Olduğun Yerde Kal Uluslararası Hukuk Cehennem Biziz

Ankara Üniversitesi
Siyasal Bilgiler Fakültesi
Gelişme ve Toplum Araştırmaları Merkezi
Tartışma Metinleri
Working Paper Series
Ankara University
Faculty of Political Science
Research Center For Development & Society
Olduğun Yerde Kal Uluslararası Hukuk,
Cehennem Biziz
Gökçen ALPKAYA*
No.78
November/Kasım 2004
* Associate Professor, Ankara University, The Faculty of Political Sciences, Department of Labor Economics,
06590 Cebeci, Ankara
e-mail: alpkaya@polıtıcs.ankara.edu.tr
• Only the author of the papers published in The Series can be held
responsible for the views, ideas, and the terminology adapted in the
paper. The Research Centre for Development and Society (GETA)
reserves the right to express opposing or supportive perspective
upon the debates.
• The Series encourages the process of academic dialogue prior to
the publication of the written material. The Series believes that
constructing and strengthening the critical environment in the
academia are crucially important for the lively academic dialogue.
• Paper proposals for publication in The Series and other
contributions, comments, and remarks about the previously
published material can be sent to The Series correspondent.
• Tartışma Metinleri serisinde yayınlanan eserlerin görüş, düşünce ve
terminolojisi tümüyle yazara ait olup, A.Ü. SBF Gelişme ve Toplum
Araştırmaları Merkezi'ni (GETA) bağlamaz.
• Tartışma Metinleri bilimsel çalışmaların yayın öncesi akademik
diyalog sürecine dahil edilmesi işlevi ile akademik diyalogun
geliştirilmesini, güçlendirilmesini ve ihtiyacımız olan eleştiri ortamının
oluşturulmasını amaçlamaktadır.
• Tartışma Metinleri serisinde yer alan çalışmalar hakkındaki görüş
ve değerlendirmeler, doğrudan doğruya yazara veya yazara iletilmek
üzere aşağıdaki sekreterlik adresine gönderilebilir.
Ankara University Working Paper Series
Correspondent: Research Fellow
Onurcan Tastan
Publisher: Ankara University Publishing House

OLDUĞUN YERDE KAL ULUSLARARASI HUKUK CEHENNEM BİZİZ •
Erdem Denk’in Güle Güle Uluslararası Hukuk, Cehenneme Kadar Yolun Var başlığını
taşıyan yazısı, 1 onun açtığı tartışmaya katılma, henüz yeterince olgunlaşmadığını düşündüğüm
için “bilimsel eser”e dönüştürmekten kaçındığım bazı düşünceleri hiç değilse Tartışma
Metinleri aracılığıyla paylaşma isteği doğurdu bende. 2 Bunların, yıllardır verdiğim
Uluslararası Hukuk I dersinin içeriğini Uluslararası Hukuka Giriş’e dönüştürme çabasının
ürünü olduğunu söyleyebilirim. Öteden beri, SBF’de verilen hukuk (ve uluslararası hukuk)
derslerinin, Hukuk Fakültelerinde verilenlerden farklı olması gerektiğini düşünmüştüm. Buna
karşılık, söz ettiğim dersin bir ikinci sınıf dersi, yani bir yandan yetişkin, diğer yandan ise
üçüncü ve dördüncü sınıflarda edinmelerini umduğumuz sorgulayıcı düşünceden henüz çok
uzak olan kadın ve erkeklere verdiğim bir ders olması işleri karıştırıyordu.
Çünkü uzun süre bu durumun dersi yürütmede zorlaştırıcı bir etken olduğunu sandım,
ama sonra bunun, yerleşik düşünce kalıplarını tanımak, çözümlemek ve aşılmasına katkıda
bulunmak için eşsiz bir fırsat olduğunun farkına vardım.
Ne var ki, yerleşik düşünce kalıplarının aşılması gerekliliği, ihtiyacı, özlemi, herneyse
işte, o tamam da, “ne yöne doğru aşılması”, bunu hala bilmiyorum.
Yani, ödünç bir ifadeyle, özgürlük, ama neye özgürlük?
Yine de, hiç değilse kendi alanımda herhangi bir yönün belirmesi için bile, egemen
hukuk ve uluslararası hukuk anlayışının sarsılmasının zorunlu olduğuna inanıyorum. İşte
Erdem’in zevkle okuduğum makalesi de, bu açıdan harekete geçirici oldu. Bu yazıda, onun
değindiği bazı temalardan da yararlanarak, uluslararası hukuku tartışmaya çalışacağım. Başta
da söylediğim gibi, bu bir “bilimsel makale” değil, bu nedenle, referans falan vermeyeceğim.
(Hiç değilse Tartışma Metinleri’nde, “metin bitti, biraz da dipnot uydurursam...” kaygısından
uzak durabiliriz herhalde!) Aynı nedenle, o çekilmez “akademik üslup”tan da azade
• Alpkaya, Gökçen, “Olduğun Yerde Kal Uluslararası Hukuk Cehennem Biziz”, A.Ü.
SBF - GETA Tartışma Metinleri, No. 78, Kasım 2004.
1 Erdem Denk, “Güle Güle Uluslararası Hukuk, Cehenneme Kadar Yolun Var”, A.Ü.
S.B.F. Tartışma Metinleri, No. 74, Temmuz 2004.
2 Sevgili Erdem adına yaraşır bir davranışla bu yazının ilk halini okudu ve önemli
eleştiriler getirdi. Hukuka, hukukbilimine ve hukukbilimcinin işlevine ilişkin köklü görüş
ayrılığımızı gideremedik elbette, zaten gidermemiz de gerekmiyor. Ama asıl önemlisi,
kullandığım bazı sivri ifadelerin yanlış anlaşılabileceği uyarısında bulundu ki,
polemikten büyük bir düşünsel zevk almama ve bunun düşünce berraklığına
götürdüğüne inanmama rağmen gerçekten de bazılarının kastımı aşan anlamlar
taşıyabileceğini görüp bunları düzeltmeye çalıştım. Kalanlar bakımından ise şöyle bir
genel açıklamaya ihtiyaç var belki de: Bu yazı, başlığının da gösterdiği gibi Erdem’in
metninin yarattığı heyecanla yazılmış olmakla birlikte, o metne “cevap” değildir.
Dolayısıyla, açıkça yaptığım göndermeler dışındaki hiçbir ifade, Erdem’in metnine
yönelik örtük bir gönderme, eleştiri, ima, vb. olarak anlaşılmasın lütfen.

sayacağım kendimi. Ama yine de, “okuma kolaylığı olsun diye”, ara başlıklar vermekten
kaçınamayacağım.
Dolayısıyla, ilk ara başlığımız:
Uluslararası Hukuk Nedir?
Bu soru ve bu soruya verilen yanıt, klasik uluslararası hukuk kitaplarının standart giriş
konusunu oluşturuyor. Ama beklenebileceği gibi yanıtlar, yazarın bilimsel, siyasal, ideolojik
vs. duruşuna bağlı olarak, bu da asıl olarak yazarın yazdığı zamana ve mekana bağlı olarak
değişiyor.
Ben bunlardan sadece bir tanesine, son dönemde “camia”nın “entelektüel” kanadında
moda olanına değineceğim. Bu görece yeni ama yine de şimdiden eskimiş (“paradigma”,
“okul”, “akım”, ne derseniz artık, ben yaklaşım demeyi tercih ediyorum) yaklaşımın özünde,
başlangıçta içten olduğu besbelli bir hayal kırıklığı yatıyor. Bu hayal kırıklığı, şimdilik kabaca
ifade edersem, uluslararası hukukun dünyada barış ve düzeni sağlamaya yetmediğinin, daha
da fenası, özü, doğası itibariyle buna zaten muktedir olmadığının farkına varılmasından
kaynaklanıyor. Kastettiğim, “Eleştirel Hukuk” yaklaşımı...
Şimdi, dünyada olup bitenlerle asgari bağlantısı olan “sokaktaki adam”dan SBF 2.
sınıf öğrencisine kadar herkesin zaten bildiği ve bazen pervasızca dillendirdiği bu durumun,
anlı şanlı uluslararası hukukçular tarafından yeni keşfedilmiş olması tuhaf gelebilir. Ama
burada önemli olan, tabii bence, bu sorgulamanın, “uluslararası hukuk” ile sınırlı kalmayıp,
kendine “uluslararası hukukçu” diyen zevatın işlevine yönelmiş olması.
İşte, bu yaklaşımın pirlerinden biri olan Koskenniemi de, “Biz uluslararası hukukçular
ne yapıyoruz?” diye sorup şöyle içten bir yanıt vermiş: Uluslararası hukukçular olarak ya
devletlerimizin hizmetine girip uluslararası hukuku ulusal çıkarlar adına kullanmanın
teknikleri konusunda akıl veriyoruz, ya da iflah olmaz idealistler olarak ütopyalarımızın
peşinde nafile ömür tüketiyoruz... 3 Aynı zamanda ülkesi Finlandiya’nın BM nezdindeki
3 Benim için önemli birkaç teşekkürün tam zamanı: Akademik yaşamımda, hukuk ile
uğraşan bir “uluslararası ilişkilerci” olarak maruz kaldığım küçümsemeyle atbaşı gitti
HF mezunu olmayan bir SBF’li olarak hukuk ile uğraşmam nedeniyle maruz kaldığım
küçümseme... Mensup olduğum kürsü nedeniyle bu ikincisini daha çok önemsemiş,
hocam Prof. Dr. Hüseyin Pazarcı’nın “şiir yazma, hukuk ile uğraşıyorsun, ayakların
yere bassın” uyarılarını öyle yürekten benimsemiştim ki, Anzilotti, Scelle ve
Kelsen’den beriye uluslararası hukukçu tanımıyordum. Beni çağdaşlarımla tanıştıran,
Necati Polat’ın benim için heyecan verici olan “Ahlak, Siyaset, Şiddet” kitabı oldu.
Sevgili Erdem ise, Koskenniemi’nin kitaplarını “hocam, şunu da okuyun” diye diye
neredeyse zorla okutarak bu tek taraflı gıyabi tanışıklığı vicahiye çevirdi. Her üçüne
de nasıl ödeyeceğimi bilmediğim bir teşekkür borcum var, tabii Koskenniemi’ye ve
diğerlerine de...

