347

Lippia citriodora (L.triphylla), vatanı Şili olan, yurdumuzda 

sıcak yörelerde süs bitkisi olarak yetiştirilen, küçük bir ağaçtır. 

Çiçekleri küçük ve beyazdır. Yaprakları 6-7 cm boyunda, 

lanseolat, sekonder damarları paralel ve kuvvetli limon 

kokuludur. Bu koku uçucu yağında bulunan sitralden (% 25 

kadar) ileri gelir. Bu yapraklar stomaşik etkilidir ve melisa diye 

satılır, ayrıca çay ve içki hazırlamada da yararlanılır. 

Verbena officinalis (mine çiçeği) yurdumuzda ve Avrupa'da 

yetişen, çok yıllık otsu bir bitkidir. Labiatae familyası bitkileri gibi 

gövde 4 köşelidir, yapraklar dekusat dizilişli fakat basit değil 

pennatipartittir. Çiçekler terminal spikalarda toplanmış, küçük ve 

mavi renklidir. Çiçekli bitki acı madde ve tanen taşır, astrenjan 

ve tonik olarak kullanılır. 

Fam: 

Scrophulariaceae 

Bu familyadaki bitkiler, ılıman bölgelerde yetişen tek veya 

çok yıllık, otsu, çalı, bir kısmı da parazit bitkilerdir. Yapraklar 

basit veya parçalı, alternan veya opozit dizilişli ve stipulasızdır. 

Çiçekler zigomorf, yaprak koltuğunda tek başına, bazan rasemoz 

durumunda; kaliks 4-5, gamosepal; korolla gamopetal, 4-5 dişli, 

bilabiat, alt dudak daha iyi gelişmiştir. Stamen 4 ve didinam veya 

2 tane; ovaryum 2 karpelden meydana gelmiş, sinkarp, 2 gözlü ve 

çok ovüllü; meyva tipi septisit veya porisit kapsüldür. Çiçek 

formülü z. K(4_5) C(4_s) 2 Türkiye'de 30 cins 500 kadar türü 


Digitalis (yüksükotu) türleri, Avrupa, Batı Asya ve Akdeniz 

havzasında yetişen iki veya çok yıllık otsu bitkilerdir. Yapraklar 

basit, tabandakiler rozet şeklinde, gövde üzerinde ise alternan 

dizilişli, lanseolat veya spatulattır. Çiçekler zigomorf, çiçek 

ekseninde tek taraflı dizilmiş, salkım durumunda, korolla küre, 

çan veya tüp biçiminde, bilabiat, alt dudak daha çok uzamıştır. 

Stamen sayısı 4 ve didinam; meyva ise septisit kapsüldür(Şek 

126). Yurdumuzda çoğu Kuzey Anadolu'da yetişen 9 türü 

bulunur. 

D.purpurea (kırmızı çiçekli yüksükotu), Avrupa dağlarında 

orman kenarlarında yetişen iki yıllık bir türdür. Ülkemizde park 

ve bahçelerde süs amacıyla yetiştirilir. Bitki 60-70 cm boyunda, 

yapraklar tabanda rozet şeklinde toplanmış büyük, ovat-spatulat, 

sapsız ve tüylüdür, damarlanma retikulat, alt yüzde çok belirgin, 

kenarı ise krenattır. Çiçekler kırmızı-pembe, erguvani, büyük, 

348

tek taraflı salkım durumundadır (Şek.l26A). Folia Digitalis T.K. 

(Yüksükotu yaprağı), birinci yılın rozet, ikinci yılın rozet ve gövde 

yapraklarından oluşur; drog kardiyoaktif heterozitler 

(digitoksin, gitoksin) taşır. Kalbi kuvvetlendirir, kalp 

hareketlerini düzenler, ödern boşaltır, diüretik etkilidir; bunlar 

kalp adalesinde biriken bileşiklerdir. 

Bütün kodeks ve farmakopelerde Fol.Digitalis'ın elde 

edildiği ofisinal bitki olarak kayıtlı olan D.purpurea yurdumuz 

için yerli değildir, fakat Trakya ve Anadolu'da 4'ü endemik, 9 

Digitalis türü yetişmektedir. 

tDigıtalis lanata 

I D.lamarckii #D.grandiflora 

D.lanata (yünlü yüksükotu), Trakya 

ve Kuzey-batı Anadolu bölgesinde 

yetişen 30-80 cm boyunda bir 

bitkidir. Yapraklar oblong-lanseolat, 

sapsız, çıplak veya kenarları siliattır. 

Şekil 126. A: Digitalis purparea y:yaprak(xl/2). B: D.lanata. 

349

Rasemus çiçek durumu çok sık; çiçek ekseni tüylü; korolla 

beyaz veya beyazımsı-sarı renklidir, alt dudak uzundur 

(Şek. 126B). Bolu-Düzce'de kültürü yapılmaktadır. Folia 

Digitalis lanatae, lanatozitler adı verilen heterozitleri içerir; 

lanatozit C suda daha kolay eriyen bir kardiyotonik bileşiktir, 

digitalin ve digoksin'e göre daha etkilidir. Tedavide, 

yapraklardan elde edilen ve heterozit karışımından oluşan 

digilanid de kullanılır. Heterozit elde etmek amacıyla bitkinin 

kültürü de yapılır. 

D.ferraginea (pasrenkli yüksükotu), Kuzey Anadolu ve 

Trakya bölgemizde yaygın olan Ege ve Akdeniz bölgesinde de 

yetişen bir türdür. Gövde genelde dallanmamış, tektir, 1 m'ye 

kadar boylanabilir. Çiçek durumu sık çiçekli, oldukça uzun ve 

çıplak, korolla 1.5-3 cm, küre şeklinde ve pas renklidir. 

D.grandiflora, çiçekleri büyük 3-4 cm, kampanulat ve soluk 

sarı renkli olan türdür. Trakya'da Istranca Dağları'nda yetişir. 

D.lamarckii (D.orientalis), İç, Batı ve Doğu Anadolu 

bölgelerinde yetişen 30-80 cm boyunda, en yaygın Digitalis 

türlerinden biridir. Yapraklar linear veya falkattır. Çiçek durumu 

seyrek ve az çiçekli, korolla küremsi, alt dudak çok sarkık 1-1.5 

cm ve beyazdır; yapraklar linear-lanseolat ve paralel damarlıdır. 

• D.cariensis 

•î* D.ferruginea 

Diğer Digitalis türlerine farklı 

yörelerde; D.viridijlora (Trakya), 

D.davisiana (Güney ), D.cariensis (Güneybatı), 

D.trojana (Balıkesir,Kozdağı), ve 

D.schischkinii (Karadeniz, Kuzey-doğu 

Anadolu) rastlanmaktadır. 

Verbascum (Sığırkuyruğu, kral şamdam), memleketimizde 

çoğu endemik 230 kadar tür ile temsil edilen zengin cinslerden 

biridir. Verbascum türleri iki veya çok yıllık, yaklaşık 1.5 m' ye 

kadar boylanabilen, sık tüylü, çiçek durumu dallanmış, sarı 

çiçekli bitkilerdir. Yapraklar daha çok tabanda rozet şeklinde 

toplanmıştır, gövde ise seyrek yapraklıdır. Anadolu'da bitkinin 

özsuyu balık zehiri olarak kullanılır. 

V.phlomoides, V.thapsus (sığır kuyruğu), 2 m'ye kadar 

boylanabilir, dallanmış tüylerle örtülü olduğundan açık grimsisarı 

renkli görülür. İki yıllık olan bu tür Kuzey Anadolu'da yetişir, 

Trakya'da da vardır. Korolla rotat, 2-4 cm çapında, sarı renklidir. 

350

5 stamenden üçünün filamenti tüylüdür. Stamenleri ile beraber 

korolla, Flores Verbasci T.K. (Sığır kuyruğu çiçeği) droğunu 

oluşturur. Müsilaj ve flavonoitleri taşıyan drog ekspektoran ve 

göğüs yumuşatıcı etkilidir. 

Antirrhinum!da (aslanağzı) korolla personattır; doğal olarak 

yetişen ve süs amacıyla kültürü yapılan bitkilerdir. 

Fam: Pedaliaceae 

Bir veya çok yıllık, daha çok kültür bitkilerinin bulunduğu 

bir familyadır. Korolla gamopetal, 5 loblu, zigomorf ve genellikle 

bilabiat; stamenler 4 veya 2 tane, staminodyum var; meyva 

lokulusit kapsüldür. Ülkemizde kültürü yapılan bir tür ile temsil 

edilir. 

Sesamum ind.icu.rn! un (susam) vatanı Afrika'dır, birçok 

tropikal ve sıcak bölgede ve Anadolu'da kültürü yapılır. Gövde 

30-150 cm boyunda, dallanmış; alt yapraklar opozit, üsttekiler 

alternan dizilişlidir. Çiçekler beyaz, bilabiat; meyva 0.7-3 cm 

boyunda çok tohumlu kapsüldür. Tohumlar 2.5-3 mm boyunda, 

yüzeyi ince retikulattır. Semen Sesami % 40-50 sabit yağ taşır. 

Helva yapımında ve pastacılıkta kullanılır. Tohumlardan sıkılarak 

elde edilen Oleum Sesami (Susam yağı) T.K hafif laksatiftir; 

eczacılık tekniğinde, emülsiyon, liniment. yapımında ve sabun 

ayrıca yemeklik yağ olarak tüketilir, besin değeri yüksektir. 

Fam: Plantaginaceae 

Plantago (sinirliot). Toprak üzerinde rozet yapraklar taşıyan 

ve yaprakları paralel damarlı olan bir veya çok yıllık, otsu 

bitkilerdir. P.psyllium (karnıyarıkotu), 10-30 cm boyunda bir 

Akdeniz bitkisidir. Bitkinin tohumları Semen Psyllii, 

(S.Plantaginis) sabit yağ ve müsilaj yönünden zengindir. 

Bağırsakları yumuşatır, hafif müshil etki gösterir. 

P.major yurdumuzda yaygındır; yaprakları geniş ovat, büyük, 

3-5 paralel damarlı, hepsi rozet halindedir. Çiçek durumu rozetin 

ortasından çıkan uzun bir pedunkulun tepesinde ve uzun bir 

spika durumundadır. Yaprakları yara ve nasır iyi edici ayrıca 

diüretik olarak kullanılır. 

351

Ordo: Rubiales 

Fam: Rubiaceae 

Bu taksonda, tropikal ve subtropikal bölgelerde yetişen, çoğu 

odunlu, bir kısmı otsu bitkiler bulunur. Yapraklar, opozit dizilişli, 

basit ve stipulalıdır; stipula çok iyi gelişmiştir yaprağa benzer, bu 

nedenle 4'lü, 6'lı, 8'li vertisillat görünümündedir; çiçekler 

aktinomorf, periant ve androkeumdaki üye sayısı 4 veya 5 tir. 

Ovaryum alt durumlu; meyva septisit veya lokulusit kapsül, 

şizokarp ya da bakka tipindedir. Rubiaceae zengin bir familyadır, 

yeryüzünde 400, ülkemizde 10 genus yetişir. 

Cinchona succirubra (kmakmaağacı), 15-20 m boyunda, Peru 

ve Bolivya'da yetişen tropikal Asya ve tropikal Amerika'da kültürü 

yapılan bir ağaçtır (Şek. 127B). Gövde ve dal kabukları Cortex 

Şekil 127. A: Coffea arabica. B: Cinchona succirubra. C: Rubıa tinctorum. 

ç:çiçek; m:meyve; t:tohum; mk:meyvenin enine kesiti (A,B 

Mitsuhashi' den). 

352 

c

Chinae (C.Cinchonae) T.K. (Kınakına kabuğu) isimli droğu 

oluşturur; acı lezzetli olduğundan iştah açıcı ve kuvvet vericidir; 

droğun asıl önemi taşıdığı alkaloitlerden kinin, kinidin, 

kinkonin'den ileri gelir; kinin sıtmanın spesifik ilacı olduğu gibi 

antipiretiktir; kinidin ise antiaritmik aktivite gösterir, yani kalp 

hareketlerini düzenler, taşikardide(*) kullanılır. Bu türden başka 

Cinchorıa türlerinde de kinin bulunur ve kodekslerde droğu veren 

bitkiler olarak C.calisaya ve C. officinalis de kayıtlıdır. 

C.ledgeriana'daıı ise kinin alkaloidini elde etmek amacıyla 


Uragoga ipecacaanha (ipeka), vatanı Brezilya olan orman 

altında yetişen 30 cm boyunda, alçak bir çalıdır. Kökleri 2-5 mm 

çapında uzun silindirler şeklindedir; yer yer merkezi silindirin 

etrafı çıplaktır, kabuk kısmı boyuna sıkıştırılmış gibi görülür. 

Radix Ipecacuanhae T.K. (ipeka kökü) de alkaloit içerir; emetin 

ve sefaelin başlıcalarıdır, bunlardan emetin, az miktarda 

ekspektoran, yüksek dozda emetiktir(**); ayrıca amipli 

dizanterinin spesifik ilacıdır. 

Coffea arabica vatanı Habeşistan, C.canefora (kahveağacı) 

vatanı tropikal Afrika olan küçük ağaçlardır, bunların çeşitli 

varyeteleri birçok ülkede yetiştirilir; örneğin C.arabica var. typica 

Brezilya'da, var. mocca ise Arabistan'da kültüre alınmıştır. 

Türkiye'ye en çok ithal edilen C. arabica var. typica!dır, ikincisi 

Yemen kahvesi diye isimlendirilir ve iyi kalitelidir. C.canefora 

var.robusta bitkisi ise Afrika'da en çok tanınan türdür. Bu 

ağaçların meyvaları kırmızı renkli, 1-2 tohumlu drupa tipindedir 

(Şek. 127A); tohumlar Semen Coffeae, kafein içerir, bu alkaloit 

uyarıcı etkilidir, dolaşım, sindirim ve merkezi sinir sistemini 

uyarır, diüretik etki de gösterir. 

Kahve Türkiye'de en çok kavrulmuş arpa veya nohut ile 

katıştırılır; İç Anadolu'da menengiç (Pistacia terebinthus) 

meyvaları, Güney Anadolu'da ise kenger (Gandelia tournefortii) 

bitkisinin kavrulmuş kapitulumları kahve yerine kullanılır, 

bunlar kafein içermez. 

Rubia tinctorum (kökboya, boyacı kökü), bir Akdeniz bölgesi 

bitkisidir, Batı, Güney ve Orta Anadolu'da yaygındır. Yaprakları 

dekusat dizilişli; brakteleri büyük olduğu için noduslarda 

vertisillat, 4-6 yaprak gibi görülür; çok yıllık otsu bir bitkidir; 

(»Jtachy = Gr. çabuk, hızlı; tachycardia= kalbin normalden hızlı atması 

(**)emesis= kusma; emeticus= kusturucu 

353

akka tipinde meyvaları vardır (Şek.l27C). Kökleri Radix Rubiae, 

boyayıcı özelliktedir ve yün boyamada kullanılır; eskiden alizarin 

isimli boya maddesinin üretimi için kullanılır ve bu nedenle çok 

yetiştirilir ve ihraç edilirdi; bu bileşik günümüzde sentez yoluyla 

elde edildiğinde kökboyanm önemi de azalmıştır. 

Fam: Caprifoliaceae 

Kuzey Yarıkürede yetişen bu familya bitkilerinin çoğu çalı 

formunda veya tırmanıcı, odunlu bitkilerdir, bir kısmı ise çok 

yıllık ve otsudur. Yaprakları opozit dizilişli, pennat; çiçekler 

aktinomorf veya zigomorf, pentamer, korolla bazan rotat, bazan 

bilabiattır. Stamenler korolla tübüne bağlı; ovaryum alt durumlu, 

meyva bakka veya drupadır. Yurdumuzda 3 cins ve 13 tür yetişir. 

Süs bitkisi olarak da yetiştirilir. 

Sambucus nigra (mürver), dere ve hendek kenarlarında, 

yetişen küçük bir ağaçtır yaprakları imparipennat ve 3-7 foliollü; 

çiçek durumu bileşik korimbustur. Çiçekleri küçük, aktinomorf 

ve beyaz renklidir. Flores Sambuci T.K. (Mürver çiçeği) droğu 

sudofirik, diüretik ve pürgatif etkilidir. Siyah renkli bakka tipi 

meyvaları reçel hazırlamada ve şarap yapımında kullanılır. 

S.ebulus'a (cüce mürver) daha çok rastlanır, hendek içlerinde 

ve yol kenarlarında görülür; boyu 1 m kadar olabilen çok yıllık, 

otsu bir bitkidir. Meyvaları pürgatif etkilidir. 

Viburnum opulus (gilaburu, geleboru) yüksek bir çalıdır, 

Kuzey ve Orta Anadolu'da nemli yerlerde yetişir; yaprakları ovat, 

3 loblu; çiçekleri beyazdır. Bileşik korimbusta dıştaki çiçekler 

verimsiz ve büyük, ortadakiler küçük fakat verimlidir, olgunlukta 

kırmızı renkli, bakka meyvalar meydana getirir; kiraza benzeyen 

bu meyvalar Kayseri dolaylarında mide ağrılarına karşı 

kullanıldığı gibi bir şerbet de hazırlanır. 

V.opulus var .sterile (kartopu) süs bitkisi olarak bahçelerde 

yetiştirilir. Çiçeklerin hepsi büyük ve steril; çiçek durumu beyaz 

bir küre biçimindedir. 

Lonicera japonica (hanımeli) çok yıllık, gövdesi odunlaşmış, 

tırmanıcı bir süs bitkisidir. Yaprakları opozit; çiçekler zigomorf, 

korolla tübü çok uzun, sarılı beyazlıdır ve güzel kokuludur. 

354

Fam: Valerianaceae 

Ilıman bölgelerde yetişen bir veya çok yıllık otsu bitkileri 

kapsayan bir familyadır. Çok yıllık olanların toprakaltı kısımları 

rizomludur. Yapraklar dipte rozet şeklinde, uzun saplı; gövdede 

karşılıklı dizilmiş, kısa saplı veya sapsız, stipulasız, basit veya 

pennat parçalıdır. Çiçek durumu çok çiçekli, yalancı umbelladır; 

veya bazan kapituluma benzer; çiçekler beyaz, pembe, kırmızı 

veya sarımsı renkli; hermafrodit veya bazan dioiktir; kaliks 

körelmiş veya papus şeklini almıştır. Korolla tüp şeklinde, 3-5 

loblu, tabanda kısa veya uzun mahmuzlu; stamenler 1-3 veya 

bazan 4 tane. Pistil 1 tane, ovaryum alt durumlu, 3 gözlü, tek 

tohumludur. Genel çiçek formülü: z. K0 C(5) A^ G(3). Meyva 

genellikle papus taşıyan bir akendir (Şek 128m). 

Familyanın yeryüzünde 10 cins ve 370 türü vardır. 

Yurdumuzda ise 3 cinsi 47 türü yetişir. 

I Valeriana officinalis 

V.alliariifolia 

Valeriana officinalis (kediotu), Avrupa ve 

Asya'nın çeşitli bölgelerinde ve ülkemizde 

doğal olarak yetişir; tıbbi değeri nedeniyle 

bazı Avrupa ülkelerinde kültürü de yapılır 

(Şek. 128A) .Bitkinin kök ve rizomları Radix 

Valerianae T.K. (Kediotu kökü) droğunu verir. Taze drogta 

valepotriat'lar bulunur. Beklemiş drogta ise izovaleriyanik asit 

vardır. Ayrıca uçucu yağ ve bol nişasta içerir. Drog tentür ve 

ekstre halinde iyi bir sedatif ve antispazmodiktir; asabi 

uykusuzluklarda ve sinir zaafiyetlerinde kullanılır. Ayrıca 

trankilizan etikisi de vardır. Kökten elde edilen uçucu yağ Oleum 

Valerianae (Kediotu esansı) adı ile aynı amaçlarla kullanılır. 

V.alliariifolia, yurdumuzda yaygın olarak yetişen ve 

yaprakları basit olan bir türdür (Şek. 128B). Yapılan çalışmalar 

valepotriat'larm V.officinalis'e kıyasla daha yüksek oranda 

bulunduğunu göstermiştir(l). Ancak bu türden henüz drog elde 

edilmemektedir. 

V.dioscoridis ülkemizde yaygın olarak yetişen başka bir 

türdür; kökleri uzun yumru halindedir. 

(l)Karamanoğlu, K., Koyuncu, M., Türkiye' de Yetişen Valeriana (Kediotu) Türleri 

Üzerinde Farmasötik Botanik Yönünden Araştırmalar, (Doktora tezi, Ankara- 

1973)

Centrarıthus raber, kırmızı çiçekli, çok yıllık bir bitkidir. Bu 

bitkide de valepotriatlar bulunur. Ancak daha çok süs amacıyla 


Ordo: Cucurbitales 

Çoğunluğu sürünücü veya sülüklerle tırmanan, kaba tüylü, 

monoik veya dioik, otsu bitkilerin bulunduğu bir takımdır. 

Fam: Cucurbitaceae 

Bu familyadaki bitkiler, sıcak veya ılıman bölgelerde yetişen, 

genellikle parçalı yapraklı, kaba ve sert tüylü, tırmanıcı, otsu 

bitkilerdir. Yaprakları alternan dizilişli, palmat veya pennat 

damarlı, 5 loblu veya parçalıdır, bazı yaprakların değişmesiyle 

sülükler oluşur. Çiçekler tek eşeyli, kaliks ve korolla 5 er üyeli, 

kampanulat; stamen 5 tanedir, anterlerin tekaları birleşerek S 

veya U şeklini almıştır. Buna sinandrium adı verilir. Ovaryum 

alt durumlu. Meyva, kabuğu yumuşak veya odunsu yapıda, 

büyük bir bakkadır. 

Familyada 100 cins ve 850 tür bulunur. Ülkemizde 3 cins ve 

8 türü doğal olarak yetişir. Ancak meyvaları nedeniyle kültürü 

yapılan türler de vardır. 

356

Citrullus colocyrıthis (ebucehil karpuzu), Afrika ve Akdeniz 

çevresi ülkelerinde, kumlu yerlerde yetişen sürünücü bir bitkidir. 

Meyvası 5-8 cm çapındadır, küçük bir karpuza benzer. Sert 

kabuğundan kurtarılmış meyvalar Fructus Colocynthidis 

droğunu verir. Pürgatif etkiye sahiptir. Ancak fazla alınırsa tahriş 

edici ve tehlikelidir. 

