ANDIZ (Arceuthos drupace (Labill) Ant. Et. Cotschy) - Orman Genel ...

Akdeniz ve ‹ç Anadolu Floras›na ait 120 taksonun silvikültür teknikleri üzerine
yaklafl›k 20 y›ld›r sürdürdü¤üm çal›flmalar›n sonucu elde etti¤im verileri, meslektafllar›mla
paylaflmak amac›yla kitapç›k olarak yay›nlanmas›n› sa¤layan baflta Say›n Genel
Müdürüm Mustafa YÜKSEK olmak üzere Genel Müdür Yard›mc›m Mehmet NAKKAfi,
Daire Baflkan› Yunus fiEKER, fiube Müdürü Muhammet SAÇMA, Orman Mühendisi
Hümeyra TURAN ve Peyzaj Mimar› ‹lknur PALAfiO⁄LU'na sonsuz flükranlar›mla.
Hazin Cemal GÜLTEK‹N

ÖNSÖZ
Ormanlar toplumun ihtiyaç duydu¤u odun hammaddesi ihtiyac›n›n
karfl›lanmas›n›n çok ötesinde, su rejimini düzenleme, hava kirlili¤ini önleme,
toprak erozyonuna ve gürültüye mani olma, yaban hayat›na yaflam ortam›
oluflturma gibi çok önemli ifllevleri yerine getirmektedir.
Anadolu co¤rafyas› 6 bin y›ll›k geçmiflinde bir çok medeniyete ev sahipli¤i
yapm›flt›r. Bu co¤rafyada yaflanan savafllar ve insanlar›n do¤adan gücünün üzerinde
faydalanmas› tahribat› da beraberinde getirmifltir.
Türk ormanc›s› yapm›fl oldu¤u a¤açland›rma, erozyon kontrolu ve rehabilitasyon
çal›flmalar› ile 5 milyon hektar alan›n geri kazan›m›n› sa¤lam›flt›r. Son y›llarda
yaflanan ve küresel ›s›nmadan kaynaklanan do¤al afetlere karfl› al›nacak en önemli
tedbirlerden biride do¤an›n tahribat›n›n önüne geçmek ve a¤açland›rma çal›flmalar›
yapmakt›r.
Ülkemizin dört bir taraf›na yay›lm›fl olan orman fidanl›klar›nda do¤al a¤aç,
a¤açç›k ve çal› türlerinin fidanlar› üretilerek toprakla buluflturulmaktad›r. Ard›ç,
and›z, üvez ve baz› yaban›l meyve türlerinin kitlesel fidan üretimi yap›lamad›¤›ndan
a¤açland›rma çal›flmalar›nda da kullan›lamam›flt›r.
Isparta E¤irdir Orman Fidanl›¤›nda görev yapan Orman Yüksek Mühendisi
H. Cemal GÜLTEK‹N 2001 y›l›nda bafllay›p, dört befl y›l gibi çok k›sa bir sürede
uygulamaya dönük ondan fazla araflt›rmay› sonuçland›rarak, milyonlarca ard›ç,
and›z, akçaaça¤aç, üvez ve baz› yaban›l meyve türlerinin kitlesel fidan üretiminin
gerçeklefltirmifltir. Hiçbir karfl›l›k beklemeden yapm›fl oldu¤u bu özverili ve fedakar
çal›flmalar için H. Cemal GÜLTEK‹N’e teflekkür ederim.
Kitapç›klar›n içerdi¤i bilgiler sayesinde üretilecek milyonlarca fidan, binlerce
hektar bozuk ard›ç ve and›z ormanlar›n›n a¤açland›r›lmas›n›n önünü açacak, do¤al
türlerimizin neslinin devam›n› ve biyolojik çeflitli¤in korunmas›n› sa¤layacak,
yaban hayat›n›n geliflimine destek olacak, do¤al türlerimizin peyzajda kullan›m›n›n
önemini ortaya koyarak ülke ormanc›l›¤› için yeni aç›l›mlar getirecektir.
Kitapç›klar›n haz›rlanmas›nda eme¤i geçenlere teflekkür eder, meslektafllar›m›za
ve di¤er faydalan›c›lara hay›rl› olmas›n› dilerim.
Mustafa YÜKSEK
Genel Müdür

ANDIZ (Arceuthos drupacea
(Labill) Ant. Et. Cotschy) ve FİDAN
ÜRETİM TEKNİKLERİ
And›z Cupressaceae (Pul
yaprakl›lar) ailesine aittir. Pul
yaprakl›lar ailesi taksonlar›; çok
dallanan her dem yeflil a¤aç,
küçük a¤aç veya yerde sürünen
çal›lar halindeki bitkilerdir. Baz›lar›nda
yapraklar i¤ne, baz›lar›nda
pul seklinde olup di¤er familyalardan
ayr› olarak sürgünlere çevrel
veya karfl›l›kl› olarak yerleflmifllerdir.
Hiçbir türün odununda reçine kanal›
yoktur. Pul yaprakl›lar ailesi kozalak
ve sürgün yap›lar› bak›m›ndan
Thujoideae, Cupressoideae ve
Juniperoideae fleklinde 3 alt aileye
ayr›l›r. And›z (Arceuthos Ant. Et
Kotschy) cinsi, Juniperoideae alt
ailesindendir.
And›z, bir cinsli iki evcikli yani,
erkek ve difli çiçekler ayr› ayr› a¤açlarda
bulunan bir a¤aç cinsidir. Baz› botanikçiler
taraf›ndan ard›çlar›n (Juniperus L.) bir türü
olarak kabul edilseler de, kozalak yap›s›,
tohumlar›n›n serbest olmamas› ve tomurcuklar›n›n
pullarla örtülmüfl olmas› ile ard›çlardan ayr›l›r. And›z,
cinsinin yaflayan tek türüdür.
l Erkek çiçekler
5

