Tam metne ulaşmak için tıklayınız - orsam
Tam metne ulaşmak için tıklayınız - orsam
Tam metne ulaşmak için tıklayınız - orsam
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Haziran 2013 Cilt 5<br />
<br />
<br />
54<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
ORSAM<br />
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ
ORSAM<br />
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ<br />
STRATEJİK BİLGİ YÖNETİMİ, ÖZGÜR DÜŞÜNCE ÜRETİMİ<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
www.<strong>orsam</strong>.org.tr/tr/
STRATEGIC INFORMATION MANAGEMENT AND<br />
INDEPENDENT THOUGHT PRODUCTION<br />
ORSAM<br />
CENTER FOR MIDDLE EASTERN STRATEGIC STUDIES<br />
CENTER FOR MIDDLE EASTERN STRATEGIC STUDIES<br />
History<br />
In Turkey, the shortage of research on the Middle East grew more conspicuous than ever during the<br />
early 90’s. Center for Middle Eastern Strategic Studies (ORSAM) was established in Janu- ary 1, 2009<br />
in order to provide relevant information to the general public and to the foreign policy community.<br />
The institute underwent an intensive structuring process, beginning to con- centrate exclusively on<br />
Middle Eastern affairs.<br />
Outlook on the Middle Eastern World<br />
It is certain that the Middle East harbors a variety of interconnected problems. However, ne- ither<br />
the Middle East nor its people ought to be stigmatized by images with negative connota- tions. Given<br />
the strength of their populations, Middle Eastern states possess the potential to activate their inner<br />
dynamics in order to begin peaceful mobilizations for development. Respect for people’s willingness to<br />
live together, respect for the sovereign right of states and respect for basic human rights and individual<br />
freedoms are the prerequisites for assuring peace and tranquility, both domestically and internationally.<br />
In this context, Turkey must continue to make constructive contributions to the establishment<br />
of regional stability and prosperity in its vicinity.<br />
ORSAM’s Think-Tank Research<br />
ORSAM provides the general public and decision-making organizations with enlightening in- formation<br />
about international politics in order to promote a healthier understanding of interna- tional<br />
policy issues and to help them to adopt appropriate positions. In order to present effective solutions,<br />
ORSAM supports high quality research by intellectuals and researchers that are com- petent in a<br />
variety of disciplines. ORSAM’s strong publishing capacity transmits meticulous analyses of regional<br />
developments and trends to the relevant parties. With its website, books, reports, and periodicals,<br />
ORSAM supports the development of Middle Eastern literature on a national and international scale.<br />
ORSAM facilitates the sharing of knowledge and ideas with the Turkish and international communities<br />
by inviting statesmen, bureaucrats, academicians, strategists, businessmen, journalists, and NGO<br />
representatives to Turkey.<br />
* ORSAM is a member of the The Middle East Studies Association (MESA). <br />
www.<strong>orsam</strong>.org.tr/en/
The Reyhanli Attack and Turkey<br />
<br />
<br />
Dilemma<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Buket Bahar Divrak: “Turkey is the one of the country that experiences population and sectoral water demand<br />
growth”<br />
<br />
<br />
Abdülkadir Gök: “Syrian Kurds Do Not Feel Safe in Their Own Regions. Because They Feel Themselves<br />
Threatened Under the Administration of Free Syrian Army When Assad Leaves Power.”<br />
<br />
<br />
<br />
21 April 2013 – 20 May 2013
ticulation of the urdish Regions in<br />
the Arab Spring and Its Impacts on<br />
Turish Foreign Policy<br />
<br />
<br />
<br />
TureyIsrael Relations After Israels<br />
Apology to Turey<br />
<br />
<br />
<br />
Gelecein ODAsnda Tehdit<br />
manzaralar ve Triyenin Savunma<br />
Duruu<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
On Weapons of Mass Destruction<br />
Free Zone (WMDFZ) in the Middle<br />
East<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
The State Capacity and Foreign<br />
Policy of Iran<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Economic Sanctions on Iran Is<br />
It Iran’s Nuclear Program or the<br />
Government Getting Fragile?<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
The Source of Motivation in Gaza and<br />
the Effects of the Recent Events on<br />
Gaza<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Rusyann Gney afasyadai<br />
uua Gcnn<br />
Deerlendirilesi<br />
Mosovann Zayf<br />
<br />
Grnesinin<br />
10 Nedeni
Haziran 2013<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Prof. Dr. Meliha Benli Altunışık<br />
Hasan Kanbolat<br />
Doç. Dr. Hasan Canpolat<br />
Prof. Dr. Ahmet Kesik<br />
Doç. Dr. Hasan Ali Karasar<br />
Yrd. Doç. Dr. Serhat Erkmen<br />
ORSAM Danışmanı, ODTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü<br />
ORSAM Başkanı<br />
Milli Savunma Bakanlığı Başdanışmanı<br />
Kalkınma Bakanlığı Yönetim Hizmetleri Genel Müdürü<br />
ORSAM Danışmanı, The Black Sea International Koordinatörü - Bilkent Üniversitesi<br />
ORSAM Danışmanı, Ahi Evran Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı<br />
ORSAM Akademik Kadro<br />
Hasan Kanbolat<br />
Prof. Dr. Meliha Benli Altunışık<br />
Doç. Dr. Hasan Ali Karasar<br />
Prof. Dr. Tarık Oğuzlu<br />
Doç. Dr. Harun Öztürkler<br />
Doç. Dr. Mehmet Şahin<br />
Doç. Dr. Özlem Tür<br />
Habib Hürmüzlü<br />
Yrd. Doç. Dr. Serhat Erkmen<br />
Yrd. Doç. Dr. Canat Mominkulov<br />
Yrd. Doç. Dr. Didem Danış<br />
Yrd. Doç. Dr. Bayram Sinkaya<br />
Doç. Dr. İlyas Kemaloğlu (Kamalov)<br />
Dr. Jale Nur Ece<br />
Doç. Dr. Yaşar Sarı<br />
Dr. Süreyya Yiğit<br />
Av. Aslıhan Erbaş Açıkel<br />
Pınar Arıkan Sinkaya<br />
Noyan Gürel<br />
Volkan Çakır<br />
Dr. Göknil Erbaş<br />
<strong>Tam</strong>er Koparan<br />
Bilgay Duman<br />
Oytun Orhan<br />
Fazıl Ahmet Burget<br />
Seval Kök<br />
Nebahat Tanriverdi<br />
Shalaw Fatah<br />
Aytekin Enver<br />
Tuğçe Kayıtmaz<br />
Uğur Çil<br />
ORSAM Başkanı<br />
ORSAM Danışmanı, ODTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü<br />
ORSAM Danışmanı, The Black Sea International Koordinatörü - Bilkent Üniversitesi<br />
ORSAM Danışmanı, Uluslararası Antalya Üniversitesi<br />
ORSAM Danışmanı, Afyon Kocatepe Üniversitesi<br />
ORSAM Danışmanı, Gazi Üniversitesi<br />
ORSAM Danışmanı, ODTÜ Uluslararası İlişkiler<br />
ORSAM Danışmanı<br />
ORSAM Danışmanı, Ahi Evran Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı<br />
ORSAM Danışmanı Al Farabi Kazak Ulusal Üniversitesi<br />
ORSAM Danışmanı, Galatasaray Üniversitesi<br />
ORSAM Danışmanı, Yıldırım Beyazıt Üniversitesi<br />
ORSAM Danışmanı, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Tarih Bölümü<br />
ORSAM Danışmanı, Deniz Emniyeti ve Güvenliği<br />
ORSAM Danışmanı, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniv. Ögretim Üyesi<br />
ORSAM Danışmanı, Avrasya [samarkand2020@yahoo.com]<br />
ORSAM Danışmanı, Enerji-Deniz Hukuku [aslihan.erbas@gmail.com , pinara@metu.edu.tr]<br />
ORSAM Danışmanı, Ortadoğu - ODTÜ Uluslararası İlişkiler Bölümü<br />
ORSAM Danışmanı<br />
ORSAM Danışmanı, Afrika [vcakir@santenet2.rti.org]<br />
ORSAM, Karadeniz [goknile@gmail.com]<br />
ORSAM Yönetici Editörü [tamer.koparan@gmail.com]<br />
ORSAM Uzmanı, Ortadoğu [bilgayduman@<strong>orsam</strong>.org.tr]<br />
ORSAM Uzmanı, Ortadoğu [oytunorhan@<strong>orsam</strong>.org.tr]<br />
ORSAM Uzmanı, Ortadoğu, Afganistan<br />
ORSAM Uzman Yardımcısı, Ortadoğu [sewalkok@gmail.com]<br />
ORSAM Uzman Yardımcısı, Ortadoğu [nebahat.tanriverdi@gmail.com]<br />
ORSAM Uzman Yardımcısı, Ortadoğu<br />
ORSAM Uzman Yardımcısı, Ortadoğu<br />
Mütercim Tercüman<br />
ORSAM, Ortadoğu<br />
<br />
Dr. Tuğba Evrim Maden<br />
Dr. Seyfi Kılıç<br />
ORSAM Su Araştırmaları Programı Hidropolitik Uzmanı<br />
ORSAM Su Araştırmaları Programı Hidropolitik Uzmanı
Dr. İsmet Abdülmecid<br />
Irak Danıştayı Eski Başkanı<br />
Av. Aslıhan Erbaş Açıkel<br />
ORSAM Danışmanı, Enerji-Deniz Hukuku<br />
Hasan Alsancak<br />
İhlas Holding, Gn.Md.Yrd., Statejik İs Gelistirme ve Dış İliskiler<br />
Prof. Dr. Meliha Benli Altunışık ORSAM Ortadoğu Danışmanı, ODTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü<br />
Prof. Dr. Ahat Andican<br />
Devlet Eski Bakanı, İstanbul Üniversitesi<br />
Prof. Dr. Tayyar Arı<br />
Uludağ Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı<br />
Prof. Dr. Ali Arslan<br />
İstanbul Üniversitesi, Tarih Bölümü<br />
Başar Ay<br />
Türkiye Tekstil Sanayii İşveren Sendikası Genel Sekreteri<br />
Prof. Dr. Mustafa Aydın<br />
Kadir Has Üniversitesi Rektörü<br />
Doç. Dr. Ersel Aydınlı<br />
Bilkent Üniversitesi Rektör Yardımcısı & Fulbright Genel Sekreteri<br />
Dr. Serdar Aziz<br />
ORSAM Danışma Kurulu Üyesi<br />
Prof. Dr. Hüseyin Bağcı<br />
ODTÜ, Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı<br />
Prof. Dr. İdris Bal<br />
TBMM 24. Dönem Milletvekili<br />
Yrd. Doç. Dr. Ersan Başar<br />
Karadeniz Teknik Üniversitesi, Deniz Ulaştırma İşletme Mühendisliği Bölüm Başkanı<br />
Kemal Beyatlı<br />
Irak Türkmen Basın Konseyi Başkanı<br />
Barbaros Binicioğlu<br />
Ortadoğu Danışmanı<br />
Prof. Dr. Ali Birinci<br />
Polis Akademisi<br />
Doç. Dr. Mustafa Budak<br />
Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdür Yardımcısı<br />
Doç. Dr. Hasan Canpolat<br />
Milli Savunma Bakanlığı Danışmanı<br />
E. Hava Orgeral Ergin Celasin 23. Hava Kuvvetleri Komutanı<br />
Doç. Dr. Mitat Çelikpala<br />
Kadir Has Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı<br />
Prof. Dr. Gökhan Çetinsaya<br />
YÖK Başkanı<br />
Doç. Dr. Didem Danış<br />
ORSAM Ortadoğu Danışmanı, Galatasaray Üniversitesi, Sosyoloji Bölümü<br />
Prof. Dr. Ramazan Daurov<br />
Rusya Bilimler Akademisi Doğu Çalışmaları Enstitüsü, Direktör Yardımcısı<br />
Prof. Dr. Volkan Ediger<br />
İzmir Ekonomi Üniversitesi, Ekonomi Bölümü<br />
Prof. Dr. Cezmi Eraslan<br />
Başbakanlık Atatürk Araştırma Merkezi Başkanı<br />
Prof. Dr. Çağrı Erhan<br />
Ankara Üniversitesi, Avrupa Toplulukları Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürü<br />
Dr. Amer Hasan Fayyadh<br />
Bağdat Üniversitesi, Siyaset Bilimi Fakültesi Dekanı<br />
Cevat Gök<br />
Irak El Fırat TV Türkiye Müdürü<br />
Mete Göknel<br />
BOTAŞ Eski Genel Müdürü<br />
Osman Göksel<br />
BTC ve NABUCCO Koordinatörü<br />
Timur Göksel<br />
Beyrut Amerikan Üniversitesi Öğretim Üyesi<br />
Av. Niyazi Güney<br />
Prens Group Yönetim Kurulu Başkan Yardımcısı<br />
Prof. Dr. Muhamad Al Hamdani Irak’ın Ankara Büyükelçiliği Kültür Müsteşarı<br />
Numan Hazar<br />
Emekli Büyükelçi<br />
Doç. Dr. Pınar İpek<br />
Bilkent Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü<br />
Dr. Tuğrul İsmail<br />
TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü<br />
Doç. Dr. Şenol Kantarcı<br />
Kırıkkale Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü<br />
Doç. Dr. Nilüfer Karacasulu<br />
Dokuz Eylül Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü<br />
Selçuk Karaçay<br />
Vodofone Genel Müdür Yardımcısı<br />
Prof. Dr. M. Lütfullah Karaman Istanbul Medeniyet Üniversitesi - (SBF) Uluslararası İlişkiler Bölümü<br />
Doç. Dr. Şaban Kardaş<br />
TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü<br />
Arslan Kaya<br />
KPMG ,Yeminli Mali Müşavir<br />
Dr. Hicran Kazancı<br />
Irak Türkmen Cephesi Türkiye Temsilcisi<br />
İzzettin Kerküklü<br />
Kerkük Vakfı Başkanı<br />
Prof. Dr. Ahmet Kesik<br />
Kalkınma Bakanlığı Yönetim Hizmetleri Genel Müdürü<br />
Doç Dr. Elif Hatun Kılıçbeyli Çukurova Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı<br />
Prof. Dr. Mustafa Kibaroğlu<br />
Okan Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı<br />
Prof. Dr. Aleksandr Knyazev<br />
Rus-Slav Üniversitesi (Bişkek)<br />
Prof. Dr. Alexandr Koleşnikov Diplomat<br />
Prof. Dr. Erol Kurubaş<br />
Kırıkkale Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı<br />
Prof. Dr. Talip Küçükcan<br />
Marmara Üniversitesi, Ortadoğu Araştırmaları Enstitüsü Müdürü<br />
Hediye Levent<br />
Gazeteci (Suriye)<br />
Dr. Max Georg Meier<br />
Hanns Seidel Vakfı Proje Müdürü (Bişkek)<br />
Prof. Dr. Mosa Aziz Al Mosawa Bağdat Üniversitesi Rektörü<br />
Büyükelçi Shaban Murati<br />
Arnavutluk Uluslararası Çalışmalar Enstitüsü<br />
Dr. Sami Al Taqi<br />
Orient Research Center Başkanı<br />
Prof. Dr. Mahir Nakip<br />
Erciyes Üniversitesi İİBF Öğretim Üyesi
Prof. Dr. Vitaly Naumkin<br />
Rusya Bilimler Akademisi Doğu Çalışmaları Enstitüsü Direktörü<br />
Dr. Farhan Ahmad Nizami<br />
Oxford Üniversitesi İslami Çalışmalar Merkezi Yöneticisi<br />
Prof. Dr. Dorayd A. Noori<br />
Irak’ın Ankara Büyükelçiliği Kültür Müsteşarı Yardımcısı<br />
Muhammed Nurettin<br />
Beyrut Stratejik Araştırmalar Merkezi Başkanı<br />
Murat Özçelik<br />
Büyükelçi<br />
Prof. Dr. Çınar Özen<br />
Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümü<br />
Doç. Dr. Harun Öztürkler<br />
ORSAM Ortadoğu Danışmanı, Afyon Kocatepe Üniversitesi<br />
Prof. Dr. Victor Panin<br />
Pyatigorsk Üniversitesi (Pyatigorsk, Rusya Federasyonu)<br />
Prof. Aftab Kamal Pasha<br />
Hindistan Batı Asya Araştırmaları Merkezi Başkanı<br />
Dr. Bahadır Pehlivantürk<br />
TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü<br />
Doç. Dr. Fırat Purtaş<br />
Gazi Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü, TÜRKSOY Genel Sekreter Yardımcısı<br />
Prof. Dr. Suphi Saatçi<br />
Kerkük Vakfı Genel Sekreteri<br />
Safarov Sayfullo Sadullaevich<br />
Tacikistan Cumhurbaşkanlığı Stratejik Araştırmalar Merkezi Başkan Yardımcısı<br />
Ersan Sarıkaya<br />
Türkmeneli TV (Kerkük,Irak)<br />
Patrick Seale<br />
Ortadoğu ve Suriye Uzmanı<br />
Dr. Bayram Sinkaya<br />
ORSAM Ortadoğu Danışmanı, Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uluslararası İlşkiler Bölümü<br />
Doç. Dr. İbrahim Sirkeci<br />
Regent’s College (Londra, Birleşik Krallık)<br />
Dr. Aleksandr Sotnichenko<br />
St. Petersburg Üniversitesi (Rusya Federasyonu)<br />
Zaher Sultan<br />
Lübnan Türk Cemiyeti Başkanı<br />
Dr. Irina Svistunova<br />
Rusya Strateji Araştırmaları Merkezi, Türkiye-Ortadoğu Araştırmaları Masası Uzmanı<br />
Prof. Dr. Türel Yılmaz Şahin<br />
Gazi Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü<br />
Mehmet Şüküroğlu<br />
Enerji Uzmanı<br />
İlhan Tanır<br />
ORSAM Danışma Kurulu Üyesi, Vatan Gazetesi Washington Temsilcisi<br />
Doç. Dr. Oktay Tanrısever<br />
ODTÜ, Uluslararası İlişkiler Bölümü<br />
Prof. Dr. Erol Taymaz<br />
ODTÜ, Kuzey Kıbrıs Kampusü Rektör Yardımcısı<br />
Prof. Dr. Sabri Tekir<br />
İzmir Üniversitesi, İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Dekanı<br />
Dr. Gönül Tol<br />
Middle East Institute Türkiye Çalışmaları Direktörü<br />
Dr. Umut Uzer<br />
İstanbul Teknik Üniversitesi, İnsan ve Toplum Bilimleri<br />
Dr. Ermanno Visintainer<br />
Vox Populi Direktörü (Roma,İtalya)<br />
M. Ragıp Vural 2023 Dergisi Yayın Koordinatörü<br />
Prof. Dr. Vatanyar Yagya<br />
St. Petersburg Şehir Parlamentosu Milletvekili, St. Petersburg Üniversitesi (Rusya Federasyonu)<br />
Yaşar Yakış<br />
Büyükelçi, Dışişleri Eski Bakanı<br />
Semir Yorulmaz<br />
(Gazeteci, Mısır)<br />
Volkan Çakır<br />
ORSAM Danışmanı, Afrika<br />
Yönetim Merkezi:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
www.karincayayinlari.net - bilgi@karincayayinlari.net<br />