Ecballium elaterium (acıkavun, cırtatan, acıdülek, eşek 

hıyarı), ülkemizde yol kenarlarında, boş arsalarda ve tarlalarda 

sık rastlanan çok yıllık, otsu bir bitkidir. Meyvaları ovoid, üzeri 

sert tüylüdür, olgunlukta sapın bağlı olduğu kısımdan koparak, 

içindeki sıvı ile birlikte tohumlarını dışarı fırlatır (Şek. 129B). 

Acıkavunun kökleri kalındır, adamotu kökü (Radix 

Mandragorae) yerine satılır. Meyva usaresi yoğunlaştırılarak 

Elaterium elde edilir, bu drog drastik müshillerdendir. Taze 

meyva usaresi, halk arasında sinüsleri açmak için sinüzitte 

buruna damlatılır. Ancak tahriş edici olduğu ve ödem yaptığı için 

tehlikelidir. 

Momordica charantia (kudret narı) mn vatanı Doğu Asya'dır. 

Yurdumuzda bazı yörelerde yetiştirilir. Tırmanıcı ve tek yıllık bir 

bitkidir. Meyvaları 10-15 cm boyunda, mekik şeklinde, üzeri 

kabarcıklı bir bakkadır (Şek. 129A). Olgun meyvalar zeytin 

yağında bekletilip ezilerek bir merhem hazırlanır, bu pomad yara 

iyi edici olarak ve deri hastalıklarında kullanılır. 

Bryonia alba (B.multiflora yabankabağı, şeytan şalgamı), 

tırmanıcı gövdeli, büyük yumrulu, çok yıllık otsu bitkidir. 

Yaprakları palmat loblu, çiçekleri küçük ve tek eşeylidir. Meyva 

siyah renkli, küçük bir bakkadır. Kökleri Radix Bryoniae tahriş 

edici ve pürgatif etkilidir. 

Luffa cylindrica (lif kabağı), yurdumuzda yetiştirilen, 

tırmanıcı otsu bir bitkidir. Meyvaları 25-30 cm boyunda, ortası 

şişkin silindir şeklindedir. Meyvalarm iletim demetleri sık ve ağsı 

bir yapıdadır; soyulup kurutulduktan soma geriye kalan iletim 

demetleri, sünger gibidir; temizlik işlerinde kullanılır. 

Lagenaria vulgaris (sukabağı, testi kabağı), bu da tırmanıcı 

ve kültürü yapılan bir bitkidir. Meyvalarmm alt yarısı şişkin, üst 

yarısı sap gibi ve silindiriktir, kuruyunca tohumları temizlenerek 

içi boşaltılan bu meyvalar su kabı olarak kullanılır. Ayrıca dış 

kısmı boyanarak veya desenlerle süslenerek süs eşyası olarak da 

değerlendirilir. 

357

Şekil 129. A: Momordica charantia. BıEcbcdium elateriurn. m:meyva 

(A; B: Mitsuhashi). 

Familyada sebze ve meyva olarak kullanılan bitkiler de 

vardır. Bunların başlıcaları Cucurbita pepo, (sakız kabağı), 

C.mcvdma (helvacı kabağı, bal kabağı) dır; bunların tohumları, 

Semen Cucurbitae (kabak çekirdeği) tenya düşürücü olarak 

kullanılır; tenifüj etkili bileşik tohumu örten yeşil renkli zarımsı 

testada bulunur. Ayrıca Citrullus vulgaris (karpuz), Cucumis melo 

(kavun), C.sativus (salatalık, hıyar), C.Jlexuosus (acur) da 

meyvaları tüketilen bitkilerdir. 

Ordo: Campanulales 

Fam: Campanulaceae 

Ilıman ve subtropik bölgelerde yaygın olarak yetişen, otsu 

bitkilerin bulunduğu bu familya yurdumuzda 6 genus ve 135 tür 

ile temsil edilir. Aralarında eczacılıkta kullanılan bir bitki 

bulunmamakla beraber Campanula (çançiçeği) türleri,çiçeklerinin 

güzelliği nedeniyle süs bitkisi olarak bahçelerde yetiştirilir. 

358

Fam: Lobeliaceae 

Bu familya bitkilerinin çoğu tropik bölgelerde yetişen otsu 

bitkilerdir. Çiçekleri zigomorf, korolla bilabiat; stamenler 5 tane, 

anterleri birleşiktir. 

Lobelia injlata (lobelya) ofisinal bir bitkidir. Kuzey Amerika'da 

hem yetişir hem kültürü yapılır. Boyu 50 cm kadar, gövde çok 

dallanmış; korolla beyaz veya mavimsi; meyva ise küçük bir 

kapsüldür. Herba Lobeliae T.K. (Lobelya), bir yıllık bitkinin, 

çiçekliyken toplanmış topraküstü kısımlarıdır. Taşıdığı lobelin 

alkaloidinden dolayı solunum sistemi uyarıcı ve ekspektoran 


Fam: Compositae (Asteraceae) 

Yeryüzünde 1000'e yakın cins ve 20.000 kadar tür ile temsil 

edilen, çiçekli bitkilerin en zengin familyasıdır. Yurdumuzda 130 

kadar genus, 1100 den fazla türü yetişir. Bitkilerin çoğu otsudur, 

çalı veya ağaç formunda olanların sayısı azdır. Yapraklar ya 

alternan veya opozit dizilmiş ya da hepsi tabandadır. Çiçek 

durumu kapitulumdur; tabanında braktelerden meydana gelmiş 

bir involukrum bulunur. Durumdaki çiçekler ya erdişi veya tek 

eşeyli, aktinomorf veya zigomorftur. Çiçeklerde kaliks ya papus(*) 

ya halka veya pul biçimindedir ya da yoktur. Korolla 5 petalli, 

simpetal, tüp biçiminde veya dil şeklinde uzamıştır. Stamen 5 

tane ve singeneziktir(**). Ovaryum alt durumlu, iki karpelden 

meydana gelmiş tek ovüllü; meyva tipi akendir, tepesinde bazan 

bir papus bazan kaliks artığı bulunur (Şek. 130). Familya 

bitkilerinin çoğu Compositae tipi salgı tüyü ve örtü tüyleri taşır 

Bu familyada uçucu yağ, inülin ve lateks en sık rastlanan 

bileşiklerdir, ayrıca seskiterpen laktonlar, alkaloitler (Senecio), 

esterler (piretrinler); saponozitler, kumarinler ve flavonoller de 

saptanmıştır. İçerdikleri bileşikler nedeniyle bitkilerin çoğu 

eczacılıkta, gıda endüstrisinde ve lateksinden dolayı da diğer 

sanayi alanında kullanılmaktadır. Son yıllarda çok sayıda 

fitokimyasal araştırma yapılmış ve bir çok yeni madde izole 

edilmiş; halk arasında kullanılan bitkiler de değerlendirilmiştir; 

böylece aralarında antitümör etki veya antibakteriyel aktivite 

gösteren bitkilerin bulunduğu ortaya çıkmıştır. 

(*)pappus= şemsiye biçiminde kıllar 

C**)singenezik:stamenlerde anterler birleşmiş, filamentler ise serbesttir 

359

Bu familya 2 altfamilyaya ayrılarak incelenir. 

Subfam: Tubuliflorae (Asteroideae, Tubiflorae) 

Bu taksonda, kapitulumdaki çiçeklerin ya hepsi veya hiç 

olmazsa ortadakiler tüp şeklindedir (çevredekiler dilsi). Diğer 

alttürdekilerden farklı olarak çoğunlukla süt borusu bulunmaz. 

Eczacılıkta kullanılan ve drog veren bitkilerin çoğu bu 

taksondadır. 

Matricaria chamomilla (mayıs papatyası), yurdumuzda 

yetişenler, mayıs ayında çiçek açtığı için bu isimle anılan 20-30 

cm boyunda, tek yıllık bir bitkidir. Yaprakları ince pennatisekt, 

çiçekler terminal kapitulumlarda; dıştakiler dilsi, beyaz renkli ve 

dişi, içtekiler tüpsü, sarı renkli ve hermafrodittir. Kapitulum koni 

şeklinde ve içi boştur (Şek. 13lk). Flores Chamomillae T.K. (Adi 

papatya) kapitulumlardan oluşan drogtur, uçucu yağ taşır, bu 

yağ taze distillendiği zaman mavi renklidir, bu renk içerdiği 

kamazulen isimli bileşikten ileri gelir. Drog antispazmodik, 

stomaşik, stimulan ve yara iyi edicidir, karın ağrılarında, gargara 

halinde boğaz ağrılarında kullanılır. Ayrıca rengini açmak 

amacıyla saçlar papatya suyuyla yıkanır. 

Şekil 130. Compositae çiçeği, aıkapitulumun boyuna kesiti; b:tubular 

çiçek; c:iigulat çiçek; i'.involukrum; p:papus; o:ovaryum; s: 

stilus; st:stigma; sta:stamenler. 

360

Ic 

Şekil 131. Matricaria chamomilla. k: kapitulumun boyuna kesiti. 

Anthemis nobilis (alman papatyası, rumi papatya), 

yurdumuzda yetişmeyen, Batı- Avrupa'da kültürü yapılan çok 

yıllık bir bitkidir. Katmerli olan kapitulumları Flores 

Chamomillae romanae T.K. (Rumi papatya) uçucu yağ içerir ve 

mayıs papatyası gibi, aynı amaçlarla kullanılır. 

Pyrethrum roseum (Tanacetum coccineum, oltuotu), Doğu 

Anadolu'da Rize, Artvin, Erzurum dolaylarında yetişen çok yıllık 

otsu bir bitkidir. Dilsi çiçekleri pembe renkli olan kapitulumlar, 

Flos Pyrethri ovuşturulup toz edilerek böcek öldürmek için, 

kullanılır. Ensektisit etki(*), uçucu bileşikler olan piretrin 

esterlerinden (piretrinler, jasmolinler) ileri gelir. 

P.cinerariifolium (Tanacetum cinerariifolium, pireotu), 

Yugoslavya'da Dalmaçya'da yetişen, Kenya, Japonya gibi ülkede 

kültürü yapılan türdür. Etken maddesi piretrinlerdir, ensektisit 


Tussilago farfara (öksürükotu), yurdumuzda bir çok yerde, 

toprağı gevşek ve nemli sırtlarda yetişen, çok yıllık, otsu bir 

bitkidir. İlkbaharda, yapraklardan önce görülen çiçek durumları 

sarı renklidir, gövdeden tek tek çıkar. Kapitulumdaki çiçeklerin 

hepsi sarı renklidir. Yaprakları çiçekler solduktan soma çıkar, 5- 

10 cm kadar köşeli-dairemsi, alt yüzü tomentoz, kirli beyaz, üst 

yüzü mat yeşil renkli ve etlidir (Şek. 132A). Folia Farfarae T.K. 

f")insecticidus= böcek öldüren 

361

(Öksürükotu yaprağı) müsilaj içeren droglardandır, tek başına 

veya diğer droglarla birlikte antitussif ve göğüs yumuşatıcı 

olarak verilir. 

Şekil 132. A:Tussilagofarfara. B Gurıdelia tournefortii. m:meyva. 

Artemisia absinthium (pelinotu) çok yıllık bir çalıdır; 

Avrupa'da, Asya'da ve yurdumuzda yetişir. Yaprakları çok parçalı 

ve gümüşi renklidir. Kapitulumlar küçüktür, rasemus 

oluşturmuşlardır, çiçekleri sarı renklidir. Çiçekli ve yapraklı 

dalları Herba Absinthii T.K. (Pelinotu) isimli droğu oluşturur; acı 

madde ve uçucu yağ içerir, iştah açıcı ve stomaşik olarak 

kullanılır. Zehirli bir drog olduğu için kodekslerden çıkarılmıştır. 

Bitkiden absent isimli içki hazırlanır. 

A.annua, Çin ve Uzakdoğu ülkelerinde yetişen tek yıllık otsu 

bir bitkidir. Anadolu'da Bursa, Samsun, Konya'da bulunur. Bu 

türün toprak üstü kısmı Çin'de eskidenberi sıtmaya karşı 

kullanılmıştır. Etken maddesi artemisin isimli bileşiktir. 

Günümüzde kullanılan bazı antimalaryal ilaçların bileşimine 

girmektedir 

362

A.cina (horasani), Türkistan'da (Horasan) ve Asya'da 

steplerde yetişen çok yıllık bir çalıdır. Kapitulumları çok 

küçüktür, henüz açılmadan toplanarak Flores Cinae veya Semen 

Contra adı verilen drog elde edilir. Drog seskiterpenlakton 

yapısında bir bileşik olan santonin içerir ve solucan düşürücü 


A.dracuncıılus (tarhın, tarhun) çok yıllık bir bitkidir; 

yurdumuzda bahçelerde yetiştirilir ve yapraklı dalları baharat 


Arnica montana, Orta Avrupa'da, dağlarda yetişen, yapraklan 

opozit dizilişli, çiçekleri büyük, çok yıllık 20-50 cm boyunda, otsu 

bir bitkidir. Sarı renkli kapitulumları Flores Arnicae T.K. (Arnika 

çiçeği) isimli droğu oluşturur, zehirlidir; dışarıdan romatizma 

ağrılarında ve yara iyi edici olarak kullanılır. 

Achillea biebersteinii, Orta ve Doğu Anadolu'da yaygın olan 

ve pireotu adıyla özellikle Elazığ bölgesinde pirelerden kurtulmak 

için kullanılan bir bitkidir. Yaprakları ince parçalı, kapitulumları 

küçük ve sarı renklidir. Bitki uçucu yağ taşır, bu uçucu yağ % 50 

kadar sineol içerir. 

A.santolina da küçük bir bitkidir, diüretik ve karın ağrısını 

giderici olarak kullanılır. 

A.millefolium (civanperçemi, arapsaçı, binyaprak), çok yıllık 

otsu bir Avrupa bitkisidir, yurdumuzda da yetişir. Küçük 

kapitulumları sık durumlar meydana getirmiştir; dilsi çiçekleri 

beyaz veya pembemsidir. Bitkinin topraküstü kısımları uçucu yağ 

taşır, spazmolitik, stomaşik iştah açıcı ve antienflamatuvar 

etkilidir, dışarıdan yara iyi edici olarak kullanılır. 

Helichrysum pUcatumiH.stoechas subsp. barrelieri, H.siculum) 

yurdumuzda ölmez çiçek, gudema otu, altınotu gibi isimlerle 

anılan, batı ve güney bölgelerimizde yetişen bir bitkidir. Gövde ve 

alternan dizilişli basit yaprakları grimsi renkli ve tüylüdür. Bütün 

çiçekleri tüpsü, sarı renkli, kapitulumları küçüktür ve gövdenin 

tepesinde toplanmıştır: involukrum zarımsı ve kalıcıdır. Çiçek 

durumu solmadan uzun süre kalabildiği için ölmez çiçek 

denilmektedir. Çiçek durumları flavonozitler içerir, 

antispazmodik ve diüretik etkilidir, böbrek ve mesane taşlarım 

düşürücü olarak kullanılır. 

363

H. bracteatum, vatanı Avustralya olan bir kültür bitkisidir. 

Kapitulumları büyük, 4-5 cm çapında ve güzel renklidir; solmaz 

buket yapılır. 

Carthamus tinctorius (yalancı safran, aspir, boyacı aspiri), 

vatam Arabistan olan, Orta ve Güney Anadolu'da geniş alanlara 

ekimi yapılan, tek yıllık bir bitkidir. Yapraklan lanseolat, sapsız, 

kenarları dentat, dişlerin uçları dikenlidir. Çiçekleri turuncu 

renklidir, boya maddesi olarak ve safranı katıştırmak için 

kullanılır. Meyva bol yağlı, yağı acı ve pürgatiftir, dışarıdan 

romatizma ağrılarında sürülür; rafine edildikten sonra yemeklik 

yağ olarak kullanılabilir; kuruyan bir yağ olduğu için de 

boyacılıkta değerlidir. 

Calendala officinalis (nergis, susi), çayırlarda yetişen, 

bahçelerde süs olarak yetiştirilen 15-20 cm boyunda bir bitkidir. 

Sarı-turuncu renkli kapitulumlarında, kenarda büyük dilsi 

çiçekler bulunur. Meyvası yay gibi kıvrık ve 3 ayrı şekildedir. 

Kolagog ve yara iyi edici olarak tanınan bir türdür. Çiçekçilerde 

nergis veya susi ismiyle tanınır. C.arvensis'e daha çok yabani 

olarak rastlanır. 

Helianthus annuus (ayçiçeği, gündöndü, günebakan), vatanı 

Kuzey Amerika, Meksika olan 1.5-2 m boyunda tek yıllık otsu bir 

kültür bitkisidir. Yaprakları basit ve büyük; kapitulumları çok 

büyük ve sarı renklidir. Meyvaları bol yağ içerir, presyonla elde 

edilen ve ayçiçeği yağı adı verilen ürün yemeklik yağ olarak 

tüketilir, bu nedenle bitkinin kültürü çok yapılır. 

H.tuberosus (yerelması), vatam Kuzey Amerika olan çok yıllık 

bir kültür bitkisidir, yumruları bol miktarda inülin içerir, sebze 

olarak tüketilir, bu nedenle çok yetiştirilir. 

Cynara scolymus (enginar), sebze olarak tüketildiği için 

kültürü yapılan çok yıllık otsu bir bitkidir. Yaprakları büyük, 

derin loblu, lobların ucu batıcıdır. Kapitulumları büyük, 

çiçeklerin hepsi tüpsü ve mavi-mor renklidir. Yassı, tabla 

şeklindeki reseptakulumda, çiçeklerin arasında bol miktarda 

uzun tüy bulunur. Sebze olarak yenilen kısımlan reseptakulum 

ile körpe braktelerin etli olan tabanıdır. Bitkinin kökleri ve 

yaprakları kolagog ve diüretik etkilidir. 

364

Silybum marianuml*) (meıyemana dikeni), sahil 

kentlerimizde, yol kenarlarında, boş arazide çok rastlanan tek 

yıllık bir Akdeniz bölgesi bitkisidir. Yaprakları loblu, lobları 

dikenlidir. Meyvaları silimarin isimli bir bileşik içerir; karaciğer 

hastalıklarında kullanılır. 

Echinacea purpurea ve E. angustifolia, Amerika bitkileridir. 

Orta Avrupa ve Rusya'da kültürü yapılmaktadır. Bu türlerden 

hazırlanan çeşitli preparatlar antibiyotiklerin etkisiz kaldığı 

virütik hastalıklarda kullanılır. Etken bileşikler alkamidler ve 

ekinakozit'tir. Ayrıca içerdiği polisakkaritler nedeniyle kuvetli 

immunostimulan(**) etki de gösterir. 

Parthenium argentatum, lateks taşıyan bir Meksika bitkisidir. 

Gövdenin yaralanmasıyla akan lateksten kauçuk elde edilir. Bitki 

Güney Anadolu'da yetiştirilmeye çalışılmış fakat başarılı 

olunamamıştır. 

Gundelia tournefortii (kengerotu), 

yaprakları loplu ve dikenli bir bitkidir; 

Orta, Güney ve Doğu Anadolu'da yetişir. 

Kapitulumları bir araya gelerek, 8-10 cm 

çapında baş şeklinde, küresel durumlar 

meydana getirir (Şek. 132B). Olgunlaşmış kapitulumlar kavrulup, 

çuval içinde hafif ezilerek dikenlerinden kurtarıldıktan sonra 

öğütülerek kenger kahvesi adı verilen bir kahve hazırlanır. 

Bitkinin gövdesi lateks taşır, bundan da kenger sakızı hazırlanır. 

Grindelia robusta ve G.squarrosa, çok yıllık Kuzey Amerika 

bitkilerdir. Yapraklarının yüzeyinde, salgı tüylerinden salgılanan 

reçinemsi maddeden ileri gelen yapışkan bir tabaka vardır. Bu 

reçine nedeniyle ekspektoran ve antitussif olarak kullanılır. 

Inula helerıium (andız), Kuzey ve Doğu Anadolu'da yabani 

olarak yetişen çok yıllık, otsu bir bitkidir. Boyu l-1.5m'ye 

ulaşabilir, kökü kuvvetlidir. Kapitulumları sarı renkli ve 

büyüktür. Kökleri Radix Inulae veya R.Helenii, inulin 

bakımından zengin droglar arasındadır (% 45 kadar). İnulin, 

Compositae familyası bitkilerinde bulunan bir poliholozittir. 30 

tane fruktofuranoz molekülünden meydana gelmiş olup bitkilerin 

(*)Mariamıs= Meyemana'ya ait, 

(**)immune=bulaşıcı hastalıktan muaf, bağışık; inununostlmulan= bağışıklığı 

uyaran 

365

toprak altı organlarında depolanır, örneğin Tarcvcacum officinale 

köklerinde % 25, Lappa majör köklerinde ise % 45 kadar inulin 

bulunduğu saptanmıştır. 

Tubuliflorae altfamilyasında, bahçelerde yetiştirilen, ayrıca 

kesme çiçeği olarak değerli olan bitkiler de vardır; örneğin Dahlia 

(yıldız), Chrysanthemum (krizantem), Aster (yıldız), Cirıeraria, 

Tagetes, Gazania, Gerbera, SolicLago, Zinnia, Bidens, Bellis, 

Centaurea, Echinops gibi. 

Subfam: Liguliflorae (Cichorioideae) 

Bu altfamilyadaki bitkilerde kapitulumu oluşturan çiçeklerin 

hepsi ligulat (dilsi) tır. Lateks boruları bulunur, fakat uçucu yağa 

ender olarak rastlanır. 

Cichorium intybus (hindiba), yurdumuzda hemen her yerde 

yetişen, çok yıllık, mavi kapitulumlu otsu bir bitkidir. Genç 

yaprakları salata olarak yendiği gibi köklerinden, kavrularak bir 

kahve hazırlanır. 

Taraxacum officinale (karahindiba), yaprakları rozet şeklinde 

toplanmış, kapitulumları sarı renkli çok yıllık otsu bir bitkidir. 

Meyva olgunlaşınca, tepesinde bulunan ve şemsiyeye benzeyen 

papusu sayesinde rüzgarla uçar ve dağılır. Köklerinde inüliıı ve 

acı madde bulunur, bu nedenle tonik olarak kullanılır. 

T.kok-saghyz (köksakız), lateks taşıması nedeniyle önemli bir 

türdür, kauçuk elde etmek için özellikle Rusya'da yetiştirilen bir 

bitkidir. 

Lactuca virosa (L.seriola) Anadolu'da yaygın olan 2 yıllık bir 

bitkidir. Yapraklarının kenarları dentikulat; çiçek durumu, küçük 

kapitulumlardan meydana gelmiş panikuladır. Çiçekleri sarı 

renklidir. Aken meyvaları ince uzun gagalı olup papusu 

pennattır. Bitkiden akan süt kuruduktan sonra alınır; 

Lactucarlum adı verilen bu drog sedatif ve uyutucudur. 