And›z; 25 m boya, 100 cm çapa ulaflabilen, genellikle piramidal tepe
formuna sahip bir orman a¤ac›d›r. Yumurta fleklindeki tomurcuklar› sivri pullarla
örtülmüfltür. Boylar› 1-2.5 cm olan genifl i¤ne biçimindeki yapraklar›n uçlar› sivri
ve bat›c›d›r. Üst yüzeylerinde belirgin iki beyaz stoma band› bulunur. Difli çiçekler
üçer üçer çevrel dizilmifl çok say›da pullardan oluflmufltur. Kozalaklar oldukça
büyüktür (2-2.5 cm) ve ikinci y›lda olgunlafl›r. And›z tohumlar›n› do¤al ortamda
daha çok, ay›lar, domuzlar, keçiler, sincaplar, kemirgenler ve baz› kufllar yaymaktad›r.
And›z tohumlar›n›n yay›c› hayvanlar›, onlar›n; kozalaklar›n›n etli k›s›mlar›n› yiyerek,
kozalak etinden kaynaklanan çimlenme engelini gidermektedir .
And›z odununun yap›s› sade ve homojendir. Odununda belirgin bir koku
bulunmaktad›r. Öz odunlar›n›n ço¤unlu¤u k›rm›z› kahverengidir. Dirençleri orta
derecelidir ve flok etkilere yüksek direnç gösterirler. Odunlar›n›n çal›flmas› çok
azd›r. Özellikle öz odunlar› mantar ve böceklere karfl› büyük bir dayan›kl›l›k
gösterir. Toros Türkmenleri and›z odununun kendine has kokusu, bu kokunun
haflarat› önlemesi, kumafllara hofl bir koku vermesi, dayan›kl›l›¤›, çal›flmamas› ve
uzun y›llar bozulmayan rengi nedeniyle çeyiz sand›¤› yap›m›nda ve iç mekan
mobilyas›nda kullanmaktad›r.
And›z a¤ac› yok olma tehlikesi alt›ndad›r ve ormanlar›n›n daralma süreci
devam etmektedir. Daralma sürecinin befl nedeni vard›r: 1) Ülkemizde, and›z›n
efleyli ve efleysiz fidan üretim yöntemi, fidanl›k, a¤açland›rma ve do¤al gençlefltirme
tekniklerinin ortaya konamamas›d›r. Bunun sonunda, kullan›m amaçlar›na yönelik
kitlesel fidan üretimi gerçekleflememifltir. 2) And›z ormanlar›n›n üzerinde yo¤un
otlatma bask›s› vard›r. Otlak alanlar›n›n tar›msal amaçl› kullan›m›, keçilerin ana
beslenme alanlar› olan mefle çal›l›klar›n›n ve seyrek a¤açl›k alanlar›n a¤açland›r›lmas›
nedeniyle, keçi ve koyun otlatmas› and›z ormanlar›na yönelmifltir. 3) And›z
ormanlar›, yaban hayat›na çok iyi bar›nma ve beslenme ortam› olufltururlar. Bu
nedenle, yo¤un avlak alanlar› olarak kullan›lmaktad›r. Kontrolsüz avlanma bask›s›
sonucu, and›z tohumlar›n›n yay›l›fl›n› sa¤layan yaban›l hayvan varl›¤› h›zla düflmekte,
hatta, ay›larda oldu¤u gibi tamamen yok olma tehlikesi ile karfl› karfl›ya bulunmakt›r.
4) Çok yüksek fiyatlarla sat›lan and›z katran›n›n elde edilmesi amac›yla, ormanlar›n
tahribi söz konusudur. Geçmiflte sadece yöresel olarak tüketilen and›z katran›,
günümüzde alternatif t›p uygulamalar›nda yayg›n olarak kullan›lmas› tahribat›
daha da art›rmaktad›r. 5) Eskiden sadece yöre insan›nca tüketilen and›z pekmezi,
turizm hareketlerinin art›fl› ile birlikte ticari materyal haline dönüflmüfltür. And›z
6

pekmezi imal edebilmek amac›yla köylüler kozalaklar› toplayarak kaynatmaktad›r.
Kozalaklarla birlikte tohumlarda ormanlar d›fl›na ç›kar›lmakta do¤al ortamdaki
tohum miktar› önemli oranda azalmaktad›r. Bu durumdan, özellikle yerleflim
olanlar›na yak›n and›z ormanlar› olumsuz yönde etkilenmekte, kendisini
yenileyememektedir.
l Domuzun sindirim sisteminden geçmifl and›z tohumlar›
l Sindirim sisteminden geçen
tohumun çimlenmifl hali
And›z a¤ac›n›n çok yönlü fonksiyonlar›n› yerine getirebilmesi ancak
ormanlar›n›n daralma sürecinin durdurulmas›, bunun içinde koruma önlemlerinin
art›r›lmas› ile fidanl›k ve a¤açland›rma teknikleri ile di¤er silvikültür tekniklerinin
ortaya konmas›na ba¤l›d›r.
And›z a¤ac›n›n ormanlar›m›za geri dönüflünü ve mimari ö¤elerimiz
içerisinde hak etti¤i yeri almas›n› sa¤lamak, ancak bu konuda toplumsal duyarl›l›¤›n
artmas›na, buna ba¤l› olarak koruma önlemlerinin al›nmas›na, ard›ndan da fidan
üretim tekniklerinin ortaya konmas›na bafll›d›r. E¤irdir Orman Fidanl›¤›nca yürütülen
and›z fidan üretim araflt›rmalar› sonucu, kitlesel fidan üretim teknikleri ortaya
konmufl, geriye, yeni ormanlar›n kurulmas› ve korunmas› kalm›flt›r.
l 1 yafl›nda and›z kozaklar›
7

2. ANDIZIN DOĞAL YAYILIŞI VE EKOLOJİSİ
And›z dünya üzerinde yaln›zca; Türkiye, Suriye, Lübnan ve Yunanistan
gibi Akdeniz ülkelerinde do¤al olarak yetiflmektedir. Bu genel yay›l›fl alan› içerisinde
ülkemizin Do¤u ve Orta Akdeniz bölgesinin da¤l›k kesimlerinde 600 ile 1800
metreler aras›nda önemli yay›l›fla sahiptir. Ülkemizdeki yay›l›fl alan›nda yer yer
saf meflcereler oluflturmas›na ra¤men, genelde ard›ç (Juniperus L.) türleri, katran
(Cedrus libani A. Rich.), karaçam (Pinus nigra Arnold.), k›z›lçam (Pinus brutia
Henry.), göknar (Abies cilicica Carr.), mefle (Quercus L.) ve maki türleri ile kar›fl›k
ormanlar oluflturur.
Ülkemizde and›z, Marafl, Osmaniye, Hatay, Adana, Mersin, Konya,
Karaman illeri ile Antalya ilinin do¤usunda yay›l›r. And›z›n Toros Da¤lar›ndaki
yay›l›fl›, birbirinden kopuk küçük bükler ve popülasyonlar halinde veya di¤er
türlere münferit olarak kar›flm›fl halde bulunur. Yo¤un otlatma, yanl›fl yararlanma
yöntemleri ve silvikültürel uygulamalar nedeni ile alan› daralm›flt›r. Toroslarda
yay›l›fl gösteren; k›z›lçam, karaçam, katran, ve göknar›n yüksek rekabet gücü
nedeniyle, daha çok düflük bonitetlerde, ulafl›lmas› güç alanlarda ve di¤er türler
üzerinde yo¤un insan bask›s› olan yaylak ve köylere yak›n yerlerde ise insan
kökenli olarak bulunmaktad›r. Ülkemizde and›z›n egemen oldu¤u orman alan›
yaklafl›k 20 000 ha, di¤er türlerle grup yada münferit olarak kar›fl›ma girdi¤i orman
alan› ise en az 150 000 ha, münferit olarak yay›ld›¤› alan ise çok daha fazlad›r.
l And›z›n do¤adaki piramit formu
8