<br />
<br />
<br />
Dergisi<br />
abonesidir.<br />
-<br />
<br />
<br />
<br />
-<br />
-
ORSAM’dan<br />
Değerli Okurlar,<br />
Ortadoğu Analiz’in Haziran sayısını “Reyhanlı Saldırısı ve Türkiye” kapak konusuyla çıkarıyoruz. Hatay<br />
Reyhanlı’da 52 kişinin ölümü ile sonuçlanan terör saldırısı derin etkiler bırakmıştır. Türkiye’nin bugüne kadar<br />
yaşadığı en derin terör saldırısı olarak kayıtlara geçen bu saldırı, Türkiye’nin Suriye politikasının yeniden ele<br />
alınmasına neden olmuştur.<br />
Kapak konumuzun makalesi Oytun Orhan’a aittir. Orhan makalesinde Reyhanlı’da 11 Mayıs 2013 tarihinde gerçekleşen<br />
terör saldırısına giden süreci 2000’li yıllardan itibaren Türkiye- Suriye ilişkileri ekseninde inceliyor ve<br />
bu saldırının Türkiye’nin Suriye politikasına olan etkilerini analiz ediyor.<br />
Erol Kurubaş makalesinde Ortadoğu’da yaşanan dengesiz ve değişken süreçlerin Türkiye, Suriye ve Irak’ta bulunan<br />
Kürtlerin durumuna olan etkilerini, Kürtlerin yoğun olarak yaşadığı bölgelerin birbiri ile etkileşimleri<br />
sonucu ortaya çıkması muhtemel sonuçları ve bunların Türkiye üzerindeki yansımalarını tartışıyor.<br />
22 Mart 2013 tarihinde İsrail’in Türkiye’den özür dilemesini 2000’li yıllardan itibaren Türkiye-İsrail ilişkilerinin<br />
gelişimi arka planında inceleyen Özlem Tür, makalesinde özür sonrası meydana gelecek olası gelişmeleri ve bu<br />
özrün iki ülke arasında kalıcı bir barış ve işbirliği ortaya çıkarma potansiyelini tartışıyor.<br />
Can Kasapoğlu ise çalışmasında Ortadoğu ve Kuzey Afrika bölgesinda oluşmakta olan yeni güvenlik ortamını,<br />
bunun Türkiye’nin güvenliğine olan etkilerini ve bu süreçte Türk ordusunun yaşadığı modernizasyon sürecinin<br />
dinamiklerini inceliyor.<br />
Şebnem Udum makalesinde, Madrid Barış Konferansı’ndan sonra 1992’de başlatılan Silahların Kontrolü ve<br />
Bölgesel Güvenlik görüşmelerinin başarısızlıkla sonuçlanmasından ardından, Ortadoğu’da meydan gelen gelişmeleri<br />
ve bu minvalde gündeme gelen ODKİSAB (Ortadoğu’da Kitle İmha Silahlarından Arındırılmış Bölge)<br />
insiyatifini derinlemesine tartışıyor.<br />
İran, 14 Haziran 2013 tarihinde gerçekleşecek olan cumhurbaşkanlığı seçimleri öncesinde bir kez daha küresel<br />
ve bölgesel ajandalarda öne çıkmıştır. Barış Doster makalesinde seçimleri ve sertleşen siyasi rekabeti İran’ın iç ve<br />
dış dengelerini esas alarak inceliyor.<br />
Özüm Uzun, makalesinde İran’ın mevcut rejiminin ekonomi politikalarını ve devam ettirdiği nükleer programından<br />
dolayı maruz kaldığı ekonomik yaptırımların etkilerini tartışıyor.<br />
Abdülgani Bozkurt, bu sayımızda yer alan çalışmasında İsrail-Gazze ilişkilerinde savaşın yeri ve önemini değerlendirirken,<br />
Mısır’da genel durum, Gazze <strong>için</strong> Mısır’ın önemi ve İsrail’in özrünün Gazze’ye olan muhtemel<br />
etkilerini mercek altına alıyor.<br />
Dr. Maxim A. Suchkov, çalışmasında Rusya’nın Güney Kafkasya’da izlediği bölgesel dış politikasını zayıflıklar ve<br />
gelecekten beklentiler çerçevesinde inceliyor.<br />
Konferans İzlenimleri köşemizde ise Bilgehan Öztürk 10 Mayıs 2013 tarihinde Antalya’da Uluslararası Antalya<br />
Üniversitesi Sosyal, Ekonomik ve Politik Araştırmalar Merkezi (SEPAM) tarafından düzenlenen “Güncel Gelişmeler<br />
Işığında Türk Dış Politikası: Zorluklar ve Fırsatlar”, başlıklı konferansa ait izlenimlerini bizlerle paylaşıyor.<br />
Bu sayımızın Kitap İncelemesi bölümünde Zeynep Sütalan, Lloyd C. Gardner tarafından yazılan “The Road to<br />
Tahrir Square: Egypt and the United States from the Rise of Nasser to the Fall of Mubarak” adlı kitabı okuyucularımızın<br />
ilgisine sunuyor.<br />
Bu sayımızda WWF-Türkiye’de Sürdürülebilirlik ve Stratejik İşbirlikleri Müdürü Buket Bahar Dıvrak ve<br />
Şanlıurfa’da bölgeyi çok iyi bilen ve yaşanan gelişmeleri yakından takip eden öğretmen Abdülkadir Gök ile yapılan<br />
söyleşileri siz okuyucularımızın ilgisine sunuyoruz.<br />
Temmuz sayımızda görüşmek üzere,<br />
Keyifli okumalar<br />
Tarık Oğuzlu<br />
Ortadoğu Analiz Editörü<br />
Hasan Kanbolat<br />
ORSAM Başkanı
ORSAM<br />
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ<br />
www.<strong>orsam</strong>.org.tr
Kapak Konusu<br />
Kapak Konusu<br />
Reyhanlı Saldırısı ve Türkiye<br />
ORSAM<br />
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ<br />
<br />
9
Kapak Konusu<br />
Reyhanlı terör saldırısı Irak ve Suriye’deki dehşet sahnelerini andıran son derece üzücü görüntüler ortaya çıkarmıştır.<br />
Reyhanlı Saldırısı ve Türkiye’nin Suriye İkilemi<br />
The Reyhanlı Attack and Turkey’s Syria Dilemma<br />
Oytun ORHAN<br />
Abstract<br />
The terrorist attack that took place in Reyhanli has been a tragic indicator of how easily the instability in<br />
neighboring countries could spread to Turkey. The Reyhanli district has been hosting almost as many Syrian<br />
guests as its own population since the beginning of the uprising in Syria. This situation negatively affects the<br />
social, economic and security situation in the district. The Reyhanli bombing further deepened the existing<br />
negative effect. This study will primarily deal with the process before the Reyhanli bombing, and then<br />
analyze the targets and forces at the back of the bombing. The article will be concluded with the section that<br />
deals with the impacts of the Reyhanli bombing on Turkey’s Syria policy.<br />
Keywords: Turkey-Syria relations, Reyhanlı attacks, terrorism
Kapak Konusu<br />
Triye 000’ler boyunca Suriye’ye yneli AD’nin sertli yanls po<br />
litialarna arl uzun vadeye yaylm i dinamiler yoluyla sa<br />
lanaca bir deiimi savunmutu u anlamda baz alanlarda sonu<br />
da alnmt Suriye’nin at ile iliileri Triye sayesinde nispeten<br />
dzelmi Suriye iindei reformcu anat glenmiti<br />
Giriş<br />
Reyhanlı’da 11 Mayıs 2013 tarihinde gerçekleşen<br />
terör saldırısı komşu ülkelerde yaşanan istikrarsızlığın<br />
Türkiye’ye nasıl kolayca yayılabileceğinin<br />
acı bir göstergesi olmuştur. Irak’ta 2003 işgali<br />
ve Suriye’de 2011 ayaklanma sonrası görmeye<br />
alıştığımız acı sahnelerin bir benzeri Hatay<br />
Reyhanlı’da yaşanmıştır. Resmi açıklamalar ve<br />
Türk kamuoyundaki genel bakış saldırının faili<br />
olarak Suriye rejimini işaret etmektedir. Buna<br />
göre eylemi, Esad rejiminin Türkiye’yi Suriye<br />
politikası nedeniyle cezalandırma ve çatışmanın<br />
<strong>için</strong>e çekerek savaş sahasını genişletme çabası<br />
olarak okumak mümkündür.<br />
Olay tüm Türkiye’yi derinden etkilemiştir. Ancak<br />
bölge insanı, Reyhanlı halkı doğrudan şiddete<br />
maruz kalmıştır. Bu da zaten Suriye ile sınır<br />
ilçesi olması dolayısıyla direk etkilenen ve gergin<br />
bir havanın hakim olduğu bölgede kutuplaşmaları<br />
daha da körüklemiştir. Reyhanlı, Suriye’deki<br />
olayların başlamasından bu yana neredeyse<br />
kendi nüfusu kadar Suriyeli misafiri ağırlamaktadır.<br />
Bu da bölgedeki sosyal, ekonomik, güvenlik<br />
durumunu olumsuz biçimde etkilemektedir.<br />
Reyhanlı saldırısı söz konusu etkiyi daha da derinleştirmiştir.<br />
Bu çalışmada öncelikle Reyhanlı<br />
saldırısına giden süreç ele alınacak, ardından<br />
olayın arkasındaki güçler ve hedefleri analiz edilmeye<br />
çalışılacaktır. Çalışma Reyhanlı saldırısının<br />
Türkiye’nin Suriye politikasına etkisinin ele alınacağı<br />
kısım ile sonlandırılacaktır.<br />
Reyhanlı Saldırısına Giden Süreç<br />
Türkiye-Suriye ilişkileri 1999 yılından bu yana<br />
kademeli olarak gelişmiş ve son olarak vizelerin<br />
kaldırılmasıyla toplumsal, ekonomik bütünleşme<br />
yolunda önemli bir adım atılmıştı. Ancak<br />
15 Mart 2011 tarihinde Suriye’ye sıçrayan halk<br />
ayaklanması bu süreci tersine çevirdi. Bunun<br />
temel nedeni Türkiye’nin uzun zamandan beri<br />
dış politikanın merkezine “meşruiyet ve değer<br />
merkezli dış politika” kavramlarını oturtmasından<br />
kaynaklanmıştı. Bu yaklaşım Türkiye’nin<br />
Ortadoğu’daki değişim dalgasında “demokrasi”<br />
taleplerinin yani bölge halklarının yanında yer<br />
almasını gerektirmekteydi. Aksi bir tutum söylem<br />
ile eylem arasında çelişki yaratarak Türk dış<br />
politikasında meşruiyet krizi yaratabilirdi. Ancak<br />
reel politikanın gerekleri Türkiye’nin bazı sorunlarda<br />
hızlı adım atmasına engel olmuştu. Suriye<br />
bu açıdan en çarpıcı örneklerden biri oldu.<br />
Türkiye 2000’ler boyunca Suriye’ye yönelik<br />
ABD’nin sertlik yanlısı politikalarına karşılık<br />
uzun vadeye yayılmış, iç dinamikler yoluyla sağlanacak<br />
bir değişimi savunmuştu. Bu anlamda<br />
bazı alanlarda sonuç da alınmıştı. Suriye’nin Batı<br />
ile ilişkileri Türkiye sayesinde nispeten düzelmiş,<br />
Suriye <strong>için</strong>deki reformcu kanat güçlenmişti. Ancak<br />
“Arap Baharı” bölgede hızlı ve köklü bir değişim<br />
talebini beraberinde getirdi. İşte bu durum<br />
Türkiye’nin uzun yıllardır başarmaya çalıştığı ve<br />
mesafe kat ettiği Suriye’de değişim sürecini çok<br />
kısa bir süreç <strong>için</strong>de gerçekleşmesi zorunluluğunu<br />
beraberinde getirdi. “Değer merkezli dış politika<br />
ve reel politika” ikilemi <strong>için</strong>de kalan Türkiye<br />
son 10 yılda yakın ilişkiler kurduğu Esad yönetimine<br />
karşı eleştirel bir tavır almak durumunda<br />
kaldı.<br />
“Rejim bekası” sorunu ile yüzleşen Suriye yönetimi,<br />
Türkiye’nin sorunu “sivil halkın meşru
Kapak Konusu<br />
talepleri” olarak tanımlamasından rahatsızlık<br />
duydu. Buna karşılık Türkiye, uzun yıllardır desteklediği<br />
Esad yönetimine ilettiği reform telkinlerinin<br />
dikkate alınmamasından “hayal kırıklığı”<br />
duyduğunu açıkça ifade etti. Türkiye ayaklanmanın<br />
Suriye’ye sıçramasını takiben belli bir<br />
süre “Suriye’den umudunu kesmediğini ve halen<br />
reform yapabileceğine olan inancını” dile getirmişti.<br />
1 Ancak Suriye ordusunun Humus, Deyr ez<br />
Zor ve özellikle Hama’ya düzenlediği askeri operasyonlar<br />
Türkiye’nin umutlarının neredeyse tükenmesine<br />
yol açtı. Hama operasyonunun 1982<br />
yılındaki “Hama Katliamını” hatırlatması ve<br />
Başbakan Erdoğan’ın daha önce “yeni Hama’lar<br />
istemiyoruz” açıklamasını yapmış olması, operasyonun<br />
Türkiye açısından bir dönüm noktası<br />
olmasına neden oldu. Dışişleri Bakanı Davutoğlu<br />
da daha sonraki açıklamalarında “Hama’da<br />
başlayan olayların kendilerini derinden etkilediğini,<br />
Hama’da yaşanan olayların yönteminin<br />
ve zamanlamasının kabul edilmesinin mümkün<br />
olmadığını” ifade etti. Türkiye operasyonlar sonrasında,<br />
Başbakan Erdoğan’ın ifadesi ile “sabrının<br />
sonuna geldi.” 2 Bu sert dış politika söylemi<br />
“Suriye’nin olayları şiddet yoluyla bastırmaya devam<br />
etmesi durumunda Türkiye’nin hangi yeni<br />
dış politika araçlarını hayata geçireceği” sorusunu<br />
beraberinde getirmişti.<br />
10 yılı aşkın bir sürede kurulan çok boyutlu ve<br />
derin ilişkiler birkaç ay <strong>için</strong>de kısaca özetlenmeye<br />
çalışılan süreçte hızla geriledi. İşte böyle bir<br />
ortamda Türkiye Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu<br />
Türkiye’nin mesajlarını ve beklentilerini<br />
iletmek üzere 9 Ağustos 2011 tarihinde Şam’a<br />
kritik bir ziyaret gerçekleştirdi. Bu görüşme iki<br />
ülke ilişkileri açısından dönüm noktası oldu.<br />
Türkiye her ne kadar halk ayaklanmasının bastırılış<br />
şekline eleştirel yaklaşsa da olaylar başladığı<br />
tarihten bu yana Batı ile Suriye yönetimi arasında<br />
bir “kalkan” vazifesi görmüştü. Ancak Esad-<br />
Davutoğlu görüşmesinde Türkiye’nin beklentilerinin<br />
karşılanmaması neticesinde Türkiye’nin<br />
Batı ile Suriye arasında kalkan olma durumu<br />
sona erdi ve bundan sonra Türkiye Suriye’de<br />
değişimi gerçekleştirmek <strong>için</strong> baskı ve izolasyon<br />
politikaları uygulamaya başladı. 3<br />
Bu süreçte her türlü diplomatik, siyasi, ekonomik<br />
baskı araçları kullanılmaya başlandı. En önemli<br />
ayaklardan biri ise Suriye muhalefetine destek<br />
verilmesiydi. Suriye siyasal muhalefeti örgütlenme<br />
çabalarını büyük ölçüde Türkiye’de sürdürdü<br />
ve ilk çatı muhalif yapı olan Suriye Ulusal Konseyi<br />
kuruluşunu İstanbul’da ilan etti. Muhalefete<br />
destek açısından Türkiye-Suriye sınır hattının<br />
Suriye muhaliflerin lehine kullanımına izin verilmesi<br />
kritik önem taşıyordu. Sınır hattının kontrolünün<br />
zayıflatılması muhalefetin rejime karşı<br />
mücadelesi açısından kritik önem taşıyordu. Suriye<br />
rejimi de Türkiye’nin verdiği destek olmasa<br />
muhalefetin çok fazla yaşama şansı olmadığını<br />
ya da bu denli güçlenemeyeceğini düşünüyordu.<br />
Bunun neticesinde Suriye tarafı Türkiye’yi Suriye<br />
politikası nedeniyle “cezalandırma” çabası<br />
<strong>için</strong>e girdi ve 1998 yılından itibaren destek vermeyi<br />
kestiği PKK’ya ülkesinde yeniden alan açmaya<br />
başladı. 4 Bu süreç <strong>için</strong>de Türkiye ile Suriye<br />
arasındaki en büyük kriz Haziran 2012 ayı <strong>için</strong>de<br />
Türk uçağının Akdeniz’de uluslararası sularda<br />
Suriye hava savunma sistemleri tarafından düşürülmesi<br />
ile yaşandı. Suriye bu saldırı ile rejimin<br />
varlığını koruma konusunda ne kadar ciddi olduğunu<br />
ve nereye kadar gidebileceğini göstermişti.<br />
Diğer taraftan bu saldırı Türkiye’yi Suriye politikasında<br />
geri attırmaktan ziyade daha sertleştirdi.<br />
Başbakan Erdoğan’ın ifadesi ile “Suriye muhalefetine<br />
her türlü destek verilmeye başlandı”,<br />
saldırının hemen ertesinde Suriye sınırına askeri<br />
sığınak yapıldı ve Suriye’nin artık düşman ülke<br />
olarak görüldüğü ilan edildi. “Suriye’den Türkiye<br />
sınırına güvenlik riski ve tehlikesi oluşturacak<br />
şekilde yaklaşan her askeri unsurun bir tehdit<br />
olarak değerlendirileceği ve askeri hedef olarak<br />
muamele göreceği” açıklandı. Bu durum Suriye<br />
ordusunun sınıra çok yakın bölgelerde operasyon<br />
yapmasını zorlaştırdı ve böylece takip eden<br />
dönemde sınır bölgesinde muhaliflerin etkinliği<br />
giderek artmaya başladı. Sınırdan 40-50 kilometrelik<br />
bir hat boyunca rejim kontrolü ortadan<br />
kalkmaya başladı. Türkiye’nin sınır hattındaki<br />
kontrolleri daha da zayıflatması ile muhaliflerin<br />
kontrolündeki kuzey Suriye ile Türkiye’nin güney<br />
bölgesi arasındaki geçişkenlik inanılmaz boyutta<br />
arttı. 5<br />
Bu dönemde Türkiye-Suriye sınırında yer alan<br />
il ve ilçelerde Suriyelilerin varlığı hissedilir biçimde<br />
artmaya başladı. Türkiye’nin Suriye üzerinden<br />
Ortadoğu’ya açılan en önemli karayolu
Kapak Konusu<br />
Banyas katliamı Sünni halkın korkutularak göçe zorlanması, güvenli ve homojen bir Arap Alevi bölgesi yaratılma<br />
hedefinin önemli bir ayağı olarak düşünülmüştür.<br />
sınır kapısı olan Cilvegözü’nü barındıran Reyhanlı<br />
ilçesinde yaşananlar söz konusu süreci ve<br />
tüm Türkiye-Suriye sınır hattı boyunca yaşananları<br />
yansıtması açısından son derece çarpıcı bir<br />
örnek oluşturuyordu. ORSAM Başkanı Hasan<br />
Kanbolat, Temmuz 2012 ayı <strong>için</strong>de kaleme aldığı<br />
“Hatay-Reyhanlı’dan Suriye’ye Bakış” ve “Reyhanlı-İdlib<br />
Sınırında Sakin Günler” başlıklı ve kişisel<br />
gözlemlerine dayanan iki köşe yazısında şu<br />
tespitlerde bulunuyordu.<br />
“19 Temmuz’da Bab-el Hava sınır kapısı Suriyeli<br />
mücahitlerin eline geçti. Aynı saatlerde Türkiye-Suriye<br />
sınırındaki Gaziantep-Karkamış sınır<br />