Lactuca sativa türünün değişik varyeteleri yetiştirilir ve 

değişik isimlerle anılır (kıvırcık salata, göbekli salata, marul). 

Bu alt familyada hayvan yemi olarak kullanıldığı gibi etli ve 

kalın kökleri yenilebilen bitkiler de vardır; örneğin Tragopogon 

pratensis, T.latifolius\ Scorzonera hispanica (yemlik) gibi. 

366

İt 1- Lactarius deliciosus 

A. 2- Amanita muscaria 

• 3- Agaricus campestris 

• 4- Amanita phalloides 

T 5- Cladonia pyxidata

A 10- Pinus pinea 

• 11-Abiescilicica 

• 12- Ginkgo biloba 

• 13- Juniperus nana

• 14- Juniperus drupacea 

• 16• Ephedra majör T 1 yb_ Co[chicum speciosum

m 

> 

• 31• Laurus nobilis 

T 33- Papaver somrıiferum 

• 32- Delphinium staphysagria 

• 34- Rosa canina

• 40- Glycyrrhiza glabra 

A 43- Unum ıısitatissimum 

• 44- Peganum harmala

• 46 a- Myrtus communis 

A 46 b- Myrtus communis 

• 45- Rhus coriaria • 47- Frangula alnus 

A 48- Vaccinium myrtillus

• 49- Panax ginseng 

A 50- Vinca herbacea 

T 52- Gerıtiana lutea

• 54- Hyoscyamus niger

mm 

• 58- Sideritis congesta 

• 59- Rosmarinus officinalis 

• 60- Melissa officinalis 

• 61- Digitalis purpurea

• 

• 67- Maricaria chatnomilla A 68- Tanacetum coccineum 

• 69 a- Tussilago farfara 

A 69 b- Tussilago farfara

BAZI ETKEN BİLEŞİKLER VE YAPILARI 

Ozlar: Karbon, hidrojen ve oksijenden ibaret olup iki veya daha 

fazla -OH grubu ile bir redüktör grup taşırlar(Glukoz, Fruktoz). 

Itoller: Ozlardaki redüktor grubun (-CHO veya = C=0) 

oksitlenerek alkol haline geçmesiyle meydana gelen türevlerdir 

(Mannitol). 

CHO 

—OH 

HO— 

-OH 

-OH 

CftOH 

Glukoz 

HO— 

ÇH2OH 

N=o 

-OH 

-OH 

CH2OH 

Fruktoz 

HO— 

CH2OH 

HO— 

—OH 

—OH 

CH2OH 

Mannitol 

Nişasta: Bitkilerde hazırlanan asimilasyon ürünüdür. Depo 

maddesi olarak farklı organlarda birikir. 200-300 kadar o

Kardiyoaktif heterozit: Kalbin işleyişini düzenleyen 

heterozitlerdir; aglikonu steroit yapısındadır (gl:glukoz, 

rha:ramnoz). 

(digitoksoz^— 

Digitoksin 

0 Ô 

gl-rha- 

Antrasenozit : Aglikon olarak çoğunlukla 1-8 dihidroksi 

antrakinon iskeleti taşıyan antrasen türevi heterozitlerdir 

(gl:glukoz, rha: ramnoz). 

OH O OH 

1 -8 dihidroksiantrakinon 

OH 

O 

OH O OH 

CH2OH 

O 

Frangulozit 

CH3 

384

CH2OH 

O OH 

Senııozit C 

Flavonoit: Aglikonu kromon türevi bileşiklerdir. Değişik ozlarla 

birleşerek flavonozitleri meydana getirirler. 

OH 

OH 

Senevol heterozitleri: Oz ile aglikonu, birbirine S (kükürt) atomu 

ile bağlanmış heterozitlerdir. Mirozinaz fermenti ile hidroliz 

olunca kükürt taşıyan uçucu aglikon (=senevol adı verilir) açığa 

çıkar. Senevol heterozitleri Cruciferae familyası için 

karakteristiktir (Sinigrozit). 

385

Siyanogeııetik heterozitler: Hidroliz edilince parçalanma ürünü 

olarak HCN (hidrosiyanik asit) veren heterozitlerdir (Amigdalozit). 

CH2 =CH-CH2-C^ 

Sinigrozit 

N-O-SO3K 

xs-gi 

n-gl-gl 

C6H5-CH 

^c-:N 

Amigdalozit 

Saponozitler: Suyla çalkalandığı zaman kalıcı köpük veren 

heterozitlerdir. Aglikonu steroidal (Sarsapogenin, Hekogenin) veya 

triterpenik (Glisirizik asit) yapıdadır (rha: rhamnos, gl: glukoz). 

Sarsaponozit 

Hekogeııin 

Lipitler: Suda ve seyreltik etanolde erimeyen fakat petrol eteri, 

eter, benzen gibi çözücülerde eriyen maddelerdir. Lipitler, yağ 

asitlerinin (bir karboksil grubu taşıyan alifatik asitler) bir alkolle 

oluşturduğu esterlerdir. Lipidi oluşturan yağ asitlerinden bir veya 

birkaç çifte bağ taşıyanlara doymamış, taşımayanlar doymuş yağ 

386

asidi denir. Molekül ağırlığı farklı olan asitler ile yüksek alkollerin 

meydana getirdiği esterlere de mum denir. 

Doymuş yağ asidi : 

Doymamış yağ asidi 

Palmitik asit 16 C 

Stearik asit 18 C 

Oleik asit 18 c, 1 çifte bağ 

Linoleik asit 18 c, 2 çifte bağ 

Linolenik asit 18 c, 3 çifte bağ 

Alkaloitler: Bitkilerden elde edilen, molekülünde halka içinde bir 

veya daha fazla azot taşıyan, fizyolojik aktivite gösteren 

bileşiklerdir (alifatik dizide daha fazla sayıda alkaloit vardır, örn. 

efedrin). 

Nikotin 

N 

I 

H 

Koniin 

CH-OH 

CH-NH—CH-i 

I 

ch3 

Efedrin 

COOCH3 

N 

I 

CH3 

Arekolin 

N' 

I 

H 

Pelletierin 

Harnıin 

Atropin 

387

-X \ V 

N-CH3 )—o_c-c-CH2OH 

0=C —NH—CHCH3 

I 

CH10H 

Skopoirrin 

H—N 

Ergobazin 

Papaverin 

—CH3 

—ch3 

Morfin 

Kodein 

Tebain 

Rezerpin 

N' 

I 

c 

Kafein 

388

H3 

C2 H 5 1 l—CH, n N-CHl 

Pilokaıpin 

CHjO 

Kolsisin 

Berberin 

Antibiyotikler 

l.Polipeptit Yapısında; aminoasitlerin bir kısmı birleşerek bir 

halka meydana getirir, diğerleri de bu halkaya bağlanır. 

İzolösin-Sistin-Glutamik asit-Lösin-Lisin-Ornitin-İzolösin 

Aspartik asit-Aspartik asit-Histidin-Fenilalanin 

Basitrasin A 

2.0zamin Heterozidi Yapısında: Bu gruptaki bileşikler, asit 

ortamda hidroliz edildiğinde aglikon yanında ayrılan ozların en az 

bir tanesi ozamin yapısındadır, yani ozdaki -OH lardan bir -NH2 

ile yer değiştirmiştir. 

389

H7N—C=NH 

I 

NH 

H3C-NH-CH 

H- , 4 - 

OH 

H2N 

NH 

CH3 

Streptomisin A 

HO— ÇH 

I 

CH- 

CH2OH 

O 

3.Tetrasiklin Türevi: Bu 

bileşiklerin ana iskeleti 

yanyana bağlanmış 4 aromatik 

halkadan meydana gelmiştir. 

H3C 

N 

CH3 

CONHı 

Tetıasiklin 

4.Makrolit Yapısında: 

Ana iskeleti çok üyeli 

büyük bir halka 

(monosiklik) taşır ve 

lakton yapısındadır. 

HO 

HOV 

H, 

Cft CH3 CH 

6H 

-O-pikrosiıı 

CH 

CH3 

C2H5 

O O—kladinoz 

Eritromisin 

390

5.Penisilin türevi: Penisilinler 6-0- \ / COOH 

karboksamido türevleri olup bir B-laktam / j 

halkası taşır. s Benzilpenisilin 

Uçucu yağlar : Bitkilerden subuharı distilasyonu ile elde 

edilen, oda sıcaklığında sıvı fakat uçucu, kuvvetli kokulu 

bileşiklerdir. Bazı familyalar uçucu yağ bakımından zengindir 

(örn. Labiatae, Umbelliferae, Compositae, Rosaceae). Bitkilerde 

salgı tüyü, salgı kanalı, salgı cebi veya salgı hücrelerinde bulunur. 

Kimyasal yapıları çok farklı olabilir, bileşiminde çoğunlukla 

monoterpen (C10 Hıs) ve bazı seskiterpenler (C15 H24) bulunur, 

bunlar uçucudur, diterpen ve triterpen yapısmdakiler ise uçucu 

olmıyan bileşiklerdir. 

Timol 

OH 

OCH3 

Anetol 

OH 

Öjenol 

OCH, 

Ökaliptol 

Mentol 

OH 

,.CH2OH 

OCH 

Kamazulen 

Geraniol 

Sitral 

Tuyon 

391

Reçineler: Diterpen, triterpen ve 

politerpenlerden çeşitli bileşiklerin 

meydana getirdiği kompleks ürünlerdir. 

Suda çözünmez, havada oksitlenip rengi 

koyulaşır. 

OH 

C5H11 

Tetrahidrokaıınabinol 

OH 

Filisik asit 

Tanenler : Azotsuz ve polifenolik yapıda bileşiklerdir su, etanol 

ve asetonda çözünür, buruk lezzetli bileşiklerdir. Bitkilerde, 

tannoid adı verilen kompleksler halinde bulunur. Bütün 

organlarda rastlanabilir. Gallo-tanenler, gallik asidin ozlarla 

yaptığı esterlerdir. Kaşik tanenler ise kateşol türevi bileşiklerin 

kondansasyon ürünleridir. 

.OH 

COOH 

OH 

Katesol 

OH 

OH 

Gallik asit 

OH 

392

YARARLANILAN KAYNAKLAR 

1. BAYTOP A., Tıbbi Bitkiler Atlası, İstanbul Üniversitesi Yayınlan No. 

2421, Baha Matbaası, İstanbul 1978, 

2. BAYTOP, A., Farmasötik Botanik Ders Kitabı, İstanbul 

Üniversitesi Yayınları No: 3637, İstanbul, 1991. 

3. BAYTOP A., Bitkilerin Bilimsel Adlarındaki Niteleyiciler ve 

Anlamları, İstanbul Üniversitesi Yayınları No. 3889, İstanbul 

Üniversitesi Basımevi ve Film Merkezi, İstanbul, 1995, 

4. BAYTOP, T., Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları 

No. 578, Türk Dil Kurumu Basımevi, Ankara 1994. 

5. BAYTOP, T., MATHEW, B., The Bulbous Plants of Turkey, 

B.T.Batsford Ltd., Loııdon, 1984. 

6. BRUNER.H.. TANKER,N.. Mesleki Latince, Ankara Üniversitesi 

Eczacılık Fakültesi Yayınları No.63, Ankara, 1988. 

7. COSTE,L.H., Flöre De La France, Tome 1-3, Librairie des Sciences et 

des Arts, Paris, 1937 

8. DAVIS.P.H. Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol.l 10, 

Edinburgh University Press, 1965-1985. 

9. DEFFER, D., SCHUMACHER, W., MAGDEFRAU,K.,EHRENDORFER,F. 

Strasburger's Textbook of Botany, Longman, London, 1976. 

10. F1NCK, B., The Lichen Flora of the United States, University of 

Michigan Pres, Michigan,1971. 

11. FOSTER, A.S., GIFFORD, E.M., Comparative Morphology of 

Vasculus plants, W.H.Freeman and Company, San Fransisco, 1974. 

12. HEYWOOD, V.H., The Flowering Plants of the World, Oxford 

University Press, Oxford, 1979. 

13. KARAMANOĞLU, K, Farmastik Botanik Ders Kitabı, Ankara 

Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınları No. 44, Ankara,1977. 

14. LAWRENCE, H.M., Taxonomoy of Vascular Plants,The Macmillan 

Company, New York, 1969. 

15. PARSON, F.,T., How to Know the Ferns, Dover Publications Inc., 

New York, 1961. 

16. POLUNIN.O., Flowers of Europe. Oxford University Press, London, 

1969. 

17. ROQUES,H., Precis de Botanique Pharmaceutique, Tome I II, 

Librairie Maloine, Paris, 1953-1959. 

18. SHAVER,j.M., Ferns, Dover Publicationsİnc. NewYork, 1970. 

393

19. SMITH, A.L., A Handbook of British Lichens, William Clowers and 

Sons Ltd., London, 1963. 

20. SMITH, G.M., Cryptogamic Botany, Vol.I-II, McGrav-Hill Book 

Company İne, lôndon, 1955. 

21. TANKER, M., TANKER, N., Farmakognozi, Cilt 1. Ankara 

Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınları No. 58, Ankara, 1985. 

22. TANKER, M., TANKER, N., Farmakognozi, Cilt II. Ankara 

Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınları No. 65, Ankara, 1990. 

394

İNDEKS 

A 

Abanoz Ağacı 324 

Abies 114, 125, 132,134 

Abıes alha 133 

Ahies balsamea 133 

Abies bornmueUeriana 132, 

133 

Abies cflıcica 132,133,134,r. 11 

Abies cüicica subsp,cüicica 

133 

Ahies cüicica subsp.isaurica 

133 

Ahies concolor 133 

Ahies equi-tro]'ani 132,133 

Ahies nordmanniarıa 132 

Ahies pirısapo 133 

Accıcia 261, 262 

Acacia catechu 262 

Accıcia cyanophyUa 263 

Acacia decûhata 263 

Acacia farnesiana 263 

Acacia senegal 262 

Acemkimyomı 314 

Aceraceae 300 

Aceras 180 

Acetabularia 47 

Acetabularia mediterranea 47 

Acetohacter aceti 27 

Acetobacter suhoxydans 27 

Achillea hiebersteinii 363 

Achlamideae 187 

Achras scıpota 324 

Acıçiğdem 165 

Acıdaınkoruğu 249 

Acıdülek 357 

Acı madde 116, 139, 195, 

234, 249, 327, 328, 344, 

348, 362, 366 

Acıağaç 289 

Acıkavun 357 

Acıbadem 259 

Acıbadem esansı 259 

Acıbakla 274 

Acocanthera ouahaio 331 

Aconitum 224 

Acorıitum cochleare 225 

Aconitum napellus 17, 224 

226, r.30 

Aconitum nasutum 225 

Acorus calamus 161, 162 

Actea 224 

Actinidia chinensis 282 

Actiııidiaceae 282 

Actinomyces vinaceus 33 

Actinomycetales 28, 312, 34 

Actinomycetes 28 

Acur 358 

Açık haşhaş 239 

Açık kollateral demet 114 

Adasoğanı 169 

Adaçayı 345 

Adaçayı esansı 345 

Adamotu 336 

Adamotu kökü 336, 357 

Adana göknan 1133 

Adi ardıç 139 

Adi maııtar 73 

Adi papatya 360 

Adianthaceae 116 

Adiantum capülus-veneris 113, 

166 

Adonis flammea 228 

Adonis 227 

Adonis aestivalis 228 

Adonis annua 228 

Adonis vernalis 227 

Adonitoksozit 228 

Aerobik bakteriler 23 

Aescin 303 

Aescu/us hippocastanum 17, 

302, 303 

Aflatoksin 66 

Afyon 210, 239,240 

Afyon alkaloitleri 239,240 

Agar-agar 54, 55 

Agaricaceae 71, 72 

Agaricales 71 

Agaricus bisporus 74 

Agaricus bitorquis 74,75 

Agaricus campestris 73,75,r.3 

Akdiken 303, 304 

Akdiken meyvası 304 

Akonitin 225 

Aksaz 151 

Akşam sefası 222 

Aktinomisin 34 

Akyıldız 171 

Ala 267,268 

Albedo 326 

Albizia julibrissin 263 

Aleurites moüuccms 297 

Alfa 156 

Algimsi mantarlar 58 

Alil izotiyosiyanat 244 

Alışma plantago-aquatica 150 

Alisınataceae 149 

Alizarin 354 

Aljin 50. 52 

Aljinik asit 53, 49,50 

Alkamidler 365 

Alkanin 333 

Alkarına tinctoria 333 

Alliin 168 

Allil disülfür 168 

AUium 9, 168 

Aüiumcepa 167, 169 

AUium moly 169 

AUium neapoliiarıum 169 

AUium nevsehirense 10 

AUium nigruın 169 

AUium porrum 168 

Agaricus xanthodermus 78,79 AUium pulcheUum 169 

Agathis 124 

Agave 176 

Agave atnericarıa 176 

Agave rigidia 176 

Agave sisalana 176 

Agregat ıneyva 253,254 

Agropyrorı repens 154 

Agrostemma githago 218 

Agaç Çileği 256 

Agaç kavunu ağacı 293 

Ağaççileğl şurubu 256 

Ağlayan gelin 171 

Ahlat 258 

Ahududu 256 

Ahududu şurubu 256 

Aüanthus altıssima 289 

Aüanthus glandulosa 289 

Aizoaceae 222 

Ajmalin 329 

Akkavak 193,194 

Aksöğüt 192 

Akala 285 

Akasma 229 

Akasya 276 

Akdarı 156 

Akdik, S. 3 

AUium roseum 169 

AUium sativum var.vulgare 168 

Alliurn schoenoprasum 

169,r. 18 

Alnus 201.202 

Alnus glutirıosa 222 

Alue 167 

Aloe africana 167 

Aloe arhorescerıs 167 

Aloeferox 167,168 

Aloe spicata 167 

Aloe vera 167 

Alpinia officinarum 184 

Alsidium helminthochorton 

56 

Alsmatales 149 

Alsophila crinita 107 

Alt gluma 151 

Althaea officincdis 284 

Althaea rosea 285 

Altın çanağı 326 

Altın renkli algler 42,43 

Altıngeven 268 

Aitınotu 116, 363 

Altıntop 292 

Alıç 257 

395

Alkaloit 69. 76. 106, 145, 146, 

159, 161, 165, 166, 167, 

189. 224, 225, 226, 233, 

234, 239, 240, 241. 242, 

249, 273, 274, 276, 280, 

281, 283, 288, 299, 300, 

309, 316, 317, 327, 329, 

330, 334, 335, 336, 337, 

338, 339, 353,359 

Alyssum 247 

Amanila 82 

Amanita caesarea 75,76 

Amarıtta musccıria 76,r. 2 

Amarıiia parıtherina 77,r.4 

AmanitaphaUoid.es 76 

Amaranthaceae 223 

Amarogensiyozit 327 

Amaryllidaceae 163, 174 

Amaryüis 177 

Amber ağacı 250 

Amberparis 233 

Amentum 187, 188, 191- 206, 

278, 311 

Amerikan fıstığı 270 

Amfoterisin B 37 

Amigdalozit 259,260 

Ammivisnaga 18,315,316 

Amygdalus communis 259 

Amyla 16 

Amylum 16 

Amylum Marantae 184 

Amylum Maydis 17 

Amylum Oryzae 154 

Amylum Tritici 153 

Ana yumru 180 

Anacamptis 180 

Anacardiaceae 300 

Anaerobik bakteriler 23 

Anamirta cocculus 234 

Ananas 163 

Arıarıas comosııs 163 

Anason 315 

Anatornia 3 

Arıchorion 66 

Arıdrachrıe 13 

Androginofor 281 

Andromedotoksiıı 320 

Andız 140, 365 

Anemogam 119, 147, 187 

Anemone 224,228 

Anemone albarıa 228 

Anemone blanda 228 

Anemone coronaria 227, 228 

Anethum graveolens 319 

Anetol 231,315,316 

Angelica archarıgelica 318 

Angelik asit 318 

Angelisin 318 

Angiospermae 18, 19, 147, 

185, 260 

Anizogami 57 

Annonaceae 235 

Anııulus 73, 107 

Antep fıstığı 301 

Anteridiyum 97,98,108 

Anthelmint(h)icus 113 

396 

Anthemis nohüis 361 

Anthophyta 18 

Antibiyotik 31 

Antibiyotik üreten bakteriler 

31 

Antifertilite 285 

Antirrhinum 351 

Antivomitif 335 

Antosiyanozit 222, 241, 249, 

256. 286, 322 

Antosiyanozit 249 

Antrakinon 305 

Antrasen 167,215,264,304 

Apendiks 161, 279 

Apetalae 19, 187 

Aphıs chinensis 301 

Apiaceae 313 

Apiaels 311 

Apiımı graveolens 310 

Apocynaceae 329 

Apokarp 206, 224, 230, 232, 

248, 249, 253, 254, 256, 257 

Apokarp 257 

Apotesyum 69 

Apotesyum 90 

Apıicot Kernel OU 260 

Aptesbozan otu 256 

Aqua Laurocerasi 259 

Aqua Rosae 255 

Aquilegia olympica 230 

Arabistan zamkı 262 

Araceae 1609 

Arachis 261 

Arachis hypogaea 270, 272 

Arales 149, 160 

Araliaceae 312 

Arapsaçı 363 

Araşit yağı 271 

Araucaria araucarıa 124 

Araucaria excelsa 124 

Arbutozit 322 

Arhutus cmdraclme 321 

Arbutus unedo 321 

Arceuthos 138 

Arceuthos drupacea 140 

Arctoccuyus incisa 208 

Arctostophylos uva-ursi 322 

Ardıç 138 

Ardıç katranı 138 

Ardıç meyvası 139 

Areca catechu 158, 191 

Arecaceae 158 

Arecales 149, 157 

Arek cevizi 159 

Arekoliıı 159 

Arenaria 219 

Arillus 123,124,171,235 

Aristolochia hirta 213 

Aristolochia serpentaria 213 

Aristolochiaceae 213 

Aristolochiales 188, 213 

Arkegoniyum 97, 98, 108 

ArmüLaria mellea 75 

Armut 258 

Amica montana 363 

Arnika çiçeği 363 

Arpa 81, 156 

Arrow-root 297 

Artemisia ahsinthium 17.362 

Arternisia anrıua 362 

Artemisia cina 363 

Artemisia dracurıculus 363 

Artemisia mülefolium 363 

Artemisia santolina 363 

Artemisin 362 

Anım 161 

Arum dioscoridis 161 

Arum italicum 161 

Arum maculatum 161 

Anım orientaLe 161,162 

Anındo dorıax 157 

Asa-foetida 318 

Asalak 22 

Asanım europaeum 214 

Asclepiadaceae 331 

Ascolichenes 88 

Ascomycetes 11. 60, 83. 88 

Asetik asit 27 

Asiklik 148, 224, 230, 231. 