And›z yay›l›fl alanlar›n› Akdeniz orman ekosisteminin bir parças› olarak
görmek mümkündür. Bu alanda; Uzun süren yaz kurakl›¤›, yüksek e¤im, Olumsuz
toprak özellikleri, geç don ve yo¤un keçi otlatmas›; çevreyi s›n›rlay›c› etkenlerdir.
And›z Seydiflehir’de oldu¤u gibi 1800 metreye kadar ç›karken, Anamur’da ise
600 m ye kadar inerek k›z›lçam ormanlar›n›n içerisine sokulur. Akdeniz ard›
ekolojik bölgeye ise genelde sarkmaz. Bu bölgede deniz etkisinin ulaflamad›¤›
k›fl›n fliddetli don görülen kapal› havzalarda ise hiç bulunmaz.
3. ANDIZIN KULLANIM ALANLARI
And›z ülkemizde Do¤u ve Orta Akdeniz Bölgesinde genifl alanlarda
yay›lan önemli bir orman a¤ac› türüdür. And›z ormanlar›, hayvanlarla yay›lan
di¤er türlerde oldu¤u gibi birbirinden çok farkl› genetik çeflitlilik göstermektedir.
Bu çeflitlilik, onlar›n çok amaçl› kullan›mlar›n› da sa¤lamaktad›r. Bunlardan en
önemlisi; farkl› tepe tac›na, gövde formuna ve kozalak özelliklerine göre, and›z
a¤açlar›n›n kültüre al›narak park ve bahçelerimizi süslemesi, bu de¤iflik formalardan
oluflan kent ormanlar›n›n, yeflil kuflak ve yol a¤açland›rmalar›n›n yap›lmas›d›r.
Farkl› görünümlere sahip olmalar› ve uzun yaflamalar› nedeniyle and›z
ormanlar› an›tsal nitelikler de tafl›r. Bu nitelikleri nedeniyle, biyolojik turizm
hareketlerinde önemli yere sahiptir. Ayn› zamanda and›z; ekstrem toprak koflullar›na
dayan›kl›l›¤› ve yayg›n kök sistemleriyle erozyon kontrolü çal›flmalar›nda, çok
de¤erli odunlar› dolay›s›yla da odun kökenli sanayide, rüzgar, kar ve ses perdesi
tesisinde, yeflil kuflak ve yol a¤açland›rmalar›nda kullan›labilecek çok yönlü a¤aç
türüdür. And›z Akdeniz ekosistemi içerisinde ormans›zlaflma sürecinde sahay›
en son terk eden, ekstrem yetiflme ortamlar›na en dayan›kl› a¤açlar›ndan biridir.
Bat›l›lar 1547 y›l›ndan bu yana
and›zlar›n çok üstün dekoratif özelli¤e
sahip oldu¤unu görüp, ülkemiz and›z
ormanlar›n› tarayarak kültür formlar›n›
götürmüfl, bahçelerini onlarla süslemifllerdir.
Ülkemiz park bahçelerinde
neredeyse hiç and›z a¤ac› olmad›¤›
gibi, bugüne kadar gerçeklefltirilmifl
hiçbir plantasyon sahas› veya gençlefltirme
alan› da yoktur.
l And›z
9

Ana yay›l›fl› ülkemiz olan bu cinsin bir tek fidan›na sahip
olmak istedi¤imizde ithal etmek zorunda olmam›z ve
bat›l›lar›n yüzlerce y›l önceden belirledi¤i ve götürdü¤ü
kültür formalar›n›n ülkemizde nerelerde dahi yay›ld›¤›n›
bilmememiz asl›nda üzüntü duyulmas› gereken bir durumdur.
Türkmen kültüründe and›zlar çok önemli yere sahiptir. Yöre
halk› yüzy›llard›r, kozalaklar›n etli k›s›mlar›ndan pekmez
imal etmekte ve tohumlar› çam f›st›¤› yerine besin olarak
tüketilmekte, katran ve pekmezini ise t›bbi amaçlarla
kullanmaktad›r. Yine Türkmen gelene¤inde çeyiz sand›klar›
and›z odunundan yap›l›r.
And›z gibi pul yapraklara sahip türlerin ölü
örtüleri son derece s›k› istiflenme gösterdiklerinden daha
olumsuz yanma ortam› olufltururlar. Bu nedenle yang›n
emniyet yollar›n›n tesisinde kullan›l›rlar.
And›z s›k ibre yap›s›, besin de¤eri yüksek
ve y›l boyunca sürekli bulunabilir kozalaklar›
nedeniyle; yaban›l hayvanlara çok iyi bar›nma ve
beslenme ortamlar› olufltururlar. Yine, çeflitli
organlar› toprak üzerinde yavafl ayr›flan ölü tabaka
oluflturarak, toprakta canl› etkinli¤inin devam›n›
sa¤larlar. Bu özellikleri ile de ekstrem yetiflme
ortamlar›nda biyolojik çeflitlilikte önemli ifllevler
görürler.
And›z ormanlar›n›n teknik sorunlar›
hakk›nda, günümüze kadar yap›lan çal›flmalardan
yeterli sonuca ulafl›lamam›flt›r. E¤irdir Orman
Fidanl›¤›nda gerçeklefltirilen çal›flmalar
sonucu; and›z›n y›¤›nsal üretimin
yöntemleri ortaya konmufl, ilk
a¤açland›rma çal›flmalar› gerçeklefltirilmifltir.
l And›z
12