daimi temsilciliğini yapan Koskenniemi’nin dediği çok doğru, sadece SBF Devletler Hukuku
kürsüsünün tarihi bile bunu kanıtlamaya yeter.
Ama Koskenniemi baba sadece bunu deyip uluslararası hukukçuluktan istifa etmeye
kalkmamış. Tam aksine, o koca koca kitapları, makaleleri, başka birşey söylemek için yazmış.
Demiş ki: Ey uluslararası hukukçular! Bazılarınız uluslararası hukuku uluslararası politikanın
emrine sokup küçülttünüz, bazılarınız ise onu olduğundan fazla şişirdiniz. Bu yüzden
inandırıcılığımızı, itibarımızı kaybettik, rezil kepaze olduk. Gelin, oyunu yeniden düşünelim,
kuralları yeniden oluşturalım, ödülleri yeniden dağıtalım... İnandırıcılığımızı yeniden
kazanmanın tek yolu bu! Yoksa bizi işten atacak, kapı dışarı edecekler!
Saptamanın ve davetin açıklığı, dürüstlüğü karşısında şapka çıkarmamak mümkün
değil, ben de çıkarıyorum. Ama sonra şapkamı başıma takıp 4 sormak zorundayım: Neden
şimdi? Hangi tarihsel koşullar Kuzeyli (yeni anlamıyla değil, geleneksel anlamıyla, yani
Nordic) bir uluslararası hukukçuyu böylesine önemli bir saptama yapmaya götürdü? Sözü
neden ve nasıl böylesine çok kulak tarafından duyuldu? Neden bu kadar çok uluslararası
hukukçu böylesine dokunaklı bir hayal kırıklığı ve arayış içine girdi?
Bunun yanıtını ileriye bırakarak bir başka büyük K’ye, Kelsen’e dönmek istiyorum.
“Dönmek” diyorum, çünkü kendi alanında anlaşılamamakta (hatta belki de okunmamakta)
Marx’ı solladığını sandığım bu zat, yarım yüzyıl önceden uluslararası hukukçu torunlarını
uyarmıştı, “Hukuk normatif bir bilimdir, eğer bilim yapacaksanız ütopyalarınızı da,
beklenti ve çıkarlarınızı da ondan soyutlayın” diye. Bu nedenle, ben bazı uluslararası
hukukçuların kapıldığı hayal kırıklığı karşısında düpedüz katmerli bir hayal kırıklığı
içindeyim. Komünist mi yoksa faşist mi olduğuna bir türlü karar verilemeyen,
“indirgemeci” yaklaşımı ve fazlasıyla basit dili nedeniyle “entelektüel camia”da
küçümsenen Kelsen, “Hukukun Saf Teorisi”ni saflığından yazmıştı sanki!
Kelsen’in uluslararası hukuka yaklaşımının özünde, uluslararası hukukun ilkel bir
hukuk olduğu, ama hukuk olduğu saptaması yatıyor. Bu saptama, uluslararası hukukun, ondan
herhangi bir siyasal, ideolojik, şu veya bu değer veya beklenti olmaksızın, “olduğu gibi”
incelenmesini gerektirir. Elbette, doğabilimlerinde bile bilim adamlarının (ve dahi
kadınlarının) nesnelliğinin sorgulandığı bir dönemde, gülünç bir iddia gibi görünebilir bu.
Oysa Kelsen daha o dönemde bu riskin farkındaydı (ya da ben onu öyle görmek istiyorum
diyelim). Çünkü, gerek correlation, gerekse causalite ilişkisine dayanan bütün diğer
bilimlerden ayırdığı ve “normatif” diye nitelediği hukukbilim bakımından bunu bertaraf
edecek mutlak bir kriter öneriyordu: Geçerlilik.
4 Uzun bir süredir şapka önümde düşünüyordum, ama sanırım artık yeniden
takmanın zamanı geldi. Dolayısıyla, bu ifade bilerek seçilmiş bir ifadedir...

Diğer bir deyişle, “iyilik”, “kötülük”, “adalet”, “özgürlük”, “gerçekçilik” falan gibi
dertleri yoktur Kelsen’in, daha doğrusu elbette vardır bütün “iyi insanlar” gibi, ama bunlar
için hukuktan medet ummaz. Bu özlemlerini, “hukukbilimci” cübbesini çıkararak
söylediklerinde, yazdıklarında dile getirir, bunlar da öyle yabana atılır gibi değildir. Bir
“hukukbilimci” olarak ise, altı üstü bir normlar hiyerarşisi olan hukukta “geçerli” olanın
bilgisiyle uğraşmayı önerir. Geçerli olan normun mesela “iyi” “özlenir” veya “adil” olup
olmadığıyla ilgilenmez, bunu siyasetçiye, militana, “sivil toplum kuruluşları”na falan bırakır.
Dolayısıyla, Kelsen’in yaklaşımı, adının Türkçeye çevrilmiş olduğu biçimiyle “Saf
Hukuk Teorisi” değil, “Hukukun Saf Teorisi”dir. “Saf” olan hukuk değildir, tam aksine
hukukun içine bugüne kadar iyisiyle kötüsüyle, gerek felsefenin, gerekse beşeri ve sosyal
bilimlerin konusu olmuş ve olabilecek herşey ama herşey karışır. Ama uğraş alanı hukuk olan
bilim insanının yani hukukbilimcinin yapması gereken, bu karışım karşısında kafa
karışıklığına uğramak değil, neyin hukuk olduğunu saptamaktır. Bu saptamada
kullanılabilecek tek ölçüt ise, demin söylediğim gibi geçerliliktir. Hukukun, geçerlilik dışında
bir değeri yoktur ve buna “adalet” de dahildir. Diğer bir deyişle, hukukbilim, bir normun adil
olup olmadığıyla uğraşmaz, uğraşamaz; hukukbilimcinin de şu adildir, bu adil değildir demek
gibi bir hakkı, işlevi, yetkisi olamaz (bunu Kelsen söylemediyse bile ben söylüyorum!).
Eğer böyleyse, şu ya da bu hukukun, onu mecburen kabul etmiş olan sokaktaki
adamda zaman zaman hayal kırıklığı yaratması normal ama hukukçunun kendisinin
dillendirdiği hayal kırıklığı şaşırtıcı. Burada kastettiğim “hukukçu” Adalet Bakanlığının
bütçedeki payının binde üçlerde falan gezindiği bir ülkede yargı sistemi içinde kısa sürede
mesleklerine yabancılaşan hukuk pratisyenleri değil elbette. Kelsen’in hukukbilimci olmayı
önerdiği hukuk alimlerinden söz ediyorum, yani kafalarını hukukun meşruiyet boyutunu
yeniden ve yeniden üretme hizmetine sunmuş olanlardan. Yani bizlerden. Çünkü, dünyanın
bütün üniversitelerindeki bütün uluslararası hukukçuların yaptığı, şu ana kadar hala ulusdevletlerden
oluşan bir devletlerarası sistemi veri kabul ederek, o ya da bu normun meşruluğu
konusunda kıyasıya tartışıyor olsak bile, “uluslararası hukuk” düzeninin meşruluğunu
birbirimize ve öğrencilerimize kabul ettirmeye çalışmaktan başka bir şey değil. İşte bu yüzden
cehennem biziz...
Uluslararası hukuka dönelim. Kelsen, ilkel de olsa bir hukuk, dolayısıyla normlar
hiyerarşisi olduğunu varsaydığı uluslararası hukukun temelinde tek bir norm olduğunu
söyler: Yapılagelişin hukuk yarattığı... Yani bugün artık vadesi dolmuş bir ideolojik
yanılsama nedeniyle (ki buna yol açan da “faydacı” Jeremy Bentham’dır) “uluslar arası”
dediğimiz ama aslında “devletler arası” olan hukukun temelinde, devletlerin yapageldiği
eylem ve işlemlerden onları gelecekte de bağlayacak normlar doğduğuna ilişkin bir temel

norm yatar. Yapılageliş dediğimiz, Türkçe uluslararası hukuk kitaplarında teamül, örf ve
adet olarak da anılan şey aslında basitçe gelenek hukukudur.
Kelsen, ister herhangi bir ulusal hukuk düzeninde, isterse de uluslararası hukukta bu temel
normun ne zaman, nasıl, niçin doğduğunu açıklamanın, hukukbilimcinin işi olmadığını
söyler. Haklıdır da, çünkü örneğin, bugün (hala) Türk hukukunun temel normunu oluşturan
T.C. Anayasasının nasıl ve niçin doğduğunu açıklamayı anayasa hukukçularından
bekleyemezsiniz, birer hukukçu olarak açıklayamazlar. Bir bilim insanı olarak hukukçuya
düşen, onu veri kabul edip, onun üzerine inşa edilen hukuk düzenini açıklamaktır. Bu, 12
Eylül’ün hukuka aykırı bir askeri darbe olduğunu, cuntanın kendi hukukunu yarattığını
saklamayı gerektirmez, tam aksine söylemeyi gerektirir, ama bu bir “açıklama” değil, zaten
kör gözüm parmağına bir gerçektir. Buna karşılık, anayasa hukukçuları, birer hukukbilimci
olarak ne cuntanın meşruiyetini tartışabilir, ne de besbelli ki yürürlükte olan anayasal ve
ona uygun yasal normlara siyasal, kültürel vs. bir meşruiyet kazandırmaya veya tam tersine
bu temelde hukuksallıklarını yadsımaya yönelebilir.
Dolayısıyla, uluslararası hukuk alanında çalışan hukukbilimciye düşen de, o temel normun
üzerinde yükselmiş olan uluslararası hukuku açıklamaktır. Ben de şimdi kısaca bunu
yapmaya çalışacağım.
Uluslararası hukuk, söz ettiğim temel norm üzerinde birbirine eklemlenerek bir normlar
hiyerarşisi, yani “boşluksuz” bir hukuk düzeni oluşturan normlardan ibarettir. Bu hukuk
düzeni yapılagelişten doğmuştur, üstelik hala ve hala yapılageliş hukukuna dayanır.
Örneğin, uluslararası hukuk normlarının diğer asli kaynağı olan uluslararası antlaşmaların
bağlayıcılığı bile yapılageliş hukukunun bir normundan kaynaklanır, biz uluslararası
hukukçular buna “ahde vefa” diyoruz. 5
Daha da somutlaştırırsak, bugün hemen bütün devletlerin taraf olduğu Birleşmiş Milletler
Antlaşması’nın bağlayıcılığı, hukuken, antlaşmaların bağlayıcı olduğuna dair yapılageliş
kuralından kaynaklanır.
Bundan gerek hukuk, gerekse mantık açısından çıkarılabilecek sonuç, bütün devletlerin bir
araya gelip yeni bir Birleşmiş Milletler Antlaşması yapabileceği gibi, Ayrışmış Milletler
Antlaşması da yapabileceği ve bu yeni antlaşmanın da bağlayıcı olacağıdır.
5
Böyle bir yapılageliş normu olduğu içindir ki, meşruiyetlerinin kendinden menkul
olduğuna inanmamızı sağlayan ulus-devletlerden oluşan bir sistemde yine de her
ulus-devlet anayasasına uluslararası antlaşmaların bağlayıcılığına ve kendi iç
hukuklarındaki değerine ilişkin hükümler koyar.