kapısının Suriye tarafındaki Carablus sınır kapısı<br />
ve Suriye-Irak sınırındaki Abu Kemal Sınır<br />
Kapısı’nın da mücahitlerin eline geçtiği öğrenildi.<br />
Reyhanlı sokakları Suriyeli sivillerle ve üniformalı<br />
Suriyeli askerlerle dolu. Türkiye sığınılacak<br />
güvenli bir liman. Reyhanlı halkı da üniformalı<br />
Suriye askerlerine alışmış durumda. Dışarıdan<br />
gelen biri, Türkiye ile Suriye’nin birleştiğini<br />
veya Reyhanlı’nın Suriye ordusu tarafından işgal<br />
edildiğini düşünebilir. Yaklaşık 70 bin nüfuslu<br />
Reyhanlı’da son birkaç ayda Suriyeli nüfusu birden<br />
bir arttı ve artmaya devam ediyor. Suriyeli<br />
aile sayısı 1500 civarını bulmuş durumda. İlçede<br />
kiralık ev kalmadı. Aylık ortalama 100-200 TL<br />
olan ev kiraları 300 TL’ye çıktı. Reyhanlı devlet<br />
hastanesi Suriyeli hastalarla dolu. Ambulanslar<br />
her gün sınırdan hasta taşıyor. Reyhanlı’da jet<br />
krizinin etkilerini açıkça görmek mümkün. Kriz<br />
sonrası Türkiye’nin çekingenlik bariyerlerinin ortadan<br />
kalktığı rahatça gözlemlenebiliyor. Askeri<br />
birlikler silah ve mühimmat olarak güçlendirilmiş,<br />
füze rampaları yerleştirilmiş. Türkiye, Suriye’deki<br />
çatışmalara katılmamakla birlikte artık<br />
çok daha rahat bir şekilde mücahitleri desteklemeye<br />
başlamış. Son birkaç aydır Reyhanlı dahil<br />
olmak üzere Türkiye sınır il ve ilçelerine yoğun<br />
bir Suriyeli yerleşimi oldu. Reyhanlı, Suriye ile içi<br />
içe günlük yaşamına devam ediyor.” 6
Kapak Konusu<br />
Sınır hattının buharlaşması jet krizinin ardından<br />
yeni gerginlikleri beraberinde getirdi. Suriye ordusu<br />
ile Özgür Suriye Ordusu arasında Tel Abayad<br />
kasabasının kontrolü <strong>için</strong> yürütülen silahlı<br />
mücadele Türkiye’ye sıçradı. Tel Abayad kasabası<br />
ve Akçakale’ye açılan sınır kapısının kontrolünü<br />
kaybeden Suriye ordusu bölgeyi yakın çevreden<br />
top atışına tutmaya başlamıştı. Suriye ordusu<br />
bu saldırılar sırasında 3 Ekim 2012 tarihinde,<br />
Şanlıurfa’nın Akçakale ilçesini hedef alan 6 top<br />
atışı gerçekleştirdi. Saldırıda 5 Türk vatandaşı<br />
hayatını kaybetti. Türkiye karşılık olarak tespit<br />
edilen 14 hedefe 40 top atışıyla karşılık verdi. Bu<br />
saldırı ile Suriye yönetimi jet krizinde olduğu gibi<br />
gerekirse her türlü “çılgınlığı” yapabileceği mesajını<br />
veriyordu. 7 Suriye yönetimi daha ne kadar<br />
ileri gidebileceğini 11 Şubat 2013 tarihinde Cilvegözü<br />
sınır kapısı ile Suriye tarafındaki Bab el<br />
Hava sınır kapısı arasında kalan tampon bölgede<br />
bomba yüklü araç ile gerçekleştirdiği saldırı<br />
ile gösterdi. Bu saldırı Suriye ve Türkiye-Suriye<br />
sınır hattındaki istikrarsızlık ve otorite kaybının,<br />
kontrollerin gevşekliğinin Türkiye’nin güvenliğine<br />
nasıl olumsuz yansıyacağının açık göstergesiydi.<br />
8 Türkiye 11 Mayıs 2013 günü tarihinin en<br />
büyük terör saldırısına işte böyle bir ortam <strong>için</strong>de<br />
gidiyordu.<br />
Reyhanlı Saldırısını Kimler,<br />
Neden Gerçekleştirmiş Olabilir<br />
11 Mayıs 2013 tarihinde Reyhanlı, Hatay’da iki<br />
ayrı bombalı terör saldırısı düzenlenmiştir. Türkiye<br />
Cumhuriyeti tarihinin en kanlı terör eyleminde<br />
51 kişi ölmüş, 146 kişi yaralanmıştır.<br />
Eylem Reyhanlı Belediyesi’nin de bulunduğu<br />
Atatürk Caddesi’nde art arda meydana gelen 2<br />
patlama şeklinde gerçekleşmiştir. Bombalı araçlarla<br />
düzenlenen saldırılarda patlamalardan biri<br />
belediye diğeri postane binası önünde meydana<br />
gelmiştir.<br />
Reyhanlı terör saldırısı Irak ve Suriye’deki dehşet<br />
sahnelerini andıran son derece üzücü görüntüler<br />
ortaya çıkarmıştır. Bu görüntüler neticesinde<br />
söylenebilecek ilk söz Türkiye’nin Ortadoğu sorunlarına<br />
doğrudan müdahil olması ile beraber<br />
bir taraftan etkinliğini artırmakla birlikte bölge<br />
sorunlarının tarafı olması ve bölgede siyasetin<br />
yürütülüş biçiminin hedeflerinden biri haline<br />
geldiğidir. Türkiye her ne kadar “haklının” yanında<br />
yer aldığı argümanı ile meşruiyeti güçlü<br />
bir dış politika izlediğini savunsa da “düzen kurucu”,<br />
“statükoya meydan okuyan” bir dış politika<br />
izlendiğinde buna yönelik “karşı meydan okumalar”<br />
ile karşılaşılacağı açıktır. Reyhanlı’daki<br />
terör saldırısını; failleri ve arkasındaki güçler kim<br />
olursa olsun her şeyden önce söz konusu “karşı<br />
meydan okumanın” bir parçası olarak görmek<br />
gerekmektedir.<br />
Saldırı ile birbiri ile bağlantılı farklı amaçlar güdülmüş<br />
olabilir. Türkiye’yi Suriye politikası nedeni<br />
ile cezalandırmak ve geri adım atmaya zorlamak,<br />
Türk kamuoyu ve muhalefetini hükümetin<br />
Suriye politikasını sorgulatmaya yönlendirmek,<br />
Türkiye’de mezhepsel ayrışımları körükleyerek<br />
iç çatışma ortamı yaratmaya çalışmak ve böylece<br />
Türkiye’nin daha içe dönük bir politika izlemesini<br />
sağlamak, Türkiye’nin sınırlarında uyguladığı<br />
“açık kapı politikasının” nasıl kendine karşı<br />
bir silah olarak dönebileceğini göstermek bunlar<br />
arasında olabilir. Bu tarz saldırılar ile Türkiye<br />
ciddi bir ikileme zorlanmaktadır. Suriye’deki iç<br />
savaş, artan bir şekilde Türkiye’nin güvenliğini<br />
olumsuz etkileyen bir soruna dönüşmektedir.<br />
Ancak diğer taraftan sorunu sonlandırmak adına<br />
uygulanan politika Türkiye’yi doğrudan çatışmanın<br />
tarafı haline getirmekte ve daha fazla güvenlik<br />
sorunu ile karşılaşmasına neden olmaktadır.<br />
Türkiye, Suriye sorununa çözüm bulunamaması<br />
durumunda ya artan şekilde şiddet sarmalının<br />
<strong>için</strong>e çekilecek ya da Suriye politikasında radikal<br />
bir değişikliğe gitmek durumunda kalacaktır.<br />
Her iki seçenek kendi <strong>için</strong>de Türkiye açısından<br />
ciddi zafiyetleri beraberinde getirecektir. Birinci<br />
şıkkın seçilmesi durumunda bir şekilde uluslararası<br />
toplum ikna edilerek Esad yönetiminin yıkılması<br />
<strong>için</strong> gerekli “uçuşa yasak bölge ilanı, muhaliflere<br />
ağır silah yardımı, doğrudan askeri müdahale”<br />
gibi önlemlerin alınması sağlanmalıdır. Bu<br />
mümkün değilse Türkiye, sınırlardan kaynaklanan<br />
güvenlik risklerinin ortadan kaldırılması <strong>için</strong><br />
doğrudan kendisi sorumluluk almak durumunda<br />
kalacaktır. Suriye sorununda aktif ülkelerin pozisyonlarına<br />
bakıldığında birinci şıkkın gerçekleşmesi<br />
mümkün gözükmemektedir. İkinci şık<br />
ise Türkiye’nin Suriye sınır bölgelerini kapsayan
Kapak Konusu<br />
bir askeri müdahalesini gerektirmektedir. Bu da<br />
Türk ordusunun Suriye <strong>için</strong>de saldırıya açık bir<br />
hale düşmesine ve Suriye rejiminin Türkiye’ye<br />
yönelik misilleme saldırılarına açık kalması anlamına<br />
gelecektir. Suriye politikasında radikal bir<br />
değişikliğe gidilmesi ise Türkiye’nin uzunca bir<br />
süre Ortadoğu’ya yeniden sırtını dönmesi ve dış<br />
politikanın ana unsuru olan yaptırım gücünün<br />
zayıflaması sonucunu beraberinde getirecektir.<br />
Dolayısıyla Suriye meselesi bu noktadan itibaren<br />
sonuçları her halükarda Türkiye açısından sıkıntılı<br />
alternatifler arasında tercihi zorunlu kılmaktadır.<br />
Bu geniş fotoğraf çerçevesinde değerlendirildiğinde,<br />
Reyhanlı saldırısı Türkiye’nin Suriye<br />
politikası bağlamında daha fazla baskı altında<br />
kalmasına neden olacaktır.<br />
Büyük resmin dışında Reyhanlı saldırısının sonuçları<br />
ve olası failleri hakkında şu değerlendirme<br />
yapılabilir. Bu saldırı her şeyden önce<br />
Suriye rejiminin en azından Hatay <strong>için</strong>de eylem<br />
düzenleme kabiliyetine sahip olduğunu göstermiştir.<br />
Türk yetkililerin açıklamaları da terör<br />
saldırısının Suriye istihbaratı destekli olmakla<br />
birlikte Türkiye <strong>için</strong>den yürütüldüğü ve olayın<br />
<strong>için</strong>de Türk vatandaşlarının olduğu şeklindedir. 9<br />
Bu durum Cilvegözü ve Reyhanlı saldırılarının<br />
ardından önümüzdeki dönemde aynı yönde girişimlerin<br />
olabileceği düşüncesini doğurmaktadır.<br />
Hatay; Türk, Sünni Arap, Arap Alevi, Kürt,<br />
Hıristiyan ve Ermeni topluluklarının bir arada<br />
olması itibarıyla yüzyıllardır barış <strong>için</strong>de bir arada<br />
yaşamayı başaran bir il olarak örnek gösterilmektedir.<br />
Ancak Suriye’deki iç savaşın mezhepsel<br />
boyutunun giderek keskinleşmesi Hatay’daki<br />
farklı toplumlar arasındaki barış ortamını da<br />
sarsmıştır. Dolayısıyla Suriye rejimi kaynaklı bu<br />
tarz eylemler zaten var olan gergin ortamının<br />
körüklenmesine neden olabilir. Türkiye’nin Suriye<br />
politikasının en önemli sonuçlarından biri<br />
de Ortadoğu’da siyasetin temel dinamiklerinden<br />
olan etnik ve mezhepsel ayrışımlara dayalı tartışmaların<br />
Türkiye’ye taşınması olmuştur.<br />
Olayın doğrudan faili olarak THKP-C Acilciler<br />
örgütü ve lideri Mihraç Ural öne çıkarılmaktadır.<br />
Mihraç Ural yakın zaman önce gerçekleşen Banyas<br />
katliamının da faili olarak görülmektedir. 10<br />
Esad rejiminin yıkılması durumunda Arap Alevilerin<br />
yoğun olarak yaşadığı Lazkiye, Tartus vilayetleri<br />
ile Humus ve Hama vilayetlerinin batı kanadını<br />
içeren bir Alevi devleti kurmayı alternatif<br />
olarak düşündüğü söylenebilir. Banyas ili Tartus<br />
vilayeti <strong>için</strong>de Sünni Arapların yaşadığı bir il olarak<br />
söz konusu planın hayata geçirilişi önünde<br />
engel teşkil etmektedir. Banyas katliamı Sünni<br />
halkın korkutularak göçe zorlanması, güvenli<br />
ve homojen bir Arap Alevi bölgesi yaratılma hedefinin<br />
önemli bir ayağı olarak düşünülmüştür.<br />
Türkiye Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu da<br />
Banyas katliamını bu şekilde okuduğunu “rejim<br />
ülkenin tümünü kontrol altına almak mümkün<br />
değilse belli bir bölgeyi etnik temizliğe tabi tutup<br />
o bölgede etkin olma stratejisine geçmiştir.”<br />
sözleriyle dile getirmiştir. 11 Banyas katliamından<br />
kısa süre önce Mihraç Ural’ın internette yayınlanan<br />
görüntülerinde “Banyas ilinin Sünnilerin<br />
tek denize çıkış noktası olduğu, bu şehrin önce<br />
kuşatılıp sonra temizlenmesi gerektiği ve başında<br />
olduğu Suriye Mukavemeti isimli örgütün sahaya<br />
inerek bunu gerçekleştireceği” yönündeki<br />
ifadeleri yer almıştır. 12 Reyhanlı saldırısı sonrası<br />
Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu’nun “Banyas<br />
katliamını kim yapmışsa Reyhanlı saldırısında<br />
da onların ayak izleri var.” açıklaması Türk karar<br />
alıcıların her iki olayın faili olarak söz konusu<br />
örgütü ve başındaki ismi gördüğünü ortaya<br />
koymaktadır. Ural, Reyhanlı saldırısı sonrasında<br />
kendisiyle yapılan röportajda “Suriye’de şu anda<br />
faaliyette bulunan örgütün Acilciler olmadığını,<br />
Suriye Mukavemeti isimli yeni bir direniş hareketi”<br />
olduğunu kaydetmiş ve “örgütün kurucuları<br />
arasında Türkiyelilerin bulunduğunu” belirtmiştir.<br />
Başbakan Erdoğan da Reyhanlı saldırısına<br />
ilişkin yaptığı açıklamada “Suriye rejiminin<br />
Türkiye’de uzantıları var.” ifadelerini dile getirerek<br />
söz konusu milis grubu ve arkasındaki Suriye<br />
istihbaratını olayın faili olarak işaret etmiştir. 13<br />
Sonuç<br />
Reyhanlı saldırısı Suriye sorununa doğrudan müdahil<br />
olmanın ve çözüm üretilememesinin Türkiye<br />
açısından maliyetinin giderek hangi boyutlara<br />
ulaşabileceğini göstermesi açısından önemlidir.<br />
Suriye sorunu dış kaynaklı saldırılara açık hale<br />
gelmenin yanı sıra toplumsal barış ortamının bozulmasına<br />
neden olmaktadır. Ortadoğu’da şiddet
Kapak Konusu<br />
ne yazık ki birçok zaman siyasi amaca ulaşmanın<br />
aracı olarak kullanılmaktadır. Reyhanlı saldırısı<br />
bölge sorunlarına taraf olmanın sonuçlarından<br />
birinin söz konusu yöntemin hedeflerinden biri<br />
haline gelme riskini açıkça ortaya koymuştur.<br />
Saldırının zamanlaması Başbakan Erdoğan’ın<br />
kritik ABD ziyareti öncesi gerçekleşmesi açısından<br />
önemli olabilir. Başbakan Erdoğan, Amerika<br />
Birleşik Devletleri’ne gerçekleştirdiği ziyaret<br />
öncesinde, Amerikan televizyonu NBC’ye bir<br />
röportajda kritik mesajlar vermişti. Gazetecinin<br />
“Suriye’de uçuşa yasak bölge ilan edilmesi durumunda<br />
Türkiye’nin de buna destek verip vermeyeceği<br />
sorusuna Erdoğan, “Buna evet deriz”<br />
yanıtını vermiştir. Ayrıca “Suriye rejiminin halkına<br />
karşı kimyasal silah kullandığını belirterek<br />
Washington’ı bu konuda da harekete geçmeye<br />
çağırmış, “kırmızı çizgi”nin çoktan aşıldığını da<br />
belirtmiştir. Başbakan Erdoğan’ın bu ifadeleri<br />
Washington ziyaretinde Başkan Obama’yı Suriye<br />
konusunda daha sert bir pozisyon almaya<br />
ikna <strong>için</strong> çabalayacağı yönünde beklenti oluşturmuştur.<br />
ABD’nin uçuşa yasak bölge ilanına<br />
destek vermesi ya da muhaliflerin ağır silahlar<br />
dahil olmak üzere silahlandırılması kararı alması<br />
Suriye’de dengeyi değiştirebilecek gelişmeler olacaktır.<br />
Ancak Esad rejimi kritik görüşme öncesi<br />
Reyhanlı saldırısını planlayarak Türk tarafının<br />
ABD’de elini zayıflatmaya çalışmıştır. Gerçekten<br />
de ziyaret sonrasında Türkiye’nin ABD’yi ikna<br />
etmesinden ziyade Türkiye’nin ABD pozisyonuna<br />
yakınlaşması söz konusu olmuştur. Dolayısıyla<br />
Reyhanlı saldırısı ilk aşamada Türkiye’nin Suriye<br />
politikasında elini zayıflatmıştır. Ayrıca Suriye<br />
rejiminin Hatay’daki gelişmeleri manipüle<br />
etme kabiliyeti ve iradesi olduğunu göstermiştir.<br />
Bu da zaten hassas bir konumda olan Hatay’daki<br />
toplumsal barışı sarsacak yeni terör saldırılarının<br />
rejim tarafından gerçekleştirilebileceği düşüncesi<br />
oluşturmuştur. Bu durum Suriye’deki istikrarsızlığın<br />
bir an önce çözülmesinin ne denli önemli<br />
olduğunu göstermektedir.<br />
O<br />
DİPNOTLAR<br />
1 Aslı Aydıntaşbaş, “Davutoğlu: Esad hâlâ reform yapabilir”, Milliyet, 9 Haziran 2011.<br />
2 “Erdoğan: Suriye’de sabrın sonuna geldik”, Sabah, 7 Ağustos 2011.<br />
3 Dışişleri Bakanlığı Stratejik Araştırmalar Merkezi Başkanı Prof. Dr. Bülent Aras bir gazete ile gerçekleştirdiği röportajda<br />
bu politikanın işaretlerini vermiştir: “Yaptırım politikası”, Yeni Şafak, 14 Ağustos 2011.<br />
4 Oytun Orhan, “Suriye Türkiye’ye Karşı PKK Kozunu Oynuyor (mu?)”, ORSAM Dış Politika Analizi, 14 Şubat 2012.<br />
5 Jet krizi ve sonrası hakkında bakınız: Oytun Orhan, “Suriye ile Jet Krizinin Düşündürdükleri”, ORSAM Dış Politika<br />
Analizi, 28 Haziran 2012.<br />
6 Hasan Kanbolat, “Hatay-Reyhanlı’dan Suriye’ye Bakış”, ORSAM Dış Politika Analizi, 23 Temmuz 2012; Hasan Kanbolat,<br />
“Reyhanlı-İdlib Sınırında Sakin Günler”, ORSAM Dış Politika Analizi, 23 Temmuz 2012.<br />
7 Saldırı hakkında bakınız: Oytun Orhan, “Akçakale Saldırısı ve Sonrası”, ORSAM Dış Politika Analizi, 10 Ekim 2012.<br />
8 Saldırı hakkında bakınız: Oytun Orhan, “Cilvegözü Saldırısı Üzerine Notlar”, ORSAM Dış Politika Analizi, 14 Şubat<br />
2013.<br />
9 “Atalay: Reyhanlı saldırısını gerçekleştirenlerin hepsi bizim vatandaşımız”, Cihan Haber Ajansı, 20 Mayıs 2013.<br />
10 “Temizliğin lideri Antakyalı Mihraç”, Milliyet, 17 Mayıs 2013.<br />
11 “Esad etnik temizlik yapıyor”, Star, 7 Mayıs 2013.<br />
12 Görüntüleri izlemek <strong>için</strong> bakınız: http://www.youtube.com/watch?v=2jVb77O4-Go (Son erişim Tarihi: 27 Mayıs<br />
2013)<br />
13 “Arkasında Suriye rejimi var”, Milliyet, 14 Mayıs 2013.