4. KOZAK VE TOHUMLARIN TOPLANMASI
4.1. Kozalak Toplanacak Ağaçlar ve Alanlar
And›z, birbirinden çok farkl› formlara sahip bireyler ve meflçereler
oluflturmas› nedeniyle, yetifltirme amac›na yönelik olarak tohumlar›n, tohum
meflcereleri ya da tohum bahçelerinden sa¤lanmas› gerekir. Oysa, ülkemizde
and›z›n, tohum meflceresi ve tohum bahçesi bulunmamaktad›r. Bunun yan›nda,
tohum has›lat ve kullan›m m›nt›kalar› belirlenmemifltir. Bu nedenle, plantasyon
sahas›na en yak›n, yeteri kadar kapal›l›k ve büyüklük oluflturmufl popülasyonlardan
tohum tedarik edilmelidir.
And›z tohumu temin ederken; yeterli say›da ve boyda erkek a¤aç bulunup
bulunmad›¤›na fakir topraklar›n a¤açlar› olsalar da, boylanma, gövde ve tepe
özelliklerine dikkat edilmeli daha verimli alanlar tercih edilmelidir. Tohum toplarken
çok genç ve çok yafll› büklerden kaç›n›lmal›, 50-150 yafl›ndaki a¤açlar tercih
edilmelidir. A¤açlar›n ilk kozalak tutma yafl› yaklafl›k olarak 20-25 yafllar›nda
olmaktad›r. And›z a¤açlar› genelde 2 y›lda bir bol tohum vermekle birlikte verimli
alanlarda her y›l üst üste bol tohumda tutabilmektedir. Baz› büklerde ise a¤açlar›n
bir k›sm› o y›l bol tohum tutarken baz›lar› da ikinci y›l bol tohum tutmaktad›r. Bu
nedenle and›z ormanlar›nda tohum toplama genelde sorun de¤ildir.
4.2. Kozalak ve Tohumun Olgunlaşma Süresi ve Zamanı
And›zlarda difli ve erkek çiçekler tepe tac›n›n tamam›na yay›lm›flt›r. Bu
nedenle genelde tepe tac›nda çok miktarda kozalak oluflturmaktad›r. Kozalak
ve tohum, tozlaflma ve döllenmeden sonraki 2. y›lda olgunlaflmaktad›r. Yay›l›fl
alan›na ba¤l› olarak de¤iflmekle birlikte, genelde, and›z tohumlar› en erken ekim
ay›nda, 17-18 ayda olgunlaflmaktad›r.
4.3. Kozalak Toplama Zamanı
And›zda kozalak, olgunlaflma tarihinden bafllamak üzere, a¤açlar›n
bafllar›ndan ekim, kas›m, aral›k k›smen de ocak aylar›nda, diplerinden ise bir y›l
boyunca toplanabilir ve tohumlar çimlenme özelli¤ini korur. En uygun toplama
zaman›, kas›m-nisan aylar›d›r. Bu dönem, kozalaklar›n toplanmas›n›n ve
ç›kar›lmas›n›n en kolay oldu¤u zaman dilimidir. Özellikle karlar›n erimeye bafllad›¤›
mart ay›ndan itibaren kozalaklar yöre halk› taraf›ndan pekmez yapmak amac›yla
toplan›rken, keçiler, domuzlar ve di¤er hayvanlar, yere düflen kozalaklar› yemektedir.
Bu nedenle tohum toplanmas›nda geç kal›nmamas›nda fayda vard›r.
13

l And›z kozala¤›
4.4. Kozalak Toplama Tekniği
And›z kozala¤›, oluflumundan sonraki 2. y›lda olgunlaflmaktad›r. Bu bak›mda
ayn› a¤aç üzerinde hem 1, hem de 2 yafll› kozalaklar› görmek mümkündür. Bu
nedenle, kozalak toplamada dikkatli davranmak gerekir. Kozalak toplama
zaman›nda, 1 ve 2 yafll› kozalaklar hemen hemen ayn› boyutta olup olgun kozala¤›
boyutuna bakarak kolayl›kla birbirinden ay›rt etmek mümkün de¤ildir. Bir yafll›
kozalaklar yeflil renkli, iki yafll› olgun kozalaklar, k›rm›z›-kahverengindedir ve
üzerinde mavimsi bir mum tabakas› vard›r. Ayr›ca olgun kozalaklarda tatlanma
bafllam›flt›r.
Genelde, iki y›lda bir oluflan bol tohum y›llar›nda, 20’yi aflk›n kozalak ayn› dal›n
bir sürgününde bir arada bulunabilir. Bu durum kozalak toplamay›
kolaylaflt›rmaktad›r. Kozalaklar 4 yöntemle toplanabilir:
• A¤açlardan elle teker teker toplama: Bu yöntem, ekim-kas›m aylar›nda
kullan›l›r,
• A¤açlar›n alt›na bir branda serilip a¤açlar›n sopa ile ç›rp›lmas›. Bu yöntemin
sak›ncas› ç›rpma esnas›nda 1 ve 2 yafll› kozalaklar›n birlikte dökülmesidir.
Bilahare, 1 ve 2 yafl›ndaki kozalaklar birbirinden ayr›l›r. Tohum temininde
sorun olmayan yörelerde uygulanmas›nda bir sak›nca yoktur. Bu yöntem,
Ekim-Kas›m aylar›nda kullan›l›r,
14

• Kas›m sonu ve aral›k aylar›nda toplanmas›
durumunda silkme yöntemi kullan›l›r.
Bu dönemde olgun kozalaklar kolayca
dökülürken bir yafll› kozalaklar silkme
daha az dökülür,
• Kozalaklar›n do¤al olarak dökülmesinin
beklenerek, a¤açlar›n
dibinden toplanmas›d›r. And›z
kozala¤›n›n toplanmas›nda
sak›ncas› en az ve en ekonomik
yöntem budur. Bu yöntem,
ocak, flubat, mart ve nisan
aylar›nda kullan›l›r ve toplanan
tohumlar›n %95’inden
fazlas› iki yafll› kozalaklard›r.
5.KOZALAKLARDAN
TOHUM ÇIKARTILMASI
Toplanan kozalaklar,
önce kaynar suya bat›r›l›r ön
temizlemeye tabi tutulur
ard›ndan 1-3 saat küllü s›cak
suda bekletilir, ard›ndan pürüzlü
bir zemine sürtülerek y›kan›r.
6. KOZALAK VE
TOHUM ÖZELLİKLERİ
Olgunlaflm›fl kozalaklar
k›rm›z›-kahverengi ve üzerinde
mavimsi mum tabakas› vard›r.
Tohumlar kirli sar›-kahverengi
baz›lar› yuvarlak, baz›lar› da yumurta
biçiminde, boyu eninin en fazla
1.5 kat› kadard›r. 1 kilogram yafl
kozalaktaki ortalama kozalak say›s›
l Olgun and›z kozalaklar›n›n
yerden toplanmas›
15