Buna karşılık, aynı akıl yürütmeyle başka bir örnek kurgulayıp, bütün devletlerin bir araya
gelerek antlaşmaların bağlayıcı olmadığına dair bir antlaşma yaptıklarını varsaydığımızda,
aynı sonucu elde edemeyiz. Bu antlaşmanın bağlayıcılığının temelinde tam aksini söyleyen
bir yapılageliş kuralı bulunacağından, böyle bir kurgu fiilen olduğu gibi hukuken de
imkansız olacaktır.
Dolayısıyla, uluslararası hukuk bir “normlar hiyerarşisi”dir. Bazı normlar, taşıdıkları
siyasi, ideoloji, etik vs.. değerler nedeniyle değil, sadece diğerlerinin hukuksal temelini
oluşturdukları için daha üstündürler. 6 Bazıları da, taşıdıkları siyasi, ideolojik, etik, vs.
değerler bize göre ne kadar “üstün” olursa olsun, geçerliliklerini hukuken daha üstün
normlardan aldıkları için, yani hukuksal varlıklarını daha üstteki normlara borçlu oldukları
için, daha aşağıdadır.
Şimdi bu normlar hiyerarşisinin ne işe yaradığına biraz daha yakından bakalım.
Uluslararası Hukuk Neyi Düzenler?
Bu soruya lafı hiç uzatmadan fazlasıyla basit bir cevap vereceğim. Uluslararası hukuk,
yaklaşık 16. yüzyılda beliren ve bugün hala devam eden modern devletlerarası sistemin
kazasız belasız işleyişini düzenler ve sadece bunu düzenler. Daha doğrusu, buna yöneliktir
(uluslararası hukuku kişileştirmek istemediğimden “bunu amaçlar” demek istemiyorum).
Dolayısıyla, sistemin ihtiyacı ne ise, o sistem içindeki devletler tarafından yapılan
uluslararası hukukun buna verdiği cevap da odur.
Şimdi, hangi alanda olursa olsun, birinin, bir kurumun, bir söylemin, vs. kendisine ilişkin
söylediklerine inanma aşamasını çoktan geçmiş olmalı adına bilim dediğimiz düşünce
disiplini. Dolayısıyla, uluslararası hukuku, antlaşmaların, devletlerin ya da (evet, tahmin
edebileceğiniz gibi) karnını ondan doyuran uluslararası hukukçuların onun hakkında
söyledikleriyle açıklamak bilim olmasa gerek. Bu nedenle, uluslararası hukuktan, mesela
onun savunduğu söylenen “İnsanlık” adına lütuf beklemek veya adalet ummak, ister sağ,
ister sol olsun, liberalizmin yani ideolojinin ta kendisine işaret etmekten başka bir anlam
taşımaz.
Bu fazlasıyla basit cevabı, buraya kadar çizdiğim çerçeve içinde uluslararası hukuktan
örneklerle açmak istiyorum. Bu amaçla Erdem’in verdiği çok isabetli örneklerden
bazılarını yukarıdaki bağlam içinde biraz daha farklı biçimde irdeleyeceğim.
6 Burada amir hüküm ya da jus cogens diye anılan normlardan söz etmiyorum, o
soruna girmiyorum bile.

“İnsancıl hukuk”tan başlamak istiyorum ama önce önemli bulduğum bir düzeltme yapmam
gerek, ne de olsa “yiğidi öldür, hakkını yeme” demiş atalarımız, hem uluslararası hukuku
öldürmek gibi bir niyetim de yok... Sözkonusu uluslararası hukuk dalı “insancıl”
(“humanist”) değil, “insani” ya da daha iyisi “beşeri” (“humanitaire/humanitarian”)
hukuktur 7 , diğer bir deyişle konusu, amacı ya da Erdem’in ifadesiyle “merkezi” insan
sevgisi değil ama gerçekten de insandır. Bu alandaki normlar, devletler arasındaki
tepişmeler sırasında düpedüz telef olan insanların (ya da insancıkların diyelim) durumunu
biraz olsun düzeltmek üzere, devletler arasında yapılan antlaşmalarla konulmuştur.
Şimdi, yukarıdaki çerçeve içinde baktığımızda görürüz ki, “Hukukun Saf Teorisi”
hukukbilimcilere sadece ve sadece insani hukuk normlarının “geçerli” olup olmadıklarının
incelenmesini buyurur. Böyle bir inceleme, bu normların merkezinde insanın ya da insan
sevgisinin veya şu ya da bu insani değerin bulunup bulunmadığına bakılmaksızın,
geçerlilik alanlarının araştırılmasını gerektirir. Örneğin, uluslararası hukukun üstün bir
normuna göre, bir devlet sadece ve sadece taraf olduğu bir antlaşmanın normlarıyla
bağlıdır. Dolayısıyla, insani hukuk normlarını içeren bir antlaşma, ona taraf olmayan bir
devlet bakımından hiç ama hiçbir bağlayıcılığa sahip değildir. Ama eğer insani hukuk
normları birer yapılageliş normu ise, o zaman bütün (ama bütün) devletler bakımından
geçerli ve bağlayıcıdır. Yani, devletler sistemi, o insani hukuk normunu doğuran bir pratik
yaratmışsa, o zaman bazı devletlerin “beni bağlamaz” demesi o norma gölge düşürmez. 8
Kısacası, hukukbilimcinin yapması gereken, sözkonusu normun öyle ya da böyle
geçerliliğini ve bunun o hukuk düzeni içindeki olası sonuçlarını araştırmaktır. (Bakmayın
bu uğraşın iddiasız gibi göründüğüne, kimi zaman hiç beklenmedik hayırlara da vesile
olabilir!) Öte yandan, “olası sonuçlar” diyorum, çünkü hukukbilimi ideolojiden ayıran en
önemli ölçütlerden biri de, hukukun “İyilik”, “Doğruluk”, “Adalet”, “Özgürlük”, “Eşitlik”
vs. uyarınca verilmesi gereken tek bir yanıtının olmadığının farkına varmaktır: İçine
karışan “kötü”ler kadar “iyi”lerin de cirit attığı hukuk dünyasında, geçerli olan herşey
mübahtır 9 , bir; kaynağı olan normlara uygun olan herşey geçerlidir, iki; bunu sağlayan
7 Vaktiyle “Türkçeleştirme” kaygısıyla ben de insancıl hukuk terimini kullanmıştım
gerçi, ama zararın neresinden dönülse kardır demiş atalarımız…
8 Burada, bir normun geçerliliği ile uygulanabilirliği arasında fark olduğuna dikkat
çekmek istiyorum.
9 Bu, geçerli norma ahlaken veya siyaseten destek vermeyi gerektirmez, tam aksine
siyaseten direnmenin kapısını açar. Yakın tarihten çok tanıdık iki örnek vermek
istiyorum. Birisi, Prof. Dr. Mesut Gülmez’in kamu çalışanlarının sendika hakkına
ilişkin müthiş mücadelesi: Aklı başında hiç kimse, 1982 Anayasasının ruhunda böyle
bir hakkın varlığını savunmaz. Buna rağmen, hukuk dediğimiz şey, en sevimli
nitelemeyle bir yosmadır, ruhunu takmayıp lafzını dilediğiniz gibi yorumlayabilirsiniz.