İnceleme<br />
Iraklı Kürtlerin büyük kazanımı işgal öncesi zaten koruma altında olan Kürt bölgesinin, 2005 Anayasasıyla “Kürdistan Bölgesel Yönetimi”<br />
adıyla federal bir siyasi birim haline gelmesiydi.<br />
Arap Baharında Eklemlenen Kürt Bölgeleri ve<br />
Türk Dış Politikasına Etkileri<br />
Articulation of the Kurdish Regions in the Arab Spring and Its Impacts on<br />
Turkish Foreign Policy<br />
Erol KURUBAŞ<br />
Abstract<br />
Instability and changes in the Middle East have affected the status or positions of the Kurds in Syria, Iraq<br />
and Turkey. Some developments have led to intertwining and articulation of the Kurdish regions, the Kurdish<br />
questions, and the Kurdish movements in these different countries of the Middle East at the degree it has<br />
not been experienced so far. Especially, the developments in Syria has caused the birth of a struggle area<br />
in which the ideals of Kurdish movements are intersected with the fears of Turkey. This situation has also<br />
forced Turkey to come to terms with the Kurdish reality in its foreign policy towards the Middle East once<br />
more. In connection with the developments in the Kurdish region, three major issues determine the agenda<br />
of Turkey’s foreign policy: Syria, Iraq and PKK/Kurdish issue. Now, depending on developments in the Kurdish<br />
region, these issues have been articulated to each other. Every step taken in one of these three fields has<br />
begun to affect the others directly or indirectly. This has draggged Turkish foreign policy to some dilemmas.<br />
Thus, Turkey has seen clearly that it cannot be an effective force in the Middle East without solving both its<br />
and others’ Kurdish problem. This study examines why and how the process of articulation in the Kurdish<br />
areas has appeared. In this context, it disscuses whether the process poses a growing threat or provides new<br />
opportunities for Turkey.<br />
Keywords: the Kurds, the Kurdish regions, Turkish foreign policy, pan-Kurdism, Kurdistan Regional Government
İnceleme<br />
Ira’ta ortaya an rt blgesi dier lelerdei rtler ve rt ha<br />
reetleri iin bir model oluturmu ve bir eim alan olmutur<br />
Arap ahar’yla Suriye’de ortaya an otorite boluu ise bu durumu<br />
daha da peitirmi ve hzlandrmtr<br />
Giriş<br />
Ortadoğu’da son yıllarda büyük bir altüst oluş yaşanmaya,<br />
rejimler ve dengeler değişmeye başladı.<br />
Ortaya çıkan bu statüko değişimi, Ortadoğu’da<br />
bölgesel dengeleri belirleyen ve küresel rekabete<br />
yol açan üç mücadele alanından biri olan Kürt<br />
bölgelerinde de (diğer iki bölge olan Filistin-İsrail<br />
anlaşmazlığı çerçevesinde Doğu Akdeniz,<br />
petrol ve Şiilik etrafında Basra Körfezi bölgelerinde<br />
olduğu gibi) gözle görünür bir hareketlenmeyi<br />
beraberinde getirdi. Böylece Ortadoğu’daki<br />
bu değişim dalgası sadece Arap dünyası <strong>için</strong><br />
değil, aynı zamanda Türkiye ve Kürtler <strong>için</strong> de<br />
çok özel anlamlar ifade etmeye başladı. Çünkü<br />
Ortadoğu’nun yeniden yapılanmasıyla sonuçlanacak<br />
olan bu devrim süreci Kürtlerin birtakım<br />
ideallerini ve buna bağlı olarak Türkiye’nin birtakım<br />
korkularını açığa çıkarttı.<br />
Gerçekten de bölgede yaşanan istikrarsızlık ve<br />
değişim, Kürtler açısından tarihi bir fırsat olarak<br />
görüldü ve Kürt hareketleri yaşadıkları ülkelerdeki<br />
pozisyonlarını güçlendirmeye dönük çaba <strong>için</strong>e<br />
girdiler. Ama öte yandan bu olgu, Türkiye’nin<br />
Ortadoğu’daki temel güvenlik alanlarından -ki<br />
bunlar genellikle Kürt bölgeleridir- algıladığı<br />
tehdidin düzeyini yükseltti. Özellikle Suriye’deki<br />
Kürt bölgeleri üzerinden, Türkiye’nin korkuları<br />
ile Kürtlerin ideallerinin kesiştiği bir mücadele<br />
alanı doğdu. Çünkü hemen tüm Kürt hareketlerinin<br />
Suriye Kürtlerinin durumu konusunda<br />
tam bir uzlaşı <strong>için</strong>de hareket etmeyi başarmasıyla<br />
farklı ülkelerdeki Kürt bölgelerinin, Kürt<br />
hareketlerinin ve Kürt sorunlarının bugüne değin<br />
hiç olmadığı kadar iç içe geçmesi ve eklemlenmesi<br />
söz konusu oldu. Böylece daha önceleri<br />
her ülkenin kendi bağımsız sorunu olarak kalan<br />
Kürt sorunları, bugüne değin hiç olmadığı kadar<br />
Ortadoğu’nun total bir sorununa dönüşmeye<br />
başladı.<br />
Bu durum, Türkiye’nin geleceğine dair birtakım<br />
korkularının depreştirmesinin yanı sıra<br />
Ortadoğu’da izlediği dış politikasının bir kere<br />
daha Kürt sorunu gerçeğiyle yüzleşmesine neden<br />
oldu. Bir başka deyişle, gerek içerideki gerekse<br />
dışarıdaki Kürt sorunları hem iç-dış politika<br />
bağlantısı oluşturarak hem de total bir bölgesel<br />
sorun olarak Türkiye’nin Ortadoğu’daki bölgesel<br />
güç hayallerini kâbusa çevirecek bir faktör olarak<br />
karşısına dikildi.<br />
Gerçekten de Ortadoğu çalkalanırken bölgede<br />
etkin bir güç olmaya çalışan Türkiye’nin son iki<br />
yıldır dış politika gündemini belirleyen üç konu<br />
oldu: Suriye, Irak ve PKK/Kürt sorunu ve Kürt<br />
bölgelerindeki gelişmelere bağlı olarak bu gündemler<br />
birbirine eklemlendi. Böylece Türkiye’nin<br />
bu üç alandan herhangi birinde attığı bir adım,<br />
diğerlerini de doğrudan ya da dolaylı etkilemeye<br />
başladı. Bu da Türk dış politikasını birtakım açmazlara<br />
sürükledi. Böylece Türkiye, hem kendi<br />
Kürt sorunu hem de dışarıdaki Kürtlerin sorunları<br />
tam olarak çözülmeden Ortadoğu’da etkin<br />
bir güç olmasının mümkün olmadığını açıkça<br />
gördü.<br />
Bu temel varsayımlar etrafında çalışma, özellikle<br />
Arap Baharı ekseninde Kürt bölgelerinde yaşanan<br />
eklemlenme sürecini, bu sürecin Türkiye’yi<br />
neden ve nasıl etkilediğini ve bu etkilerden nasıl<br />
kurtulabileceğini sorgulamaktadır. Bu bağlamda<br />
Kürt bölgelerindeki eklemlenmenin Türkiye açısından<br />
büyüyen bir tehdit mi, yoksa yeni fırsatlar<br />
mı sunduğu da birtakım politika seçenekleri/<br />
önerileri çerçevesinde tartışılmaktadır.
İnceleme<br />
Kürt Bölgelerinin Eklemlenme Süreci<br />
Kürtler yoğun olarak ikisi Arap (Irak ve Suriye),<br />
ikisi Arap olmayan (Türkiye ve İran) dört ülkeye<br />
dağılmış durumdadırlar. Ortadoğu’daki devrim<br />
bu devletleri değişik oranlarda etkilediği <strong>için</strong><br />
Kürtler ya da Kürt bölgeleri de bu süreçten farklı<br />
biçim ve düzeylerde etkilendiler.<br />
Bilindiği gibi, Irak’ta Arap Baharı’ndan çok önce,<br />
2003’te, ABD’nin müdahalesiyle Saddam devrilmiş<br />
ve Iraklı Kürtler kendi baharlarını yaşamaya<br />
başlamış, büyük kazanımlar elde etmişlerdi. En<br />
büyük kazanımlarıysa hiç kuşkusuz işgal öncesi<br />
zaten koruma altında olan Kürt bölgesinin,<br />
2005 Anayasasıyla “Kürdistan Bölgesel Yönetimi”<br />
(KBY) adıyla federal bir siyasi birim haline<br />
getirilmesiydi. 1 Bu sayede Iraklı Kürtler ayrı bir<br />
yasama, yürütme ve ordusu, ayrı bir eğitim sistemi,<br />
üniversiteleri, ekonomik yapısı olan, yani<br />
Bağdat’tan oldukça bağımsız hareket edebilme<br />
imkânına sahip, büyük ölçüde kendi kendini yöneten<br />
ve bu nitelikleri gittikçe güçlenen bir bölge<br />
elde etmişlerdi. 2 Hatta son dönemde Bağdat<br />
yönetimine rağmen, yabancı ülke şirketleriyle<br />
yapılan 50 civarındaki petrol arama ve çıkarma<br />
anlaşması dikkate alındığında 3 KBY’nin belli<br />
oranda dış ilişkiler kurma imkânına bile kavuştuğu<br />
söylenebilir.<br />
Iraklı Kürtlerin elde ettikleri bu kazanımların<br />
konumuz açısından esas önemi ise diğer Kürtler<br />
açısından doğurduğu sonuçlardır. Gerçekten de<br />
Irak’ta ortaya çıkan bu Kürt bölgesi, diğer ülkelerdeki<br />
Kürtler ve Kürt hareketleri <strong>için</strong> bir “model”<br />
oluşturmuş ve bir “çekim alanı” olmuştur.<br />
Arap Baharı’yla Suriye’de ortaya çıkan otorite<br />
boşluğu ise bu durumu daha da pekiştirmiş ve<br />
hızlandırmıştır. Özellikle Suriye’nin Kürt bölgelerinde<br />
yönetimin Kürtlerin eline geçmesiyle<br />
burada IKBY (Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi)<br />
benzeri bir yapının ortaya çıkması, bu örnek etkisini<br />
somut olarak göstermiştir. Zaten o nedenle<br />
Türkiye basınında ortaya çıkan bu yapı “Kuzey<br />
Irak”a benzetilerek “Kuzey Suriye” olarak anılmıştır.<br />
4 Ayrıca bu örnek etkisinin, Türkiye’deki<br />
Kürtler açısından da sonuç doğurduğu ve Kürt<br />
sorununun çözüm çıtasını yükselttiği de kuşkusuzdur.<br />
5<br />
Irak Kürt bölgesinin diğer Kürtler açısından bir<br />
çekim alanı olduğu ve onların hayallerini süslediği<br />
de açıktır. Örneğin, Türkiye’deki Kürtlerin<br />
Irak Kürt bölgesiyle ekonomik, sosyal ve kültürel<br />
ilişkilerin yoğunlaştığı bir sır değildir. Buradaki<br />
üniversitelerde okuyan, burayla ticaret yapan<br />
birçok Türkiyeli Kürt bulunmaktadır. Kısacası,<br />
bu bölge ile diğer Kürtler arasında ekonomik,<br />
sosyal ve kültürel bağlar yoğunlaşmakta, buna<br />
paralel olarak kısmen var olan siyasi bağlar da<br />
sorunlara duyulan ilgi de artmaktadır.<br />
Öte yandan, Arap Baharı sürecinde IKBY’nin diğer<br />
Kürtler ve Kürt bölgeleri üzerindeki etkisi sadece<br />
yukarıda sözü edilen pasif biçimlerde olmamış,<br />
aksine bu yapı aynı zamanda aktif bir tutum<br />
<strong>için</strong>e girerek tüm Kürtlerin koruyuculuğuna soyunmuş<br />
ve hem Türkiye’deki hem de Suriye’deki<br />
Kürt sorunlarıyla yakından ilgilenmek suretiyle<br />
etkinliğini diğer Kürt bölgelerine yaymıştır. Yani<br />
Barzani önderliğinde KBY gerek Türkiye’deki<br />
Kürt sorununa gerekse Suriye’deki Kürt bölgelerindeki<br />
ilişkin konularda etkin bir aktör haline<br />
gelmiştir. Bu duruma daha yakından bakarsak<br />
ortaya çıkan tabloyu şu şekilde özetleyebiliriz:<br />
Her şeyden önce, Barzani’nin, 2010 sonlarına<br />
doğru Türkiye’deki Kürt sorunu ve PKK eksenli<br />
gelişmelerde etkinlik kazanmaya başladığı görülmektedir.<br />
Bilindiği gibi zaten PKK’nın Kandil’deki<br />
varlığı, ama özellikle 2011 Temmuzundaki Silvan<br />
saldırısı sonrası Türkiye’ye yönelik terör eylemlerindeki<br />
artış nedeniyle Barzani, Türkiye’nin<br />
haklı şikâyetlerine ve baskısına muhatap olmakta,<br />
bu nedenle Bağdat’la bozulan ilişkiler yüzünden<br />
hiç de çıkarına olmadığı halde Türkiye<br />
ile karşı karşıya gelmekteydi. Buna karşın hem<br />
Türkiye’nin müdahale tehditlerinden hem de<br />
PKK’nın Türkiye’ye dönük terör eylemlerinden<br />
rahatsız olan Barzani’nin ne Türkiye’nin buraya<br />
müdahalesini engelleyebilecek ne de PKK’yı<br />
kontrol edebilecek bir gücü ve/ya iradesi vardı.<br />
Bu açmaz, Barzani’nin bir tür arabuluculuk yaparak<br />
Türkiye’deki Kürt sorununun çözülmesine<br />
karşılık, PKK’nın silahlı mücadeleden vazgeçmesini<br />
sağlamaya dönük çabalara katılmasına yol<br />
açtı. Sonuçta Türkiye’deki Kürtlerin kaderinde<br />
de bir biçimde Barzani söz sahibi oldu. <strong>Tam</strong> da<br />
bu dinamikle 2013 başında PKK’nın silah bırak-
İnceleme<br />
Türkiye’nin özellikle son birkaç yıldır özellikle KBY’ye yönelik izlediği politika dikkate alındığında, fırsat odaklı bir<br />
yaklaşımı benimsemiş olabileceği söylenebilir.<br />
masına dönük çabalarda Erbil yönetiminin rol<br />
alması dikkat çekicidir. 6<br />
Öte yandan, Suriye’deki Kürt bölgelerinde Baas<br />
yönetiminin birliklerini çekmesiyle PKK’nın Suriye<br />
kolu Demokratik Birlik Partisi’nin (PYD)<br />
burayı kontrol altına alması, Barzani’yi harekete<br />