l Olgun and›z kozala¤› ve embriyo
147 adet, ortalama tohum verimi %39, bir adet
tohumdaki sa¤l›kl› embriyo say›s›; en az 1, en fazla 4
ve ortalama 2.1 adet, hava kurusu tohumun ortalama
1 000 tane a¤›rl›¤› ortalama 2674 gr d›r. 1 kg
tohumda ortalama 374 adet tohum vard›r. Kozalaklar›n
bol tohum y›llar›nda tekni¤ine uygun olarak toplanmas›
halinde bir adet tohumdaki sa¤l›kl› embriyo say›s›
ortalama 2.6 oran›na ulaflabilmektedir.
Tohum özellikleri bölgelere, yetiflme ortam›na ve
a¤açlar›n formlar›na göre büyük de¤ifliklik gösterebilir. Do¤u Akdeniz
bölgesi and›zlar›nda 1 kilo kozalakta 165 ile 200 adet tohum olup tohumlar›n
1000 tane a¤›rl›¤› 2000 gr ile 2545 gr aras›, Bat› Akdeniz Bölgesi and›zlar›nda
(Ermenek- Anamur dahil) 1 kilo kozalakta 131 ile 153 adet tohum olup
1000 tane a¤›rl›¤› 2605 gr ile 3250 gr aras›nda, Piramidal yada sütun geliflen
baz› büklerde (Seydiflehir) 1 kilo kozalakta 200-350 adet tohum olup 1000 tane
a¤›rl›¤› 1150 gr ile 2000 gr aras›nda de¤iflmektedir. And›zlar do¤al koflullarda
3-5 y›l çimlenmeden kalabilmekte ve bu dönemde embriyolar› çimlenme yetene¤ini
korumaktad›r. And›z tohumlar› en az 10 y›l saklanabilir.
Çizelge 1. Andız tohum özellikleri
Tohumun olgunlaflma zaman›
Ekim
Tohumun olgunlaflma süresi (ay) 17-18
Zengin tohum y›l› tekerrürü 2 (3)
Tohum toplama zaman›
Kas›m-Nisan
Kozalaktan tohum verimi (%) 39
Saklama süresi (y›l) 10
Saklama koflullar›
Do¤al
Fidanl›kta çimlenme (%) 100-200
Ortalama 1000 tane a¤›rl›¤› (gr.) 2674
1kg’daki ortalama tohum say›s› (adet) 374
Çimlenme engeli için yap›lacak ifllemler
K›rma (çatlatma-ç›tlatma)
Fidanl›k yast›¤›nda ekim derinli¤i (mm) 15-25
m2 den elde edilecek fidan say›s› (adet) 200-350
1kg tohumdan elde edilen fidan say›s› (adet) 300-600
Ekim zaman›
Yaz-Güz
m2 ekilecek tohum (gr) 600-1000
Yast›k çizgi adedi 7
Fidan dikim yafl› 1+0
16

7. FİDANLIK YERİ VE TOPRAĞI
And›z fidan› üretmek amac›yla fidanl›k yeri seçilirken, türün ekolojik
isteklerinin göz önüne al›nmas›, ayn› zamanda çal›flmalar›n ekonomik olmas›
önemlidir. Uygun fidanl›k; Akdeniz Bölgesinde ormanc›l›k amaçl› 1000-1500 m,
Peyzaj amaçl› 500-1000m, Ege Bölgesinde 200-600 m, Marmara bölgesinde
50-400 m yükseklikte, toprak reaksiyonu 6.0-8.0 aras›nda, organik madde içeri¤i
%2-5 ve kumlu balç›k topraklara sahip alanlard›r.
8. FİDAN ÜRETİMİ
8.1. Tohumlara Uygulanacak Ön İşlemler ve Ekim Zamanı
And›zda, ç›tlatma (çatlatma) ifllemini takiben uygun zamanda ekim
uygulamas›ndan baflka hiçbir ön iflleme gerek yoktur. Tohumlar›n kabu¤u
(odunlaflm›fl kozalak pullar›n›) embriyodan ayr›lmayacak flekilde çatlatma
uygulamas›n› takiben yaz ve sonbahar aylar›nda zorunlu hallerde erken k›fl
aylar›nda, do¤rudan ekim yast›klar›na ekilir. Bu uygulamada, yaz ve erken sonbahar
ekimlerinde %100-200 oran›nda, geç sonbahar ekimlerinde %100-130 oran›nda,
erken k›fl ekimlerinde ise %30-70 oran›nda çimlenme elde edilir. Çimlenmeyen
tohumlar ikinci y›l çimlenmelerini tamamlar. Tohumlar k›fl veya bahar aylar›nda
ekilecekse güz aylar›nda do¤al koflullarda katlamaya al›n›r. Katlama uygulamas›
tekni¤ine uygun yap›l›rsa do¤rudan ekimlerle benzer sonuca ulafl›l›r. Ç›tlat›lm›fl
tohumlar›n 1 gün 10 000 ppm sitrik asitte bekletilmesinde yarar vard›r.
l Çatlat›lm›fl ekime haz›r and›z kozalaklar›
17

Mekanik k›rma ifllemi (ç›tlatma, çatlatma); ‹yice su alarak esneklik kazanm›fl
tohumlarda uygulan›r. Aksi taktirde tohum tamamen da¤›l›rken embriyoda zarar
görebilir. K›rma ifllemi kozalak pullar›n›n birleflme noktas›ndan yap›l›r. Kozalaklar
genelde 3 embriyo tafl›r ve kozalak pullar›n›n iç kesimlerinin odunlaflmas› sonucu
oluflan sert madde ile korunurlar. Bu pullar sanki tohumlar›n üzerine sonradan
yap›flt›r›lm›fl görünümdedir ve ayr›lma noktalar› gözle rahatl›kla görülebilir. K›rma
esnas›nda bu pullar›n da¤›lmadan çatlamas› sa¤lan›r. Bu ifllem embriyonun su ve
gaz al›flveriflini sa¤lar.
8.2. Tohumların Çimlenme Zamanı
Do¤al yetiflme ortamlar›nda ve fidanl›k çal›flmalar›nda yap›lan gözlem
ve ölçümlere göre, tohumlar; yüksekli¤e ve iklim koflullar›na ba¤l› olarak Mart
bafl›ndan Nisan sonuna kadar çimlenmektedir. K›fl aylar›n›n ›l›man geçmesi
durumunda k›fl çimlenmeleri de gerçekleflir. Çimlenmeler gece s›cakl›klar›n›n
0°C’nin üzerine ç›kmas› ile bafllar ve yine gece s›cakl›klar›n›n 10°C’nin üzerine
ç›kmas› ile son bulur. And›z so¤uk-›l›k süreçte çimlenir ve s›cakl›klar›n artmas›
ile birlikte ikincil dinlenme sürecine girer. And›zlar›n ideal çimlenme s›cakl›¤›
4-8 °C ve sürme s›cakl›¤› 8-12°C’dir.
l And›z ekim yast›klar›n›n örtülenmesi
18