(veya buna yol açan), uluslararası hukuka özgü değil, genel olarak hukuka özgü olan
yorum faaliyetinin kaçınılmazlığıdır, üç; yorumcunun kimliğini belirten hukuk, tekrar
ediyorum, üst norma uygunluk ve geçerlilik ölçütü dışında, yorumun içeriğine müdahale
etmez, edemez, dört; bunlara uygun ama içerik itibariyle birbiriyle çelişik yorumlar
mümkün ve dahi kaçınılmazdır, beş.
Böylece, aslında ulusal hukuklarda da son derece çelişkili hatta taban tabana zıt sonuçlar
veren yorum faaliyeti sanki herhangi bir hukuk normunu uygulamanın ilk adımı değilmiş,
sanki ulusal hukuklarda bir norm yorumlanmadan uygulanabilirmiş, yani sanki onu
yorumlayanlardan bağımsız, nesnel bir içeriği varmış ve sanki birbiriyle gerilim içindeki
ikilikler uluslararası hukuka özgüymüş gibi bir yaklaşım, sadece uluslararası hukuku değil,
“hukuk”u da gözlerden gizlemeye yarar. Hukuk ile siyaset ve dahi iktisat ve bilumum
teşhis edilmiş/edilmemiş etken kümeleri arasındaki ilişki, gerçekte uluslararası hukukta
neyse, ulusal hukuklarda da odur. Ulusal hukuklarda nihai bir karar merciinin, örneğin
Anayasa Mahkemesi’nin bulunması (ki ilk Anayasa Mahkemesi’nin kurucusu da o
“indirgemeci” Kelsen’dir), hukuka içkin bu sorunların ortadan kalktığını değil, sadece şu
ya da bu hukuk düzeninde nasıl şu ya da bu yönde kestirilip atıldığını gösterir. Ama bu
kestirip atma bile ezel-ebed değildir, Anayasa Mahkemelerinin kararları da süreç içinde
değişir, “ileriye” veya tam tersi “geriye” gider, hatta sorunun niteliğine bağlı olarak aynı
dönemde bile farklılaşabilir.
Dolayısıyla sorun uluslararası hukukta değil, hukukun kendisindedir ve eğer adalet,
özgürlük, eşitlik filan istiyorsanız çözüm hukukta değil, kriz karşısında etkisizleşen,
işlevsizleşen ve yerini hukuka, dine ve dahi metafiziğe bırakan siyasettedir.
Hukukbilimcinin yapması gereken, evrensel normlar ihdas ederek siyasetin boşalttığı alanı
doldurmak değil, bir kez geçerlilik kazandıktan sonra özerk bir inceleme alanına dönüşen
bu normlardan oluşan hiyerarşiyi kendine özgü yöntemle incelemektir.
Yeter ki, bu yorumu kabul ettirecek siyasal gücünüz olsun.... KESK’in (adı bu muydu
o sırada?) o müthiş eylemliliği olmasaydı, Mesut Hocanın o olağanüstü çalışmasının
ses getirmesi mümkün müydü? Ve bir başka soru: O eylemlilik, sendikal haklar
perspektifiyle sınırlı olmasaydı, Türkiye ve belki de dünya, bugün böyle olur muydu?
Diğer örnek ise Baskın Hoca’nın mücadelesi: Tıpkı Mesut Hocam gibi, “yorumlardan
bir yorum” yapıyor Baskın Hocam da Lozan Barış Antlaşması’na bakarken. Sizce
“hukuki” bir çarpışma mı bu? Bence değil. Kendilerine “azınlık” statüsü verilenler ve
verilmeyenler “Lozan Barış Antlaşması uyarınca” mı tepelendiydiler yani bu ülkede
bugüne kadar? Demeye çalıştığım bundan ibaret, 1982 Anayasasının veya Lozan
Barış Antlaşmasının herhangi bir hükmünü “geçerli” bir norm olarak dilediğiniz şekilde
yorumlayabilirsiniz, ama geçerli ise “geçersiz”, artık geçersiz ise de “geçerli” diye
tutturamazsınız hukukbilimci olarak, ardınızda bunu kabul ettirecek siyasal güç
yoksa.

Ama diyelim ki, zihniniz ve kalbiniz böyle bilim olmaz diye feryat ediyor, gerçekten
anlamak ve açıklamak ve dahi “Değiştirmek!” istiyorsunuz, sorumlu bir bilim insanı
olarak… O zaman buyrun tek gerçek bilimin tozlu sayfalarına.
O zaman, örneğin insani hukukun hangi tarihsel dönemde, hangi tarihsel koşullarda
doğduğunu, devletlerarası sistemin hangi ihtiyaçlarına cevap vermeye yöneldiğini, bu
ihtiyaçların süreç içinde nasıl ve ne yönde değiştiğini araştırırsınız. Bunu layıkıyla
yaptığınızda da, örneğin “Solferino Muharebesinde yaralıların durumuna bizzat tanık olan
Henri Dunant’ın olağanüstü insan sevgisiyle giriştiği çabaların sonucunda” falan gibi bir
cümleden 10 bucak bucak kaçarsınız.
Onun yerine, İsviçreli Henri Dunant’ın Solferino’da ne işi vardı diye sorarsınız örneğin.
Solferino Muharebesi’nin zorunlu askerlik hizmetine dayalı ulusal sürekli orduların
yaygınlaşmaya başladığı bir dönemde meydana geldiğini bulursunuz. “Vatandaş” kıldığını
kendine maddi ve manevi zincirlerle bağlayan ulus-devletin, hem bu zincirlerin
kırılmaması için, hem silah altına alarak beslemeyi üstlendiği, dolayısıyla yatırım yaptığı
için, hem de elbette, o savaşı değilse bile bir sonraki savaşı kazanmak için, vatandaşaskerini
korumak zorunda olduğunu görürsünüz. Bu koruma ihtiyacının önce ulusal
düzeyde ordudan başlayan sağlık hizmetleriyle kendini gösterdiğini, daha sonra ister
istemez savaş alanına taşındığını görürsünüz. O sırada sadece Avrupa devletleriyle sınırlı
olsa da, devletlerarası sistemin bekasının, herbiri vatandaş kıldığına karşı ödev altına giren
ulus-devletlerin, bu vatandaşların hiç değilse haybeye telef edilmemesi konusunda
anlaşmalarından geçtiğini görürsünüz. Kendi ülkesi olarak belleyip hayali sınırlarla
çevirdiği topraklar üzerinde meşruiyetini sağlamak zorunda olan ulus-devletin, bunu
sağlayabilmek için düşman ilan etmek zorunda olduğu diğer devletlere muhtaç olduğunu
görürsünüz. Diğer bir deyişle, efsane ne derse desin, ulus-devletlerin özgür iradeleriyle bir
araya gelerek sistemi yaratmadığını, sistemin ulus-devletleri yarattığını görürsünüz.
Görürsünüz de görürsünüz.
Ve bunları gördüğünüzde, uluslararası hukuku da görürsünüz. O zaman, uluslararası
hukuktan mesela insan sevgisi beklemez, insan sevgisiyle falan ilgili olmadığını apaçık
gördüğünüzde de hayal kırıklığına uğramazsınız.
İnsan hakları da mükemmel bir örnek bu açıdan. Bir hukukbilimci, Uluslararası Çalışma
Örgütü’nün kurucu normlarının uluslararası emek hareketinin ihtiyaç ya da taleplerine
cevap verip vermediğini sorgulamaz mesela. Ama bu örgütün, insan hakları alanındaki ilk
10
Bunu ezberimdeki basmakalıp bir cümle olarak yazıyorum, hiçbir kitaptan
alıntılamıyorum, her türlü benzerlik rastlantısaldır ve hukuki sorumluluk doğurmaz!

uluslararası örgüt olarak, 1919’da Versailles Barış Antlaşması ile kurulduğunu unutmaz,
bu nedenle örneğin şu saçmasapan “birbirini izleyen insan hakları kuşakları” efsanesini
tekrar edip durmaz. Ondan, Uluslararası Çalışma Örgütü’nün, ulusçulukla uzlaşıp “aslansosyal-demokrat”laşan
sosyalist harekete verilmiş bir sus payı ile Ekim Devrimi’nin
yarattığı korkunun ilgi çekici bir bileşimi olduğu falan gibi bir değerlendirmeyi beklemek
nafiledir, ne böylesini, ne başka türlüsünü yapar, bunu başka bilimlere bırakır, çünkü
bunlar hukukbilimin konusu değildir.
Bunun gibi, insan haklarının, tarihi boyunca nasıl çiğnenmiş olduğu, nasıl emperyalist
devletlerin dış politika aracı haline geldiği falan gibi saptamalar da hukukbilimin konusu
dışındadır. Çünkü herşeyden önce, bir hukukbilimcinin, üzerinde afili bir “cübbe” varken,
hukukun çiğnenmesinin sorumluluğunu hukuka yıkması saçmadır. Örneğin bir ceza
hukukçusu, cinayetler bir türlü azalmıyor, hırsızlık oranı da düşmedi, devlete karşı suçlar
da çoğalıyor falan diyerek ceza hukukunu mahkum edebilir mi? Ya da mesela bir Türk
anayasa hukukçusu, Türkiye’deki darbe sıklığını anayasa hukukunun içsel zaafına
bağlayabilir mi?
Ama bence bundan daha vahimi, bir hukukbilimcinin, üzerinde hukukçu cübbesi varken,
hukuksal normları, örneğin insan haklarını, birer hukuksal norm olarak değil, evrensel
(yani sadece herkes bakımından geçerli olan değil, ama asıl önemlisi tarihsel-olmayan,
yani ezel-ebed) bir değer olarak sunmaya kalkışmasıdır.
Çünkü, hukukbilimin tarih boyutundan yoksun olduğu bir gerçektir, bu onun özgül
tarihinin “zaman bakımından geçerlilik”le kısıtlı olmasından kaynaklanır ama, bu
kaçınılmaz kısıtlılık, hukukbilimciye kendi konusunu tarih-üstüymüş gibi sunma izni ve
hakkı vermez.
Dolayısıyla, insan hakları örneğine dönersek (ki bu sadece örneklerden bir örnek), hiçbir
hukukbilimci, liberal ideolojinin hukuktaki (ve uluslararası hukuktaki) tezahüründen başka
birşey olmayan insan haklarını ezel-ebed bir değer olarak sunamaz. Eğer sunuyorsa,
ürettiği (aslında ürettiği bile değil, yeniden-ürettiği) ne hukukbilim, ne de herhangi bir
başka bilimdir, ideolojidir. Bu açıdan, mesela “çalışma hakkı”nın insanın doğuştan
kazandığı bir hak olduğunu söylemek ile “tembellik hakkı”nın insanın doğuştan kazandığı
bir hak olduğunu söylemek arasında hiçbir fark yoktur. Hatta, insani değerler açısından,
ikincisini söylemek evladır. Çünkü, ister “insan onuru”na, ister “insanın
gereksinmeleri”ne, isterse de üretilmiş ya da üretilebilecek herhangi bir diğer teorik temele
dayandırılsın, “çalışma hakkı”nı savunmak, “ücretli emek”i savunmaktan başka bir anlam
taşımaz. Üstelik, insan haklarının ezel-ebed, dokunulmaz, vazgeçilmez, devredilmez haklar