232, 253 

Asikular 124 

Asilbent 325 

Askaridol 221 

Askospor 60 

Askus 60 

Askuslu Mantarlar 60 

Aslaıı kuyruğu 346 

Asma 305 

Asma mildiyösü 59 

Asparagin 172 

Asparagus acutifoliııs 172 

Asparagus officinalis 172,r.24 

Aspergillaceae 64 

Aspergillales 64 

Aspergülus 66 

Aspergülus flavus 66 

Aspergülus fumigatus 66 

Aspergülus glaucus 66 

Aspergülus niger 66 

Asphodelus 169 

Asphodelus microcarpus 169 

Aspidiaceae 108 

Aspidin 112 

Aspidium aculeatum 114 

Aspir 364 

Aspleniaceae 115 

Asplenium 116 

Asplenium ruta-muj'aria 116 

Aster 366' 

Asteraceae 359 

Asteroideae 360 

Asteromphalus roperianus 43 

Astragalus 267 

AstragaLus aureus 268 

AstragaLus gummifer 268 

Astragalus kurdicus 268 

Astragalus microcephalus 18, 

268, 269,r.37 

Ateş dikeni 258 

Athyriaceae 114 

Athyriıım füix-foemina 114. 

115

Atkestaııesi 303 

Atkuyruğu 103 

Atlas sediri 137 

Ati'iplex hortense 222 

Atropa 335 

Atropa helladonna 17, 289 

335, 336,r.53 

Atropin 294, 335, 336, 339 

Aucher-Eloy, P.M.R. 14 

Aulich, K. 14 

Autotrof 22 

Avena 68 

Avena sativa 81, 156 

Avize ağacı 184 

Avrupa kayını 228 

Avrupa melezi 137 

Avşarotu 214 

Ayçiçeği 364 

Ayçiçeği yağı 364 

Ayıfindığı 324 

Ayıüzümü 322 

Aynkotu 154 

Ayrıkotu rizomu 154 

Aynpetalliler 224 

Ayva 258 

Azakeğeri 161 

B 

Bi2 vitamini 24, 29, 35 

Bacillaceae 27, 31 

Bacillus 24,26 

Bacülus anthrcıcis 20, 27 

Bacillus brevis 27, 33 

Bacillus cereus 30 

Bacillus licheniformis 27, 33 

Bacillus polymyxa 27, 33 

Bcıcülus polymyxa var. 

colistinus 33 

Bacülus radicicola 25 

Bacillus suhtüis 27. 31 

Bacteria 20 

Bacteriophagineae 39 

Bacteriophyta 19,20,41 

Badem yağı 259 

Bakka İ38, 139, 141,145,157, 

160, 161, 163, 164, 171, 

172, 174, 182, 188, 217, 

219, 220, 224, 230, 232, 

233, 235, 236, 243, 248, 

249, 265, 278, 281, 282, 

283, 303, 304, 305, 306, 

309, 313, 321, 322, 324, 

326, 327, 329, 334, 335, 

337, 340, 352, 354,356,357 

Bakkam ağacı 265 

Bakla 276 

Baklagiller 24, 260 

Bakteriler 20 

Baldıran 316 

Baldırıkara 116 

Balsam 250 

Balsamum 17 

Balsamum Canadense 133 

Balsamum Copaivae 265 

Balsamum Peruvianum 273 

Balsamum Tolutanum 272 

Bamya 286 

Banotu 337 

Banotu yaprağı 338 

Basidiolichenes 89 

Basidiomycetes 11, 71, 83 

Basidium 60 

Basitrasin-A 31, 32 

Basurotu 229 

Başlı lahana 244 

Bataklık servisi 138 

Batı çınan 252 

Batı mazısı 142 

Batıcı eğreltiotu 114 

Bay top, A. 4, 14 

Bazidiyospor 60, 71 

Bazidiyum 60 

Begonvil 222 

Bektaşi üzümü 250 

Belladon yaprağı 335 

Bellis 366 

Belon, P. 14 

Benekli eğreltiotu 116 

Benzaldehit 259 

Benzathiııi 

Benzylpenicillinum 65 

Benzoe 325 

Benzoik asit 273 

Benzylpenicillinum Kalicum 

65 

Benzylpenicillinum 

Natricum 65 

Berberidaceae 185, 232 

Berberin 226, 233, 234 

Berberis 233 

Berberis crategina 233, 234, 

r.29 

Berberis vulyaris 233, 234 

Bergamot ağacı 291 

Bergamotesansı 291 

Bemard, C.A. 2 

Beta vulgaris 221 

Beta vulyaris vaı.rapa forma 

cıltissima 221 

Beta vulyaris var.rapa forma 

rubra 222 

Betel cevizi 159 

Beşbıyık 258 

Betula alba 201 

Betula lenta 202 

Betula pendula 198,201,202, 

222 

Betula puljescens 202 

Betula uerrucosa 201 

Betulaceae 201 

Beyaz çöpleıne 166 

Beyaz dut 206 

Beyaz hardalotu 246 

Beyaz kav 79 

Beyaz nilüfer 232 

Bezelye 276 

Bezir yağı 298 

Biber 340 

Biberiye 347 

Biberiye esansı 347 

Bidens 366 

Bilabiat 334, 340, 343, 344, 

345, 347, 348, 351, 354, 359 

Bülhergia 163 

Binbirdelikotu 278 

Biner isimlendirme 8,9 

Binominal isimlendirme 8,9 

Binyaprak 363 

Bira mayası 61 

Bitişik Petalliler 320 

Bitki Fizyolojisi 3,4,5 

Bitki Sistematiği 4 

Bitki Taksonomisi 4 

Bitkilerin İsimlendirilmesi 7 

Bitkilerin Sınıflandırılması 5 

Bitkilerin Tayini 12 

Bitkisel Droglar 15 

Bitkisel fildişi 160 

Bitkisel kömür 193 

Bitotu 166, 225 

Blastophaga grossorum 206 

Bodur ardıç 139 

Bohça otu 226, 227 

Boissier, E. 14 

Boldin 231 

Boldo yaprağı 231 

Boldoglusin 231 

Boletus edulis 74 

Boletus satanas 77 

Bongardia chrysogonum 234 

Boraginaceae 333 

Borayo officinalis 334 

Boreava orierıtalis 246 

Boru çiçeği 339 

Borulu kriptogamlar 18, 102 

Bosuıellia 290 

Botanique Medicinale 3 

Bougainvülea spectahüis 222 

Boyacı aspiri 364 

Boyacı kökü 353 

Boz Geven 268 

Boz söğüt 193 

Böcekkapan 247 

Böğürtlen 256 

Böğürtlen meyvası 256 

Bölünen Bitkiler 20 

Börülce 276 

Brassica 244, 245,246 

Brassica oleraceae var. 

capitata 244 

Brassica napus var. oleifera 

245 

Brassica oleraceae 244 


acephala 244 

Brassica oleracea var. botrytis 

245 


gemnıifera 245 

Brassica rcıpa var.oleraceae 

245 

Brassica rapa vaı.rapa 246 

Brassicaceae 243 

Brezilya mahmudesi 333 

Broıneliaceae 163 

Bromeliales 163 

397

Bromelin 163 

Brosimum utile 208 

Brucella 33 

Brüksel lahanası 245 

Brusin 327 

Bryonia 313 

Bryonia alba 357 

Bryonia multiflora 357 

Bryophyllum calycinum 249 

Bıyophyta 19, 88, 97 

Buğday 68, 81, 153 

Buğday nişastası 153 

Buğdaygiller 151 

Bulbus 16 

Bulbus Scillae 17,170, 175 

Bulbus Scillae rubrae 170 

Burç 213 

Burçak 276 

Burseraceae 290 

Butanol 24, 27 

Butirik asit 23 

Butrospermum parkii 324 

Buxaceae 299 

Buxus balearica 300 

Buxus sempervirens 300 

Buyan 270 

Buyotu 271 

Büyük cezayir menekşeşi 330 

c 

C vitamini 27, 63, 168, 206, 

256, 257, 258, 282, 292, 

293, 311, 323, 340 

Cachou 262 

Cactales 282 

Cadı findığı 251 

Caesalpinia güliesii 267 

Caesalpiniaceaea 263 

Caesalpinioideae 261 

Calapa reçinesi 332 

Calapa tuberi 332 

Ccdendula arvensis 364 

Calendula officinalis 364,r.71 

Camellia japonica 280 

Camellia sinensis 280 

Campanula 358 

Campanulaceae 358 

Campanulales 358 

Campanulatae 11 

Camphora, 237 

Ccınanga odorata 235 

Canavarotu 8 

Cannabinaceae 208 

Cannabis sativa 208,r.27 

CanthareUus ciharius 74,75 

Capparaceae 238, 243 

Capparis ovata 243 

Capparis spinosa 243 

Caprifoliaceae 354 

Capseüa bursa-pastoris 

245, 246 

Capsicum annuum 340 

Carbo Lignl 216, 217 

Carbo Lignl Tiliae 287 

Carica papaya 282 

398 

Caricaceae 282 

Carolus Linnaeus 8 

Carpinus 197, 200 

Carpinus betulus 198,199 

Carpinus orientalis 225 

Carpohrotus acinaciformis 222 

Carrageen 55 

Carthamus tinctorius 364 

Corum ccırvi 314, 315 

Carya 195,196 

Carya ülinoerısis 197 

Carya ovata 1971 

Caryophyllaceae 217,219 

Caryoplıyllales 217 

Cascara sagrada 305 

Cassia 263 

Cassia acutifolia 263 

Cassia angustifolia 263, 264 

Cassiajistula 264 

Castanea 203 

Castanea sativa 198,200,203 

Castanea vesca 203 

Castilloa elastica 208 

Casuarina equsetifolia 188 

Casuarinaceae 188 

Casuarinales 188 

Catechu 262 

Cattleya 181 

Cedrus 125, 136 

Cedrus atlantica 137 

Cedrus brevifolia 137 

Cedrus lihani 136 

Cedvar 184 

Cehri 304,305 

Celosia cristata 223 

Celtis australis 211 

Cennet kuşu 182 

Centaurea 366 

Centaurium erythraea 328 

Centiyane 327 

Centrales 44 

Centranthus ruher 356 

Centrospermae 188, 217 

Cera 16 

Cera Carnauba 159 

Cera Palmarum 159 

Ceramiales 56 

Ceramium 56 

Cerastium 219 

Ceratiıtm tripos 43 

Cercısus mahaleh 259 

Ceratomyum 59 

Ceratonîa süiqua 265,266 

Cercis süiquastnım 263,366 

Cerevisiae fermentum 62 

Chenopodium 221 

Chenopodium ambrosiaides 

var.anthelminthicum 220 

Chenopodium 

anthehninthicum 10, 220 

Chlamydobacteriales 28 

Chloramphenicol 37 

Chloreüa 83 

Chlorella ellipsoides 46 

ChtoreUa vulgaris 46 

Chlorophyceae 42, 46, 47, 83 

Chondodendron 234 

Chondodendron tomentosum 

234 

Chondrus crispus 55 

Chrococcus 83 

Chrysanthemum 366 

Chrysoplıyceae 42,43 

Cırtatan 357 

Cıvık mantarlar 58 

Cicer arietinum 276 

Cichorioideae 366 

Cichorium intybus 366 

Cicuta virosa 317 

Cüivia 177 

Cinchona 9 

Cinchona calisaya 353 

Cinchona ledgeriana 353 

Cinchona officinalis 353 

Cinchona succirubra 352 

Cineraria 366 

Cinnamomum camphora 237 

Cinnamomum cassia 236, 237 

Cinnamomum zeylanicum 

237 

Cionura erecta 331 

Cistaceae 277 

Cistus 214, 277 

Cistus ladaniferus 277 

Cistus laurifolius 277 

Cistus scdviifolius 277 

Citrullus cölocynthis 357 

Citrullus vulgaris 358 

Citrus 290 

Citrus aurarıtium var.amara 

291 

Citrus aurantium var.bergamia 

291 

Citrus aurantium var. 

decumana 291 

Citrus aurantium var.dıdce 

291 

Citrus bergamia 291 

Citrus deliciosa 293 

Citrus grandis 292 

Cesalpino, A. 6 

Citrus hierochuntica 293 

Ceterach officinaruın 13,116 Citrus limetta 293 

Cetraria 89 

Citrus limon 292 

Cetraria islandica 91,92 

Citrus medica 293 

Ceviz 195 

Citrus medica var.limonum 

Ceviz yaprağı 195 

292 

Cezayir menekşesi 329 Citrus nobüis 293 

Cheiranthus 247 

Citrus paradisi 292 

Chelidoniıım majus 241,242 Citrus sinensis 291 

Chenopodiaceae 220 

Civanperçemi 363 

Chenopodiales 217 

Cladonia 87,89

Cladonia aLpestris 95 

Cladonia pyxidata 91,94-96, 

r.5 

Cladonia rangiferina 93, 95 

Cladophora 46,47, 83 

Clasis 11 

Ckıthrus ccıncellatus 80 

Claviceps microcephala 68 

Claviceps nigricans 68 

Claviceps paspali 68 

Claviceps purpurea 67,68 

Clavicipitaceae 67 

Clematis 229 

Clostridilun 24 

Clostridium hotulinum 24 

Clostridium tetcmi 20, 27 

Cocculus indicus 234 

Coccus 25 

Coccus lacca 208 

Cocos nucifera 158 

Codonoprassuın 9 

Coffea arabica 352,353 

Coffea arabica var.mocca 353 

Coşkun, M. 14 

Coxiella burnetii 38 

Coffea arabica var.typica 353 

Cojfea conefora 353 

Coffea conefora var.robusta 

353 

Coir 158 

Cola acumirıata 288 

Cola nitida 288 

Cola vera 288 

Colchicum autumnale 165, 

166 

Cruciferae 243, 244 

Colchicum speciosum 165,r. 17 Cryptogamae 18 

Collema pulposa 86 

Colocasia esculenta 162 

Colophonium 128 

Columna 283 

Coluınniferae 283 

Commiphora 290 

Compositae 11, 31, 260, 359 

Coniferae 122, 123 

Conium maculatum 316,318 

Contortae 325 

Convcülaria mcyalis 171,173 

Convolvulaceae 332 

Convolvulus scammonia 332 

Copaifera officinalis 265 

Copernicia cerifera 159 

Coprinus atromentarius 78 

Cora pavonina 88 

Corchorus 288 

Cordyceps 67 

Coriandrum sativum 313,315 

Comaceae 311 

Cornus mas 311,312 

Cornus sanguinea 311 

Cortex 16 

Cortex Chinae 31,352 

Cortex Cinchonae 353 

Cortex Cinnamomi cassiae 

18, 237 

Cortex Cinnamomi ceylanici 

237 

Cortex Frangulae 303,305 

Cortex Fructus granati 309 

Cortex Granati 309 

Cortex Hamamelidis 251 

Cortex Mezerei 310 

Cortex Pini 131 

Cortex Pruni padi 260 

Cortex Quillajae 254 

Cortex Radicis gossypii 285 

Cortex Rhamni Frangulae 

303 

Cortex Rhamni purshianae 

305 

Cortex Salicis 193 

Corydothymus 8 

Corydothymus capitatus 344 

Coıylaceae 1971 

Corylus 197 

Corylus avellana 198,200 

Corylus colurna 198,200 

Corylus maxima 199,200 

Corynebacterium diplıteriae 

27 

Crassula 249 

Crassulaceae 248 

Crataegus 252, 257 

Crataegus monogyna 257 

Crataegus pentagyrıa 258 

Crenothrix polyspora 28 

Crocus 178,179 

Crocus sativus 178, 179,r.22 

Croton tiglium 294 

Cüce ardıç 139 

Cücekız mantarı 74 

Cücemürver 354 

Cucumis Jlexuosus 358 

Cucumis melo 358 

Cucumis sativus 358 

Cucurbita maxima 358 

Cucurhita pepo 358 

Cucurbitaceae 313, 356 

Cucurbitales 356 

Culteriales 48 

Cuminum cyminum 314 

Cupressaceae 123, 138, 141 

Cupressus 138 

Cydonia vulgaris 258 

Cymhella lanceolata 45 

Cymbopogon 154 

Cymbopoyon cilratus 159 

Cymbopogon martini 155 

Cymbopogon rıardus 155 

Cymbopogon schoenanthus 

155 

Cymbopogon uıinterianus 155 

Cynara scolymus 364 

Cynips gcûlae-tinctoria 204 

Cynodon dactylorı 154,155 

Cyperaceae 68, 157 

Cyperus papyrus 157 

Cypripedium 181 

Cystoseira barbata 52,53 

Cytinus hypocistis 214 

Cytisus 261 

Cytisus scoparius 273 

ç 

Çağla 259 

Çakaleriği 259 

Çakşırotu 318 

Çaltı 305 

Çalıınsı likenler 89 

Çam 124 

Çam fıstığı 127 

Çam kabuğu 131 

Çam katranı 129 

Çam poleni 131 

Çam reçinesi 128 

Çam sakızı 128 

Çam soymuğu 131 

Çam terementisi 128 

Çamgiller 124 

Çançiçeği 358 

Çarkıfelek 281 

Çavdar 68. 165 

Çavdar mahmuzu 67 

Çay 280 

Çay yaprağı 280 

Çekem 213 

Çeınenotu 271 

Çiçekli bitkiler 18. 118 

Çiçeksiz bitkiler 18 

Çiğdem 165 

Cupressus sempervirens var. Çiğdem tohumu 165 

horizontalis 140,143,r. 15 Çilek 257 

Cupressus sempervirens var. Çin mazısı 301 

pyramidalis 142, 143 Çin tarçın ağacı 237 

Curcumalonga 184 

Çin tarçını kabuğu 237 

Curcuma zedoaria 184 Çirişotu 169 

Curty 184 

Çitlenbik 211 

Cüzzaın 28 

Çivit 246 

Cyanophyceae 11. 83 

Çivitotu 246 

Cyanophyta 19, 40 

Çobançantası 246 

Cyanophyta Nişastası 40 Çöpleme 226 

Cycadaceae 120 

Çorekotu 228 

Cycas revoluta 121 

Çövenotu 217 

Cyclamen 323 

Çuhaçiçeği 322 

Cyclamen coum 325 

Çürükçül 23 

Cyclamen hederifolium 323 

Cyclamen neapolitanum 323 

Cydonia japonica 258 

399

D 

D-sorbitol 27 

D Tubokürarin 234 

Dactylorrhiza 180 

Dafnin 310 

Dağardıcı 139 

Dağburuğu 144 

Dağgûlû 228 

Dağlalesi 228 

Dahlia 366 

Dalakotu 344 

Dalsı likenler 89 

Dammar reçinesi 124 

Danaayağı 161 

Danabağırtan 226 

Daphne mezereum 310 

Daphne ponticcı 310 

Dan 156 

Darwin 6 

Datura 335 

Datura innoxia 339 

Datura metel 339 

Datura stramonium 339,r.55 

Daucus carota 319 

Davis, P.H. 12,14 

Defne ağacı 236 

Defne meyvası 236 

Defne yağı 236 

Defnegiller 235 

Dekstran 27 

Dekstran Veren Bakteriler 30 

Dekstrin 154 

Dekusat 140, 210, 340, 348, 

353, 354, 359 

Deli tütün 340 

Delice 156 

Delikli mantarlar 79 

DeUesseria 56 

Delphiniuın 225 

Delphinium orientale 225 

Delphinium staphysagria 225, 

r.32 

Demeklosiklin 36, 165 

Demetilklortetrasiklin 36 

Demir bakterileri 27 

Dernirağacı 188 

Demirhindi 264 

Demirhindi pulpası 265 

Demiriz, H. 3 

Deniz kadayıfı 55 

Denizüzümü 144 

Dereotu 319 

Derris elliptica 273 

Determinare 5 

Determinasyon 5.12 

Determination 12 

Dev ağacı 137 

Develiotu 213 

Dezoksiribonııkleik asit 20 

Dişbudak 325 

Diadelf 261,267 

Dialypetalae 19, 187, 224 

Diarıthus 218,219 

Diarıthus caryophylLus 218 

Diatomae 42,43 

Dicotyledones 19, 140, 185, 

186' 

Dictyota dichntoma 48 

Dictyotales 48 

Didinam stamen 340, 341, 

344, 347, 348 

Didymium 58 

Difteri 28 

Digenia simplex 56 

Digilanid 350 

Digitalin 350 

Digitalis 348 

Digitalis cariensis 350 

Digitalis davisianalO, 350 

Digitalis ferruginea 350 

Digitalis grandiflora 350 

Digitalis lamarckü 350 

Digitalis lanata 349,r. 62 

Digitalis orientalis 350 

Digitalis purpurea 17,348, 

349,1.61 

Digitalis schischkinii 350 

Digitalis tröjana 350 

Digitalis viridiflora 350 

Digi toksin 349 

Digoksin 350 

Diken üzümü 233 

Dikotomik anahtar 13 

Dikotomik dallanma 91, 106 

Dikumarol 276 

Dilcik 151 

Dioik 97. 98, 102, 119, 120, 

121, 123, 138, 139, 140,1 

41,14 3,144 ,159, 174, 187. 