8.3. Çıplak Köklü Fidan Üretimi
And›z›n tohumlar›n›n ekim derinli¤inin belirlenmesinde tohum büyüklü¤ü
esas al›nmaz. And›z tohumlar›nda kabuklar embriyoya oranla oldukça kal›nd›r ve
ortalama embriyo büyüklü¤ünün iki kat› derinli¤e ekilmelidir. Bu nedenle, and›zda
ekim derinli¤i 15-25mm olmal›d›r. And›z›n ekiminde çizgi ekimi tercih edilmelidir.
Tohumlar›n ekiminde, elle ve tek tek ekim tekni¤i uygulan›r. Ekimlerde çizgi
adedi yedidir ve tohumlar 2-3cm aral›klarla ekilir. Tohumlarda kapatma derinli¤i
embriyo büyüklü¤ünün iki kat›d›r. Bir metrekareden 200-350 fidan elde edebilmek
için metrekareye ekilmesi gereken tohum miktar›; 600-1000 gr d›r. E¤irdir Orman
Fidanl›¤›nda yap›lan çal›flmalarda elde edilen verilere göre, 1 kilogram dolu
tohumdan elde edilecek nitelikli fidan say›s›, 300-600 adettir. Kontrollü ortam
üretimlerinde (seralarda vb.) ise bu rakam üst s›n›r› ile üst s›n›r›n›n 1.5 kat› aras›nda
al›nabilir.
Genellikle ç›plak köklü fidan üretiminde yast›klara tohum ekimi yaz veya
erken sonbaharda yap›l›r. Ekimi takiben sulama uygulamas› ile birlikte sahada
yaban›l otlar geliflmektedir. Yaban›l otlar mutlaka k›fl bafl›nda iflgücü kullan›larak
sahadan uzaklaflt›r›l›r. Ayr›ca k›fl ve erken bahar aylar›nda iki kez yast›k tamiri
(kürekleme) yap›lmal›d›r. Çimlenmelerin bafllamas› ile birlikte and›z fidan üretiminin
ana sorunu olan geç donlara karfl› mutlaka önlem al›nmal›d›r.
Ekimlerde en iyi sonucu, polietilen örtü ile örtme ve örtüleme uygulanan
alanlarda elde edilir. Topra¤›n do¤rudan günefl ›fl›nlar› ile ›s›nmas›n› önlemek ve
çimlenme süresini uzatmak amac›yla örtüleme uygulamas›n›n yan›nda gölgelemede
gereklidir. Çimlenmelerin bafllamas› ile birlikte örtülemeye son verilir ve gölgeleme
tedricen yaz sonuna do¤ru kald›r›l›r.
8.4. Tüplü ve Kaplı Fidan Üretimi
A¤açland›r›lacak sahalar›n dönemsel ve uzun süreli kurak olmas›, don
atmas›n›n s›k s›k meydana gelmesi, and›z›n kaz›k kök sistemi gelifltirmesi, kaz›k
kök sisteminin zarar görmesinden hofllanmamas› gibi nedenlerle tüplü ve kapl›
fidan üretimi öncelikli olmal›d›r.
And›zda tüplü-kapl› fidan üretiminde; tüp ve kap çap›ndan çok, derinli¤i
önemlidir. Ekim yap›lacak tüp ve kaplar›n derinli¤i en az 25cm olmal›d›r. And›zda
tüp harc›ndaki humus oran› yükseldikçe k›lcal kök oran›n› art›rmaktad›r. Bu
nedenle, ideal harç kar›fl›m›; %50-60 orman topra¤›, %5-10 diflli dere kumu,
%30-40 humus kar›fl›m›d›r.
19

Seralarda fidan üretiminde, çok gözlü fidan
kaplar› kullan›l›r. ‹yi bir gözenek yap›s›na sahip
yetifltirme ortam›na tohum ekerek, 1+0 yafl›nda
dikime haz›r fidan üretimi fleklidir. And›z gibi kaz›k
kök sistemine sahip a¤açlarda havai kök budamas›
esas al›nmal›d›r. Bu üretim fleklinde tüp harc› olarak
fiziksel özelli¤i iyi, yosun kökenli, sünger gibi su
al›flverifli kolay olan aç›k renkli turba kullan›lmaktad›r.
Fidanl›klara göre turba tek bafl›na, çam kabu¤u,
pomza yada perlitle kar›flt›r›larak kullan›lmaktad›r.
Her bir tüpe veya kaba 1-2 adet çatlat›lm›fl
tohum kullan›lmas› yeterlidir. Tüplü ve kapl› fidan
üretiminde tohum kayb›n› en aza indirmenin yolu
tohumlar›n ekim kasalar›na yada özel yast›klara
ekilmesi yöntemidir. Çünkü baz› tohumlar 3’lü hatta
4’lü çimlenebilir. Kasa yada özel yast›klar›n
içerisindeki harç % 50 organik madde, % 50 mineral
madde kar›fl›m›ndan oluflmal›d›r. Haz›rlanan harç
10 cm kal›nl›kta kasalara doldurulur. Bu yöntemde
üçer santim arayla aç›lan çizgilere tohumlar, birbirine
de¤ecek flekilde s›k olarak ekilir. Ekilen tohumlar›n
üzeri çift kat telisle örtülenir. Çimlenmelerle birlikte
fidecikler yerlerinden dikkatlice sökülerek tüplere
yada kaplara flafl›rt›l›r. And›zlar flafl›rtma uygulamas›nda
% 97’nin üzerinde tutar. Ekim kasalar›nda
çimlenmeler tamamlan›nca boflalt›lmaz ve do¤al
ortamda ikinci y›la b›rak›l›r. ‹kinci y›lda en az % 50
oran›nda çimlenme elde edilir. Bu yöntemin önemli
bir getirisi de ot al›m›nda en az iki kez tasarruf
sa¤lamas›d›r. Ayr›ca toprak s›k›flmaz ve harc›n asitlik
derecesi yükselmez.
l And›z tohumunun çimlenmesi
20