olarak sunulduğunu hatırlayınca, o kutsal çalışma hakkının bir cendereden ibaret olduğu
çıkar ortaya.
Demek istediğim şu: “İnsan hakları”, içinde yaşadığımız kabusun ötesine geçmemizi
engelleyen, başka bir dünyaya ilişkin tahayyülümüzü kısırlaştıran, bakışımızı körelten feci
bir yanılsamadır. Ve bu yanılsama, talihin (yoksa tarihin miydi?) cilvesi olarak, sistemin
ideologlarından çok, sistemin “muhalif”leri tarafından üretilmektedir, biteviye...Bu
“muhalif”lere bakarsanız, “mülkiyet hakkı” dışındaki insan haklarına teorik bir itiraz
göremezsiniz, onu “katalog”dan sildiniz mi, geri kalanlarla mutlu bir beraberlik kurmanız
mümkündür. Oysa mesela, yeni muhafazakar saldırı karşısında kendimizi sahip çıkmak
zorunda hissettiğimiz “eğitim hakkı”nın, “mülkiyet hakkı”ndan daha “insani” olduğu
söylenebilir mi? Ulus-devletin “millet”ini “talim ve terbiye” etmek için oluşturduğu bu
aptallaştırıcı “milli eğitim” mekanizmasında tornadan geçme “hakkı” mülkiyet hakkından
daha mı az sorun içerir?
Kısacası, “muhalif” olmak, “eleştirel” olmak iyidir, ama sol gösterip sağ vurmaktan da
kaçınmak gerekir. Şimdi, buraya kadar derdimi yeterince açıklıkla anlattığımı umarak,
başka bir soruya geçiyorum.
1945’te Uluslararası Hukukun Başına Ne Geldi?
Bu sorunun cevabını vermek, önceki sorularla karşılaştırıldığında, daha zor olacak.
Uluslararası hukukun doğası, yapısı, özü, herneyse işte, veya işlevi değiştiği için değil.
Uluslararası hukukun 1945’te yeniden biçimlendirilen dünya sistemine nasıl uyarlandığını
göstermenin tek yolu “teknik” ayrıntılara girmekten geçtiği için. Yine de, bugünkü yakıcı
soruyu ve yanıtı tartışabilmek için ben bunlara girmek zorundayım, siz de –eğer kendi
zihninizde bile olsa tartışacaksanız- okumak...
1945’te uluslararası hukukun başına gelen şeyin özünde, yeni devletlerarası sistemin
güvenlik ve istikrar ihtiyacının yattığını söyleyerek başlayayım. Uluslararası hukukun,
devletlerarası sistemin kazasız belasız işleyişini düzenlediğini (ya da buna yönelik
olduğunu) belirtmiştim. Örneğin, devletlerarası sistem, fetihlere, işgallere, sömürgeciliğe
dayalı olduğunda, uluslararası hukuk fetihlere, işgallere, sömürgeciliğe dair normlar
içeriyordu. Epey de gelişmiş normlardı bunlar, uluslararası hukuk kitaplarında hala
azımsanamayacak yer tutuyorlar, öğrenciler ise bu tür anakronizmalar karşısında şaşkınlığa
bile düşemeden nefret ediveriyorlar uluslararası hukuktan (ya da biliminden).
1945’te ise devletlerarası sistemin önce kendisi ve bununla neredeyse eşzamanlı
diyebileceğimiz ölçüde kısa bir zaman dilimi içinde normları değişti. Devletlerarası

sistemin değişmesinde uluslararası hukukun en ufak bir dahli yok elbette, ama normların
bu kadar kısa bir sürede ve bu kadar köklü bir değişiklik geçirmesini sağlayan, uluslararası
hukukun o “değer yoksunluğu” oldu.
Diğer bir deyişle, 1945’te devletlerarası sistem yeniden yapılandırıldı. SBF camiasına bunu
anlatmaya kalkışacak değilim, sadece biz uluslararası hukukçular açısından kritik önemde
olan bir noktaya dikkat çekeceğim. Bu yeniden yapılanma, Wallerstein’in dünya sisteminin
vektörleri olarak saydığı altı alanın en az dördünde 16. yüzyıldan beri düzenleyici güç
olarak başvurulagelen “zor”un (ya da bizim terminolojideki ifadesiyle “kuvvet”in) artık
asli belirleyici olmaktan çıkmasından kaynaklanıyordu.
Bunun uluslararası hukuktaki doğal ve neredeyse dakik sonucu ise, devletler arasında
kuvvet kullanmanın yasaklanması oldu. Kuvvet kullanma yasağı, özenli mi yoksa baştan
savma mı olduğuna bir türlü karar veremediğim şöyle bir cümle halinde BM Antlaşması
madde 2/4’e yerleşti:
“Tüm üyeler, uluslararası ilişkilerinde gerek herhangi bir başka devletin toprak
bütünlüğüne ya da siyasal bağımsızlığına karşı, gerekse Birleşmiş Milletler’in amaçları ile
bağdaşmayacak herhangi bir biçimde kuvvet kullanma tehdidine ya da kuvvet kullanmaya
başvurmaktan kaçınırlar.”
Burada, bu yasağın, uluslararası hukukta çok kritik bir değişiklik yarattığını, ama onun
yapısına ve işlevine halel getirmediğini özellikle vurgulamak istiyorum. Uluslararası hukuk
bir normlar hiyerarşisi olduğuna göre, çok-taraflı bir antlaşmayla getirilen, yani bir üst
norma uygun olarak kabul edilen yeni bir normun uluslararası hukukun yapısına ve
işlevine zarar vermesi beklenemez zaten.
Ama yeni devletlerarası sistemin ihtiyacını yansıtan bu yeni norm, içerdiği ifadenin
yarattığı sorunun yanı sıra (ya da onunla bağlantılı) başka bir sorun daha yarattı: O zamana
kadar, kuvvet kullanma, devletlerarası saldırganlığın göstergesi olduğu kadar, devletlerin
uluslararası hukuktan kaynaklanan haklarını korumasının da aracıydı, diğer bir deyişle,
uluslararası hukuk, devletlere, haklarını korumak için kuvvet kullanma hakkı veriyordu.
19. yüzyıl savaşlarını, hatta 1. ve hatta 2. Dünya savaşlarını düşünelim, hangisinde
“uluslararası hukuk uyarınca kuvvet kullanılmaması gerekir” diyen bir devlet, devlet adamı
ya da uluslararası hukukçu çıkmıştır ki? Bu durum, kuvvet kullanmayı düzenleyen
uluslararası hukuk normlarının varlığı kadar, “yasaklanmayan herşey serbesttir” diyen bir
üstün kuralın varlığıyla da doğrulanıyor, uluslararası hukuk alimlerinin çalışmaları ise bu
durumu meşrulaştırmaya katkıda bulunuyordu.

İşte Madde 2/4, en azından yakın zamana kadarki yerleşik yorumuyla, bu durumu ya da
daha doğrusu bu hakkı sona erdirdi. Bu ise, devletlerarası sistemde yer alan devletlerin,
saldırı dışındaki uluslararası hukuk ihlalleri karşısında ellerinin kollarının hukuken
bağlanması anlamına geliyordu. Kelsen, BM Antlaşması’na ilişkin kapsamlı şerhinde,
bunun yaratabileceği vahim sorunlara işaret eder. Ama bu durumun uluslararası hukukta
bir “boşluk” değil, sistemin güvenlik ihtiyacına cevap vermeye yönelik siyasal bir tercih
olduğunu özellikle vurgulamak gerekiyor. Çünkü ancak bu sayede örneğin TC’nin
Kıbrıs’taki varlığı tereddütsüz biçimde “işgal” olarak nitelenirken, diğer bazılarının
işgallerini göz ardı etmek mümkün olabilirdi.
Herneyse, ikincil önemdeki bu konuyu bir kenara bırakarak şimdi BM Antlaşması’nda
öngörüldüğü şekliyle kuvvet kullanma yasağının istisnalarına değinmek istiyorum.
Bunların başında meşru savunma geliyor, ileride dönmek üzere bunu da bir yana bırakıp
kala Güvenlik Konseyi’nin yetkilerine geçmek istiyorum. 11
Ve bunun üzerinde layıkıyla durmam gerekiyor. Çünkü Güvenlik Konseyi, adı üstünde,
devletlerarası sistemin güvenliği için tasarlanmış bir organ. Güvenlik Konseyi’nin sürekli
üyeleri, bu sistemin güvenliğinin de asıl sorumluları. Eh, bunlar maaşlı zabıta memurları
olmadığına göre, aslında sistemin efendileri de diyebiliriz. Şimdi, sistemin efendilerinin
açıkça “efendi biziz, dolayısıyla onun güvenliğini biz sağlarız, aldığımız kararları da kimse
denetleyemez” dediği bir sistemde, BM’nin dünyada adalet ve barışı sağlamasını ummuş
olanların safdilliğinden mi söz etmeli, kurnazlığından mı?
Çünkü, Güvenlik Konseyi, sadece sürekli üyelerinin varlığı ve veto yetkisi nedeniyle değil,
kararlarının hukuksal denetime konu olmaması nedeniyle de efendilere layık... Bu organ,
BM Antlaşması (ve dolayısıyla uluslararası hukuk) uyarınca sınırsız ve denetlenemez bir
siyasi yetkiye sahipti başından beri. Antlaşma uyarınca, Güvenlik Konseyi, herhangi
birşeyin uluslararası barış ve güvenliği tehdit ettiğine karar verebileceği gibi, herhangi bir
nedenle buna karar vermeyebilir de. Ve bu durumda hiçbir başka uluslararası organın
bunun hukuka aykırılığını bildirme yetkisi olmadığı gibi, hiçbir uluslararası hukukçunun,
Güvenlik Konseyi’nin uluslararası hukuka aykırı davrandığını söylemesi de, hadi
olanaksızdır demeyeyim, ama uluslararası hukuk “mefhumu” ile bağdaşmaz.
Diğer bir deyişle, Güvenlik Konseyi, kurgusal ve uç bir örnekle mesela “Kürt Sorunu”nun
ya da “Refah Partisi”nin uluslararası barış ve güvenliği tehdit ettiğine pekala karar verebilir
11 Güvenlik Konseyi deyince her defasında bizim Milli Güvenlik Konseyi’ni anmadan
edemiyorum. Bu ikisinin nasıl farklı duygusal çağrışımlar yarattığını fark ettiniz mi
hiç? Oysa ikisi de Güvenlik Konseyi!