191, 205, 206, 208, 209, 

210, 213, 217. 231, 23 6, 

282 ,295, 299, 355, 356 

Dionaea muscipuln 247 

Dioscorea alata 174 

Dioscorea batates 174 

Dioscorea mexicana 174 

Dioscorea sylvatica 174 

Dioscoreaceae 163, 173 

Dioscorides 14 

Diosgenin 174,272 

Diospyros ebenum 324 

Diospyros kaki 324 

Diospyros lotus 323 

Diplococcus 25 

Discomycetales 69 

Dişi eğreltiotu 114 

Dişi kozalak 122 

Dişotu meyvası 316 

Diyatome 44 

Diyatome toprağı 45 

Diyatomit 44 

Dizanteri 28 

Doğal kafur 238 

Doğal Sistem 6 

Doğu çınan 252 

Doğu kayını 203 

Doğu ladini 134 

Doğu mazısı 143 

Domalan 71 

Domates 340 

Domuz ayrığı 154 

Domuzturbu 323 

Dopamin 273 

Dövülmüşavratotu 174 

Dracaena 149 

Dracaena draco 164 

Dracurıculus vulgaris 161 

Drog 11, 15 

Droglann isimlendirilmesi 15 

Drosera intermedia 247 

Droseraceae 247 

Drupa 123, 139, 157,158, 

188, 189, 191, 195, 196, 

211, 212, 219, 235, 248, 

253, 254, 256, 257, 258, 

259, 289, 300, 301, 302, 

305, 310, 311, 324, 325, 

347, 353, 354 

Dryopteris 107 

Dryopteris ahbreviata 112,114, 

r.6 

Dryopteris borreri 113,114 

Dryopteris caucasica 14 

Dryopteris filix-mas 10, 11, 

109, 110," 112, 114, 115 

Dut 206 

Duvar feslsğeni 211 

Duvar sarmaşığı 311 

Düğün çiçeği 228 

Düğünçiçeğigiller 224 

E 

E vitamini 260,325 

Ebegümeci 284 

Ebegümeci yaprağı 284 

Ebegümecigiller 283 

Ebenaceae 323 

Ebenales 323 

Ebers Papyrus 1 

Ebucehil karpuzu 357 

Echallium 174 

Ecballium elaterium 357,358, 

r.65 

Echinacea angustifolia 365 

Echinaceae purpurea 365 

Echinocactus 283 

Echinocactus ıvilliamsii 283 

Echinops 366 

Echium 334 

Ectocarpales 48 

Efedriıı 145 

Eğir kökü 161 

Eğir 161 

Eğrelti 18 

Eğreltiotları 107 

Ejder ağacı 164 

Ekinakozit 365 

Ekisetin 104,106 

Ekliot 103 

Ekmek ağacı 208 

Ekoloji 4 

Eksotoksin 24 

Ekşiyonca 295 

Ekzospor 57 

Elaeagnaceae 310 

Elaeagnus angustifolia 310 

400

ELaeagrıus angustifolkı var. Erica 320 

orientalis 311 

Elaterium 357 

Elements de Botanique 2 

Elemi 290 

Elettcıria cardamomum 183 

Elma 258 

Elma yağı 345,346 

Elodea canacLerısis 150 

Embriyo 185 

Eınbryologia 4 

Emetin 353 

Eınülsin 259 

Endolitlk likenler 87 

Endosperme 149, 154, 158, 

159, 160, 163, 185, 195, 

201, 203, 238, 253, 262, 319 

Endospor 21, 57 

Endotoksin 24 

Engerekotu 334 

Enginar 364 

Ensektisit 361 

Entemogam 147, 149, 179, 

187, 191, 204, 224, 253 

Enzim 23, 63 

Enzim üreten bakteriler 30 

Ephedra 144 

Ephedra campylopoda 145,146 306,307 

Ephedra distachya 145 

Ephedra equisetina 146 

Ephedra intermedia 146 

Ephedra majör 145,r. 16 

Ephedra sinir.a 146 

Ephedraceae 144 

Epifit 99, 179 

Epiğin 163, 180, 224, 248, 

253, 257 

Epikaliks 253, 283, 284, 285, 

286 

EPO 310 

Equisetaceae 103 

Equisetales 103 

Equisetatae 103 

Eqııisetum 103, 188 

Equisetum arvense 104 

Equisetum giganteum 105 

Equisetum hiemale 104 

Equisetum maximum 105 

Equisetwn palustre 9, 105 

Equisetum ramosissimum 105 

Equisetum telmateia 105 

Eremurus spectabüis 169 

Ergo Alkaloitleri 67, 69 

Ergobazin 69 

Ergobazinin 69 

Ergokomin 69 

Ergokominin 69 

Ergokriptin 69 

Ergokriptinin 69 

Ergokristin 69 

Ergokristinin 69 

Ergot de Seigle 07 

Ergotismus 67 

Ergozin 69 

Ergozinin 69 

Erguvan 265 

Erim arborea 320 

Ericaceae 320 

Ericales 320 

Erik 259 

Eriohotryajaponica 258 

Eritromisin 32, 37 

Erkek kozalak 122 

Erkekeğreltiotu rizomu 111 

Erodium 294,295 

Enıca sativa 246 

Erusik asit 245 

Eıythromyeinum 37 

Erythroxylaceae 295 

ErythroxyIon coca 295 

Esad Şerefeddin 2 

Escherichia coli 27, 30 

Eserin 273 

Esmer algler 42, 47 

Esrar 210 

Esrar otu 209 

Essence de Wintergreen 322 

Eşek hıyarı 357 

Etheroleum Chenopodii 221 

Eubacteriales 27 

Eucalyptus amygdalina 307 

Eucalyptus camaldulerısis 

Fikosiyanin 40, 53 

Eucalyptus globulus 306, 307 Filbahri 250 

Eucalyptus macrorhyrıcha 307 Fildişi ağacı 160 

Eucalyptus robusta 307 

Eucalyptus uiminalis 307 

Eucheuma spinosum 54 

Eugerıia caryophyllata 308 

Euglena viridis 43 

Eumycetes 58, 60 

Euphorbia 13, 297 

Euphorbia resinifera 297 

Euphorbia spiendens 297 

Euphorbiaceae 13, 295 

Euphorbium 297 

Evcik kıran 76 

Evelek 216 

Evening Primrose Oil 310 

Euernia 87,89 

Evernia prunastri 93,94 

Evernik asit 87, 94 

Evolusyon 4, 5 

Evosin 94 

Exogonium purya 332 

F 

Faba Calabaricae 273 

Fabaceae 11, 24 

Faex medicinalis 62 

Fagaceae 198, 200, 202, 267 

Fagales 11, 187 

Fagopyrum esculenturn 216 

Fagus 114, 203 

Fagus orientalis 198, 199, 

200, 203, 228 

Fagus sylvatica 203 

Fakültatif anaerobik 

bakteriler 23 

Falkat 306 

Farinosae 149, 163 

Farksiııozit 325 

Farmakobotanik 3 

Farmasötik Botanik 1,2.3 

Fasulya 276 

Ferbiyun 297 

Ferment 23 

Ferribacterium 27 

Ferula asafoetida 318 

Ferula meifolia 318 

Fesleğen 347 

Fmdık 1971 

Fındık ağacı 197 

Fırat kavağı 193 

Fıstık çamı 127 

Ficus 206,207 

Ficus carica 206, 207 

Ficus carica var.caprificus 206 

Ficus carica var. domestica 

206 

Ficus elastica 207 

Ficus laccıfera 208 

Ficus pandurata 208 

Ficus religiosa 208 

Fide yakma 59 

Fig 276 

Fikoeritrin 40. 53 

Filicales 107 

Filicatae 11, 70. 107 

Filisgin 342 

FilisikAsit 112 

Filloklad 164, 172 

Fillot 263 

Filogenetik Sistem 6 

Finike ardıcı 141 

Fisostigmitı 273 

Fitocoğrafya 4 

Fitoplaııktonlar 42 

Fizyoloji 4 

Flabellat 121 

Flabellat yaprak 120 

Flacourtiaceae 282 

Flagellatae 42 

Flaspidik Asit 112 

Flavedo 290 

Flavonozit 169, 216, 249, 255, 

256, 270, 273, 275, 291. 

292, 293, 303, 307, 310, 

327, 329, 347. 363 

Flemming, A. 64 

Flobatanen 263 

Floeın 119 

Flora 12 

Flora Aegea 14 

Flora Orientalis 14 

Flores Althaeae 284 

Flores Arnicae 363 

Flores Caryophylli 308 

Flores Chamomillae 360 

Flores Chamomillae 

romanae 361 

Flores Cinae 363 

Flores Crataegi 258 

401

Flores Granati 309 

Flores Koso 257 

Flores Lavandulae 342 

Flores Malvae 284 

Flores Rosae 255 

Flores Sambuci 354 

Flores Tiliae 286' 

Flores Verbascl 351 

Flores Violae 280 

Floride nişastası 53 

Flos 16 

Flos Pyrethri 361 

Flos Rhoeados 241 

Foerıiculunı vulgare 315-317 

Folia 16 

Folia Adiantl 116 

Folia Belladonnae 17, 220, 

270, 289, 335 

Folia Boldo 231 

Folia Cedri 136 

Folia Cocae 295 

Folia Digitalis 17, 349 

Folia Digitalis lanatae 350 

Folia Eucalypti 306 

Folia Farfarae 362 

Folia Fragariae 257 

Folia Hamamelidis 251 

Folia Hennae 309 

Folia Hippocastani 17 

Folia Hyoscyami 338 

Folia Jaborandi 294 

Folia Juglandis 195 

Folia Latırocerasi rescens 

258 

Folia Lawsoniae 309 

Folia Melissae 17, 343 

Folia Menthae pipeıitae 341 

Folia Myrti 306 

Folia Nicotianae 339 

Folia Rosmarini 347 

Folia Rubi fruticosi 256 

Folia Salviae 17, 345 

Folia Sennae 263 

Folia Stramonii 339 

Folia Theae 280 

Folia Uvae-ursi 322 

Folik Asit 63, 92 

Folikûl 224, 225, 227, 228, 

231, 248, 249, 253, 254, 

261, 288, 329, 331 

Foliuın 16 

Folium Althaeae 284 

Folium Lauri 236 

Folium Malvae 284 

Folium Papaveris 240 

Folliculi Sennae 264 

Fomes fomentarius 79 

Fomes laricis 79 

Fomes officinalis 79, 137 

Forsythia viridissima 326 

Fragaria 254 

Fragaria vesca 257 

Franyula alnus 303,r.47 

FYcudnus 325 

Fraxinus angustifolia 325 

Fraxinus exelsior 325 

402 

Fraxinus ornus 325 

Freezia 178 

Frengi 38 

Frenk kimyonu 314 

Frenk üzümü 249 

Frenkineiri 283 

Fritülaria 171 

Fructus 16 

Fructus Ammi visnagae 

18, 319 

Fructus Anisi 17, 315, 319 

Fructus Anisi stellati 231 

Fructus Capsici 340 

Fructus Cardamomi 183 

Fructus Carvi 319 

Fructus ConU 317,319 

Fructus Coriandri 313, 319 

Fructus Crataegi 258 

Fructus Cubebae 190,191 

Fructus C um ini 314 

Fructus Cydoniae 258 

Fructus Cynosbati 256 

Fructus Elaterii 357 

Fructus Foeniculi 316,319 

Fructus Fragariae 257 

Fructus Juniperi 139 

Fructus Lauri 236 

Fructus Papaveris immaturi 

240 

Fructus Pimentae 309 

Fructus Piperis albi 189 

Fructus Piperis longi 190 

Fructus Piperis nigri 189- 

191 

Fructus Rhamni cathartici 

304 

Fructus Rosae caninae 256 

Fructus Rubi fruticosi 256 

Fructus Vanillae 181 

Fruktifikasyon 60, 67 

Fucales 52 

Fucus 50 

Flıcus serratus 52, 53 

FUcus spiralis 52 

Fucus vesiculosus 52,53 

Fukoksantiıı 47 

Fuligo 58 

Fumagillin 66 

Fumaria officinalis 242 

Fumariaceae 238, 242 

Fungi 57 

Fungus chirurgorum 79 

Fungus Laricis 79 

Kuntumia elastica 331 

G 

Galam Yağı 324 

Galantamin 175 

Galanthus eluıesii 175,176 

Galanthus ikariae 175 

Galega officinalis 275 

Galegin 274 

Gallae 16 

Gallae Chinensis 301 

Gallae Quercinae 204 

Gametangiyum 97 

Gametoflt 98. 102. 118 

Gamosepal 262, 267, 322, 

334, 348 

Gastromycetales 80 

Caultheria procumhens 322 

Gavurhaşhaşı 337 

Gayakol 299 

Gazania 366 

Geastrum 80 

Gece sefası 222 

Gelidiales 54 

Gelidiurn amansii 54 

Gelidiurn cartilagineum 54 

Gelidiurn corneum 54 

Gelidiurn japonicum 54 

Geliıı duvağı 222 

Gelincik 24 1 

Gelincik çiçeği 241 

Gelincikgiller 238 

Gemma Populi 192 

Gernmae 16 

Genesis 4 

Genetik 4 

Gensiyopikrozit 327 

Gentanıisin 35 

Gentiana 327, 328 

Gentiana asclepiadea 328 

Gentiana lutea 327,328.r.52 

Gentiana punctata 328 

Gentiana purpurea 328 

Gentiana verna 328 

Gentianaceae 327 

Gentiaııales 325 

Gentiyan Kökü 327 

Genus 9 

Geobotanik 4 

Geofit 148 

Geraniaceae 294 

Geraniales 289 

Geraniol 155, 254, 306 

Geraniurn 283, 294, 296 

Gerhera 366 

Gerçek mantarlar 58. 60 

Geum 253 

Gevrek söğüt 192 

Geyikdili 115 

Gıcır 171 

Gigartina mamülosa 55, 56 

Gigartina stellata 56 

Gigartinales 54 

Gilaburu 354 

Gilik 243 

Girıkgo 120 

Girıkgo biloba, 120 

Ginkgoaceae 121 

Ginobazik stilus 333. 340 

Ginofor 243, 254, 281 

Ginostemiyum 180 

Ginseng 312 

Gitoksin 349 

Glaucium 242 

GUıuciijun corniculaturn 241, 

242 

Gladiolus 178

Gland 16 

Glandulae 16 

Glandulae Lupuli 209 

Gleba 80 

Glediisia triacanthos 266 

Gliko-alkaloitler 337 

Glikoz 305 

Glisirizik asit 270 

Gluına 151, 152 

Glumella 151 

Gluıniflorae 151 

Glutamik asit 27, 274 

Glycirıe max 274 

Glycyrrhiza aspera 270 

Glycyrrhiza asymetrica 270 

Glycyrrhiza echinata 270 

Glycyrrhiza Jlavescens 270 

Glycyrrhiza glahra 18, 269, 

271 ,r.40 

Glycyrrhiza ylahra var. ylahra 

270 

Glycyrrhiza ylahra var. 

glandulifera 270 

Glycyrrhiza glahra var. 

violacea 270 

Glycyrrhiza iconica 270 

Gnetinae 144 

Goitre 50 

Gomalak 208 

Gornphonema gemitanum 45 

Gomrezin 318 

Gossipol 285 

Gossypium 285 

Gossypium arhoreum 285 

Gossypiıım barhadense 285 

Gossypiıım depuratum 285 

Gossypium herbaceum 285 

Gossypium hirsutum 285 

Göbeklisalata 366 

Gökçe 213 

Göknar 124, 125, 132 

Göknar esansı 133 

Gölevez 162 

Gölsoğam 175 

Gövde dikeni 252 

Gracülaria corıfervoides 54 

Gracülaria lichenoides 54 

Gracülaria uenucosa 54 

Gram boyama 23 

Gram negatif bakteri 23 

Gram pozitif bakteri 23 

Gramineae 11, 151 

Graphis 89 

Grepfrut 292 

Greypfrut 292 

Grindella aquarrosa 365 

Grindella robusta 365 

Grossulariaeeae 248, 249 

g-Strofantozit 329, 331 

Guajacum ojfitinale 299 

Guatr 52 

Gudema otu 363 

Gummi 16 

Gummi Arabicum 262 

Gummi Asa-foetida 318 

Gummi Laccae 208 

Gummi resinae 16 

Gummi Tragacanthae 18,268 

Gurıdelia tournefortii 10, 353 

362,365 

Gut 165 

Gutta-percha 324 

Guzmarıia 163 

Gündöndû 274 

Günebakan 274 

Güneşgülü 247 

Günlük ağacı 250 

Gürgen ağacı 199 

Gül petalleri 255 

Gül suyu 255 

Gül yağı 254 

Gülbumu 256 

Gülgiller 252 

Gülibrişim 263 

Güvercinkökü 234 

Güveyfeneri 337 

Güzelavratotu 335 

Gymnodium breve 42,43 

Gymnospermae 18, 19, 119, 

144 

Gynandrae 179 

Gypsophia parıiculata 

218, 219 

Gypsophüa arrostii 217 

Gypsophüa bicolor 218 

GypsophiZavenusta 217 

Gyromitra esculerıta 70 

H 

h-Strofantozit 329 

Hadrosentrik iletim demeti 

108, 108.109 

Hagenıa ahyssinica 257 

Halep çamı 129 

Halı saçağı mantarı 79 

Halofit 220,277 

Halusinojen 283 

Ham filisin 114,126 

Ham kauçuk 297 

Hamamelidaceae 248,250 

Hcımamelis virginiana 251 

Hamaınelis yaprağı 251 

Hanımeli 354 

Haploit 102 

Hardalgiller 243 

Harmal 299 

Harmin 299 

Harnup 265 

Hasankeyf tütünü 340 

Haseki küpesi 230 

Hastat 161 

Hatay meşesi 205 

Haşhaş 239 

Haşhaş yaprağı 240 

Hatmi 284 

Hatmi çiçeği 284 

Hatmi kökü 284 

Hatmi yaprağı 284 

Haustoryum 86, 213 

Havacıvaotu 333 

Havlican 184 

Havuç 319 

Hayıt 347 

Hayvansal Droglar 15 

Hedera fıefix311 

Hederin 312 

Heilbron, A. 3 

Heliarıthus annuııs 364 

Heliarıthus tıûierosus 364 

Helichyrsum bracteatum 364 

Helichrysum plicatum 363,r.70 

Helichrysum sicuLum 363 

Helichrysum stoechas subsp. 

barrelieri 363 

Heüeborus 224 

Hellehorus rıiger 226 

Helleborus orieniaLis 226 

Hellehorus vesicarius 226,227 

Hellebrozit 226 

Helmintokorton 56 

Helobiae 149 

Helvacı kabağı 358 

Helvelik asit 70 

Helvella crispa 69 

Hematoksilin 265 

Hematoxylon campechiarıum 

265 

Hepaticae 98 

Herba 14 

Herba Absinthii 17, 362 

Herba Adiantl 116 

Herba Adianti aurei 101 

Herba Adonidis 228 

Herba Cannabis 210 

Herba Cannabis indicae 210 

Herba Catharanti 330 

Herba Centaurii 328 

Herba Conii maculati 316 

Herba Convallariae majalis 

171 

Herba Ephedrae 145 

Herba Equiseti 104 

Herba Galegae 275 

Herba Hepaticae fontinalis 

99 

Herba Lobeliae 359 

Herba Lycopodii 106 

Herba Passiflorae 281 

Herba Polytrichi Juniperinae 

101 

Herba Rutae 293 

Herba Rutae-murariae 116 

Herba Scolopendrii 115 

Herba Serpylli 343 

Herba Solani nigri 337 

Herba Vincae 330 

Herba Violae tricoloris 280 

Herba Visci 231 

Herbaryıım 14 

Hercai menekşe 279 

Hermafrodit 163, 174. 179, 

182, 189,211 213, 215, 220, 

224, 232, 235, 238, 243, 

248, 250, 252, 266, 276, 

279, 280, 281, 283, 289, 

297, 300, 305, 322, 332, 

334.340,355,360 

403

Hesperetol 291, 292 

Hesperidyum 290, 291 

Hesperis 247 

Heteroffli 306 

Heteromerik likenler 86 

Heterospor 102 

Heterostili 323 

Heterotrof 23, 57 

Heuea hrasiLiensis 297 

Hezaren 225 

Hıyar 358 

Hıyarışember 264 

Hihiscus esculentus 286 

Hihiscus rosa-sirıensis 286 

Hihiscus sahdariffa 286 

Hickoıy cevizi 197 

Hidrastin 226 

Hidrastis rizomu 226 

Hidrofil pamuk 285 

Hidrogam 147 

Hidrosiyanik asit 259 

Hif 57 

Higrofit 277 

Himalaya çamı 131 

Himenyum 60 

Hindiba 366 

Hindistancevizi 158 

Hindistancevizi yağı 158 

Hint Keneviri 209 

Hint leylağı 289 

Hinthıyan 264 

Hintinciri 283 

Hintyağı 295,296 

Hintyağı tohumu 296 

Hipantiyum 248, 249, 253, 

254, 256, 258, 306, 310 

Hipogin 163, 164, 224, 238, 

248, 253, 276, 289, 299, 

300, 332 

Hippocastanaceae 302 

Hippophae rhamnoides 311 

Histoloji 4 

Hiyosiyamin 335,336,338,339 

Holobasidiomycetidae 71 

Homomerik likenler 96 

Homospor 102 

Horasani 363 

Hordeum sativum 81, 156 

Horozibiği 223 

Hoya carnosa 332 

Humulus 208 

Humulus lupulus 197 

Hurma ağacı 159 

Huşağacı 201 

Hünnap 305 

Hydnaceae 71,78 

Hydnocarpus kıırzii2S2 

Hydrıum reparıdurn 78 

Hydrcmyea hortensis 250 

Hydrcmyea macrophylla 250 

Hydrastis canadensis 226 

Hydrocharitaceae 150 

Hydrogenomoncıs 27 

Hymenomycetales 71 

Hyoscycunus 335, 337 

Hyoscyamus alhus 339 

404 

Hyoscyamus aureus 338 

Hyoscyamus leptoccılyx 339 

Hyoscyamus rıiyer 337,338 

Hyoscyamus pusülus 339 

Hyoscyamus reticulatus 338 

Hypericaceae 278 

Hypericum 278 

Hypericum calycinum 278 

Hypericum perforatum 

278,279 

Hypolepidaceae 114 

I 

Iheris 247 

Ihlamur 286 

Ihlamur çiçeği 286 

İZicium verum 230, 231 

Hex 171 

Ilgın 278 

Indiyofera tirıctoria 275 

[nula helenium 365 

Ipomaea batatas 333 

Ipomaea oryzaherısis 332 

Ipomaea purya 332 

Ipomaea tricolor 333 

Ipomaea tuherosa 332 

Ipomaea purpurea 333 

iris 177 

Indaceae 163, 177 

iris Jlorentirıa 177, 178 

iris yermanica 177, 178 

iris pallida 177,178 

Isatis tirıctoria 246 

Ispanak 222 

İsparta gülü 254 

Isırgan 210 

Işgın 215 

i 

tbn Baytar 14 

identifikasyon 5 

İğde 311 

iki çenekliler 185 

İletim demeti 114 

ilmi Nebatat Tıbbi 2 

ilmi Nebatatı Tıbbiye 2 

imbrikat 139,140 

immersiyon yağı 141 

inci çiçeği 171 

incir ağacı 206 

İndigo 246, 275 

İnduzyum 107 

İnek ağacı 208 

İngiliz nanesi 341 

ingiliz raventi 215 

îııternodyutn 103, 150, 151, 

153, 188, 214, 345 

İnülin 169, 366 

İnvolukrum 197, 198, 199, 

200. 203, 228, 313, 315, 

332,359,360,363 

involusel 313 

ipeka 353 

İpeka kökü 353 

İpekotu 331 

Indaceae 163 

ipliksi likenler 89 

İron 177 

isoliseıjik asit 68 

ispanya gökııan 133 

ispençiyari Nebatat 3 

istanbul Florası 14 

istanbul kekiği 343 

iyot 49, 52-54 

izmir kekiği 344 

izoborneol 307, 346 

izofukoksantin 43 

İzogami 57 

İzolikenin 91 

izospor 102 

İzovaleriyanik asit 355 

J 

Jambosa caryophyüus 308 

Jarısiyan 327 

Japon ayvası 258 

Japon Nane Esansı 342 

Japoneriği 121 

Jasminuın officinale 325 

Jasminum scımbac 326 

Jasıııolinler 361 

Jatrorhiza palmata 234 

Jeloz 54 

Jojoba yağı 300 

Juglandaceae 194 

Juglandales 188, 194 

Juglcms rıigra 196 

Jaglarıs regia 195,196 

Juncaceae 182,183 

Juniperus 120, 138 

Juniperus communis 139 

Jurıiperus drupaceaV39, 140, 

r. 14 

Juniperus excelsa 140-142 

Juniperus foetidissirna 141,142 

Juniperus nana 9, 139, 140, 

r. 13 

Juniperus oxycedrus 138,140 

Juniperus phoenicea 141 

Juniperus sabina 140 

Juniperus virginiana 141 

Jüt 288 

K 

P-Karoten 40 

k-Strofantozit 329 

Kabak çekirdeği 358 

Kabarcıklı alg 52 

Kabuksu likenler 89 

Kadeh likeni 94 

Kadıntuzluğu 233 

Kadük 238,239 

Kafein 280, 353 

Kafkasya göknan 132 

Kafur 237, 238, 342, 346 

Kafur ağacı 237 

Kahkaha çiçeği 333 

Kainik asit 56

Kakao Yağı 288 

Kakao ağacı 288 

Kakule 183 

Kakule meyvası 183 

Kalabar baklası 273 

Kaldınk 333 

Kaliforniya göknan 133 

Kamazulen 360 

Kambiyum 148, 185 

Kambu 50 

Kamçı 25 

Kamçılı algler 42 

Kamelya 280 

Kan damlası 228 

Kanada balsamı 133 

Kananıisin 35 

Kanamisin A 35 

Kanatlı ceviz 196 

Kanavcıotu 228 

Kandilotu 337 

Kanlıca mantarı 74 

Kantaron yağı 278 

Kapalı tohumlu bitkiler 147 

Kapari 243 

Kapçık 228 

Kaplanboğan 224 

Kaplanboğan yumrusu 225 

Kapsaisin 340 

Kapsül 39, 100. 