geçirdi. Barzani kendine yakın diğer Kürt partilerine<br />
destek vererek onların PYD’yi dengeleyebilmesi<br />
<strong>için</strong> yüzlerce kişiyi Irak Kürt bölgesinde<br />
eğitip geri gönderdi. Nihayet bu çerçevede taraflar<br />
arasında ortaya çıkan anlaşmazlığı gidermek<br />
de yine Barzani’ye düştü. Haziran 2012’de 12<br />
Kürt partisinin oluşturduğu Kürt Ulusal Konseyi<br />
(KUK) ile PYD arasında Barzani’nin arabuluculuğunda<br />
Erbil’de bir anlaşma imzalandı. 7 Böylece<br />
Barzani’nin himayesi ve hatta teşviki altında Suriyeli<br />
Kürtler ve bu arada PYD aracılığıyla PKK,<br />
Esad sonrası Irak’takine benzer bir yapı kurmaya<br />
yönelik önemli bir kazanım elde ettiler.<br />
Kuşkusuz PKK’nın faaliyetleri de Kürt bölgelerindeki<br />
eklemlenmeyi pekiştirici bir etki doğurmuştur.<br />
PKK da, aynen IKBY gibi, etkisini artırma<br />
ve yayma çabasında olmuştur. Bunun <strong>için</strong><br />
PKK zaten uzun süreden beri Türkiye’nin yanı<br />
sıra İran, Irak ve Suriye’deki Kürt bölgelerinde<br />
de etkin bir örgütlenmeye sahipti. Ama PKK<br />
özellikle Arap Baharı’yla ortaya çıkan devrimci<br />
dinamiği tarihi bir fırsat bilerek Türkiye’ye yönelik<br />
mücadelesinin dozunu artırma kararı aldı.<br />
Bu nedenle Temmuz 2012’de MİT ile PKK’nın<br />
Avrupa kanadı arasında yürütülen Oslo Görüşmelerini<br />
sona erdiren Silvan saldırısını gerçekleştirdi.<br />
Hemen ardından PKK’ya karşı Türkiye<br />
ile işbirliği <strong>için</strong>de mücadele eden İran’la, örgütün<br />
İran kanadı PJAK’ın çatışmasını sonlandıran<br />
bir anlaşma yaptı. 8 Bu anlaşmada hiç kuşkusuz<br />
Suriye krizinde İran’ın Türkiye ile karşıt pozisyonda<br />
olmasının etkisi büyüktü. Bu sayede İran<br />
Türkiye’ye karşı PKK’yı kullanma imkânı elde
İnceleme<br />
edecek, PKK da bu çerçevede gücünü Türkiye’ye<br />
yoğunlaştırabilecek ve Kandil’e alternatif cephe<br />
gerisi bir alan elde edebilecekti. Sonuçta PKK,<br />
Türkiye’de kendince bir “Kürt baharı” oluşturma<br />
adına 1990’lara geri dönerek “devrimci halk<br />
savaşı” adını verdiği kitlesel halk ayaklanmaları<br />
çıkartma ve kurtarılmış bölgeler oluşturmaya<br />
matuf terörist eylemlere girişti. PKK burada istediği<br />
başarıyı elde edemediği gibi ciddi kayıplar<br />
vermekle birlikte, hiç ummadığı bir biçimde<br />
Temmuz 2012’de Suriye’de büyük oranda kendi<br />
kontrolünde kurtarılmış bölgeler elde etti.<br />
PKK’nın PYD aracılığıyla pragmatik bir yol tutarak<br />
Şam’la gizli işbirliği, ardından tarafsız tutum<br />
ve nihayet kendi kontrolünde kurtarılmış bölgeler<br />
elde etmesi ve bu olaya, yukarıda belirtildiği<br />
şekilde Barzani’nin de karışmasıyla Kürt bölgeleri<br />
arasındaki eklemlenme net biçimde ortaya çıktı.<br />
9 Böylece bir anda Türkiye’deki ve Suriye’deki<br />
Kürt yoğun bölgeler ile IKBY arasında doğrudan<br />
etkileşim sağlayan bu yeni mekanizmalar,<br />
Ortadoğu’da Iraklı-Türkiyeli-Suriyeli Kürtler<br />
ekseninde yeni bir siyasi ve askeri mücadele alanı<br />
doğmasına yol açtı.<br />
Dolayısıyla Arap Baharı’nın Türkiye açısından<br />
esas etkisinin, Türkiye-Suriye-Irak hattında yaşanan<br />
gelişmelere paralel olarak PKK-PYD-IKBY<br />
ekseninde ortaya çıkan durum olduğunu rahatlıkla<br />
söyleyebiliriz. Bununsa Kürtler açısından iki<br />
anlamı vardır: Birincisi, bu süreç Kürt hareketlerini<br />
birbirine yaklaştırarak Kürt bölgelerini ve<br />
sorunlarını birbirine eklemledi. İkincisi, bu süreç<br />
her ülkedeki Kürtlerin statüsünü, özgüvenini ve<br />
beklentisini güçlendirdi.<br />
Kürt Bölgelerindeki Eklemlenmenin Türkiye<br />
Açısından Sonuçları<br />
Her ülkedeki Kürtlerin pozisyonundaki güçlenme<br />
ve Kürt bölgelerinin eklemlenmesinin Türkiye<br />
açısından iki önemli sonucu oldu: Birinci<br />
olarak, bu gelişme, Türkiye’nin gerek Suriye gerekse<br />
Irak ekseninde izlediği dış politikada birtakım<br />
açmazları beraberinde getirdi. Türkiye bir<br />
yandan Suriye’deki Baas rejiminin yıkılmasında<br />
etkin rol alırken, öte yandan hem kendi eliyle en<br />
büyük ulusal güvenlik sorunu olan PKK’ya yeni<br />
bir hayat alanı açmış oldu hem de yeni bir özerk<br />
Kürt bölgesinin oluşmasına dolaylı da olsa zemin<br />
hazırladı. Benzer şekilde, Türkiye bağımsız<br />
bir Kürt devleti doğması ihtimaline karşı Irak’ın<br />
ülkesel bütünlüğünün korunmasını buraya dönük<br />
dış politikasının temeli yapmışken, Maliki<br />
ile gerilen ilişkiler, PKK’nın tasfiyesinde işbirliği<br />
ve ekonomik fırsatları değerlendirme olarak sıralayabileceğimiz<br />
üç ana nedenden dolayı Iraklı<br />
Kürtlerin adem-i merkeziyetçi talepleri ve uygulamalarını<br />
destekleyerek KBY’nin kendi ayakları<br />
üzerinde durmasına, hatta petrol üzerinden dünyaya<br />
açılmasına yardımcı oldu. Böylece Erbil-<br />
Bağdat arasındaki uzaklaşmada katalizör işlevi<br />
görerek kendi Kürt sorunu nedeniyle kâbus gibi<br />
gördüğü “Kürt devleti”nin doğma zeminini dolaylı<br />
da olsa desteklemiş oldu. 10 Kısacası, Türkiye<br />
geldiğimiz aşamada takındığı tutumla bugüne<br />
kadarki genel eğiliminin aksine, Türkiye dışındaki<br />
Kürt bölgelerinin daha da güçlenmesine katkı<br />
sağlayan bir yolda ilerlemeye başladı.<br />
Dolayısıyla bu noktada Kürt bölgelerindeki eklemlenme<br />
Türkiye açısından bir sonuç daha doğurmuş<br />
oldu: Adeta “kutsal bir korku”ya dönüşmüş<br />
olan bir Kürt devletinin kurulması ve “bağımsız,<br />
birleşik bir Kürdistan”ın (pankürdizm)<br />
ortaya çıkma olasılığı. Gerçekten de Türkiye’de<br />
Kürt bölgelerindeki gelişmelere dair derin kaygılara<br />
yol açan temel husus, bir Kürt devletinin<br />
doğabileceği ve bu çerçevede bir pankürdizm<br />
yaşanabileceği ihtimalidir. Çünkü bu olgunun<br />
Kürt milliyetçiliğini güçlendirerek, Türkiye’de<br />
istikrarsızlığı artırıcı, hatta bölücü bir etki yaratacağından<br />
endişe edilmektedir. Bölgede çıkabilecek<br />
bir Kürt devleti Türkiye’deki Kürtlere<br />
örnek oluşturabilir ve onları motive edebilir.<br />
Nitekim Kandil’deki PKK sözcülerinin bölgedeki<br />
siyasi durumu bir fırsat olarak değerlendirmeleri<br />
bu endişeleri haklılaştırmaktadır. Ayrıca örneğin<br />
Irak’ın kuzeyinde ortaya çıkacak bir Kürt devletinin<br />
yayılmacı-himayeci bir anlayışla Türkiye’deki<br />
Kürtlere dönük politika izlemesi ve ayrılıkçılığı<br />
kışkırtması da ihtimal dâhilindedir. O nedenle<br />
kimileri uzun süre Türkiye’nin bölge politikasının<br />
stratejik hedefinin PKK değil, Kuzey Irak’taki<br />
Kürt yönetimi ve bizzat Barzani olması gerektiği<br />
ısrarla vurgulanmışlardır. 11
İnceleme<br />
Dolayısıyla yukarıda ortaya konan tablo da, bir<br />
kere daha bu endişeyi depreştirmiştir. Zaten<br />
Türkiye’deki yetkililerin Suriye’de bir Kürt bölgesinin<br />
ortaya çıkmasına gösterdikleri sert tepkinin<br />
bir nedeni de bu endişedir. 12<br />
Türkiye’nin bu endişeleri ne kadar haklıdır?<br />
Irak’taki gelişmeler sonucu son birkaç yıldır<br />
KBY’nin nispeten daha bağımsız hareket etmesi,<br />
diğer Kürtler üzerindeki etkinliğini artırması,<br />
Suriye’deki Kürtlerin pozisyonlarını güçlendirmeleri<br />
ve PKK’nın bunlarla yakın ilişkisi nasıl<br />
okunmalı? Bu gelişmeler bir “Kürt devleti” doğmasına,<br />
daha da ötesi pankürdizme yol açar mı?<br />
Türkiye bu gelişmelerden ne kadar korkmalı?<br />
Bu konuda Türkiye’nin neler yapabileceğine<br />
geçmeden önce bazı nedenlerden dolayı bu durumun<br />
sanıldığı kadar büyük bir tehdit oluşturmadığını<br />
düşünüyorum. Her şeyden önce, korku<br />
ve tehdide dayalı bir dış politika anlayışının<br />
savunmacı-içe kapanmacı bir yaklaşımı beraberinde<br />
getirerek ciddi bir vizyon daralmasına<br />
yol açtığı görülmektedir. O nedenle her şeyden<br />
önce, “Kürt devleti” korkusunu yenmemiz gerektiğine<br />
inanıyorum. Çünkü bu korku ile gerek<br />
içeride gerekse dışarıda özgürlük-güvenlik dengesi<br />
bir türlü sağlanamadığı <strong>için</strong> sağlıklı politika<br />
üretmek mümkün olmuyor. Bir Kürt devletinin<br />
ortaya çıkma ihtimali ayrıca bir tartışma konusu<br />
olmakla birlikte, 13 bu ne dünyanın sonu ne de<br />
Türkiye’nin sonu olur. Çünkü Azerbaycan-İran/<br />
Güney Azerbaycan, İrlanda-İngiltere/Kuzey İrlanda<br />
gibi dünyadaki örneklere baktığımızda akraba<br />
devletlerin varlığı deterministik bir anlayışla<br />
mutlak surette sınır ötesindeki akraba toplulukların<br />
yaşadıkları bölgelerin devletleşmesini ya da<br />
akraba devletleriyle birleşmelerini beraberinde<br />
getirmiyor. Bunun çok özel koşulları söz konusu<br />
ve o koşullar ortaya çıkarsa zaten bunu engellemek<br />
çok kolay değildir. Elbette bugünkü koşullar<br />
altında bunun bir güvenlik riski oluşturacağına<br />
kuşku yok. Ve yine elbette bu korkuyu yenmek<br />
<strong>için</strong> Türkiye’nin Kürt sorununu, Kürtleri de tatmin<br />
edecek biçimde çözmesi bir zorunluluktur.<br />
Çünkü Türkiye’ye bu korkuyu yaşatan esasen<br />
kendi Kürt sorunudur. Ayrıca bu güvenlik riskleri<br />
ve tehdit algılamaları ebedileştirmek, bugünün<br />
konjonktürü ile uzak gelecek okumaları yapılmak<br />
anlamına gelir ki, bu çok doğru bir yaklaşım değildir.<br />
Çünkü her dönem ancak kendi şartlarında<br />
sağlıklı değerlendirilebilir. Bugün kabus gibi<br />
görünen bazı durumlar, yarın anlamsız bir korku<br />
olarak yorumlanabilir. O nedenle Türkiye kendisine<br />
“kutsal korkular” yaratıp da politikasını ona<br />
göre şekillendirmemeli, bu korkuları sadece birer<br />
uyarıcı ve risk faktörü olarak görmelidir.<br />
Öte yandan, pankürdizm korkusunun da bir mübalağa<br />
olduğu kanaatindeyim. Özellikle “pan”<br />
hareketlerin tarihine, Kürt toplumunun sosyolojik<br />
koşullarına ve uluslararası politikanın doğasına<br />
bakıldığında, öngörülebilir gelecekte bunun<br />
gerçekleşmesi mümkün olmayan bir hayal<br />
olduğu açıkça ortaya çıkacaktır. Bir kere, bugüne<br />
değin en gelişmiş toplumlarda görülen ve derin<br />
ideolojik temellere sahip bulunanlar da dâhil olmak<br />
üzere “siyaseten” başarıya ulaşabilmiş bir<br />
pan-ulusçuluk yoktur. Ayrıca, kendisi varlık veya<br />
nitelik sorunu yaşayan IKBY’nin irredentist politika<br />
izlemesi ve pankürdizm gerçekleştirmesi<br />
gerçekçi değildir. Bir başka deyişle IKYB’nin zayıf<br />
egemenliği bile ancak dış desteğe ve bu arada<br />
Türkiye ile iyi ilişkilere bağlıyken, bağımsız bir<br />
devlet olması halinde de yaşaması ancak komşularıyla<br />
iyi ilişkiler kurmasına bağlı olacak bir Kürt<br />
yönetiminin, bölgenin en güçlü ülkeleri olan<br />
Türkiye’den, İran’dan ve Suriye’den toprak koparmaya<br />
yönelik irredentist politikalar izlemesi<br />
mümkün gözükmemektedir. Daha da önemlisi,<br />
sosyolojik olarak Kürt halklarının yüzyıllardır<br />
birbirinden kopuk bir toplumsallık <strong>için</strong>de, yaklaşık<br />
yüzyıldır da farklı siyasal kültürlerin ve siyasal<br />
otoritelerin egemenliği altında yaşamaları,<br />
dolayısıyla çok farklı motivasyon ve beklentilere<br />
sahip olmaları pankürdist söylemlerin gerçekçi<br />
bir ideal olmasını engellemektedir. 14<br />
Kısacası, bir Kürt devletinin ortaya çıkması uzun<br />
vadede olası görülse bile, bunun mutlak suretle<br />
Türkiye’de bölünmeye yol açması, gerçekleşmesi<br />
çok zor bazı koşullara bağlıdır. Bölgede bir pankürdizm<br />
yaşanması ve bu bağlamda “bağımsız,<br />
birleşik Kürdistan”ın doğması ise, koşullarda çok<br />
köklü değişiklikler olmadıkça, ortaya çıkması<br />
mümkün olmayan bir “ideal”dir.