ve Türkiye’ye karşı kuvvet kullanma da dahil zorlayıcı önlem kararı alabilir. Bu durumda,
bütün BM üyeleri, en azından hukuken, mırın kırın etmeden Güvenlik Konseyi kararlarına
uymak zorundadır. Buna karşılık, aynı Güvenlik Konseyi, ABD’nin Irak’ı işgalinin
uluslararası barış ve güvenliği ihlal ettiği kanısında olmadığı için bu konuda hiçbir karar
vermeyebilir. Ve bir kez daha söylemeden edemeyeceğim, bunun BM Antlaşması’yla da,
uluslararası hukukla da çelişen bir tarafı yoktur.
Dolayısıyla, 1945’te yeniden yapılandırılan devletlerarası sistem, öyle her isteyenin zırt
pırt silaha başvuramayacağı, sistemin efendilerinin, sistemin işleyişini denetlemek üzere
kilit noktaya yerleştiği, kritik konularda “devletlerarası demokrasi” falan gibi saçmalıklarla
ilgisi olmayan bir sistemdi.
Üstelik, Güvenlik Konseyi örneği bu açıdan tek değil. Yok hayır, IMF’deki aslan
paylarından söz etmeyeceğim, daha yakıcı başka örnekler var, mesela Nükleer Silahların
Yayılmasını Önleme Anlaşması. Bu anlaşmayı hiç okumamış olanlar (diyelim ki SBF 2.
sınıf öğrencileri), zihinlerindeki yanılsamanın sonucu olarak, bu anlaşmanın “iyi bişiy”
olduğu konusunda kesin kanaat sahibi olabiliyorlar. Hani nükleer silahlar kötü ya, hani
dünya ve insanlık barıştan yana ya, bu anlaşma olsa olsa iyi niyetli devletler tarafından
kötü niyetli devletleri durdurmak için yapılmıştır... Bu kanaatte doğruluk payı var,
gerçekten de bu anlaşma, iyi niyetli devletler tarafından kötü niyetli devletleri durdurmak
için yapıldı. Ne var ki, o iyi niyetli devletler, o sırada nükleer silah tekeline sahip olan iyi
niyetli devletlerdi. Dediler ki, biz ne idüğü belirsiz Asya, Afrika vs. devletlerinin, yani
aslında kenar mahalle kabadayılarının bizim silahlarımıza sahip olmasına izin veremeyiz,
kurduğumuz düzeni tehdit ettirmeyiz, öyleyse buyurun anlaşma masasına. Böylece, bu
anlaşma uyarınca ABD ve diğer “Nuclear-Power State”lerin (antlaşma aynen bu terimi
kullanıyor) nükleer silah sahibi olmasının hukuksallığı teyid edilirken, henüz bu mertebeye
erememiş olanlarınki yasaklandı.
Bunları, “hukuka aykırılık” örnekleri olarak vermiyorum, tam aksine uluslararası hukukun
ne olduğunu bütün açıklığıyla ortaya koyan örnekler olarak veriyorum. Bir kez daha
söyleyeceğim, uluslararası hukukun işlevi devletlerarası sistemin kazasız belasız işleyişini
sağlamaktan ibarettir, nokta. Uluslararası hukuk “insanlığın bekasını” amaçlamaz,
uluslararası hukuk en yüce insanlık değerlerini gerçekleştirmeyi hedeflemez, uluslararası
hukuk adalete falan aldırmaz. Nokta.
Bu o kadar açık ve çıplak bir gerçek ki, BM’nin başlıca yargısal organı olan Uluslararası
Adalet Divanı’nın saygıdeğer yargıçları, müthiş bir kamuoyu baskısına ve muhtemelen
müthiş bir vicdani bocalamaya rağmen, nükleer silah kullanma tehdidinde bulunmanın

veya nükleer silah kullanmanın uluslararası hukuka aykırı olduğunu söyleyememişti.
Çünkü aykırı değildi, hala da değil. N’apsındı yani Uluslararası Adalet Divanı? 12
Öyleyse, uluslararası hukuk hakkındaki bu yanılsama nereden geliyor? Yani neden
uluslararası hukukun merkezinde insanın ve insanlığın yüce değerlerinin bulunması
gerektiğini sanıyor, ondan adalet bekliyor, bulamayınca da şaşırıyor, hayal kırıklığına
uğruyor, kızıyor, hatta küsüyoruz?
Bunun temelinde, 1945’te yeniden biçimlendirilen devletlerarası sistemin, kendisini
meşrulaştırmada gösterdiği olağanüstü başarı yatıyor. “İnsanlığın faşizm musibetinden
dolayı çektiği büyük acıların bir daha tekrarlanmaması için bir araya gelen milletlerin
kurduğu” Birleşmiş Milletler Örgütü bu “başarı”nın başlıca kurumsal müsebbibi. Birleşmiş
Milletler, Güvenlik Konseyi’nin yarattığı “hayal kırıklığı”na rağmen, gerek diğer ana ve alt
organları, gerekse merkezinde yer aldığı uzmanlık kuruluşlarıyla “bütün insanlık adına
uluslararası işbirliği” idealini yaymada öyle etkili oldu ki, devletlerarası sisteme yönelik
eleştiriler bile kendilerini BM platformlarında dile getirmeyi kazanım saydılar. Bunu uzun
uzun örneklemeye gerek yok, Genel Kurul’un veya İnsan Hakları Komisyonu’nun insan
hakları alanında, Dünya Sağlık Örgütü’nün, UNESCO’nun, Uluslararası Çalışma
Örgütü’nün vs. kendi uzmanlık alanlarında yaptıklarını hatırlamak yeter.
Kısacası, Wallerstein’in yukarıda değindiğim vektörlerinin ya da “kurumsal alan”larının
dünya ölçeğinde asıl olarak “zor” yoluyla değil, “rıza” ile düzenlendiği bu tarihsel
dönemde, BM ve uzmanlık kuruluşları bu rızanın ya da “meşruiyet” yanılsamasının
oluşumunda neredeyse belirleyici rol oynadı. Bunların bu “başarı”sının altında ise her cins
ve neviden uzman ve bilim adamlarının yanı sıra, elbette uluslararası hukuk alimlerinin de
imzası vardı.
Bu zevat, gerek bizzat bu organ ve kuruluşlarda görev yaparak, gerekse ürettikleri “bilim”
ile, ABD hegemonyasında yeniden biçimlenen bir devletlerarası sistemin gereksindiği
rızanın oluşumuna büyük katkıda bulundular. Onlara bakılırsa, “barış”, “adalet”, “insan
hakları” gibi değerler nihayet kendini uluslararası ölçekte ifade edebiliyordu, insanlık o
uzun ve karanlık yolun sonunda nihayet “ebedi barış”ın ta eşiğine gelmişti, a, tabii, çok
ciddi sorunlar vardı ama yine de elele vermeli, biraz, birazcık daha gayret göstermeliydik,
sonunda kazanan biz olacaktık, yani bütün insanlık...
Peki Sonra Ne Oldu?
12 Bunu bir özeleştiri olarak kabul edebilirsiniz, yıllar önce Divan’ın bu konudaki
Danışma Görüşü’nü eleştiren bir yazı yazdıydım. Yine de, hatırladığım kadarıyla,
vicdani olmaktan çok hukuksal argümanlara dayanıyordum.

Sonra kriz geldi... 60’ların sonunda, 70’lerin başında beliren krizin çözümlemesini bizzat
yapabilecek donanıma sahip değilim, alt tarafı bir uluslararası hukukçuyum, bu nedenle
yine Wallerstein’den yardım alacağım. Dediği doğruysa, kriz ciddi ve köklü bir krizdi,
yani beş yüz yıllık dünya sisteminin bütün kurumsal alanlarında patlak vermişti;
devletlerarası sistemde, dünya ölçeğindeki üretimin ve dünya ölçeğindeki emek gücünün
yapısında, dünyadaki beşeri refah kalıplarında, devletlerin toplumsal birliği sağlama
gücünde ve bilgi yapılarında... Üstelik, yine Wallerstein’in yalancısıyım ama en son
1945’te yeniden inşa edilen bu alanlardaki köklü kriz, sadece 1945’te yeniden
biçimlendirildiği şekliyle devletlerararası sistemin değil, dünya sisteminin de sonunu haber
veriyor olabilirdi...
Onun bunun yalancısı olmayı bırakıp, kendi alanım olan uluslararası hukuka dönersem,
70’li yıllarda, gerçekte olup bitenin aksine, hem BM ve uzmanlık kuruluşlarının
gündeminin, hem de uluslararası hukuk alimlerinin söyleminin müthiş parlak olduğunu
söyleyebilirim. Çünkü, kendini maddi bir gerçeklik olarak dayatan ve efendileri bile
şaşırtan kriz henüz buralarda ifadesini bulamamıştı.
En çarpıcı bulduğum örnekle başlarsam, 70’li yıllar, 1945 sisteminin “kalkınma”
paradigmasını sorgusuz sualsiz kabul etmiş olan Üçüncü Dünya devletlerinin adalet
talebinin yükseldiği yıllardı. BM’nin barışçı, adil ve halkların hak eşitliğinin tanındığı bir
dünya vaadi, ona içtenlikle inandığı anlaşılan üçüncü dünya devletlerinin, bu vaadin bir
türlü gerçekleşmemesi üzerine 1970’lerde “Yeni Uluslararası Ekonomik Düzen” talebiyle
ortaya çıkmasına yol açmıştı. Aslında bu talep, 1945 sisteminin efendilerine, “lütfen adil
olun, bize söz vermiştiniz, verdiğiniz sözü tutun, bizi kalkındırın” denmesinden başka
birşey değildi.
“Adalet” yanılsamasının bir başka çarpıcı örneği, “insanlığın ortak malları”nın
düzenlenmesi girişiminde görüldü. Kendi mallarını yani topraklarını (üzerinde yaşayan
bizlerle birlikte) üleşmiş ve bunu BM sistemi aracılığıyla hukuken de doğrulatmış olan
ulus-devletler, üleşemediklerini “adil” biçimde paylaşmaya yöneldiler. Uluslararası
hukukçular için BM tarihinin en heyecan verici süreçlerinden biri olan III. Deniz Hukuku
Konferansı, 10 küsur yıl boyunca, bu “devrimci” taleplerin de cevaplandığı mükemmel bir
deniz hukuku kodu oluşturmaya çalıştı. Sonuçta ortaya çıkan metin, ulus-devletlerden
oluşan bir devletlerarası sistem için gerçekten de gurur verici bir metindi: Paylaşım
sorunları hakça çözülüyor, uluslararası işbirliği yetkinleştiriliyordu, daha da önemlisi,
allahın denizinin nimetleri artık “insanlık”ındı ve onun adına işletilecekti...