175, 177, 179, 

217, 218, 220, 

101,164, 174, 

191, 210, 

224, 228, 

232, 238, 239, 

240, 241, 

242, 248, 250, 

277, 278, 

280, 282, 283, 

284, 285, 

288, 290, 294, 

295, 297, 

299, 303, 306, 

320, 322, 

324, 326, 332, 

334, 335, 

337, 339, 340, 

347, 348, 

351, 352, 359, 

Karaceviz 196 

Karaçam 130 

Karadut 206 

Karakavak 193,194 

Karakavak tomurcuğu 194 

Karakekik 344 

Karapazı 222 

Karaağaç 211 

Karabaş 342 

Karabaşkekik 344 

Karabiber 189 

Karabuğday 216 

Karaçalı 305 

Karaciğer yosunları 99 

Karagen 55 

Karahindiba 366 

Karahurma 323 

Karakafes otu 333 

Karalahana 244 

Karaman kimyonu 

Karamuk 218 

Karanfil 218, 308 

Karanfil esansı 309 

Karanfilağacı 308 

Karat 265 

Karayemiş 258 

Karayosunlan 97 

Kardelen 165, 175 

Kardeşkanı 164 

Kardeşyumru 180 

Kardiyoaktif heterozit 172, 

329, 331, 332, 349 

Kargabüken 327 

Kargabüken Tohumu 327 

Kargagözü 337 

Kargı 157 

Karite Yağı 324 

Karnabahar 245 

Kamauba mumu 159 

Kamıyankotu 351 

Karpofor 313 

Karpuz 358 

Kartal eğreltisi 114 

Kartopu 354 

Karvakrol 343 

Karvon 314 

Karıncık 101 

Karyops 152 

Kasis 250 

Kaskarozit 305 

Kaşu 262 

Katran 136 

Katran ağacı 136 

Katran ardıcı 138 

Katırtırnağı 275 

Kauçuk 297 

Kauçuk ağacı 297 

Kauliflori 260,288 

Kav 79 

Kav mantarı 79 

Kavak 191,193 

Kavun 358 

Kavunağacı 282 

Kaya eğreltisi 116 

Kayacık ağacı 197,199 

Kayın 114, 203 

Kayın ağacı katranı 201,203 

Kayışkayırarı 274 

Kaynanadili 283 

Kazayağı 220,221 

Kazdağı köknarı 132 

Kazein 274 

Kebere 243 

Keçisakalı ınantan 79 

Keçiboynuzu 265 

Kediotu 355 

Kediotu esansı 355 

Kediotu kökü 355 

Keditımağı 243 

Kefe kimyonu 315 

Kefir 29'. 63 

Kefir mayası 63 

Kehribar 131 

Kekik 8, 343 

Kekik esansı 343 

Keklikgözü 228 

Kelb 50 

Kellin 316 

Keme mantarı 71 

Kemotaksi 108 

Kemotaksonomi 5, 6 

Kendir 209 

Kenevir 209 

Kenevir tohumu 210 

Kenger kahvesi 365 

Kenger sakızı 365 

Kengerotu 365 

Kenopod esansı 221 

Kereviz 319 

Kermes meşesi 205 

Kestane ağacı 203 

Keten 298 

Keten tohumu 298 

Keten tohumu yağı 298 

Kıbrıs sediri 137 

Kına 309 

Kınacık hastalığı 81 

Kınakına ağacı 352 

Kınakına kabuğu 353 

Kıriğdesi 311 

Kırkbaş 234 

Kırlangıçotu 242 

Kırmızı algler 42, 53 

Kırmızı biber 340 

Kırmızı çiçekli yüksükotu 348 

Kırmızı kantaron 328 

Kısamahmut 344 

Kıvırcık salatası 366 

Kızsaçı ağacı 121 

Kızıl çam 127 

Kızılağaç 202 

Kızılcık 311 

Kibri totl an 105,106 

Kickxia elastica 331 

Kieselguhr 45 

Kilayik asit 254 

Kimyon 314 

Kimdin 353 

Kinin 31, 353 

Kinkonin 353 

Kino 308 

Kişniş 313 

Kişniş meyvası 313 

Kitabül Nebatat 2 

Kitin 57 

Kitre zamkı 268 

Kivi 282 

Kladot 174 

Klasifikasyon 5 

Klavatin 106 

Kloramfenikol 37 

Klorelin 46 

Klorofil a 40 

Klortetrasiklin 32, 36 

Kocaardıç 140 

Kocayemiş 321 

Kodein 239,242 

Kohleazin 225 

Koka yaprağı 295 

Kokain 295 

Kokar ağaç 289 

Kokar ardıç 140 

Kokina 171 

Koklar 25 

Koku fiksatörü 94,251,254 

Kokulu göknar 133 

Kokulu menekşe 280 

Kokulu yonca 276 

Kola tohumu 288 

405

Kolin 76 

Kolistin 33 

Kolofan 128 

Kolokaz 162 

Kolşisin 165 

Kolumna 180, 181. 286 

Kolza 245 

Komar 320 

Kondurangin 331 

Kandurango kabuğu 331 

Konidi 61 

Konidiyospor 61 

Koniin 316 

Konisein 316 

Konkret 255 

Konvallatoksozit 171 

Kopahu balsamı 265 

Kopal reçinesi 124 

Kopra158 

Korimbus 218, 246, 293, 354 

Kormus 165, 174, 177 

Korona 281 

Korsika solucanyosunu 56 

Kortizon 329 

Korunga 276 

Koso çiçeği 257 

Kosotoksin 257 

Kosta 313 

Kotiledon 148, 185, 186, 

195, 253, 262, 288, 

Koyuncu, M. 14 

Kozalak 119 

Kozalaklı bitkiler 122 

Kökboya 353, 354 

Köknar 114, 132 

Köksakızı 366 

Köpekgülû 256 

Köpeküzümü 337 

Körhaşhaş 239 

Kral eğreltisi 108 

Kral mantarı 76 

Kral şamdanı 350 

Kraliçe çiçeği 182 

Krameria triarıdra 9, 265 

Krause, K. 14 

Kreozot 203 

Krizantem 366 

Krosin 179 

Kroton yağı 296 

Kseroınorf 99,188 

Kuasya ağacı 289 

Kudret helvası 95 

Kudret narı 357 

Kuki Nut Oil 297 

Kum zambağı 174 

Kumarin 260, 276, 316, 318, 

325, 359 

Kumin aldehit 314 

Kupula 197, 200, 203, 204, 

205,223 

Kurtayaklılar 106 

Kurtbağı 310, 326 

Kurtboğan 224 

Kurtboğan yumrusu 225 

Kuskohigrin 336 

Kuşburnu 256 

Kuşdili 347 

Kuşiğdesi 310 

Kuşkirazı 260 

Kuşkonmaz 172 

Kuşyemi 156 

Kuzey Anadolu göknan 132 

Kuzugöbeği 70 

Kuzukulağı 216, 295 

Kübabe 190 

Kübebin 190 

Küçük cezayir menekşesi 330 

Küçük hindistancevizi 235 

Küllenme hastalığı 66 

Kükürtlü heterozit 244,246 

Kürar 327 

Küstümotu 261, 263 

L 

L-sorboz 27 

Labada 216 

Labellum 180, 181, 341 

Labiatae 11,340, 341 

Laburnum vulgare 276 

Lacca Musci 95 

Lacmus 94 

Lactariııs deliciosus 74, r. 1 

Lactobacûlus 24 

Lactobacûlus bulgaricus 29 

Lactobacûlus delbruckii 22, 

29 

Lcıctobacülus lactis 29 

Lactobacûlus thermophûus 29 

Lactuca sativa 366 

Lactuca seriola 366 

Lactuca virosa 366 

Lactucarium 366 

Ladanum 277 

Ladin 124, 134, 214, 277 

Lagenaria vulgaris 357 

Laktik asit 23, 24, 29 

Laktik Bakterileri 29 

Lale ağacı 231 

Lale 171 

Lamarck 6 

Lamiaceae 11, 340 

Lamiales 340 

Lamirıaria cichorioides 49 

Lamirıaria cloustonı 49,51 

Lamirıaria digitata 49 

Lamirıaria flexicaulis 49 

Lamirıaria hgperborea 49 

Lamirıariajaporıica 49 

Lamirıaria religiosa 49 

Lamirıaria saccharina 49,51 

Laminariaceae 49 

Laminariales 49 

Laminarin 48, 49, 52 

Lanatozit C 350 

Larix 79 

Lcırix decidua 137 

Lcıser trüobiıım 315 

L-asparaginaz 27, 30 

Lastik ağacı 207 

Lateks 205, 206, 207, 208, 

210, 238, 239, 242, 282, 

295, 297, 324, 329, 331, 

332, 359, 365, 366 

Lathyrus sativus 276 

Lauraceae 235 

Laurocerasus officinalis 258 

Laurus nobûis 236, r.31 

Lavandula 342 

Lavandula arıyustifolia 342 

Lavandula carierısis 10,342 

Lavandula officinalis 342 

Lavandula spica 342 

Lavandula stoechas 342 

Lavanta 342 

Lavanta çiçeği 342 

Lavanta esansı 342 

Lavsonin 309 

Laıvsonia inermis 309 

Lecarıora 89 

Lecanora esculenta 93,95 

Legüınen 248, 261, 265, 266, 

268, 270, 274 

Leguminosae 11, 31248, 260, 

261 

Lekanorik asit 91, 95 

Lekaııorin A 95 

Lemma 151,152 

Lemna 162 

Lemnaceae 162 

Lemon grass esansı 155 

Lens esculenta 276 

Lentisel 194, 303 

Leontice leontopetalum 234 

Leontosaponin 23 

Leorıurus car'diaca 346 

Lepidium sativum 246 

Leptothrix ochracea 28 

Lesitin 274 

Lessoniajlavicarıs 51 

Letharia vulpına 91 

Leucojum aestivum 175 

Leuconostoc rnesenterioides 

30 

Leylak 326 

Lichen Islandicus 

desamaratus 92 

Lichen Pulmonariae 92 

Lichen Pyxidata 94 

Lichen Quercinus 94 

Lichenes 83 

Lif kabağı 357 

Lignum 16 

Lignum Guajacı 299 

Lignum guassiae 289 

Lignum Santali 212 

Ligula 151 

Liguliflorae 366 

Liken asidi 87 

Likenin 91 

Likopodiıı 106 

Liliaceae 31, 163,164 

Liliales 149, 169 

Liliiflorae 11, 163 

Liliıım 171 

Limon ağacı 292 

Limon esansı 292 

Linaceae 297 

406

Linalil asetat 291, 342 

Linalol 291, 342, 346 

Linııaeus 10 

Lirine 8, 9, 10 

Linoleik asit 260, 297, 310 

Linolenik asit 297 

Linum usttatissimum 298, r.43 

Lippıa cttriodora 348 

Lippia triphylla 348 

Liquidambarformosana 251 

Liquidamhar orientalis 250, 

251,r.38 

Liquidambar styraciflua 251 

Lirat yaprak 244 

Lirioderıdron tulipifera 231 

Liseıjik asit 68, 333 

Loharia puhnonaria 90-92, 95 

Lohelia inflata 359 

Lobeliaceae 359 

Lobelin 359 

Lobelya 359 

Lodikula 151,152 

Loganiaceae 326 

Lohusa otu 213 

Lokulusit kapsül 177, 191, 

250, 279, 285, 294, 332. 

351, 352 

Lolium itcdicum 156 

Lolium perenne 156 

Lolium temulentum 156 

Lomentum 267, 268 

Lonicerajaponica 354 

Lophophora williamsii 283 

Lophotrichus 25 

Loranthaceae 213 

Lorcırıthus 213 

Lökokristin 330 

Luffa. cylindrica 357 

Lunaria annua 247 

Lupinus 261 

Lupinus alhus 274,275 

Lupulinum 209 

Lübnan sediri 136 

Lycoperdon 80 

Lycopersicum esculentum 340 

Lycopodiaceae 105 

Lycopodiales 105 

Lycopodiatae 70, 105 

Lycopodium clavatum 106 

Lycopodium 106, 107 

Lythraceae 309 

M 

Macadamia Nut Oil 311 

Macadamia tetraphylla 311 

Macis 235 

Maclura pomifera 208 

Macrocystis pyrifera 51 

Madımak 217 

Magrıolia grarıdiflora 231 

Magnoliaceae 230 

Magnoliales 224 

Mahlep 259 

Mahmude kökü 332 

Mahınudeotu 332 

Mahmuz 180, 181, 279 

Makasotu 222 

Makrogametangiyum 97 

Makrolit yapısında antibiyotik 

üreten mikroorganizmalar 37 

Makrolit yapısındaki 

antibiyotikler 32 

Makrosporangiyum 102 

Malik asit 256 

Maloideae 257 

Malta eriği 258 

Malus sylvestris 258 

Malva 285 

Malva süvestris 284 

Malvaceae 283 

Malvales 11, 283 

Mamut ağacı 137 

Mandragora 174, 313, 335 Mercurialis 13 

Mandragora autumnalis 336, Merendera attica 165 

r.56 

Merendera caucasica 165 

Marıdragora officinarum 336 Merikarp 313 

Mangifera indica 302 Mersin 306 

Marıgo 302 

Mersin yapraklan 306 

Manihot esculerıta 297 

Meıyemana dikeni 365 

Manihot utüissima 297 

Merzengüş 343 

Manila keneviri 182 

Mesembryanthemum 

Manna 325 

Manna caelesta 95 

Manna likeni 94 

Mannitol 48, 49, 75, 325 

Manolya ağacı 231 

Mantar 71, 185 

Mantar meşesi 205 

Maranta arundinacea 184 

Marantaceae 184 

Marcharıtia polymorpha 

99,100 

Marsdenia condurango 331 

Marsdenia erecta 331 

Marsdenozit 331 

Marul 366 

Mastix 301 

Matricaria chamomüLa 360, 

361,r.67 

Matthiola 247 

Mavi çam 134 

Mavi küf 59 

Mavi yeşil algler 19, 40 

Maya mantarları 61 

Mayaotu 209 

Mayasılotu 344 

Maydanoz 319 

Maymun ağacı 124 

Mayıs papatyası 360 

Mazı meşesi 204 

Medicago 261, 276 

Meksika mahmudesi 332 

Melas 156 

Melekotu 318 

Melia azedarach 289 

Meliaceae 289 

MelHotus 276 

MelHotus officinalis 276 

Melisa 342 

Melisa esansı 343 

Melisa yaprağı 343 

Melissa officinalis 17, 342,r.60 

Menekşe kökü 177 

Menengiç 301, 353 

Menispermaceae 234 

Mentha 341 

Mentha aquatica 341 

Mentha arvensis 342 

Mentha lorıgifolia 342 

Mentha piperita 16. 342 

Mentha pulegium 342 

Mentha rotundifolia 342 

Mentha spicata 341 

Mentha viridis 341 

Mentholum 16 

Mentol 31,342 

Mercanköşk 343 

Mercimek 276 

acirıaciformis 222 

Meskalin 283 

Mespüus germanica 258 

Methanohacterium 27 

Methanococcus 27 

Meşe 203 

Meşe mazısı 204 

Metil salisilat 202, 322 

Metil-nonil keton 293 

Metroxylon rumphii\59 

Metroxylon sagu 159 

Meyan 270 

Meyan Balı 270 

Mezeıyon 310 

Micrococcus 25 

Micrococcus glutamicus 27 

Micromonospora purpurea 35 

Microspermae 179 

Microtatobiotes 38 

Midriyatik 335 

Mikrogametangiyum 97 

Mikrospor 118 

Mikrosporangiyum 102 

Mildiyö 59 

Mimosa 261 

Mimosa pudica 261. 263 

Mimosaceae 262 

Mimosoideae 261.262 

Mine çiçeği 348 

Mirabilis jalapa 222 

Miristisin 235 

Mirozin 238.244 

Mirozinaz 238,244,2 

Mirra 290 

Mirtol 306 

Miselyum 28, 57 

Misvak 300 

Mnium 100,101 

Momordica charantia 357,358 

Monadelf 261,264,267 

407

Monandr 180 

Moııimiaceae 231 

Monochlamideae 187 

Monocotyledorıes 19, 148, 

149, 186 

Monografi 13 

Moııoik 97, 102, 113,123,125, 

132, 138, 139, 141, 154, 157, 

187, 191,194, 195, 197, 202, 

206, 210, 211. 212, 215, 

231, 250, 252, 257, 295, 

299, 356 

Monokolpat 149 

Moııotrichus 25 

Mor dut 206 

Mor salkım 276 

Moraceae 205 

Morcheüa 70 

Morchellcı esculenta 70,71 

Morfin 239. 240, 242 

Morfoloji 4 

Morphologia 4 

Morus niyra 206 

Morus ruhra 206 

Moskof toprağı 44 

Mousse de Chene 94 

Mozaik hastalığı 39 

Mozayık 249 

Mucor mucedo 59, 60 

Mucorales 58 

Mukopoliholozit 20 

Mum çiçeği 332 

Murt 306 

Musa acuminata 182 

Musa paradisiaca 183 

Musa textHis 182 

Musaceae 149, 182 

Musci 99 

Muscus arborum 94 

Muscus ojffîcinarum 94 

Muskaridin 76 

Muskarin 77 

Muskat 235 

Muşmula 258 

Muz 182 

Müge 171 

Mührüsüleymaıı 172 

Mürdümük 276 

Mürekkep hastalığı 59 

Müren 320 

Mürver 354 

Mürver çiçeği 354 

Müsilaj 40. 52, 54, 86, 116, 

167 ,177, 181, 244, 249, 

256, 258, 265, 271, 283, 

284, 285, 286, 287, 305, 

325, 334, 351, 362 

Mycohacterium 65 

Mycohacterium leprae 28 

Mycobacteriurn scabies 28 

Mycobacterium tuberculosis 

28, 94 

Mycophyta 19,31,57 

Myosotis 334 

Myristicajragrans 235 

Myristieaceae 235 

408 

Myroxylnn 272 

Myroxylon balsamum 272 

Myroxylon pereira 111 

Myrrha 290 

Myrtaceae 306 

Myrtales 306 

Myrtus commurıis 306, r.46 

Mısır 81, 154 

Mısır nişastası 154 

Mısır püskülü 154 

Mısırözü yağı 154 

Myxomyeetes 58 

N 

Nane 341 

Nane esansı 341 

Nane ruhu 341 

Nane yaprağı 341 

Napellin 225 

Nar kabuğu 309 

Narağacı 309 

Narcissus 177 

Narenciye 290 

Narkotik 156 

Narkotin 239 

Nastik hareket 263 

Nasturtium officinale 246 

Navıcula acuta 45 

Nebatat ı Seydalaniye 2 

Neftyağı 128' 

Nektar 180 

Nektaryum 191, 224, 225, 

227, 229, 232, 252, 253,280 

Neoınisin 35 

Neopellin 225 

Nepenthaceae 247 

Nepenthes 247 

NephrodiumfHix-mas 111 

Nereocystis luetkearıa 51 

Nergis 364 

Nerium oleander. 329, r.51 

Nerol 306 

Nicatiana 335, 339 

Nicotiana rustica 340 

Nicotiana tabacum 339 

Nigella 224.2851 

Nigella arvensis 228 

Nigella damascena 228,229 

Nigella satma 228, 229 

Nikotin 104,106, 339, 340 

Nilüfergiller 231 

Nişasta 16, 40, 43, 46,48, 53, 

58, 94, 97, 121, 149, 153, 

154, 159, 161, 162, 163, 

171, 174, 175, 181, 182, 

183, 184, 208 ,276, 297, 

355 

Nilrobacterium 27 

Nitrosomoncıs 27 

Nodozit 25 

Nodus 103, 104, 151, 153 

Noelgülü 226,227 

Nohut 276 

Nomenklatür 5,6.7 

Noskapin 239 

Nostoc 40 

Nukleus 20 

Nuks 158, 188, 195, 196, 197, 

199, 200, 201, 203, 204, 

215,217,224, 227, 229, 

242, 244, ,248, 253, 254, 

256, 257, 297, 325, 333, 340 

Nuphar luteum 232 

Nyctaginaceae 222 

Nymphaea alha 232 

Nyınphaeaceae 231 

o,ö 

Ochrea 241 

Ocimurn hasılicum 347 

Oenothera biennsis 310 

Oğulotu 17, 342 

Okka gülü 255 

Okrea 188, 265, 216,217,313 

Oksalik Asit 295 

Oksitetrasiklin 37 

Olea europea 325 

Oleaceae 325 

Oleandomisin 37 

Oleandrin 329 

Oleik asit 154, 260, 310, 311, 

325 

Oleogomresin 290 

Oleoresin 17, 119, 127, 128, 

133, 137, 265, 290, 325 

Oleum 17 

Oleum Abietis 133 

Oleum Amygdaü 259 

Oleum Amygdali amarae 259 

Oleum Anisi 315 

Oleum Anisi stellati 231 

Oleum Arachidis 271 

Oleum Aurantii 291 

Oleum Aurantii floris 291 

Oleum Bergamiae 291 

Oleum Cacao 288 

Oleum Cadinum 138 

Oleum Carvi 314 

Oleum Caryophylli 309 

Oleum Cedri 137 

Oleum (Ligni) Cedri 141 

Oleum Chenopodii 221 

Oleum Citri 292 

Oleum Crotonis 296 

Oleum Cupressi 142 

Oleum Eucalypti 307 

Oleum Foeniculi 316 

Oleum Gossypii 285 

Oleum Hydnocarpi 282 

Oleum Ilang Ilang 235 

Oleum Jasmini 326 

Oleum juniperi 139 

Oleum Lauri 236, 237 

Oleum Lavandulae 342 

Oleum Lini 298 

Oleum Maydis 154 

Oleum Melissae 343 

Oleum Menthae 17 

Oleum Menthae piperitae 

341

Oleum Myrti 306 

Oleum Neroli 291 

Oleum Olivae 325 

Oleum Papaveris 240 

Oleum Pini 131 

Oleum Ricini 296 

Oleum Rosae 155. 254 

Oleum Rosmarini 347 

Oleum Sabinae 140 

Oleum Salviae 345 

Oleum Santali 212 

Oleum Sesami 351 

Oleum Sinapis 244 

Oleum Terebiııthinae 

128,129 

Oleum Thymi 343 

Oleum Valerianae 355 

Olibanum 290 

Olpidium hrassiccıe 59 

Oltuotu 361 

Oııagraceae 310 

Orıobrychis viciifolia 276 

Ononis spirıosa 274 

Onosma 334 

Oogami 57 

Ophrys 180 

Ophrys atrata 180 

Ophrys fuciflora 180 

Ophrys speculum 180 

Opium 18, 210, 239, 241 

Opuntiafıcus-indica 283 

Opuntiaceae 282 

Opuntiales 282 

Orchidaceae 180 

Orchidales 179 

Orchis 180 

Orchis anatolica 10,18, 180. 

r.23 

Orchis itcılica 180 

Orchis laxifLora 180 

Orchis mascula 180 

Orchis simia 180 

Ordo 11 

Organografi 4 

Oriyanum 343 

Origarıum dubium 344 

Origanum heracleoticum 10. 