9. EŞEYSİZ ÜRETİM TEKNİĞİ
And›z›n afl›dan ve çelikten üretimi, tohum meflcerelerinin tesisinde,
kültür formlar›n›n üretiminde çok önemlidir. Afl›dan üretimde 2+0 veya 1+1 altl›k
üzerine k›fl aylar›nda, sera ortam›nda yanaflt›rma afl› uygulan›r. Çelikten üretimde
yafll› anaçlardan kaç›n›lmal›d›r. Çelik tipi olarak yar› odunsu çelikler tercih edilmeli,
çelikler 8 000 ppm IBA ile muamele edilmeli ve mümkünse toz
hormon kullan›lmal›d›r. Köklendirme harc›n›n drenaj› iyi, steril
olmas› ve bunun devaml›l›¤›, gölgelemenin koflullara göre
iyi ayarlanmas›, ortam neminim ve havaland›rmas›n›n yeterli
olmas›n›n sa¤lanmas›, ekstrem s›cakl›klara karfl› önlem
al›nmas›, çeliklerin haz›rlanmas›nda belirli kurallara uyulmas›
baflar›y› art›r›r. En uygum köklendirme ortam› %60 diflli
dere kumu %40 organik madde kar›fl›m›d›r.
10. FİDAN ÖZELLİKLERİ
Bir yafll› and›z fidanlar› 30-35 cm boya
ulaflabilirler. Bu durum onlar›n k›t kaynaklardan en
fazla yararlanma özelli¤ine sahip olduklar›n›n
göstergesidir. Dönemsel kurakl›¤a sahip alan
a¤açland›rmalar›nda gövde/kök oran›, h›zl› uyum
süreci, genifl dikim dönemi ve mikoriza
geliflimi düflünülerek saha özelliklerine ve
ekonomik koflullar göz önüne al›narak
s›ras›yla ; 1+1 tüplü, 2+0 yafll› tüplü,
1+0 yafll› tüplü, 1+0 ç›plak köklü
fidanlar kullan›l›r.
And›zda kök bo¤az› çap›
1.9 mm den kal›n fidanlar a¤açland›rma
sahas›na gönderilmek üzere
selekte edilmeli, 1.5-1.9 mm aras› fidanlar,
zorunlu hallerde yada fidanl›k koflullar›nda
1+1 tüplü fidan üretiminde kullan›lmal› ve
1.5 mm den ince çap› olan fidanlar ›skartaya
at›lmal›d›r. Kök budamas› 20 cm boyun
l And›z›n piramit formu
21

alt›ndaki fidanlarda en az 25-30 cm uzunlukta yap›lmal›, fidan boyu 20 cm ve
üzerinde ise gövde kök oran›n› düflürmek için kök budamas› 30 cm uzunlukta
yap›lmal› dikim çukurlar› da buna göre aç›lmal›d›r.
Çizelge 2. Andız 1 Yaşlı Fidan Kalite Kriterleri
Fidan Tipi Kalite En Az Kök Bo¤az› Çap› Sak Kök Mikoriza
S›n›f› Fidan Çap› Oran›
I 13 2.3 mm den fazla 2.2 den küçük Var
1+0
tüplü
ve
ç›plak
köklü
II 10 2.3 mm den fazla 2.2 den küçük Var
III 8 2.3 mm den fazla 2.2 den küçük Var
IV 8 1.9 mm fazla 2.5 den küçük Var
V 8 1.9 mm fazla 2.6-3.0 aras› Var
VI 6 1.5-1.9 mm aras› 2.5’den küçük Var
VII 6 1.5-1.9 mm aras› 2.6-3.0 aras› Var
VIII 6 cm den 1.5 mm den 3 den büyük Yok
Iskarta küçük küçük
l Do¤ada and›z›n piramit formu
22

11. FİDAN BAKIMI
And›z ekim yast›klar› ekimi takiben sonbaharda ilk yo¤un ya¤›fllar›n
bafllamas›na kadar geçen süreçte 2-5 günde bir nemlendirme amaçl› sulan›r. Afl›r›
sulamadan kaç›nmak gerekir. Özellikle de drenaj› az alanlarda afl›r› sulama sonucu;
serbest kalm›fl bitki taslaklar› çürümektedir. Bunu takiben mart sonuna hatta
havalar›n ya¤›fll› gitmesi halinde may›s sonuna kadar genelde, sulamaya gereksinim
olmaz. Ancak uzun süreli ve s›rad›fl› kurakl›k sürecinin olmas› durumunda gerekli
sulama yap›l›r. Ekim yast›klar›nda ve tüplü-kapl› fidanlarda ya¤murlama sulama
yap›l›r.
And›zda, haziran ay›na kadar 2-3 kez ot al›nmal›d›r. Bu dönemde ot
al›m› çok hassas yap›lmal›, otlar küçükken al›nmal›d›r. Yaz ve sonbaharda ise
3 kez ilave ot al›m›na gereksinim vard›r. Yast›klarda may›s ve haziran aylar›nda
iki kez çapa yap›lmas›nda yarar vard›r.
Ç›plak köklü fidan üretiminde ekim parsellerine mutlaka yeflil gübre
uygulamas› yap›lmal›d›r. Bu durumda genelde azot gübrelemesine genellikle
gerek kalmaz. Fakir toprakl› parsellerde ise metrekareye 5-10 gr eflde¤er amonyum
sülfat uygulanmas›nda yarar vard›r. Fosfor, demir ve di¤er gübrelerin verilmesi
ise toprak analizlerinin sonucuna göre uygulan›r.
Tüplü fidan üretiminde ç›plak köklü fidan üretimine göre gübreleme
uygulamas›nda hassas davranmakta yarar vard›r. Bunun içinde harç analizinin
l And›z fidanlar›n›n geçdonlardan korunmas›
23

yap›lmas› yararl›d›r. Tüplü fidan üretiminde genellikle azot gerekli hallerde fosfor
ve demir gübrelemesi uygulan›r. Bunun içinde iki seferde verilmek üzere
11x 25 cm. ebad›ndaki tüplere tüp bafl›na 0.20 gram eflde¤er amonyum sülfat
verilir. 15x 28 cm. ebatlar›ndaki tüplere ise ilk y›l tüp bafl›na 0.30 gram eflde¤er
amonyum sülfat iki seferde ve ikinci y›lda ise tüp bafl›na 0.25 gr amonyum sülfat
iki seferde verilir. Demir, fosfor ve di¤er gübreler harç analizi sonuçlar›na göre
verilir. Kapl› fidan üretimi ise kendine özgü bir beslenme ve sulama program›
gerektirir.
25

S›radan sulama uygulanmas›nda tarla kapasitesi kadar su hava koflullar›na
göre, 2-5 günde bir, en fazla 30-35 cm derinli¤e ulaflacak flekilde verilmelidir.
Yeterli sulama boy ve çap geliflimini teflvik eder. Uygun topraklarda, tekni¤ine
uygun sulanarak yetifltirilen 1+0 yafll› and›z fidanlar›nda, fidan boyu 25cm’yi
geçmedi¤i takdirde, genelde kök kesimi yap›lmaz. A¤›r bünyeli topra¤a sahip
fidanl›klarda k›lcal kök sisteminin artmas› veya fazla boylanman›n söz konusu
oldu¤u durumlarda boy geliflimini s›n›rlamak için, 1-15 eylül tarihleri aras›nda,
25 cm derinlikten, bir kez kök kesimi yap›lmas›nda yarar vard›r. Metrekare de
350 adet fidandan fazlas›n›n olmas› durumunda seyreltme yapmakta yarar vard›r.
Fidanlar 2+0 yafla b›rak›lacaksa metrekaredeki fidan say›s› 200-250 adede indirilir.
Çökerten-kök çürüklü¤ü (Pythium ssp.,
Rihizoctonia solani, Sclerotinia sclerotiorum,
Phytophthora ssp, Thielaviopsis basicola,
Fusarium ssp, Verticillium ssp) gibi
hastal›klara and›z fidanlar› oldukça
dirençlidir. And›z tohumlar›n›n
en büyük düflman› kufllar,
kufllar içerisinde de
tarlakufllar›-toygar
(Alaudidae) ailesine
ait olanlard›r.
Özelliklede tepeli
tarla-kuflu
(Galerida cristata)
hiçbir engel
tan›madan
tohumlar› ekim
çizgilerinden ç›kart›r ve
yer. Bu nedenle ekim
parsellerinde kufl varl›¤›na
göre mekanik önlemler almak
gerekir. Organik maddelerle
l Do¤ada top geliflen and›z a¤ac›
26