Üçüncü Dünya’nın bu yanılsaması, uluslararası hukukun diğer pek çok alanında da kendini
gösterdi, çevre hukukunun doğuşundan silahsızlanma çalışmalarına, insan haklarından
“devletlerin hak ve ödevleri”ne ilişkin yasaların oluşturulmasına, hatta “saldırı”nın
tanımına kadar... 1970’lerin uluslararası belgelerine ve bunları yorumlayan alimlerin
eserlerine bakarsanız, adil bir dünya düzeninin eşiğinde olduğunuza inanmamanız mümkün
değildir.
Ne var ki, dünya sisteminin içine girdiği kriz, devletlerarası sistemin, 1945’ten başlayarak
yarattığı bu köklü yanılsamayı yaklaşık on yıl gibi kısa bir zaman dilimi içinde fiilen
reddetmesine neden oldu. Ama, “efendi”lerin 1980’lerde, neo-liberalizm olarak
adlandırılan, gerçekte ise dünya halklarına da, kendi halklarına da en ufak bir umut
vadetmediği için liberal ideolojiyle ilgisi olmayan savunma refleksinin sonuçları, dünyaya
ve uluslararası hukuka, 1945’te olanın aksine, bu kez dalga dalga yayıldı. İt izinin at
izinden yavaş yavaş ayrıştığı bu dönemde, yanılsamanın faturası da belirmeye başladı.
1980’lerde, “neoliberal” diye niteledikleri Reagan’a veya Thatcher’a arızi bir durum olarak
bakıp sistemin bunları bertaraf edeceğini sanan iyimserlerin büyük çoğunluğu, direnenlerin
peşisıra bertaraf edildi.
Uluslararası hukukçular açısından ise 1980’ler, safların ayrıştığı yıllar oldu. “Alim”
sıfatının sağladığı iktidar sayesinde kendilerini devletlerarası sistemin düzenleyicileri
olarak görmeye alışmış olan uluslararası hukukçular, bu tatlı mı tatlı rüyalarından
uyandılar. İktidarın ellerinden kayıp gitmekte olduğunu fark eden bazıları çözümü
devletlerinin yanında saf tutmakta buldu. Bazıları, olmakta olana sırt çevirip,
Koskenniemi’nin dediği gibi ütopyalarına daha sıkı sarıldı, ama nafileydi bu. Daha akıllı
olan bazıları ise, “ne oluyor?” diye sordular.
Çünkü, ideolojisini üretmekte oldukları devletlerarası sistem, 80’lerde, rızayı falan
boşverip ideologlarını da cascavlak ortada bırakarak, acilen ihtiyaç duyduğu yeni normları
dayatmaya başlamıştı. O “Yeni Uluslararası Ekonomik Düzen”, “Çokuluslu Şirketlerin
Davranış Kodu” gibi adalet yasaları, taşıdıkları değerlerle birlikte, neredeyse iz
bırakmadan silinip gittiler. “Millileştirme”, uluslararası hukuk kitaplarında öğrencileri
irkilten anakronik başlıkların arasına katıldı. Çevre konusundaki etkileyici duyarlılık
“sürdürülebilir kalkınma”ya dönüştü. İnsan haklarını sadece devletlerin değil, teröristlerin
de çiğnediği saptandı. Gerektiğinde, yürürlüğe girmiş olan antlaşmalar bile değiştirilecekti:
İnsanlığın ortak malı insanlığa bırakılamayacak kadar değerliydi ve iyi işletilmeliydi falan.
Dolayısıyla, “ne oluyor, başımıza neler geliyor?” diye sormanın tam zamanıydı. Yazının
başında söz ettiğim “Eleştirel Hukuk” yaklaşımına mensup büyük hukukçuların, önemli

eserlerini 80’li yıllarda vermiş olması mutlu bir tesadüften ibaret değildi yani. Uluslararası
hukukçuların, bu apaçık bozgun karşısında birşeyler yapmaları, inandırıcılıklarını yeniden
kazanmaları gerekiyordu. Buna ileride dönmek üzere, bugün, şimdi ne olmakta olduğuna
bakmak istiyorum.
Anlamak Gideni, ve Gelmekte Olanı...
İtiraf etmeliyim ki en güç olan bu. Burada Wallerstein de yardımıma koşmuyor pek,
“çatallanma” deyip bırakıyor, ya da belki başka şeyler de diyor ama ben
yorumlayamıyorum. Bu nedenle, bu bölümü asıl olarak uluslararası hukukta ne olmakta
olduğuyla sınırlı tutacağım. Uluslararası hukukta, 1945 sistemi değişiyor.
Bunun göstergelerinden sadece birisi ama en önemlisi kuvvet kullanma hukuku, çünkü
1945 sisteminin ayırıcı özelliği buydu. “Savaşların anası” Körfez Savaşı’yla birlikte,
uluslararası hukukta kuvvet kullanmaya ilişkin normların lafzında değilse bile ruhunda çok
köklü bir değişikliğe yol açacak bir zorlamanın belirdiği açık. 1991’den bu yana girişilen
müdahaleleri, 1991 öncesi kuvvet kullanma örnekleriyle aynı kefeye koymak mümkün
görünmüyor. Tam aksine, bunları insan hakları, insani yardım, petrol, ekonomik çıkar falan
gibi alışıldık gerekçelerle açıklamanın, ABD’nin 1898’den beri çok sayıda örneğini verdiği
“saldırganlık”ları ile bugün yapmakta olduğu arasındaki farkı görmemizi engellediğini
düşünüyorum. ABD, eğer dünya sisteminin krizine değilse, en azından devletlerararası
sistemin krizine yanıt olarak, yeni bir küresel kamu düzeni yaratmanın peşinde gibi
görünüyor. Kriz, “rıza”nın oluşumunu bekleyemeyecek kadar ciddi olmalı. Bu nedenle,
açık, apaçık, çıplak “zor” ile karşı karşıyayız.
O kadar açık ki, uluslararası hukukçuların masallarını bırakır da o zora karar verip
uygulayanların ne dediğine bakarsanız, bunların aslında “uluslararası hukuk”a herhangi bir
göndermede bulunma zahmetine bile girişmediklerini görürsünüz. Ne Yugoslavya, ne
Afganistan, ne de şimdiki Irak savaşlarında, eylemlerinin meşruiyetini, “dostlar alışverişte
görsün” demeye bile ihtiyaç duymayarak, uluslararası hukukun şu ya da bu normuna
dayandırmaya zahmet etmemeleri yeterince anlamlı değil mi?
Çünkü bu “zor”, iyi kötü işleyen bir sistemde şundan ya da bundan biraz daha fazla pay
koparmak için başvurulan saldırganlıklardan çok farklı: Adeta “kurucu” bir zor...
Eğer böyleyse, yani örneğin ABD’nin Vietnam Savaşı ile ABD’nin Irak Savaşı özü
itibariyle aynı değil ise, o zaman uluslararası hukuk değil ama uluslararası hukukun
kuvvet kullanmaya ilişkin mevcut normları, geçersiz değil ama uygulanabilir olmaktan
uzak demektir. Bu da yakında geçerliliklerinin sona erebileceğini gösterir.

Analojilerin içerdiği tehlikeyi bilmeme rağmen şöyle bir örnek vermekten kendimi
alamıyorum: 12 Eylül’de, ister anayasa hukuku profesörü, ister yüksek yargı organlarının
üyeleri olarak, ya da ne bileyim isterse mesela aynı eski anayasal düzenin aynı ölçüde
meşru kurumu olmanın verdiği güvenle Emniyet Teşkilatı olarak, her kim olarak olursa
olsun, “hukuksal” bir karşı çıkış ne kadar anlamlı idiyse, bugün de hukuksal bir karşı çıkış
o kadar anlamlı.
Bu nedenle, ABD’nin Irak işgalini, BM Antlaşması madde 2/4’ün yerleşik yorumu
çerçevesinde yorumlayamaz, mahkum edemezsiniz. Yani edersiniz elbette, hatta bir
hukukbilimcinin etmesi de gerekir, 13 ama bu herhangi birşeyi değiştirmek bir yana,
açıklamaktan bile uzaktır.
Çünkü, eğer devletlerarası sistem değişiyorsa, o sistemin bekasını ve istikrarını sağlamaya
yönelik kuralların da değişmesinden daha doğal ne olabilir? Eğer sistem, vaktiyle
gereksindiği yanılsamaların yarattığı abuk subuk sonuçlar nedeniyle zordaysa, mesela
“egemen eşitlik” halklara değil de devletlere tanınan bir hak olduğu ve 45 sonrasının bunu
destekleyen koşullarında neredeyse ipini koparan devlet kurduğu için, bugün ABD ile
örneğin Kiribati’nin 14 sadece BM Genel Kurulu’nda oy verme açısından değil ama
antlaşmalar ve yapılagelişin oluşumu bakımından da hukuken eşit olması “demokratik”
midir yani?
Devletlerararası sistemin değiştiğine ilişkin ipuçlarını uluslararası hukukun diğer pek çok
alanında bulmak mümkün. Örneğin, krize çok daha erken tepki vermiş olan uluslararası
ekonomik ilişkiler hukuku, IMF ve Dünya Bankası’nın 1970’lerde geçirdiği işlevsel
dönüşümün ardından, Dünya Ticaret Örgütü’nün de kurulmasıyla yeni bir kulvarda
seyrediyor artık. Bir başka örnek, 1945 sisteminde ateşli bir evrenselci iddiayla muazzam
bir yol katetmiş olan uluslararası insan hakları hukukunun vardığı düpedüz muhafazakarlık
durağı. Hele “Son Mohikan”ın, 1945 sisteminin hiç değilse kurumsal düzeyde hayata
geçirilebilen en son vaadi olan Uluslararası Ceza Mahkemesi’nin 2004 gündeminde ne var,
bilmek ister misiniz? Uganda’da ve Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nde işlendiği iddia
edilen uluslararası suçlar! Şaka gibi...
13 Bu gerekliliğe taşıdığım inançla, Yugoslavya müdahalesi devam ederken, hakem
“bilimsel” bulmadığı, ben de hakemin eleştirilerini “bilimsel” bulup düzeltmediğim için
SBF Dergisi’nde yayınlanamayan ve Tartışma Metinleri’nde kalan bir yazı yazmıştım.
Gerçi ne uluslararası hukukçular olarak tartışabilmiştik, ne de daha sonra o metni pek
kullanan oldu, yani belki de haklıydı hakemcağız, yine de olsun, ben müdahalelerden
birini olsun mahkum ettim ya!
14 Prof. Dr. Mehmet Gönlübol’un ve o keyifli doktora sınıfının kulakları çınlasın.