İnceleme<br />
Türkiye’nin Dış Politika Seçenekleri<br />
Şimdi cevap aranması gereken husus, Türkiye’nin<br />
Kürt bölgelerinin eklemlenmesinden kaynaklanan<br />
korkulardan ve açmazlardan nasıl kurtulacağıdır.<br />
Bir başka deyişle, Kürt bölgelerindeki pozisyon<br />
ve beklenti değişimleri Türkiye <strong>için</strong> tehdit<br />
olmaktan nasıl çıkartılabilir?<br />
Bu konuda her şeyden önce bir bakış açısı değişikliğine<br />
ihtiyaç olduğu görülmektedir. Çünkü<br />
tehdidin varlığı ya da yokluğu aslında Türkiye’nin<br />
gelişmeleri nasıl algıladığına bağlı olarak değişecektir.<br />
Bu çerçevede Türkiye Kürt bölgelerindeki<br />
gelişmelere iki şekilde yaklaşılabilir:<br />
İlk olarak, Türkiye duruma “tehdit” odaklı bir<br />
bakış açısıyla yaklaşabilir. Türkiye, 2010’a değin<br />
olduğu gibi, bu bölgelere klasik ulusal güvenlik<br />
değerlendirmeleri açısından bakarak bunları büyük<br />
bir tehdit olarak görebilir. Sonuçta ülkesinde<br />
sorun olan bir topluluğun akrabaları dışarıda<br />
güçlü pozisyonlar elde ediyor. Bunların yol açabileceği<br />
olumsuzlukları dikkate alan, bu durumu<br />
yukarıda söylediğimiz korkular üzerinden okuyan<br />
bir “en kötü senaryo”ya göre hareket edebilir.<br />
Türkiye’nin bu en kötü senaryoya göre hareket<br />
etmesi, uluslararası ilişkilerin anarşik doğası<br />
nedeniyle bir dereceye kadar meşru olsa da, sonuçta<br />
engelleyemediği bir durum varsa artık bunun<br />
üzerinden değil, güç ile tanımlanmış çıkarlar<br />
etrafında yeni bir takım algılar üzerinden politika<br />
geliştirmesi kaçınılmazdır. Türkiye <strong>için</strong> sorun<br />
tam buradadır. Yani Türkiye Kürt bölgelerindeki<br />
gelişmeleri engelleme, kontrol altına alma ya da<br />
yönlendirme kapasitesine sahip değilken, halen<br />
bu bölgeleri tehdit olarak tanımlamaktadır.<br />
Bu durumda Türkiye yine de “tehdidi” ortadan<br />
kaldırmak <strong>için</strong> çabalarsa, bugüne değin olduğu<br />
gibi, hem bunları kendisine karşı kışkırtarak<br />
düşmanlıklarını kazanacak hem de içeride etnik<br />
algılamaları/ayrışmaları güçlendirerek Kürt sorununu<br />
daha da azdırarak PKK’nın tabanının ve<br />
yaşam alanının genişlemesine yol açacaktır. Bir<br />
başka deyişle, dış Kürtlerin bu şekilde tehdit olarak<br />
görülmesi, Türkiye ile bir bütün olarak Kürtler<br />
arasında karşıtlığın artması demektir. Bunun<br />
Türkiye’nin Ortadoğu’daki bölgesel güç iddialarına<br />
büyük bir darbe vuracağı ise aşikârdır.<br />
Çünkü artık sadece kendi Kürtleriyle değil, Ortadoğu’daki<br />
tüm Kürtlerle sorunlu ve baş etmek<br />
zorunda kalacak olan Türkiye’nin ayrıca fiziki<br />
olarak Ortadoğu’ya çıkış yolu da alabildiğine<br />
daralmış olacaktır. Sonuçta bu, Türkiye ve tüm<br />
Kürtler <strong>için</strong> bir “kaybet kaybet” durumunun ortaya<br />
çıkması demektir.<br />
Türkiye’nin ikinci seçeneği ise, Kürt bölgelerine<br />
“fırsat” odaklı bir bakış açısıyla yaklaşmasıdır.<br />
“Tehdit değerlendirmesi” yerine “fırsat değerlendirmesi”<br />
yapıldığı takdirde, tarihte en az üç kere<br />
görüldüğü gibi (1071, 1514, 1921), bir kere daha<br />
zamanın ruhuna ve şartlarına uygun bir Türk-<br />
Kürt uzlaşısı sağlanarak Türkiye’nin gerçekten<br />
bölgesel hatta büyük güç olmasının yolu açılabilir.<br />
Kuşkusuz bu çok kolay değildir ve bunun<br />
riskleri ve bir takım önkoşulları vardır. Örneğin<br />
bunun <strong>için</strong> her şeyden önce Türkiye’deki Kürt sorununun<br />
tartışmasız çözülmesi ve PKK’nın tasfiye<br />
edilmesi gerekiyor. Böyle bir çözüm sürecinde<br />
PKK’nın Kandil’deki varlığı nedeniyle kaçınılmaz<br />
olarak KBY’nin etkin desteği de alındığı takdirde,<br />
Türkiye hem kendi ülkesinde istikrar sağlamış<br />
olur hem de bölgenin en demokratik ve en gelişmiş<br />
ülkesi olması nedeniyle ister istemez tüm<br />
Kürtlerin cazibe merkezi olur. Bu durumda tarihsel<br />
bağlar yeniden canlanarak sosyal, kültürel,<br />
ekonomik ve siyasal ilişkilerin yoğunlaşmasıyla<br />
Kürt bölgeleri zamanla Türkiye’ye bağımlı hale<br />
gelebilir. Bu, Türkiye <strong>için</strong> hayati önemdeki “tehdit<br />
alanları”nın doğrudan “nüfuz alanları”na dönüşmesi<br />
anlamına gelecektir. Sonuçta bu durum,<br />
hem Türkiye hem de tüm Kürtler <strong>için</strong>“kazankazan”<br />
demektir. Ama bunun önkoşuluna dikkat<br />
etmemiz gerekiyor. O önkoşul gerçekleşmezse<br />
fırsat değerlendirmesi geçersiz olur.<br />
Tüm bu süreçte etnik, sosyal, kültürel ve siyasal<br />
bağlar nedeniyle Türkiye ile Kürtler arasındaki<br />
denklemde bir “kazan-kaybet” pozisyonunun kesinlikle<br />
geçerli olmadığına da işaret etmek gerekir.<br />
Çünkü burada bir tür birleşik kaplar yasası<br />
geçerlidir. Yani Türkiye’nin bölgedeki hayallerine<br />
Kürtler engel olabilecek kapasitede göründüğü<br />
gibi, Kürtlerin hayallerine de Türkiye engel<br />
olabilecek kapasitededir.<br />
Türkiye’nin özellikle son birkaç yıldır özellikle<br />
KBY’ye yönelik izlediği politika dikkate alındığında,<br />
fırsat odaklı bir yaklaşımı benimsemiş
İnceleme<br />
olabileceği söylenebilir. Türkiye’nin Maliki ile<br />
yaşadığı sorunlar ve Suriye’deki durum dikkate<br />
alındığında bunun bir taktik mi, yoksa stratejik<br />
bir tercih mi olduğu elbette sorgulanabilir. Ama<br />
özellikle KBY ile kurulan diplomatik yakınlık, 15<br />
artan ekonomik ve sosyal ilişkiler ve özellikle<br />
yapılan petrol anlaşmalarında alınan roller 16 gibi<br />
uzun vade gerektiren tutumlar, daha da önemlisi<br />
PKK sorununun halli çerçevesinde yürütülen çabalar<br />
dikkate alındığında bunun stratejik bir tercih<br />
olma ihtimali daha yüksektir. Bu bakımdan<br />
Dışişleri Bakanı Davutoğlu’nun 15 Mart 2013’te<br />
Dicle Üniversitesinde verdiği “Büyük Restorasyon:<br />
Kadimden Küreselleşmeye Yeni Siyaset Anlayışımız”<br />
başlıklı konferansta söylediği şu cümleler<br />
çok dikkat çekicidir: 17<br />
“…Bizim meselemizin sınırları yoktur… Ortadoğu’daki<br />
değişim rüzgârı <strong>için</strong>de…bu sınırları<br />
anlamsızlaştıracağız. Tel Adyab ile Akçakale<br />
arasında nasıl sınır yaşayabilir? Diyarbakır<br />
Musul’dan, Urfa Halep’ten koptuğunda hinterlandı<br />
yok olmaz mı? Onun <strong>için</strong> biz vizeleri kaldırma<br />
politikası izliyoruz. …İstiyoruz ki, öyle bir<br />
yeni bölgesel düzen kuralım ki bütün bu hinterlandımızla<br />
en derin yere kadar bütünleşelim. …<br />
Bunu dediğimizde bize diyorlar ki Yeni-Osmanlıcı.<br />
…Bütün Avrupa sınırları kaldırıp bütünleşirken<br />
yeni Romacı, Yeni Kutsal Roma Germen<br />
imparatorlukçu olmuyor da n<strong>için</strong> biz 100 sene<br />
önce bir arada yaşayan halklar tekrar bir araya<br />
gelsin derken suçlanarak yeni Osmanlıcı ilan<br />
ediliyoruz.<br />
Onlar ne derse desin bütün şehirlerimiz kendi<br />
hinterlantlarıyla buluşarak yükselecekler… Burada<br />
iki yol var: ya yeni bir siyaset anlayışıyla,<br />
yeni bir düzen anlayışıyla bütün bu bariyerleri<br />
önce zihnimizde, sonra gönlümüzde, sonra fiiliyatta<br />
ortadan kaldıracağız ve daha büyük ölçeklere<br />
doğru hep beraber yürüyeceğiz. Türküyle,<br />
Kürdüyle, Arnavutuyla, Boşnakıyla, Arabıyla<br />
her bir milletiyle yürüyeceğiz ya da bizi lime lime<br />
edip küçük parçalara ayırmaya çalışacaklar,<br />
irademiz net ve açıktır artık bu parantez kapanmalıdır.<br />
Önce Sykes-Picot haritalarıyla, sonra<br />
sömürge yönetimleriyle sonra suni çizilmiş haritalar<br />
üzerinde ortaya çıkan ve her biri diğerini<br />
suçlayan ulusçuluk ideolojilerine dayalı nevzuhur<br />
devlet anlayışlarıyla gelecek inşa edilemez.<br />
Sykes-Picot’nun bize çizdiği o kalıbı kıracağız”.<br />
Sonuç<br />
Arap toprakları ve bu arada Suriye özgürleşirken<br />
elbette buralardaki Kürtler de özgürlüklerine<br />
ve haklarına kavuşacaklardır. Bu kaçınılmaz bir<br />
durumdur. Bunun nasıl olacağını, ortalarda ne<br />
türden statüler çıkacağını o bölgelerin ve ülkelerin<br />
özgün koşulları belirleyecektir. Türkiye’nin<br />
öncelikli sorunu ise, sınırlarının ötesindeki Kürtlerin<br />
nasıl bir statü <strong>için</strong>de yaşayacakları değil,<br />
kendi Kürtlerinin sorunlarını nasıl çözeceğidir.<br />
Kendisini doğrudan ilgilendiren asli sorun budur.<br />
Türkiye kendi Kürt sorununu halledebilirse,<br />
öteki Kürtlerin ayrı, bağımlı ya da bağımsız statüler<br />
<strong>için</strong>de yer alması çok da önemli olmayacaktır.<br />
Aksine Kürt sorunundan demokrasisini ve istikrarını<br />
güçlendirerek kurtulan bir Türkiye’nin<br />
tüm Kürtler <strong>için</strong> cazibe merkezine dönüşmesi<br />
kuvvetle muhtemeldir. Bu da Türkiye <strong>için</strong> kurulduğundan<br />
bu yana birer güvenlik alanı olan Kürt<br />
bölgelerinin nüfuz alanına dönüşmesi anlamına<br />
gelir.<br />
Zaten Türkiye, Ortadoğu’daki bölgesel güç hedefine<br />
de ancak Kürt bölgelerini tehdit alanı olmaktan<br />
çıkartıp bir nüfuz alanına dönüştürerek<br />
ulaşabilir. Bu çerçevede bir Kürt devleti olasılığı<br />
mümkünse de, bunun ille de Türkiye <strong>için</strong> bir tehdit<br />
olmayabileceğini, daha doğrusu bunun bizim<br />
Kürt sorunumuzun halline bağlı olduğunu düşünmemiz<br />
gerekiyor.<br />
Bu nedenle Türkiye Kürt bölgelerine ilişkin, kapasitesini<br />
de dikkate alarak manevra yeteneğini<br />
daraltacak bir biçimde ve zaten arkasında duramadığı<br />
gereksiz kırmızı çizgiler çekmek yerine,<br />
gelişmelerin seyrine ayak uyduracak bir hazırlığı<br />
ve ihtiyatı temsil eden sarı çizgilerle hareket etmeli.<br />
Özellikle kendisine yönelik açık bir tehdit<br />
olmadığı sürece kategorik olarak Ortadoğu’daki<br />
Kürtlerin ve Kürt bölgelerinin pozisyonlarının<br />
değişimine ve statülerinin güçlenmesine karşı<br />
çıkmamalı. Çünkü bu dış politikada manevra alanının<br />
daralmasına ve bir zaaf noktası oluşumuna<br />
neden olacağı gibi, içeride de Kürt fobisinin artmasına<br />
ve Kürt karşıtlığı gibi algıların oluşmasına<br />
yol açarak Kürt-Türk birlikteliğine zarar verir.<br />
Bu süreçte birilerinin “bağımsız, birleşik Kürdistan”<br />
hayalleri kurmasını ya da söylemlerini<br />
dile getirmesini ise, fiili bir eyleme ya da hare-
İnceleme<br />
ket planına dönüşmedikçe, ciddiye almamak<br />
gerekir. Çünkü bunlar Büyük Türkistan, Büyük<br />
Arabistan, Büyük Sırbistan, Büyük Yunanistan<br />
ya da Arz-ı Mev’ud örneklerinde görülen tüm<br />
“bağımsız, birleşik ülke” idealleri gibi hayalleri<br />
süslemeye ve zaman zaman birileri tarafından<br />
dile getirilmeye devam edecektir. Devletlerin politikalarına<br />
ise, polemik ya da idealler düzeyinde<br />
dile getirilen bu söylemler değil, gerçekçi ve işlevsel<br />
çıkar tanımlamaları yön vermelidir.<br />
O<br />
DİPNOTLAR<br />
1 “Irak Anayasası Md. 117/1”, http://www.<strong>orsam</strong>.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/Dosyalar/20101224_irakanayasasi.<br />
pdf<br />
2 Bkz. http://www.krg.org<br />
3 Bkz. “KRG Ministry of Natural Resources Production Sharing Contracts”, http://krg.org/p/p.aspx?l=12&r=296&p=1<br />
4 Fikret Bila, “Kuzey Irak’tan sonra Kuzey Suriye sorunu”, Milliyet, 24.07.2012; “Kuzey Suriye’de neler oluyor?”,<br />
Haberturk, 31 Temmuz 2012, http://www.haberturk.com/polemik/haber/763416-kuzey-suriyede-neler-oluyor;<br />
Oral Çalışlar, “Kürdistan’a Kuzey Suriye Derseniz”, Radikal, 28.07.2012, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?<br />
aType=RadikalYazar&ArticleID=1095503<br />
5 Bkz. Cengiz Çandar, “Gerçekçi Yeni Kürt Planı Yapılmalı”, Radikal, 24.03.2012<br />
6 http://www.ankarastrateji.org/yazar/prof-dr-erol-kurubas/pkk-sorununa-bolgesel-cozum-arayisi/ ve http://yenisafak.com.tr/gundem-haber/barzaniden-arabuluculuk-onerisi-17.10.2012-416161<br />
7 Wladimir van Wilgenburg, İlhan Tanır, Omar Hossino, Birlik mi, PYD’nin Güç Gösterisi mi? Erbil Anlaşmasından<br />
Sonra Suriye Kürt Dinamikleri, ORSAM Rapor No: 138, Aralık 2012, http://www.<strong>orsam</strong>.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/<br />
Dosyalar/20121221_138.pdf<br />
8 Erol Kurubaş, “İran, (Kara)Yılan Hikayesi ve Bölgesel Dengelerde Değişim”, 18/10/2011, http://www.ankarastrateji.org/yazar/prof-dr-erol-kurubas/iran-kara-yilan-hikayesi-ve-bolgesel-dengelerde-degisim/<br />
9 İran’ın Mart 2013’te Kürtlere yönelik kapsamlı tutuklamalara girişmesini, kendi Kürt bölgelerini bu eklemlenme<br />
sürecinden uzak tutma çabası olarak yorumlayabiliriz. Haber <strong>için</strong> bkz. http://www.ozgur-gundem.<br />
com/?haberID=67275&haberBaslik=%C4%B0ran%20topyek%C3%BCn%20sald%C4%B1r%C4%B1ya%20<br />
ge%C3%A7ti&action=haber_detay&module=nuce<br />
10 Erol Kurubaş, “Erbil-Bağdat Gerilimi ve Türkiye’nin Genişleyen Cephesi” 23 Kasım 2012 http://www.ankarastrateji.org/yazar/prof-dr-erol-kurubas/erbil-bagdat-gerilimi-ve-turkiye-nin-genisleyen-cephesi/<br />
11 Ümit Özdağ, Kürtçülük Sorununun Analizi ve Çözüm Önerileri, Ankara, Bilgi Yay., 2006, s. 104.<br />
12 “Suriye’nin kuzeyinde Kürt devletine asla izin vermeyiz”, http://www.sabah.com.tr/Gundem/2012/07/26/<br />
suriyenin-kuzeyinde-kurt-devletine-asla-izin-vermeyiz; “Başbakan Erdoğan: Suriye’de Kuzey Irak gibi bir modele<br />
izin vermeyiz”, http://www.zaman.com.tr/dis-haberler_basbakan-erdogan-suriyede-kuzey-irak-gibibir-modele-izin-vermeyiz_2057876.html,<br />
25 Şubat 2013; “Suriye’deki oluşuma eyvallah demeyiz”, Radikal,<br />
26/07/2012, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=1095290<br />
13 Bkz. Erol Kurubaş, “Kuzey Irak’ta Olası Bir Ayrılmanın Meşruluğu ve Self-determinasyon Sorunu”, AÜSBF Dergisi,<br />
59/3, ss.147-179 (http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/42/455/5142.pdf)<br />
14 Erol Kurubaş, “Pan-Kürdist Hayaller ve Gerçekler”, Stratejik Analiz, Aralık 2007, ss.69-75.<br />
15 2009’dan itibaren Irak Kürdistan Bölgesine bakan düzeyinde ziyaretler başlamıştır. Ali Semin, “Türkiye’nin Irak<br />
Politikası Işığında Kuzey Irak Açılımı”, Bilge Strateji, Cilt 3, Sayı 5 (Güz 2011), s. 194-195. Nisan 2012’de de ilk kez<br />
bir Türkiye Başbakanı Erbil’i ziyaret etmiştir.<br />
16 Türk şirketlerinin ve işadamlarının bölgedeki faaliyetlerine ilişkin bkz. http://www.bbc.co.uk/turkish/specials/955_other_iraq/page5.shtml;<br />
http://www.dunya.com/genel-enerjiden-petrol-boru-hattina-400-milyon-dol<br />