örtüleme zaman zaman iyi sonuç verse de çok so¤uk günlerde bu kufllar›
durdurmaz. Bu nedenle ekim parsellerinin üzerine telis yada sentetik gölgeleme
malzemesinin do¤rudan serilmesi en iyi yöntemdir. May›s böcekleri ile mücadele
(M. melolontha) ihmale asla gelmez. Orman içi fidanl›klarda domuz, sincap ve
tavflanlara karfl› önlem almak gerekir. Fare (Microtus spp) ve dana burnu (Gryllotalpa
vulgaris) önlem al›nmas› gereken di¤er önemli zararl›lard›r.
12. SÖKÜM VE AMBALAJ
Fidanlar uykuya geçtikleri dönemde, mümkün oldu¤unca dikimden hemen
önce sökülmelidir. Kuru ve so¤uk rüzgarlar olmamal›, kapal› havalar tercih
edilmelidir.
Yast›klarda kök kesimi 30 cm den yap›lmal› ve mutlak günlük olmal›d›r.
Söküm esnas›nda en önemli olgu topra¤›n tavda olmas›d›r. Tavl› topraktan sökülen
fidanlarda k›lcal kök kayb› en azd›r. Özellikle seyrek büyümüfl parsellerde bu
durum daha da önemlidir. Sökülen fidanlar hemen rüzgar almayacak flekilde
sar›lmal›d›r.
Ç›plak köklü and›z fidanlar› kök/gövde oran›, fidan çap›, kök ve tepe durumu
göz önüne al›narak standartlara uygun ay›r›m yap›l›r. Ay›r›m uygulamas›nda
1. ve 4. s›n›fa kadar olan fidanlar ayr›, 5. ve 7. s›n›fa kadar olan fidanlar ayr› selekte
edilir. Fidan s›k›nt›s› oldu¤u durumlarda, güç yetiflme koflullar›na sahip alanlara
1. ve 4. s›n›f fidanlar, nispeten daha iyi sahalara ise 5. ve 7. s›n›f fidanlar
gönderilebilir. Ay›r›m esnas›nda fidanlar›n s›n›flara ayr›lmas›n›n yan›nda boylara
da ayr›lmas›nda da yarar vard›r. Boylar›na göre s›n›fland›r›lan fidanlarda, kök
budanmas› uygulamas›nda, fidan boyu esas al›nmal›d›r. Fidan boyu 20 santimetreden
boylu ise kökleri 30 cm uzunlukta, di¤erleri ise 25 cm uzunlukta budan›r. Selekte
edilmifl fidanlar›n kök bo¤azlar› ayn› hizaya getirilerek kökler birbirine dönük
olarak çift s›ra ambalajlan›r. Ambalaj esnas›nda köklerin kurumas›n› önleyecek
ancak havalanmay› engellemeyecek önlemler al›n›r. Bu amaçla daha çok yosun
kullan›l›r ve ambalaj bezi olarak telis kullan›lmas›nda yarar vard›r. 1+0 yafll› fidanlar
2000-2500 adet olacak flekilde ambalajlanmal›d›r. Ambalaj› takiben fidanlar iyice
sulan›r. Fidanlar birkaç gün ambalajl› olarak kalacaksa mutlaka kapal› bir ortamda
tutulmal›, balyalar tek s›ra olarak dizilmeli ve günlük olarak sulanmal›d›r. Nakil
mutlaka kapal› ortamda yap›lmal›d›r.
27

KAYHAKÇA
Kayacık, H, 1980: Orman Park Ve A¤açlar› Özel Sistemati¤i. ‹Ü Orman Fakültesi Yay›n No: 281,
Cilt:1, 383 s ‹stanbul.
Gültekin, H, C., Gültekin, U, G., Divrik, A., 2004: Fark›nda Olmad›¤›m›z Estetik And›z A¤ac›,
TUB‹TAK Bilim ve Teknik Dergisi, Say› 441, s 72-73, Ankara.
Gültekin, H, C., Gültekin, U, G., Divrik, A., 2004: And›z (Arceuthos drupacea Ant.et.Kotschy) Tohum
Çimlenmesi, Di¤er Tohum Ve Fidan Özelliklerine ‹liflkin Baz› Tespit ve Öneriler., Kafkas
Üniversitesi Orman fakültesi Dergisi Cilt:5, Say›. 1-2, s 48-54. Artvin.
Gültekin, H, C., Gezer, A., Gürlevik, N., Gültekin, Ü, G., Divrik, A., 2005: And›z (Arceuthos
drupacea Ant.et.Kotschy) Tohumlar›n›n Çimlenme Engelinin Giderilmesi Üzerine
Araflt›rmalar. SDÜ Fen Bilimler Enstitüsü Dergisi 9(2): 84-89, Isparta.
Gültekin, H, C., Gültekin, Ü, G, 2006: Baz› Türkiye Ard›çlar›n›n (Juniperus L.). Do¤al Yay›l›fl›, Biyolojisi
ve Ekolojisi., AGM-OGM E¤irdir Fidanl›¤› Teknik Rapor NO:2006/1, Antalya Ormanc›l›k
Araflt›rma Müdürlü¤ü Dergisi (yay›nda). 25s, Antalya.
Gültekin, H, C, 2007: Türkiye Ard›ç (Juniperus L.) Türlerinin Ekolojisi ve Silvikültür Teknikleri, Orman
mühendisleri Odas› Yay›n› (Yay›n Aflamas›nda) 170 s, Ankara.
‹lk Redaksiyon : Ümmühan GÜLTEK‹N
Editör : Okan ÇANÇ‹N, Hümeyra TURAN
Foto¤raflar : Hazin Cemal GÜLTEK‹N
Tasar›m : Mesaj • Cevat Dak›l›r
Bask› : Tekbafl Matbaas›
Sakarya Cad. Örnek Pasaj› 13/1 K›z›lay-Ankara
Tel : (0312) 431 34 19
ISBN 978-605-393-004-4
Kitapç›ktaki bilgi ve foto¤raflar kaynak gösterilerek kullan›labilir.
28