Dolayısıyla, bugün olmakta olan karşısında uluslararası hukuku sorumlu tutmaktansa, ne
olmakta olduğunu anlamaya çalışmak gerekiyor. 1945 sisteminde kuvvet kullanmanın
yasaklanmasının ardında, tekamül etmiş bir insanlığın biricik özlemi olan barış falan
yatmıyordu, BM Antlaşması’nı kaleme alan insanlar ne kadar “insancıl” olurlarsa olsunlar,
hazırladıkları antlaşma yeni bir devletlerarası sistemin ihtiyaçlarını yansıtmaktan ibaretti.
BM Antlaşması’nın bugün hatırlanmayan bazı maddeleri doğrudan Almanya ve
müttefiklerine ilişkindir örneğin, kuvvet kullanma yasağı ise gelecekteki Almanya’lara
karşı alınmış bir önlemi oluşturuyordu. Zaten böyle olmasaydı, devletlerin birbirlerine
karşı kuvvet kullanması yasaklanırken sömürgelerdeki halklara hatta kendi halklarına karşı
kuvvet kullanması da yasaklanmaz mıydı? Oysa o lafta ağır, gerçekte ise uçucu “insan
haklarına saygı” ilkesi, “günün birinde” gerçekleşmesi umulan bir “ideal”den ibarettir BM
Antlaşması’nda.
Demem o ki, “insancıl” yanılsamalarımız ne denli güçlü olursa olsun, BM Antlaşması ve
1945 sistemi belirli bir tarihsel dönemin ürünüydü ve artık o tarihsel dönemin sonuna
gelmiş olmalıyız. Buradan nereye gittiğimizi bilmiyorum, kimsenin de bildiğini
sanmıyorum. Ama şu anda karşımızda apaçık bir gerçek var: Kendisini hukukla
meşrulaştırma ihtiyacı duymayan; “muhalif” hegemonya iddiaları karşısında, anlayana
sivrisinek saz, anlamayana davul zurna az misali, göğsünü gere gere “benevolent
hegemony” misyonunu üstlendiğini ilan eden; bilmem kaç yüz yıllık hukuk geleneğinden
damıtılmış “meşru savunma” kavramını bile yeniden tanımlamakta beis görmeyen açık,
çıplak bir şiddet ile, “zor” ile karşı karşıyayız. Bize diyor ki, rıza gösterirseniz ne ala,
göstermezseniz ezip geçeceğim, acelem var...
Böyleyken, meşru savunma hakkı önleyici meşru savunma şeklinde yorumlanabilir mi,
yorumlanamaz mı; uluslararası hukuk “önalıcı vuruş”a izin verir mi vermez mi türü
tartışmalar feci bir yanılsama yaratıyor bana kalırsa. Tıpkı ezici bir çoğunlukla meseleyi
“Bush aptaldır” diye açıklayıveren sevgili öğrenciler gibi, tıpkı Bush ve Blair’i dünya
halklarının mahkemesinde yargılayacağız diye yola çıkan sevgili sivil toplum girişimcileri
gibi, sevgili “muhalif”, “eleştirel” uluslararası hukukçu meslektaşlar da önce kendilerini
kandırıyorlar sanki.
Çünkü, değişen dünyaya, onunla birlikte değişmesi kaçınılmaz olan hukuksal normlara,
eski dünyanın normlarıyla cevap vermek ne hukuken ne de siyasal olarak anlamlı.
Hukuken anlamlı değil, çünkü buraya kadar anlatmaya çalıştığım gibi uluslararası hukuk
sadece ve sadece ABD’nin sahip olduğu bir önleyici meşru müdafaa hakkını bile hukuksal
kılabilecek bir öze sahip. Erdem’in önerdiği onu “sil baştan yeniden yapılandırma” ise şu

anda zaten ABD’nin yapmaya çalıştığı şeyin ta kendisi! Dolayısıyla, “öyle yapılanmasın
ama böyle yapılansın” demek, hukuksal değil, siyasal bir tercih dile getirmekten başka
birşey değil. Ama, yazının başından beri anlatmaya çalıştığım gibi, uluslararası
hukukçuların siyasal tercihleri, yaptıkları iş nedeniyle, ideolojik bir körlükle sakatlanmış
durumda.
Hem kolay olduğu için, hem de yaygın bir bakış açısını çok güzel ifade etmiş olması
nedeniyle yine Erdem’den alıntı yapacağım; yazısının sonunda “herkesin temel hak ve
çıkarlarını ve uluslararası toplumda hukukun üstünlüğünü garanti altına alacak bir yapı
oluşturmak” gerekliliğinden söz ediyor. “Huzur ve güven”i özleyenler için umut verici bir
tasavvur, öyle değil mi?
Ama “hukuk” üzerine biraz kafa yorarsanız, hukukun hiçbir zaman “herkesin temel hak ve
çıkarları”nı garanti altına alamayacağını görürsünüz, hukuk her zaman birilerinin aleyhine
diğerlerinin hak ve çıkarlarını garanti altına alır, hukukun işlevi budur. Toplumsal
çatışmalar, bu çatışmaların tarafları ve çatışan taraflar arasındaki güç dengesi değiştikçe,
hak ve çıkarları korunanlar da değişir, ama hukukun işlevi hep aynı kalır. Dolayısıyla,
yeniden yapılandırılacak olan uluslararası hukukun kimlerin hangi hak ve çıkarlarını
garanti altına almasını istediğimizi söylemeden “herkesin temel hak ve çıkarları”
dediğimizde, ideolojik bir yanılsamayı, üstelik bugünün dünyasında vadesini doldurmuş
bir ideolojik yanılsamayı yeniden üretmiş oluruz.
Bunun gibi, “hukukun üstünlüğü” kavramının üzerindeki cilayı (daha doğrusu son cila
kalıntılarını) kazıdığımızda, bu kavram aracılığıyla, rıza göstermediğimiz takdirde bize zor
uygulanmasına peşin peşin rıza gösterdiğimiz gerçeğinden başka birşey bulamayız.
Öyleyse?
Öyleyse diyorum, Koskenniemi babaya hak vererek, “oyunu yeniden düşünmemiz gerek”.
Ama bunu dediğim anda onunla ve diğer uluslararası hukukçularla yollarımız ayrılıyor. Bu
diğerleri içinde, öncelikle, ilelebet devam etmesi mümkün olmadığı için günün birinde
esamesi okunmayacak olan, ama o zamana kadar canımıza okumaya vekaleten-muktedir
“zor’un ideologları” var. Ama en az bunlar kadar, sistemin artık yanılsamayla falan
kaybedecek vaktinin kalmadığını fark etmeyip varlıklarını eskimiş bir ideolojinin
normlarına bağlamaya çalışanlar da var. İlk gruptakilere diyecek hiçbirşey bulamıyorum.
İkinciler ise, ki Erdem’i bilmiyorum ama kaleme aldığı metin bana onlara dahil olduğunu
düşündürdü, adeta çıkışı “regresyon”da arayanları hatırlatıyor. Ne var ki, gerçekte

1945’teki çıkışın da onlara ait olmadığını, dönmeye çalıştıkları “adil düzen”in sus
payından ibaret olduğunu düşününce, “nevroz” (Newroz değil!) umarsız gibi görünüyor.
İşte Koskenniemi ve diğer eleştirel hukukçular, böylesi bir dumura uğrama döneminde, hiç
değilse etkileyici bir entelektüel uğraş içine girdikleri için önemli sayılmaya değerler. Ama
bu entelektüel uğraş, ne yazık ki dünyayı açıklamaya yönelik olmadığı gibi, aslında
uluslararası hukuku açıklamaya da yönelik değil. Çünkü temelinde, “zevahiri nasıl
kurtarırız” kaygısı var. Yani değişen dünyada nasıl bir uluslararası hukuk sunarsak
itibarımızı geri alabiliriz… Bu yüzden eleştirel hukuk yaklaşımının gerçekte eleştirel falan
olmadığını düşünüyorum.
Peki benim önerim ne? Söyledim ya, ben de oyunu yeniden düşünelim diyorum. Uluslarası
hukuk, ezel ebed olmayan, topu topu beş yüz yıllık bir dünya sisteminde belirmiş olan
devletler arasında oynanan oyunun duruma göre değişen kurallarından ibaret.
Elbette beş yüz yıl çoğumuz için akıl almaz bir zaman dilimi. Hangimiz “ata”larımızı beş
yüz yıl öncesine kadar izleyebiliyoruz ki?
Ama bu, oyunun uluslararası hukuktan ibaret olmadığını görmemize engel olmamalı. Bunu
böyle kabul etmek, uluslararası hukukçulara pek cazip gelmemiş belli ki bugüne kadar.
Halbuki anlamak ve açıklamak için bilimle uğraşıyoruz, öyle değil mi? Ya da şöyle
söyleyeyim: Eğer anlayamaz ve açıklayamazsak, değişmesine nasıl katkıda bulunabiliriz
ki?