343 

Origanum hirtum 343 

Origanum onites 344 

Origanum smyrnaeum 344 

Orkide 181 

Orman gülü 228, 320 

Orrıithogalum 171 

Omitogam 147 

Orobanche 8 

Ortanca 250 

Oryza sativa 153 

Osmunda regcdis 108 

Osmundaceae 108 

Ostrya 197,199, 221 

Ostrya carpinifolia 200 

Otogami 161 

Ouabain 331 

Oxalidaceae 295 

Oxcdis acetoceUa 295 

Oxytetracycliııi 

hydrochloridum 37 

Ozamin 20 

Ozaınin yapısındaki 

antibiyotikler 32, 34 

Öjenol 237,254,309 

Ökaliptetum 307 

Ökaliptol 307,342.345 

Okaliptüs ağacı 306 

Okaliptüs esansı 307 

Okaliptüs yaprağı 306 

Ökseotu 213 

Öksürükotu 361 

Öksürükotu Yaprağı 362 

Ölmez çiçek 363 

Ömerotu 209 

P 

Padina pavonia 48 

Pcıdus avium 260 

Paeonia decora 228 

Paeonia officinalis 228 

Paeorıia peregrina 228 

Palamut meşesi 204 

Palaquium gutta 324 

Palaquhım oblongifolium 324 

Paleobotanik 5 

Paleontoloji 5 

Patiurus spına-christi 304,305 

Palmae 157, 149 

Palma-rosa esansı 155 

Palmat damarlanma 185 

Palmitik asit 154. 325 

Palmiye 157 

Palustrin 104 

Pamuk 285 

Panama Odunu 254 

Panax ginseng 312, r.49 

Panax quinquefolia 313 

Panax repens 313 

Pancar 221 

Pancratium maritimum 174. 

176 

Pandanales 149. 151 

Panicum müiaceum 156 

Panikula 151, 153 

Papain 282 

Papaver 10, 238, 239, 242 

Papaver bracteatum 242 

Papaver fugcvc 242 

Papaver orierıtale 242 

Papaver pseudoorientcde 270 

Papaver rhoeas 240. 241 

Papaver somniferum 10, 18. 

210, 239, 24Ö,r.33 

Papaver somniferum subsp. 

anatolicum 239 

Papaver somniferum subsp. 

spontaneum 239 

Papaver somniferum var. 

albüm 239 


glabrum 239 


nigrum 239 


setigerum 239 

Papaver tauricum 242 

Papaveraceae 210 

Papaverales 238, 247 

Papaverin 239, 316 

Papilionaceae 267 

Papilionoideae 261,263 

Papirüs 157 

Paprika 340 

Parafiz 60 

Parakorolla 174 

Paratifo 27 

Parazit 22, 57, 79, 98 

Parazitisit 166 

Parietales 276 

Parietaria diffusa 211 

Parietariajudaica 211 

Parmak çamı 133 

Parmelia conspersa 89 

Parmelia furjuracea 90 

Paromomisin 35 

Parthenium argentatum 365 

Pas mantarları 80 

Pasrenkli yüksükotu 350 

Passiflora'281 

Passiflora caerulea 281 

Passiflora irıcarnata 281 

Passiflora racemosa 281 

Passifloraceae 281 

Patates 340 

Patates mildiyosu 59 

Patchouli esansı 347 

Patlangaç 234 

Patlıcan 340 

Patpatı 8, 234 

Patulin 65 

Pecan cevizi 197 

Pedaliaceae 351 

Pedanius Dioscorides 1 

Pediastrum 47 

Peganum harmala 298, 299, 

r.44 

Pektin 24. 40, 43, 206, 256, 

257, 258, 293, 327 

Pelargonium endlicheriarıum 

294 

Pelargonium zonale 294 

Pelinotu 362 

Pelit 204, 205 

Pelletierin 309 

Peltigera ccınina 91 

Penicillium 64-66 

Penicillium camamherti 66 

Penicillium chrysogenum 64 

Penicillium notatum 64 

Penicillium patulum 65 

Penicillium roquefortii 66 

Penisilin 37, 64 

Penisilinaz 30 

Penisilinler 32 

Pennales 44 

Permat damarlanma 185 

Pentaconitin 225 

Pentadelf 278 

Pentadelf staınen 278 

409

Pentamer çiçek 185, 217, 248, 

276,278, 280,281, 289, 295, 

297,299, 326, 333, 354 

Pentasiklik 141 

Peonol 228 

Periant. 13,119, 144, 145, 

148, 149, 150, 151, 161, 

164, 169, 173, 180, 187, 

188, 189, 191, 195, 197,. 

201, 203, 205, 206, 208,212, 

213, 214, 215, 217, 219, 

220, 222, 224, 225, 230, 

235, 249, 278, 310, 352 

Pericarpium 16 

Perlcarpium Aurantii 291 

Pericarpium Aurantii amarae 

291 

Perigin 248, 253, 258 

Perigon 148, 149, 185 

Peril aldehit 315 

Periploca graeca 331 

Periplokozit 332 

Peritesyum 67, 80 

Peritrichus 25, 27 

Peronospora tahacina 59 

Persea americcına 237 

Persea. gratissima 236, 237 

Persea yağı 236 

Peni balsamı 273 

Petalin 234 

Petaloid 180 

Petigera 89 

Petit grain esansı 291 

Petroselinium sativum 319 

Peumus boldus 231 

Peynir kekiği 344 

Peyot 283 

Peziza 69 

Peziza leporina 70 

Pezizales 69, 88 

Phaeophyceae 42, 47 

Phalaris canariensis 156 

PhaRus impudicus 80 

Phanerogamae 18 

Phaseolus vulgaris 276 

Philadelphus coronarius 250 

Phoenix canariensis 160 

Phoenix dactylifera 159 

Phoenix theophrcısti 157 

Photobacterium 27 

Plvagmites australis 157 

Plıycomycetes 58 

Plıycophyta 19, 42 

PhyUitis scolopendrium 115.r.7 

PhylLophora nervosa 54 

Physalis 335 

Physalis alkekengi 337 

Physostigma venenosum 273 

Pisum sativum 268 . 276 

Pityrosporum pachydermatis 

Phytelephas macrocarpa 160 

Phytolacca americana 220, 

221 

Phytolacca decandra 220 

Phytolaccaceae 219 

Phytopalaeontologia 5 

Phytophagineae 39 

Phytophthora camhivora 59 

410 

Phytophthora citrophtora 59 Piyan 270 

Phytophtora irıfestans 59 

Pırasa, 168 

Picea 125, 134 

Piceae abies 134 

Picea excelsa 134 

Picea orientalis 134,135 

Picea puııgens 134 

Picrasma excelsa 289 

Piksidyum 322, 337 

PHocarpus jaborandi 294 

Pilocarpus microphyüus 294 

Platanus occiderıtalis 252 

Platanus orientalis 252 

PHocarpus pennatifolius 294 Poaceae 11, 151 

Pilokarpin 294 

Pimenta officinalis 309 

Pimpinella anisum 17, 315, 

317 

Pimpinella flahellifolia 316 

Pinales 123 

Pinen 131,140,237 

Pinna 107,110 

Pinnula 107, 108, 110 

Pinrıularia viridis 44, 45 

Pinus 125,130 

Pinus brutia 126,127,129,130, 

r.9 

Pinus griffithii 131 

Pinus haleperısis 125,127.129 

Pinus mcıritima 130 

Pinus nigra 9, 96,120 126, 

127, 129, 130 

Pinus nigravar.austriaca 130 

Polipeptit sınıfı antibiyotikler 

32 

Pinus nigra var.pallasiana 130 Poliploit 165 

Pinus palustris 131 

Poltrichales 101 

Pinus pinaster 130 

Polycınthes tuberosa 177 

Pinus pinea 127,128,1.10 Polycarpicae 224, 248 

Pinus siLvestris 126.127.130 

Pinus succinifer 131 

Piper betle 159, 191 

Piper cuheba 190 

Piper longum 190, 191 

Piper nigrum 189, 190 

Piperaceae 189 

Piperales 189 

Piperin 189 

Piperiton 3442 

Pireotu 361 

Piretriıı esterleri 361 

Piretrinler 361 

Pirinç 153 

Pirinç nişastası 154 

Pistacia lerıtiscus 301 

Pistacia lentiscus var.chıa 301 

Pistacia terebinthus 301 

Pistacia vera 301 

Pisum 261 

63 

Pix 17 

Pix Bctulae 201, 202 

Pix Betulinae 201, 202 

Pix Fagi 203 

Pix Juniperi 138 

Pix Liquida 129 

Pix Pini 129. 143 

Plantaginaceae 351 

Plantago 351 

Plantago mctjor 351 

Plantago psyllium 351 

Plasmin 30 

Plasmodiophora hrassicae 59 

Plcısmopara viticola 59 

Platanaceae 248, 252 

Platanus acerifolia 252 

Poales 151 

Podofilin 233 

Podofillotoksin 233 

Podophyllinum 233 

Podophyllum peltatum 233 

Pogostemorı cablin 347 

Pogosternon patchouli 347 

Poinciarıa gitliesii 267 

Polen 118, 149, 156 

Polen kesesi 123 

Poligala kökü 295 

Polimiksin B 33 

Polimiksin B sülfat 33 

Polimiksin E 33 

Polinoz 156 

Polinyurn 180, 181 

Polipeptit 20 

Polygala pruinosa 295 

Polygala serıega 17,295 

Polygonaceae 215, 294 

Polygonales 2, 188, 214 

Polygorıatum multiflorum 172, 

173 

Polygorıum coyrıatum 217 

Polymyxini B sulfas 33 

Polypodiaceae 116 

PolypodiumfHix-mas 111 

Polypodiujrt vulgare 113,116 

Polyporaceae 71, 79 

Polyporus squamosus 79 

Polystichum 107, 114 

Polystichujn aculetum 107 

Polyttıricum commune 100 

Polytricunıjuniperinurn 101 

Pomoideae 253, 257 

Populus 191,193 

Populus alba 192-194 

Populus balscımifera 194 

Populus canadensis 194 

Populus candicans 194 

Populus euphratica 193 

Populus nigra 193,194 

Populus pyramidalis 193 

Populus tremula 193,194 

Porisit kapsül 238,348 

Porsuk ağacı 123 

Portakal esansı 291

Portulaca oleracea 220 

Portulacaceae 220 

Potentilla 254 

Poterium 253 

PoterİLurı spinosum 256 

Primula 323 

Primukı vulgaris 321, 

322PrimuLa vulgaris ssp. 

sibthorpii 

323 

Primula vulgaris ssp.vulgaris 

323 

Primulaceae 322 

Primulales 322 

Principles 157 

Prosopis 262 

Prosopis fcırcta 262 

Prosopis stephaniana 262 

Protal 102 

Protalium 102 

Protaııdri 253 

Proteaceae 311 

Protein 24, 27. 37, 38, 39, 46, 

48, 63, 64, 68. 82, 153, 154, 

163, 237, 259, 274, 276, 

282, 301 

Proteolitik enzim 282 

Protogin 161 

Protonema 97, 100 

Protoveratrin A 167 

Protoveratrin B 167 

Prulaurozit 259 

Prunoideae 11, 253, 258 

Prunus 11, 252 

Prunus amygdalus 259 

Prunus amygdalus var.amara 

255, 259 

Prunus amygdalus var.dulcis 

259 

Prunus domestica 259 

Prunus laurocerasus 258, r.36 

Prunus mahaleb 259, 260 

Prunus padus 260 

Prunus spinosa 259 

Psalliota campestris 73 

Psalliota xanthoderma 78 

Pseudoınonadales 26 

Pseudomonas tahaci 27 

Psüocybe aztecorum 78 

Psüocybe semüanceata 78 

Psödoefedrin 146 

Psödopedunkul 190 

Pteridium 102 

Pteridium aquilinum 113-115 

Pteridium tuhulatum 43 

Pteridophyta 19, 102 

Puccinia graminis 81, 283 

Pulegon 342 

Pullu mantar 79 

Pulpa 16. 265 

Pulpa Tamarindorum 264 

Punica granatum 309 

Punicaceae 309 

Pürgatif 167, 214, 215, 233, 

264, 304, 305, 354, 357, 364 

Pyracarıtha coccinea 258 

Pyrenomycetales 67 

Ranales 224 

Pyrethrum cinerariifolium 361 Ranunculaceae 31, 224, 225, 

Pyrethrum roseum 361 

Pyrus communis 258 

Pyrus elaeagnifolia 258 

Pyrus rnalus 258 

9 

Q humması 38 

Quassia amara 289 

Quercus 203,204 

Quercus aegüops 204 

Quercus coccifera 205 

Quercus infectoria 200, 204, 

r.25 

Quercus ithaburensis ssp. 

macrolepis 204 

Quercus macrolepis 198,200, 

r.26 

Quercus pedurıculata 9, 205 

Quercus pseudocerris 205 

Çuercus sessüiflora 205 

Qııercus suber 205 

Quülqja saponaria 254 

R 

Radix 16 

Radix Althaeae 284 

Radix Angelicae 318 

Radix Asparagi 172 

Radix Belladonnae 335 

Radix Bryoniae 357 

Radix Colombo 234 

Radix Fragariae 257 

Radix Gentianae 327,328 

Radbc Gypsophilae 217 

Radix Helenii 365 

Radix Hellebori 227 

Radix Hyoscyami 338 

Radix Inulae 365 

Radlx Ipecacuanhae 353 

Radix Liquiritiae 18, 270, 

271 

Radix Mandragorae 336, 357 

Radix Ononidis 274 

Radix Paeoniae 228 

Radix Ratanhiae 265 

Radix Rauwolfla 329 

Radix Rubiae 354 

Radix Rusci aculeati 172 

Radix Saponariae albac 217, 

218 

Radix Saponariae rubrae 218 

Radix Sarsaparillae 18, 171 

Radix Scammoniae 332 

Radix Senegae 17, 295 

Radix Serpentariae 214 

Radix Valerianae 355 

Rafe 43,44 

Rafflesia arnoldii 214 

Rafilesiaceae 214 

Rafya 160 

Ramalina 87,89 

Ramaria botrytis 79 

253 

Rcmunculus 228, 229 

Ranurıculus aquatica 229 

Ranunculus arvensis 229 

Ranunculus Jicaria 227, 229. 

Ranunculus muricatus 229 

Raphanus sativus 246 

Raphia ruffîa 160 

Raphia virıifera 160 

Rapistra 245 

Rasemus 149 

Rastık hastalığı 81 

Ratanya kökü 265 

Rauwolf, L. 14 

Rauıvolfia heterophylla 329 

Rauıvolfia serpentina 329,330 

Rauuıolfia womitoria 329 

Ravent 215. 241 

Ravent rizomu 215 

Rechinger, K.H. 14 

Reçine 189 

Reçine kanalı 123 

Regnutn Vegetabile 7. 18 

Rengeyiği likeni 95 

Reniform 107 

Resedaceae 238 

Reserpin 329 

Resina 16 

Resina Guajacı 299 

Resina Jalapae 332 

Resina Podophylli 233 

Resupinat 180 

Revizyon 12 

Reyhan 347 

Rezene 316 

Rezene meyvası 316 

Rezinol 190 

Rhamnaceae 303 

Rhamnales 303 

Rhamnus alaternus 305 

Rhamnus catharticus 304 

Rhamnus cornifolius 305 

Rhamnus frangula 303 

Rhamnus libanoticus 305 

Rhamnus petiolaris 304 

Rhamnus purshiana 305 

Rheum officinale 215 

Rheum palmatum 215, 216 

Rheum rhaponticum 215 

Rheum ribes215, 216 

Rhizobium 261 

Rhizobium radicicola 24 

Rhizocarporı geographicum 

88, 89, 90, 96 

Rhizoına 16 

Rhizoma Calami 161 

Rhizoma Curcumae 183,184 

Rhizoma Filicis 111,114 

Rhizoma Galangae 183,184 

Rhizoma Graminis 154 

Rhizoma Hellebori nigri 226 

Rhizoma Hydrastis 226 

Rhizoma Iridis 177 

Rhizoma Podophylli 233 

411

Rhizoma Polypodii 117 

Rhizoma Rhei 215 

Rhizoma Veratri albi 167 

Rhizoma Zedoariae 183.184 

Rhizoma Zingiberis 183,184 

Rhizopus nigricans 59 

Rhododendrorı luteum 321 

Rhododendron ponticurn 320 

Rhodophyceae 42, 53 

Rhoeadin 242 

Rhoedales 238 

Rhus coriaria 301,302, r.45 

Rhus semialata 301 

Ribes grossularia 250 

Rihes nigrum 249 

Rihes ruhrum 249 

Riboflavin 63 

Ricinus 13 

Ricinus commurıis 295.296, 

r.39 

Rickettsia typhi 38 

Rickettsiales 38 

Risin 296 

Riuularia 83 

Rizoit 47, 96, 108. 185 

Robinia 261 

Robinia pseudoacacia 276 

Rocellafusiformis 95 

Rocella tirıctoria 92.95 

Rodentisit 327 

Roka 246 

Rosa 9, 252, 254 

Rosa carıina 255,256, r.34 

Rosa centifolia 255 

Rosa damascerıa 10, 254 

Rosa gallica 256 

Rosaceae 248.252 

Rosales 11, 247,248 

Rosmarirıus officinalis 346, 

347, r.53 

Rosoideae 253,254,257 

Rostelluın 180, 181 

Rotenon 273 

Rubia tinctonırn 352,353, r.63 

Rubiaceae 352 

Rubiales 352 

Ruhus 252, 253 

Rubus canescens 256 

Ruhus discolor 256 

Rubus fruticosus 256 

Ruhus idaeus 256, r.35 

Rubus tomentosus 256 

Rumex acetosa 216 

Rumex crispus 216 

Rumex patientia 216 

Rumi papatya 361 

Ruscus aculeatus 171, 173, 

T.21 

Ruscus hypoglossum 172 

Ruta 293 

Ruta chalepensis 293 

Ruta graveolens 293 

Ruta morıtana. 293 

Rutaceae 290 

Rutin 216, 249, 273, 293, 

307. 329 

412 

Rutozit 216, 249, , 273, 293, 

307, 329 

S 

Sahadilla ojfıcinarum 166 

Sabin ardıcı 140 

Sabinol 140 

Sabinol asetat 140 

Sabit yağ 154, 235, 236, 240, 

259, 260, 271, 285, 296, 

298, 324, 334,351 

Sabunotu 218 

Saçak kök 148,185 

Saccharomyces cerevisiae 62 

Saparna 191 

Saparna kökü 171 

Saccharomyces cerevisia var. Sapindales 299 

eüipsoideus 63 

Saccharomyces eüipsoideus 

63 

Saccharomyces kephyr 63 

Saccharomyces octosporus 

64 

Saccharomycetaceae 61 

Saccharomycetales 61 

Saccharum 155,156,222 

Sardunya 294 

Saccharum officinarum 155, 

156 

Safran 179 

Safran al 179 

Sagitat 161 

Sago nişastası 159 

Sakal likeni 89, 94 

Sakaroz 222, 300 

Sakız 239, 301 

Sakız ağacı 301 

Sakız kabağı 358 

Salatalık 358 

Salep 17 

Salep yumrusu 181 

Salgı tüyü 16,278,347,359 

Salicaceae 191 

Salicales 187 

Salikozit 193,194 

Scılix alba 192,193 

Salix babylonica 192, 193 

Salix caprea 193 

Scdix cinerea 193 

Salix Jragilis 192 

Salix purpurea 193 

Salix tetrandra 193 

Salix triarıdra 193 

Salix viminalis 193 

Salkım söğüt 193 

Salmonella 33. 64 

Salmorıella paratyplıi 11 

Salon çaını 124 

Salvadora persica 300 

Salvadoraceae 300 

Salvia 111. 345 

Salvia albimaculata 346 

Salvia fruticosa345 

Salvia'officinalis 17, 345,346 

Salvia sclarea 346 

Salvia splendens 346 

Salvia triloha 345,346, r.57 

Salvinia natarıs 117 

Salviniaceae 117 

Şamara 211, 212, 230, 231, 

304 

Sambucus ebulus 354 

Samhucus rıigra 354 

Saınidin 316 

Santal ağacı 321 

Sanguis draconis 164 

Santal esansı 212 

Santalaceae 212 

Santalales 188, 212 

Santalum albüm 212 

Santonin 363 

Saponaria officinalis 218,219 

Saponozit 117, 164, 171, 172, 

174, 217, 218, 234, 254, 

270, 272, 295, 303, 312. 