ar-137679h.htm<br />
17 http://www.mfa.gov.tr/disisleri-bakani-ahmet-davutoglu_nun-diyarbakir-dicle-universitesinde-verdigi-_<br />
buyuk-restorasyon_-kadim_den-kuresellesmeye-yeni.tr.mfa
İnceleme<br />
İsrail’in Gazze’ye abluka uygulamaya başlaması Türkiye’nin Filistin meselesinin genelinin yanında Gazze’ye özel bir ilgi ve<br />
ayrıcalıklı pozisyon vermesini gündeme getirmiştir.<br />
İsrail’in Özür Dilemesi Sonrası<br />
Türkiye-İsrail İlişkileri<br />
Turkey-Israel Relations After Israel’s Apology to Turkey<br />
Özlem TÜR<br />
Abstract<br />
This article aims to anaylze the Israeli apology of March 2013. The article firstly looks at the series of crises<br />
in the 2000s in bilateral relations and argues how the common threat perceptions and common interests of<br />
the 1990s has vaned during this decade, bringing a more cautious approach. Later it looks at the post-2008<br />
period, in the aftermath of the Operation Cast Lead, when the tension in the relations began to escalate and<br />
reached a breaking point after the Mavi Marmara incident. The article argues that behind the Israeli apology<br />
lies the developments related with the Arab Spring as well as a demand for change in Israeli politics after<br />
the January elections. The article concludes by looking at the challenges that might hamper further cooperation<br />
between the two countries, like possible differences of interest over regional politics in general and Syria<br />
in particular and the developments in the Palestinian issue.<br />
Keywords: Turkey and Israel, Israeli apology, Israeli foreign policy, Palestinian issue, Gaza
İnceleme<br />
Ira Sava sonras srailli yetililerin uzey Ira’tai faaliyetleri ve<br />
srail’in rt gruplara deste verdii ve eittii yolundai haberler<br />
Tr amuoyunda by yan bulmu blgenin geleceine dair ii<br />
lenin arlarnn farllatn ve hatta attn gstermi iliiler<br />
de gerilime neden olmutur<br />
Giriş<br />
22 Mart 2013 tarihinde ABD başkanı Obama’nın<br />
İsrail ziyareti sırasında İsrail Başbakanı Benjamin<br />
Netanyahu, Başbakan Erdoğan’ı telefonla<br />
arayarak Mayıs 2010 yılında gerçekleşen ve 9<br />
Türk vatandaşının ölümüyle sonuçlanan Mavi<br />
Marmara krizi ile ilgili olarak özür diledi. ABD<br />
Başkanı Obama’nın da hazır bulunduğu bu görüşme<br />
sonrasında İsrail Dışişleri Bakanlığı resmi<br />
bir açıklamayla Türkiye’den özür dilediğini kamuoyuna<br />
duyurdu. Bu makalenin amacı 2000’ler<br />
boyunca Türk-İsrail ilişkilerinde yaşanan gelişmelere<br />
kısaca baktıktan sonra Mayıs 2010’dan<br />
bu yana ikili ilişkilerdeki gelişmeleri ve İsrail’in<br />
özür dilemesine giden yolu incelemek ve ilişkilerin<br />
bundan sonra ne şekilde seyredebileceğine<br />
dair bazı gözlemler ortaya koymaktır. Makale<br />
özür dileme ve sonrasında ilişkilerde bir iyileşme<br />
görülse de bunun orta ve uzun vadeli bir işbirliğine<br />
dönüşebilmesinin önündeki engelleri ortaya<br />
koymaya çalışacaktır.<br />
2000’lerde Türkiye-İsrail ilişkileri<br />
1999-2009 Krizler Dizisi<br />
Türkiye ve İsrail arasında 1990’lar boyunca yaşanan<br />
yakın ilişkiler 1990’ların sonuyla birlikte<br />
bir düşüş ve kriz dönemine girmiştir. Filistin meselesindeki<br />
gelişmelerle paralel olarak Başbakan<br />
Ecevit’in “İsrail soykırım yapıyor” söylemiyle<br />
ilişkiler gerilmiş ve 2000’ler boyunca da devam<br />
etmiştir. 1999-2009 yıllarını ikili ilişkilerin soğuduğu,<br />
krizlerin yaşandığı ancak her kriz sonrası<br />
iki tarafın da bazı adımlar atmasıyla birlikte<br />
normale dönüldüğü bir dönem olarak ele almak<br />
mümkündür.<br />
Bu dönemde aslında Türkiye-İsrail ilişkilerinin<br />
1990’ların yakınlığını kaybetmesi beklenebilir bir<br />
durumdu. 1990’larda iki ülkeyi bir araya getiren<br />
şartların pek çoğu 2000’lerde ortadan kalkmıştı.<br />
Türkiye ve İsrail 1990’lar boyunca Suriye, Irak ve<br />
İran’ı ortak tehdit olarak algılamışlar, özellikle<br />
Türkiye bu süreçte güney komşularının PKK’ya<br />
verdikleri destek nedeniyle bölgede yeni işbirliği<br />
arayışlarına girmiş ve İsrail bu bağlamda önemli<br />
olmuştu. PKK sorunu nedeniyle Avrupa Birliği<br />
ile gerginleşen ilişkiler ve Türkiye’nin ABD’de dahil<br />
olmak üzere silah temininde yaşadığı zorluklar<br />
İsrail ile ilişkilere giden yolu açmıştı. 1990’lar<br />
boyunca Filistin meselesindeki gelişmeler -Madrid<br />
Konferansı ve Oslo görüşmeleri sonrası iki<br />
devletli çözüme doğru giden yolda atılan adımlar<br />
da Türkiye’nin İsrail ile ilişkilerinde etkili olmuştu.<br />
İsrail tarafından bakıldığında ise Türkiye’nin<br />
1991’de ilişkileri elçilik seviyesine yükseltmesi<br />
olumlu karşılanmış ve geleneksel olarak ‘düşman<br />
Arap devletleriyle çevrili olma’ düşüncesiyle bölgede<br />
Arap olmayan devlet ve milletlerle iyi ilişkiler<br />
kurmaya çalışan İsrail, Türkiye ile yakınlaşarak<br />
bölgedeki gücünü arttırmaya çalışmıştı. Her<br />
iki devletin siyasetinde bu dönemde hakim olan<br />
‘düşmanlarla çevrili olma’ fikri ilişkilerin gelişmesinde<br />
etkili olmuştu.<br />
1990’ların sonuyla birlikte pek çok gelişme iki<br />
ülke ilişkilerinin önemini azaltmıştı. Bu gelişmeler<br />
daha çok Türkiye’de ve Türk dış politikasında<br />
yaşanmıştı. 1990’ların sonunda Abdullah<br />
Öcalan’ın yakalanmasıyla birlikte Türk dış politikası<br />
güvenlik odaklı olmaktan çıkmış, Türkiye,<br />
Suriye ile Adana Mutabakatını imzalamış ve güney<br />
komşularıyla ilişkilerinde normalleşmenin<br />
başladığı bir sürece girmişti. Avrupa Birliği ile
İnceleme<br />
gelişen ilişkiler Türkiye’yi ABD odaklı politikadan<br />
Avrupa odaklı bir eksene doğru taşımış, genel<br />
olarak Türkiye bölgesinde geliştirmeye başladığı<br />
yakın ilişkilerle (Bu gelişmede İsmail Cem’in<br />
Dışişleri Bakanlığı sırasında izlenen bölge-bazlı<br />
dış politikanın etkisi büyüktür.) 1990’ların dinamiklerinden<br />
kurtarmıştı. Türkiye bölgesinde<br />
ilişkilerini geliştirdikçe İsrail ile paylaşılan ortak<br />
tehditler azalmaya başlamış ve bunun doğal<br />
sonucu olarak da ilişkiler 1990’ların dinamizminden<br />
uzaklaşmıştı. Bu dönemde Filistin meselesindeki<br />
olumsuz gelişmeler, barış sürecinin<br />
sekteye uğraması ve al-Aksa İntifadası’nın başlaması<br />
da ikili ilişkileri etkilemişti.<br />
2000’lerle birlikte ortak tehditler ortadan kalmaya<br />
başlarken, Irak Savaşı ile birlikte çıkarların<br />
direkt olarak çatışmaya başladığı bir süreç başlamıştır.<br />
Irak Savaşı sonrası İsrailli yetkililerin Kuzey<br />
Irak’taki faaliyetleri ve İsrail’in Kürt gruplara<br />
destek verdiği ve eğittiği yolundaki haberler Türk<br />
kamuoyunda büyük yankı bulmuş, bölgenin geleceğine<br />
dair iki ülkenin çıkarlarının farklılaştığını<br />
ve hatta çatıştığını göstermiş, ilişkilerde<br />
gerilime neden olmuştur. 1 Her ne kadar İsrailli<br />
yetkililer İsrail’in Irak’ta Türkiye’nin siyasetine<br />
aykırı bir şey yapılmayacağının altını çizmiş olsalar<br />
da 2 ilişkilerde gerilim yaşanmıştır. Bu süreçte<br />
İsrail-Filistin barış sürecinin ortadan kalkması ve<br />
çatışmaların başlaması Filistin meselesini Türkiye-İsrail<br />
ilişkilerinin bir parçası yapmış 2004 yılında<br />
Başbakan Erdoğan’ın “İsrail devlet terörü<br />
yapıyor” 3 şeklindeki açıklamalarının ardından<br />
Filistin meselesi ilişkilerde sürekli bir şekilde<br />
gündeme gelmiş ve Türkiye’den İsrail’e yapılan<br />
eleştirilerin temelini oluşturmuştur. 2006 yılında<br />
yapılan Filistin seçimleri Türkiye’yi bir taraftan<br />
meseleye çok daha angaje ederken, diğer taraftan<br />
da ilişkileri geren bir faktör olarak ortaya çıkmıştır.<br />
2006 seçimleri sonrası Halid Meşal’in Türkiye<br />
ziyareti İsrail’le ilişkilerde kriz yaratırken 2007<br />
yılında Hamas’ın el-Fetih ile yaşadığı çatışmadan<br />
sonra Gazze’ye giderek buranın hakimiyetini kazanması<br />
ve bunun üzerine İsrail’in Gazze’ye abluka<br />
uygulamaya başlaması Türkiye’nin Filistin<br />
meselesinin genelinin yanında Gazze’ye özel bir<br />
ilgi ve ayrıcalıklı pozisyon vermesini gündeme<br />
getirmiştir. Bu durum İsrail’le ilişkilerde gerilimin<br />
önemli bir parçası olmuş ancak çıkan krizler<br />
görüşmeler ve karşılıklı olumlu açıklamalarla<br />
normale döndürülebilmiştir.<br />
Siyasi alanda kriz-normalleşme-kriz sarmalı<br />
devam ederken Türkiye’nin arabuluculuk rolü<br />
üstlenmesi ve İsrail ve Suriye arasında dolaylı<br />
görüşmeleri yürütmeye başlaması ile birlikte<br />
ilişkilerde yeni bir boyuttan bahsetmek mümkün<br />
olmaktadır. Bu durum Türkiye’nin bölgedeki<br />
tüm aktörlerle konuşabilen tek ülke olması<br />
bağlamında Türkiye’nin Ortadoğu’daki ağırlığını<br />
arttırmıştır. 2004 yılında Beşar Esad’ın Ankara ziyareti<br />
sırasında ilk defa gündeme gelen olası arabuluculuk<br />
rolü ve Esad’ın İsrail Başbakanı’yla görüşmek<br />
istediği mesajı Türkiye tarafından İsrail’e<br />
iletilmişti. Üç yıllık bir beklemenin ardından<br />
2007 Mart’ından itibaren Türkiye bu rolü üstlenmiştir.<br />
Bu süreçte pek çok İsrailli kanaat önderi,<br />
ilişkilerdeki gerginliklere rağmen, arabuluculuk<br />
rolünü 1990’ların Türkiye’sinin başaramayacağı<br />
ancak 2000’lerin Türkiye’sinin bölgedeki artan<br />
rolüyle birlikte İsrail’e sağlayabileceği önemli bir<br />
fırsat olduğunu belirtmişlerdir. 4 Bu anlamda da<br />
Türkiye ile ilişkiler İsrail <strong>için</strong> yeni bir değer kazanmıştır.<br />
Özellikle arabuluculuk konusunda devam<br />
eden aktif ilişkilere rağmen 2008’in son günlerine<br />
dek Türkiye ile ilişkiler İsrail gündeminde<br />
sınırlı bir biçimde yer almaktaydı. Bu dönemde<br />
İsrail’deki kamuoyu <strong>için</strong> en önemli mesele İran<br />
meselesiydi ve İsrail gazeteleri ne Türkiye’nin dış<br />
politikasıyla ne de İsrail’le olan ilişkileriyle fazla<br />
ilgiliydi. İsrail kamuoyu tamamen İran meselesine<br />
odaklanmışken sadece Türkiye değil, İran hariç<br />
neredeyse tüm bölge ülkeleri hatta Irak Savaşı<br />
sırasında ve sonrasında yakından izlenen Irak<br />
siyasetiyle ilgili konular bile İran’ın gölgesinde<br />
kalmaktaydı.<br />
Devam Eden Krizler ve İlişkilerde<br />
Kopma Dönemi – 2009-2013<br />
Türkiye’nin Suriye-İsrail arasında yürüttüğü<br />
arabuluculuk rolü İsrail’in Gazze’ye karşı giriştiği<br />
“Dökme Kurşun Operasyonu’na” dek sürdü.<br />
Ancak Operasyon’la birlikte sadece ilişkilerde<br />
gerilim yaşanmaya başlamadı, aynı zamanda<br />
ilişkilerin kopma noktasına geleceği, sadece siyasi<br />
ilişkilerde değil, halk düzeyinde de gerilimin<br />
tırmanacağı yeni bir süreç başladı. Operasyonun
İnceleme<br />
27 Aralık 2008’de başlamasına en sert tepki Başbakan<br />
Erdoğan’dan geldi. Başbakan bir taraftan<br />
ateşkesin sağlanması, Filistinli gruplar arasında<br />
uzlaşmaya varılması ve Gazze’nin yeniden inşası<br />
şeklinde özetlenebilecek Türkiye’nin pozisyonunu<br />
değişik platformlarda dile getirirken diğer<br />
taraftan da İsrail’in bu operasyonunu Türkiye’ye<br />
yapılmış bir saygısızlık olarak da değerlendirmiş,<br />
iki ülke ilişkilerinde güvenin kalmadığını vurgulamıştı.<br />
Bunun nedeni İsrail Başbakanı Olmert’in<br />
22 Aralık günü Ankara’ya yaptığı ve Suriye ile<br />
arabuluculuk girişiminin beşinci turunun yürütüldüğü<br />
ziyaret sırasında, bu operasyonun planını<br />
bilmesine rağmen Türkiye’ye bahsetmemesiydi.<br />
Toplantı sonrası anlaşıldığı üzere toplantılarda<br />
Hamas ve Gazze üzerine konuşulurken<br />
Olmert bu konuyu hızlıca geçerek “Türkiye’den<br />
Gazze’ye yapılan yardımların kesilmeyeceği” sözünü<br />
vererek bu konu üzerine daha fazla konuşmaktan<br />
çekinmişti. Bunun üzerine görüşmelerin<br />
hemen ardından başlayan Operasyonu Erdoğan,<br />
Türkiye’nin iyi niyetine ve arabuluculuk rolüne<br />
büyük saygısızlık olarak yorumlamıştı. Operasyonun<br />
başlamasının ardından Erdoğan, İsrail’i<br />
saldırgan ülke olarak tanımlamış, Gazze’yi “açık<br />
hava hapishanesi” olarak niteleyerek yapılan<br />
operasyonu barışa indirilmiş büyük bir darbe<br />
olarak değerlendirmişti. Bu gelişme liderler arasında<br />
bir güvensizliğin ortaya çıkmasında önemli<br />
olmuştur. Başbakan Erdoğan’ın Olmert’e ve İsrail<br />
yönetimine olan güvensizliği ilişkilere gölge<br />
düşürmüş, Operasyonla beraber Filistin meselesi<br />
ikili ilişkilerin önemli bir parçası haline gelmiştir.<br />
İlerleyen haftalarda Ortadoğu turuna çıkan Erdoğan<br />
gelişmeler nedeniyle İsrail’e uğramamıştır.<br />
Bu çerçevede gerginlikler devam ederken, Davos<br />
Ekonomik Forumu’nda “Gazze: Ortadoğu’da<br />
Barış Modeli” başlıklı panelde yaşananlar Türk-<br />
İsrail ilişkilerindeki gerginliği yeni bir noktaya taşıdı.<br />
Başbakan Erdoğan, panelde yanında oturan<br />
İsrail Cumhurbaşkanı Perez’i İsrail’in Gazze’de<br />
ölçüsüz güç kullandığını vurgulayarak eleştirdi<br />
ve ‘one minute’ sözüyle tüm dünyada yankı bulan<br />
çıkışında Perez’e hitaben “Sesin çok yüksek<br />
çıkıyor. Benden yaşlısın biliyorum ki sesinin benden<br />
çok yüksek çıkması bir suçluluk psikolojisinin<br />
gereğidir. Benim sesim bu kadar çok yüksek<br />
çıkmayacak. Bunu böyle bilesin. Öldürmeye gelince<br />
siz öldürmeyi çok iyi bilirsiniz. Plajlardaki<br />
çocukları nasıl öldürdüğünüz, nasıl vurduğunuzu<br />
çok iyi biliyorum.[…]” demiştir. 5 Davos’un ardından<br />
gerginlik devam ederken Mayıs 2010’da<br />
Gazze’ye yardım götürme amacıyla yola çıkmış<br />
olan Mavi Marmara gemisine İsrail ordusu tarafından<br />
yapılan müdahalede dokuz Türk vatandaşı<br />
hayatını kaybetmiştir. Bu olay sonrasında iki<br />
ülke arasındaki siyasi ilişkiler kopmuş ve Türkiye,<br />
özür dilenmesi, ölen vatandaşların ailelerine<br />
tazminat ödenmesi ve Gazze’ye ablukanın<br />
kaldırılmasını ikili ilişkilerin devamı <strong>için</strong> şart<br />
koşmuştur. Bu döneme kadar genellikle üçüncü<br />
milletler/meseleler (Filistin meselesi, Kuzey Irak<br />
siyaseti) nedeniyle gerilen Türkiye-İsrail ilişkileri<br />
Mavi Marmara sonrasında direkt olarak iki ülke<br />
arasındaki anlaşmazlık nedeniyle, kan dökülmesi<br />
nedeniyle, kopma noktasına gelmiştir. Bir anlamda,<br />
ilk defa iki ülke arasında direkt olarak bir<br />