313, 323, 331, 359 

Saprofit 23. 57 

Sarcina 25 

Sarcopoterium spinosum 256 

Sargassum confiıssum 52 

Sargassum denizi 52 

Sargassum linifolium 52,53 

Sargassum vulyare 52 

Sarmentozit 329 

Sarothamnus scoparius 273 

Sarracenia 247 

Sarraceniaceae 247 

Sarraceniales 247 

San çam 130 

Sarı kantaron 278 

Sarı katran 136 

Sarı nilüfer 232 

Sarı salkım 276 

Sanot 246 

Sarısabır 167 

Sa.turea 8 

Satureia thymhra 344 

Saxifraya 9, 249 

Scvdfraya rotundifolia 249 

Saxifragaceae 248, 249 

Scammonium 332 

Scenedesmus 46 

Schinus molle 191, 302 

Schizomycetes 20 

Schoenocaulon ojfficinale 166 

Schızophyta 20 

ScHla 171 

Scıüa maritima 171, 169 

Scirpus 68 

Scitamineae 182 

Sclerotium 57 

Scolopendriıım officirıale 115 

Scorzonera hisparıica 366 

Scrophıılariaceae 348 

SecaLe 68 

Seccüe cereale 156 

Secale Cornutum 68 

Sedefotu 247, 293 

Sedir 125 

Sedir ağacı 136

Sedir yağı 141 

Sedum acre 249 

Sefaelin 353 

Sefalosporinler 32 

Semen 16 

Semen Arecae 159 

Semen Cacao 288 

Semen Coffeae 353 

Semen Colae 288 

Semen Colchici 165 

Semen Contra 363 

Semen Cucurbitae 358 

Semen Cydoniae 258 

Semen Erucae 246 

Semen Hippocastani 303 

Semen Hyoscyami 338 

Semen Lini 298 

Semen Myristicae 235 

Semen Nigellae 228 

Semen Pegani 299 

Semen Physostigmatis 273 

Semen Plantaginis 351 

Semen Pruni mahaleb 260 

Semen Psyllii 351 

Semen Ricini 296 

Semen Sabadillae 166 

Semen Sesami 351 

Semen Sinapis albae 246 

Semen Sinapis nigrae 244 

Semen Staphysagıiae 225 

Semen Strophanthi 329 

Semen Strychni 327 

Semen Trigonellae 271 

Semerci sazı 151 

Semizotu 220 

Semperuivum 249 

Sempervivum glohiferum 249 

Sennozitler 263 

Sepetçi söğüdü 193 

Septisit kapsül 297, 335, 339, 

348 

Sequoia sempervirens 137 

Sequoiadendron giganteum 

137 

Serapias 180 

Serapias laxi/lora 180 

Serpentin 329 

Servi kavağı 193 

Servi 141 

Sescımum indicum 351 

Setrarik asit 87. 92 

Seylan tarçını ağacı 237 

Seylan tarçını kabuğu 237 

Seylan yosunu 54 

Sfagnol 101 

Shigella dysenterkıe 11 

Sığla ağacı 250 

Sığır kuyruğu 350 

Sığır kuyruğu çiçeği 351 

Sınmbağı 310 

Sıtma ağacı 306 

Siatyum 297 

Sideritis 344 

Sideritis congesta 345, r.58 

Sideritis pisidica 345 

Sideritis stricta 345 

Sifilis 38 

Signatura Plantarum 89 

Sikas 121 

Siklik 148, 185, 2244, 232, 

238, 248, 253, 276 

Silene 219 

Silikula 224, 246 

Silikva 238, 242, 244,246,247 

Siliınarin 365 

Silis 43, 104,106 

Silisli algler 42,43 

Sillaren 170 

Sillarozit A 170 

Sillarozit B 170 

Sü.ybum mariarıum 365 

Simaroubaceae 289 

Siınaz 62 

Simmondsia californica 300 

Sinaııdrium 356 

Sinapis alba 246 

Sinek mantarı 76 

Siııeol 306, 345, 347, 363 

Singenezik stamen 359 

Sinigozit 244. 295 

Sinirliot 351 

Sinkarp 164, 174, 177, 220, 

232, 238, 224, 248, 253, 

276, 279, 280, 281, 290, 

291, 299, 313, 332, 348 

Sinnameki yaprağı 263 

Sinnamik asit 272, 273 

Sinnamik aldehit 237 

Sirupus Rubi idaei 256 

Sisal lifi 176 

Sistematik Botanik 4 

Sistolit 208,210 

Sitisin 276 

Sitoloji 3 

Sitoplazma 20 

Sitotaksonomi 4,5 

Sitral 155, 293, 348 

Sitrik asit 66, 256, 286, 292 

Sitrinin 65 

Sitronellal 155 

Siyah çöpleme 167, 226 

Siyah hardal tohumu 244 

Siyah hardalotu 244 

Siyanogenetik heterozit 259 

Siyanokobalaınin 29 

Sklerosyum 57, 67 

Skopolamin 335,336,338,339 

Smilasaponozit 171 

Smilax 149, 171 

SmHax aspera 171 

Smüax exelsa 171 

Smüjax medica 171 

SmiLax officinalis 171 

Smilax ornata 18, 171 

Smilax utilis 171 

Soğan 168, 185 

Soğancık 168 

Sofıır 337 

Sokrates 317 

Solanaceae 289, 313,334 

Solanales 332 

Solunum 335, 337 

Solarıum dulcamara 337 

Solunum melongina 340 

Solomun nigrum 337 

Solanum tuherosum 340 

Solidago 366 

Solucanotu 294 

Sophorajaponica 273,274 

Soral 88 

Sorbus aucuparia 258 

Soredyum 87 

Sorghum bicolor 156 

Sorghum cornuum 156 

Sorghum durra 156 

Sorgun 193 

Soridi 87 

Soruş 107 

Soya fasulyesi 274 

Soya sosu 274 

Soya sütü 274 

Soya yağı 274 

Söğüt 191 

Söğüt ağacı kabuğu 193 

Spadiks 151, 154, 161 

Spartein 273,275 

Spartiumjunceum 275 

Spata 160, 168 

Spathiflorae 160 

Spearmint esansı 341 

Species 9 

Species Pectorales 178 

Species Plantarum 9 

Sperma tophyta 18, 118 

Spernıatozoit 97 

Sphagnaceae 100 

Sphagnales 100 

Sphagnum 100 

Spika 104, 151 

Spikula 151 

Spinacea oleracea 222 

Spiraeoideae 253,254 

Spirea 252 

Spirillum 26 

Spirocluıeta pallidum 38 

Spirochaetales 38 

Spirogyra 46, 47 

Sporae Lycopodii 106 

Sporae Pini 131 

Sporangiyum 57, 60, 107 

Sporofil 102 

Sporofit 98, 118 

Staminodyuııı 182, 236, 287, 

288. 351 

Staphylococcus 25, 94 

Staphylococcus aureus 270 

Steptococcus 25 

Sterculiaceae 288 

Sterigma 64,65, 119, 147 

Stipa tenacissima 156 

Stipites 16, 49 

Stipites Dulcamarae 337 

Stipula 148, 164, 173, 191, 

193, 195, 201, 215, 217, 

243, 248, 249, 250, 252, 

253,254,256, 261,262, 

263, 267, 279, 283, 286, 

305, 

413

Stomiuın 107, 108 

Storax 251 

Strelitzia reginae 182 

Streptococcaceae 30 

Streptococcuc pyogenes 30 

Streptococcus 25, 94 

Streptococcus hemolyticus 30 

Streptodomaz 30 

Streptokinaz 30 

Streptomisin 32-35 

Streptomyces 24 

Streptomyces antıbioticus 37 

Streptomyces aureofaciens 

29, 36 

Streptomyces erythreus 37 

Streptomyces Jloridae 33 

Streptomyces Jradiae 35 

Streptomyces griseus 29, 34 

Streptomyces kanamyceticus 

35 

Streptomyces rıodosus 37 

Streptomyces orientalis 33, 34 

Streptomyces puniceus 34 

Streptomyces rimosus 37 

Streptomyces rimosus var. 

paromomycinus 35 

Streptomyces scabies 29 

Streptomyces venezuelae 37 

Streptornycetaceae 28, 34 

Striknin 327 

Strobil 209 

Strobili Lupuli 209 

Strobulus 119 

Strofantus Tohumu 329 

Stroma 68 

Strophanthus yratus 329 

Strophanthus hispidus 329 

Strophanthus komhe 329 

Strophanthus sarmentosus 

329 

Strychnos nux-vomica 326, 

327 

Strychnos toxifera 327 

Stylus 16 

Stylus Maydis 154 

Styracaceae 324 

Styrcvc henzoid.es 325 

Styrcvc henzoin 325 

Styrcvc officinalis 8, 324 

Styrax tonkinensis 325 

Su sinirliotu 150 

Suteresi 246 

Su Yosunlan 42 

Subaldıranı 317 

Subulat 138 

Succinum 131 

Succus 16 

Succus Cerasi 260 

Succus Liqulritiae 270 

Succus Papaverls 18 

Succus Rubi idaei 256 

Sukabağı 357 

Sukkulent 167, 222, 248, 249, 

282, 295, 297 

Sumak 301 

Sumercimeği 162 

414 

Summitates 16 

Summitates Sabinae 140 

Summitates Thujae 143 

Suni Sistem 6 

Sürme hastalığı 81 

Susam 3351 

Susam Tohumu 351 

Susam Yağı 351 

Susi 364 

Sümbül teber 177 

Süsen 177 

Süsengiller 177 

Süt bakterileri 29 

Sütleğen 297 

Sympetalae 19, 187, 320 

Symphytum officinale 333 

Synedra ulna 45 

Syringa vulyaris 326 

ş 

Şakayık 228 

Şalgam 246 

Şamgülü 254 

Şamfistığı 301 

Şampinyon mantan 73 

Şapkalı Mantarlar 71,72 

Şarap 305 

Şarap Mayası 63 

Şebboy 247 

Şeker kamışı 156 

Şeker pancarı 221 

Şekerciboyası 220 

Şemsiye çamı 127 

Şerafeddin Tertemiz 3 

Şerbetçiotu 209 

Şeytan mantarı 77 

Şeytan yumurtası 80 

Şeyten şalgamı 357 

Şimşir 300 

Şolmogra yağı 282 

T 

Taflan 258 

Taflan Suyu 259 

Taflan Yaprağı 258 

Tagetes 366 

Taksol 123 

Takson 7,9 

Tallus 41 

Talluslu bitkiler 18, 41 

Tamaricaceae 277 

Tamarindus indica 264 

Tamam 278 

Tamus cornmunis 174 

Tanacetum cinerariifolium 

361 

Tanacetum coccineum 361, 

r.68 

Tanen 101, 130, 131, 142, 

159, 188, 193-195, 202, 204, 

205, 215, 231, 251, 255, 

256, 257, 258,260, 262, 265, 

271, 280, 288, 301, 305, 

308, 309, 310, 322, 324, 

327, 333, 348 

Tanker, N. 14 

Tapioca 297 

Taraldogenos 282 

Taraxacum kok-saghyz 366 

Tarcvcacum officinale 366 

Tarla atkuyruğu 104 

Tartarik asit 295 

Taşkıran 249 

Tatlı badem 259 

Tatlı patates 333 

Tatula 339 

Tatula Yaprağı 339 

Tavşan memesi 172 

Taxaceae 123 

Taxales 123 

Taxodiaceae 123, 137 

Taxodium distichum 138 

Taxus baccata 123,124,r.8 

Taxus hrevifolia 123 

Tebain 242 

Tehnel yağı 236 

Teizm 280 

Tek Çenekliler 148 

Tek evcikli bitki 97 

Teobromin 280, 288 

Teofılin 280 

Tepal 148 

Tere 246 

Terebinthina 128,131 

Terbinthina Laricina 137 

Terementi 128 

Tereyağ ağacı 237 

Termiye 274 

Terpineol 131,307 

Terra Silicea 45 

Terramisin 36 

Teşbih ağacı 8, 289, 324 

Testere algi 52 

Testere kaktüsü 167 

Testi kabağı 357 

Tetanoz 28 

Tetir 301 

Tetracyclini hydrochloridum 

36 

Tetradinam stamen 244 

Tetrahidro kannabinol 210 

Tetramer çiçekl85, 217, 243, 

297, 299, 306, 326 

Tetrasiklin 36 

Tetrasiklin lıidroklorür 36 

Tetrasiklin türevi antibiyotik 

üreten mikroorganizmalar 36 

Tetrasiklinler 32 

Teucrium 344 

Teucrium chamaedrys 344 

Teucrium polium 344 

Tevetia neriifolia 331 

Tevetozit 331 

Thalictrum minus 225 

Thalictrum orierıtale 225 

Thallophyta 18, 40, 97 

Thea sinerısis 280, 281 

Theaceae 280 

Theobroma cacao 288, 289 

Theophrastus 6, 189

Thiobacülus 11 

Thiobacterium 27' 

Thuja 142 

Thuja occidentalis 142 

Thuja orientalis 143 

Thymbra spicata 344 

Thymelaeaceae 310 

Thymus 8, 343 

Thymus serpyllum 343 

Thymus sipyleus 343 

Thymus vulgaris 343 

Thypa 151 

Thyphaceae 151 

Tıbbi Adaçayı 345 

Tıbbi Adaçayı yaprağı 345 

Tıbbi Bira mayası 62 

Tıbbi Nebatlar 3 

Tirfil 276 

Tifüs 38 

Tüia 286 

Tüia argentea 287 

THia cordata 286 

THia platyphyüos 286,287,r.42 

THia ruhra 288 

THia tomentosa 287 

Tiliaceae 286 

Tületia trilici 82 

Timol 343 

Tirotrisin 33 

Titrek kavak 193,194 

Tohumlu bitkiler 18,19, 118 

Tolu Balsamı 272 

Toluifera balsamum 111 

Toluifera pereria T71 

Toros göknarı 133 

Toros sediri 136 

Torula utüis 64 

Toumefort, J.P. 6, 14 

Trabzon hurması 324 

Trachystemon orientale 333 

Tragacantha 18,268 

Tragopogon latifolius 366 

Tragopogon pratensis 366 

Trake 119. 147 

Trakeit 144 

Triadelf 278 

Trichomanes minutissimum 

107 

Trichophyton 66 

Tricoceae 295 

Trifoliat 257, 261, 271, 273, 

276, 295 

Trifoliıım 291, 295 

Trigonella foenum-graecum 

271, 272 

Trigonellin 271 

Trikolpat 185 

Trillo 205 

Trimer 148,163,185,232 

Tripennat 115 

Tripoli 44 

Tristik diziliş 157 

Triticum sativum 81. 153 

Tropan alkaloitleri 334 

Trunçgiller 290 

Tuber 16 

•Tuber aestivum 71 

Tuber hrumale 71 

Tuber magnatum 11 

Tuber melanosporum 11 

Tubera Aeonitl 17, 225 

Tubera Cyclamen! 323 

Tubera Jalapae 332 

Tubera Salep 180 

Tuberales 70 

Tubiflorae 332, 360, 366 

Tulipa 171 

Turba 100 

Turio Pini 130 

Turiones Pini 130 

Turnesol likeni 95 

Tumesol 91 

Turp 246 

Turunç ağacı 291 

Turunç çiçeği 291 

Turunç kabuğu 291 

Tussüago farfara 361,362, 

r.69 

Tuyon 345 

Tuzlacı, E. 14 

Tüpkürarı 234 

Tütün 339 

Tütün mildiyosu 59 

Tütün Yapraklan 339 

u, ü 

Uçucu yağ 17, 127, 128, 130, 

131, 133, 137, 139, 140, 

142, 155. 156, 161, 177, 

179. 183, 189, 190, 194, 

195, 202, 209, 212, 221, 

228, 230, 231, 235, 236, 

237, 251, 259, 263, 278, 

280, 286,290-293, 306, 307, 

308, 309, 313-318, 340-348, 

355, 359, 360, 361, 362, 363 

Ulama 103 

Ulex 261 

Ulmaceae 211 

Ulmus japonica 211 

Ulothrix 46, 83 

Uludağ göknan 133 

Ulva 47 

Ulva lactuca 46, 47 

Umbella 313 

Umbelliferae 312, 313 

Umbelliferon 318 

Umbelliflorae 11,311 

UmhHicus 249 

Uncinula necator 66 

Unutmabeni 334 

Uragoga ipecacuanha 353 

Uredinales 80 

Urginea maritima 169,170,r.20 

Urtica dioica 212 

Urticaceae 210 

Urticales 188, 205 

Usnea 89 

Usnea barbata 89, 90, 94 

Usnea florida 94 

Usnik asit 87, 94 

Ustilaginales 81 

Ustüago avena 81 

Ustüago hordei 81 

Ustüago maydis 81 

Ustüago tritici. 81 

Üçgül 276 

Ost gluma 151 

Üvez 258 

Üzerlik 299 

V 

Vaccinum arctostaphylos 322 

Vaccinum myrtülus, 321, 322, 

r.48 

Vagina 151, 182 

Valekulum 313 

Valepotriat 355,356 

Vcüeriana alliariifolia 355,356, 

r.66 

Valeriana dioscoridis 355 

Vcderiana officinalis,355 

Vâlerianaceae 355 

Vallisneria spiralis 150 

Valonea 205 

Van çöveni 218 

Vanilin 181, 237 

Vanilya 181 

Vanilya meyvası 181 

Vankomisin 34 

Varec 50 

Veksilluın 267,268 

Velum partiale 73 

Velum universale 73 

Venedik Terementisi 137 

Venüs göbeği 249 

Venüs papucu 181 

Venüs saçı 116 

Veratrin 166 

Veratrinum 166 

Veratrum albüm 166, r. 19 

Veratrum nigrum 167 

Veratrum viride 167 

Verbascum 350. r.64 

Verbascum phlomoides 350 

Verbascum thapsus 350 

Verberıa officinalis 348 

Verbenaceae 347 

Verem 28 

Verticillatae 188 

Vertisillastnım 340, 345 

Vertisillat 137 

Vetiver esansı 156 

Vetiveria 155 

Vetiveria zizanoides 156 

Vibrio 26, 36 

Viburnum opulus 354 

Viburnum opulus var.sterile 

354 

Vicia 261 

Vieia ervüia 116 

Vicia foba 25. 276 

Vicia sativa 276 

Victoria amazonica 232 

Victoria reyia 232 

Vigna sinensis 276 

415

Vinca 329 

Vinca herhacea 330,r.50 

Vinca majör 330 

Vinca minör 330 

Vı'nca rosea 330 

Vincetoxicum 331 

Vinkamin 330 

Vinkalökoblastin 330 

Vinsetoksozit 331 

Vinum 305 

Viola odorata 280 

Viola tricolor 279 

Violaceae 279 

Viomisin 33 

Virales 38 

Viıjinya ardıcı 141 

Viroz 39 

Viscum albüm 212,213, r.28 

Visnadin 316 

Vitaceae 214, 305 

Vitex agnus-castus 347 

Vitis virıifera 305 

Volva 810 

Vornisin 327 

Vulpinik asit 87 

w,x 

Waksman 34 

Washingtonia fUifera 160 

Welwitschia mirabüis 146 

Welwitschiaceae 146 

Wistaria 261 

Wistaria sinensis 276 

Wiihania 335 

Wtthania somnifera 337 

Xanthoria 87 

Xanthoria parietina 90 

Y 

Yabanmersini 322 

Yabanyasemini 337 

Yabani gül 256 

Yabani keçiboynuzu 266 

Yabani kekik 343 

Yabankabağı 357 

Yag çanağı 228 

Yahudi baklası 274 

Yakamoz 43 

Yakıcı tüy 210 

Yalancı ceviz 196 

Yalancı gövde 182 

Yalancı karabiber 302 

Yalancı safran 364 

Yalankoz 196 

Yalova mercanı 172 

Yanık hastalığı 81 

Yapay sistem 6 

Yaprak lahana 244 

Yaprak yosunlan 99 

Yapraksı likenler 89 

Yapışkanotu 211 

Yarpuz 342 

Yasemin 325 

Yasemin Esansı 326 

Yatık bitkiler 41 

Yay 294 

Yemen kahvesi 353 

Yemişeıı 257 

Yemlik 366 

Yenen mantarlar 73 

Yenibahar 309 

Yenidünya 258 

Yerfıstığı 261, 270 

Yeryıldızı 80 

Yerelması 364 

Yermeşesi 344 

Yeman 214 

Yersomunu 323 

Yeşil algler 42,46 

Yeşil çöpleme 167 

Yeşil şeytan 76 

Yılan yastığı 161 

Yıldız anasonu 231 

Yıldız Anasonu Meyvası 231 

Yıldız çiçeği 366 

Yoğurt 29 

Yonca 276 

Yosunlar 19 

Yörük gülü 228 

Yuccajüamentosa 164 

Yuglon 195 

Yulaf 68, 81, 156 

Yumru 180, 185 

Yüksek ardıç 140 

Yüksükotu 348 

Yüksükotu Yaprağı 349 

Yünlü yüksükotu 349 

Yürüyen liken 95 

Yüzey dikeni 252 

z 

Zahter 344 

Zakkum 329 

Zambak 171 

Zambakgiller 163 

Zamk 16, 17, 24, 101, 122, 

123, 124, 125, 127, 128, 

130, 136, 137, 139. 144, 

164, 183. 189, 194, 208-210, 

233, 251, 260, 277, 278, 

290, 299, 300, 301, 313, 

318, 332, 333, 365 

Zatürree 28 

Zeamays 17, 81, 154 

Zehirli mantarlar 76 

Zein 154 

Zemberekotu 103 

Zencefil 184 

Zerdeçöp 184 

Zeyrek 298 

Zeytin ağacı 325 

Zeytin Yağı 325 

Zifiıı 321 

Zigomorf 148 

Zirıgiher officinale 184 

Zingiberaceae 149, 183 

Zingiberales 149, 182 

Zinnia 366 

Ziyaeddin İbn Baytar 1 

Zizyphus jujuha 305 

Zoophagineae 39 

Zostera maritima 150 

Zostera rıoltii 150 

Zosteraceae 150 

Zygophyllaceae 299 

Zılbıt 333

PDF Dosyası - Ankara Üniversitesi Kitaplar Veritabanı

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?