çatışma alanı doğmuştur.<br />
Dökme Kurşun Operasyonu sonrasındaki süreçte<br />
gerek Türkiye’de gerekse İsrail’de düşüncesel<br />
anlamda önemli farklılıklar oluşmuştur.<br />
Türkiye’de İsrail karşıtı söylemin güç kazandığını<br />
gözlemlemek mümkündür. Bu durum liderler<br />
seviyesinde göz önüne serilmiş, halk düzeyinde<br />
de karşılık bulmuştur. Gerek Başbakan Erdoğan<br />
gerekse Dışişleri Bakanı Davutoğlu İsrailli muhataplarını<br />
sert bir şekilde eleştirmeye başlamışlar,<br />
beraber çalışabilmelerinin zorluklarına vurgu<br />
yapmışlardır. Türk yetkililerin İsrail tarafına karşı<br />
güvensizliği artmış, ikili görüşmelerde verilen<br />
sözlerin ve anlaşılan noktaların İsrail tarafı ülkelerine<br />
döndükten sonra unutulduğuna ya da vazgeçildiğine<br />
vurgu yapılmaya başlanmıştır. Türk<br />
yetkililere göre bu durum Mavi Marmara sonrası<br />
Cenevre’de yürütülen gizli görüşmeler <strong>için</strong><br />
de bu şekilde cereyan etmiştir. Özür ve tazminat<br />
konusunda üzerinde anlaşıldığı düşünülen hususlardan,<br />
İsrail tarafı ülkelerine döndükten ve<br />
üst makamlarla görüştükten sonra vazgeçmişler<br />
ve mutabık kalınan konular gerçekleşmemiştir.<br />
Yöneticiler seviyesindeki bu güvensizlik halk düzeyine<br />
de yansımış, Ayrılık gibi bazı televizyon<br />
dizilerinde İsrail karşıtlığı ön plana çıkartılmıştır.<br />
İsrail tarafında ise Türkiye’nin AKP yönetimi<br />
altında gitgide İran ve Suriye’nin yörüngesine
İnceleme<br />
oturduğu ve İsrail’in bölgesel düşmanlarıyla (Suriye,<br />
İran, Hizbullah ve Hamas başta olmak üzere)<br />
yakın ilişki kurarak İsrail’i köşeye sıkıştırmaya<br />
çalıştığı yönünde bir kanı yerleşmeye başlamıştır.<br />
Örneğin Likud’lu bir siyasetçi Erdoğan’ın<br />
Ahmedinejat ile samimiyetinin İsrail <strong>için</strong> bir sorun<br />
olduğunu ve “İran, Irak, Suriye, Lübnan ve<br />
Türkiye’yi <strong>için</strong>e alan yeni bir radikal kuzey cephenin”<br />
oluştuğunu söyleyerek endişelerini dile<br />
getirmiştir. 6 Aynı doğrultuda yapılan yorumlarda<br />
Türkiye’nin “neo-Osmanlıcı bir hayal <strong>için</strong>de<br />
İsrail’in düşmanlarıyla işbirliği yapan, terörist<br />
ülkelerin ve grupların dostu” olarak nitelendiği<br />
de gözlemlenmiştir. 7 Başbakan Erdoğan’ın Kasım<br />
2010 tarihindeki Lübnan ziyareti sırasında yaptığı<br />
konuşmada İsrail’den bahsederken “biz katile<br />
katil deriz” 8 demesi ilişkileri gererken İsrail’de<br />
Türkiye’nin gitgide İsrail karşıtlığının savunucusu<br />
haline geldiği yönündeki iddiaları güçlendirmiştir.<br />
Bu bağlamda ilginç olan bir nokta, tüm bu gerilime<br />
rağmen, Türkiye-İsrail ekonomik ilişkilerinin<br />
artarak devam etmesi olmuştur. İlişkilerdeki krize<br />
rağmen gerek seneler bazında, gerekse Mavi<br />
Marmara krizi sonrasında aylar bazında incelendiğinde<br />
ticaret hacmi büyümeyi sürdürmüştür. 9<br />
Bu durum iki ülke arasında ekonomik ilişkilerin<br />
siyasi gelişmelerden bağımsız olarak gelişip büyüyecek<br />
düzeye ulaştığını göstermesi bakımından<br />
önemlidir. Türkiye-İsrail ekonomik ilişkileri<br />
Türkiye’nin diğer Ortadoğu ülkeleriyle olan<br />
ekonomik ilişkilerine bakıldığında bu bağlamda<br />
farklıdır. Genel olarak Türkiye’nin Arap devletleriyle<br />
ekonomik ilişkileri, siyasi ilişkilerin gölgesi<br />
altındadır ve siyasi gelişmelerle birebir paralellik<br />
gösterecek şekilde seyretmektedir -ancak siyasi<br />
ilişkilerin gelişmesiyle birlikte ekonomik ilişkiler<br />
gelişir ve siyasi ilişkiler zayıfladıkça ekonomik<br />
ilişkiler de zayıflar. İsrail ile ise ekonomik ilişkilerin<br />
ulaştığı boyut, siyasi bağımlılıkların ötesinde<br />
otonom hale gelmiş ve krizlerden etkilenmeden<br />
artmayı sürdürmüştür.<br />
İsrail’in Özür Dilemesine Giden Yol<br />
İsrail’in özür dilemesinin ardından, Dışişleri<br />
Bakanı Davutoğlu, “bu konuyla Suriye’nin hiçbir<br />
bağlantısının bulunmadığını” vurgulamış<br />
ve “Türkiye’nin Suriye politikasının aynı İsrail<br />
politikası gibi ilkesel olduğunu” 10 belirtmiş olsa<br />
da bölgede yaşanan gelişmelerin öneminin altını<br />
çizmekte fayda vardır. Bu çerçevede özellikle<br />
Suriye’de yaşanan gelişmelerin önemi büyüktür.<br />
Tunus ve Mısır’da yaşanan değişimler ve Arap<br />
Baharı süreci Türkiye ve İsrail <strong>için</strong> farklı şeyler<br />
ifade etmiştir. İki ülkenin bölgedeki gelişmeleri<br />
okuma biçimleri Suriye’deki olaylara dek oldukça<br />
farklıdır. Genel olarak Türkiye, Tunus ve Mısır’daki<br />
gelişmeleri ve bölgedeki diktatörlüklerin<br />
ortadan kalkmasını memnuniyetle karşılarken,<br />
İsrail <strong>için</strong> Arap Baharı önemli dengeleri altüst<br />
eden bir gelişme olarak ortaya çıkmıştır. Özellikle<br />
İsrail’in on yıllardır (1979 Camp David Anlaşmasından<br />
bu yana) yakın işbirliği <strong>için</strong>de olduğu<br />
Mısır’daki değişim İsrail’in bölge politikasına<br />
dair önemli çıkmazları göz önüne sermiştir. Hele<br />
ki olayların İsrail’in 1994 yılında barış anlaşması<br />
imzaladığı ve bu sayede doğu sınırını güvene aldığı<br />
Ürdün’e sıçraması riski hem güneyden hem<br />
de doğudan çevrelenme riskini ortaya çıkarttığı<br />
<strong>için</strong> İsrail’in en önemli kabusu olmuştur. Bazı<br />
yazarlar yaşanan gelişmeleri İsrail <strong>için</strong> tam bir<br />
deprem ya da kabus olarak nitelendirirken, bazıları<br />
da bu süreçte Netanyahu hükümetini ‘başını<br />
kuma gömmekle’ ve bölgedeki gelişmeler yerine<br />
oturana dek bir şey yapmadan bekleme politikası<br />
izlediği <strong>için</strong> eleştirmeye başlamışlardır. 11<br />
Yukarıda detayları verildiği gibi 1990’larda ortak<br />
tehdit algısı ile yakınlaşmaya başlayan Türkiye ve<br />
İsrail, 2000’ler boyunca bu algının değişmesiyle<br />
birlikte birbirlerinden uzaklaştıkları bir sürece<br />
girmişlerdir. 2011’de Suriye’de olayların çıkmasının<br />
ardından Türkiye ve İsrail’in politikaları bir<br />
süre birbirinden 12 ayrışmıştır. Türkiye özellikle<br />
Ağustos 2011 sonrasında Suriye muhaliflerine<br />
açıkça destek vermeye başlamışken, İsrail ise<br />
uzun bir süre Suriye’deki gelişmeleri “sahanın<br />
dışından” izlemeye devam etmiştir. Bu süreçte<br />
İsrail’in Suriye politikasında ülkenin istikrarının<br />
korunması en önemli meseleyi oluşturmuş,<br />
Esad rejiminin gitmesiyle birlikte İran’dan uzaklaşabilecek<br />
yeni bir Suriye yönetimi arzulanırken<br />
ülkenin radikal Sünni hareketlerin eline geçmesi<br />
riski ve kimyasal silahların geleceği konusu<br />
İsrail’i Suriye’de muhalefeti destekleyen aktif
İnceleme<br />
İsrail Esad rejiminin gitmesini istemekle beraber, ilişkilerde aktif ve saldırgan davranacak, Golan Tepeleri’ni geri almak <strong>için</strong><br />
savaşabilecek yeni bir rejim konusunda hassastır.<br />
bir politika izlemekten alıkoymuştur. Ancak bu<br />
politika Suriye’deki gelişmelerin komşu ülkelere<br />
sıçraması riskinin güçlenmesiyle değişmeye başlamış,<br />
Suriye’de Esad yönetiminin yanında İranlı<br />
Devrim muhafızlarının, ordu mensuplarının ve<br />
Hizbullah üyelerinin aktif bir biçimde savaşmaya<br />
başladığı haberlerinin duyulmasıyla birlikte tüm<br />
bölge siyasetini İran odaklı okuyan ve İran’ı bir<br />
numaralı düşmanı ilan eden İsrail’in Suriye siyaseti<br />
muhalefeti desteklemek yolunda değişmeye<br />
başlamıştır.<br />
İsrail’de 22 Ocak seçimlerinden sonra<br />
Netanyahu’nun ‘başını kuma gömmüş’ politikasından<br />
uzaklaşarak bölge siyasetiyle ilgili bir şeyler<br />
yapması gerektiği yönündeki fikir güçlenmiştir.<br />
Pek çok gözlemci 22 Ocak seçimlerinin İsrail’deki<br />
sağ siyasetin hakimiyetine bir dur demek<br />
olduğunu iddia ederek bu durumun iç politikada<br />
Netanyahu’yu zorlayabileceğinden, dış politikaya<br />
yönelerek bazı adımlar atılabileceği fikri ortaya<br />
çıktı. Bu bağlamda seçimlerden sonra dış<br />
politikada iki gelişmenin gözlemlenebileceği<br />
konuşuluyordu: Birincisi, Türkiye ile ilişkilerin<br />
önceliğinin olacağı, Netanyahu’nun Türkiye’den<br />
özür dilemesinin mümkün olabileceğiydi. İkinci<br />
gelişme ise Filistin ile barış sürecinin yeniden<br />
canlandırılması konusunda yaşanabilirdi. Dış<br />
politika önceliği olan İran ile ilgili direkt bir şey<br />
yapılamıyorsa bile bölgesel gelişmeler ve artan<br />
güvensizlik <strong>için</strong>de en azından Türkiye ile ilişkilerin<br />
geliştirilebileceği ve Filistin Otoritesi ile<br />
barış sürecinde adımlar atılabileceği ve İsrail’in<br />
bu şekilde ‘başını kumdan çıkartıp’ gelişmeleri<br />
yönlendirebilecek şekilde bazı girişimlerde bulunabileceği<br />
yönünde görüşler ortaya konulmaya<br />
başlanmıştı. 13 Bu görüşler ışığında Mart ayı ile<br />
birlikte hem barış sürecinin yeniden gündeme<br />
gelmesi hem de Türkiye’den özür dilenmesi gerçekleşmiştir.
İnceleme<br />
Triye’nin Suriyesrail arasnda yrtt arabuluculu rol srail’in<br />
Gazze’ye ar giritii Dme urun Operasyonu’na de srd<br />
Anca Operasyon’la birlite sadece iliilerde gerilim yaanmaya<br />
balamad ayn zamanda iliilerin opma notasna gelecei sa<br />
dece siyasi iliilerde deil hal dzeyinde de gerilimin trmanaca<br />
yeni bir sre balad<br />
Son aylarda Suriye <strong>için</strong>de artan gerginlik ve kimyasal<br />
silah kullanılmasına dair iddialar da hiç kuşkusuz<br />
İsrail’in Türkiye ile yakınlaşmanın önemli<br />
bir parçasını oluşturdu. Suriye’deki gelişmelerin<br />
Lübnan’a ve Ürdün’e sıçraması riski ve bölgesel<br />
gelişmelerin seyrine dair ve olası bir uluslararası<br />
operasyon durumunda istihbarat paylaşımının<br />
önemi Türkiye ile ilişkilerin geliştirilmesinde<br />
İsrail <strong>için</strong> önemli bir noktaydı. ABD’li yetkililerin<br />
uzun zamandır İsrail ve Türkiye’yi bir araya<br />
getirme isteklerinde de bu durumun rolü vardır.<br />
Mavi Marmara sonrasında her platformda ve<br />
uluslararası organizasyonlarda İsrail’in siyasetini<br />
eleştiren Türkiye, özellikle NATO <strong>için</strong>de yürüttüğü<br />
İsrail’i NATO bağlamında atılacak her türlü<br />
adımın dışında tutma politikası yürütmekteydi.<br />
Suriye’de yaşanan gelişmelere dair bilgi paylaşımı,<br />
ortak hareket etme ve olası bir operasyonda<br />
ABD’nin bölgedeki iki müttefikini aynı platformda<br />
bir araya getirme isteği, NATO bağlamındaki<br />
paylaşımların da önünü açabilecek formüller,<br />
ABD’nin İsrail’i özür konusunda ikna etmesinde<br />
önemli oldu.<br />
Türkiye’den özür dilenmesi Filistin ile barış sürecinin<br />
yeniden canlandırılmaya çalışılmasıyla<br />
neredeyse paralel şekilde olmuştur. Filistin meselesinde<br />
atılacak adımlar Türkiye ile ilişkilerin<br />
geliştirilmesinde hiç şüphesiz kolaylaştırıcı rol<br />
oynayacaktır, zira daha önce belirtildiği gibi Türkiye-İsrail<br />
ilişkileri Filistin meselesindeki adımlarla<br />
yakından ilişkilidir. Dışişleri Bakanı Davutoğlu<br />
da özür sonrasında “gelişmenin zamanlamasının,<br />
Filistin tarafının ağırlığını artıran ve<br />
İsrail-Filistin meselesinde Türkiye’yi denkleme<br />
daha çok sokan bir hamle olduğunu” belirterek<br />
konuların ilişkisini ortaya koymuştur. 14 Türkiye<br />
ayrıca bu gelişmeyle 2000’lerde olduğu gibi taraflarla<br />
konuşabilen ve ‘iyi ilişkisi’ olan tek aktör<br />
olarak yeniden gündeme gelebilecektir.<br />
İkili İlişkilerin Önündeki Engeller<br />
Arap Baharı sonrası yeniden ortaya çıkan “ortak<br />
tehdit” algısı ikili ilişkilerin özür sayesinde düzelmesinde<br />
önemli olmuş olsa da Türkiye-İsrail ilişkilerinin<br />
geçmiş dönemlerdeki (1990’lardaki) yakın<br />
işbirliğine hatta 2000’lerin kriz-normalleşme<br />
döngüsüne dönebilmesi bu noktada zor görülmektedir.<br />
Bunun <strong>için</strong> bazı engeller ön plana çıkmaktadır.<br />
Bunlardan en önemlisi Türkiye ve İsrail’in ortak<br />
tehdit algısının ne derece örtüşeceği ve kapsamlı<br />
bir işbirliğine dönüşebileceği meselesidir. Şu an<br />
Türkiye ve İsrail, Suriye’deki kanın durması ve<br />
Beşar Esad’ın gitmesi konusunda fikir birliğinde<br />
olsalar da İsrail’in Suriye’de kurulacak yeni ve<br />
revizyonist olabilecek bir hükümetten çekincesi<br />
çok büyüktür. Ne de olsa İsrail Esad rejiminin<br />
gitmesini istemekle beraber, 1973 savaşından<br />
beri sınırından tek bir kurşun atılmamış olmasından<br />
memnundur. İsrail ile ilişkilerde aktif ve<br />
saldırgan davranacak, Golan Tepeleri’ni geri almak<br />
<strong>için</strong> savaşabilecek yeni bir rejim konusunda<br />
hassastır. İsrail’in daha önce de belirtildiği gibi<br />
önceliği İran’dır ve bölgedeki tüm girişimlerini<br />
İran öncelikli olarak gerçekleştirecektir. Suriye<br />
meselesi Türkiye ve İran’ın ilişkilerinde krize neden<br />
olmuş olsa da İsrail’in İran’a karşı herhangi<br />
bir müdahalesinin Türkiye tarafından ne derece<br />
kabul göreceği tartışmalı olabilir. Bu bağlamda
İnceleme<br />
ilişkilerdeki iyileşme bu noktada konjonktürel,<br />
Suriye/İran eksenindeki gelişmelere bağlı olacaktır<br />
ve bölgesel gelişmelerden bağımsız olarak<br />
düşünülmemelidir.<br />
Filistin meselesindeki gelişmeler de Türkiye-İsrail<br />
ilişkilerinin geleceğinde önemli olacaktır.<br />
ABD hükümeti, Mart 2013’de iki devletli bir çözümü<br />
merkeze koyan ve Dışişleri Bakanı Kerry<br />
tarafından aktif bir şekilde yürütülmeye başlanan<br />
yeni bir girişim başlatmıştır. İsrail ve Filistin<br />
Otoritesini yeniden ve önkoşulsuz olarak görüşmelere<br />
başlamaya çağıran Kerry, Arap Barış İnisiyatifini<br />
temel alarak ilerlemeye çalışmakta ve<br />
bu sayede sonuçta İsrail’in tüm Arap dünyasıyla<br />
ilişkilerini normalleştirebileceği bir plan üzerinde<br />
hareket etmektedir. Bu durum bölge barışının<br />
sağlanması <strong>için</strong> son derece önemlidir ve 2000 yılından<br />
beri yürütülen en ciddi girişimdir. Her ne<br />
kadar taraflar önkoşulsuz olarak girişime destek<br />
verseler de, örneğin Filistin tarafı İsrail ile görüşmelere<br />
başlamak <strong>için</strong> uzun zamandır talep ettiği<br />
önce yerleşimlerin inşaatının durması koşulu olmadan<br />
girişime olumlu bakmıştır, tarafların kısa<br />
zamanda sonuç alabilmesi çok zor görünmektedir.<br />
Pek çok kanaat önderi, Netanyahu hükümetinin<br />
görüşmelerde en iyi ihtimalle uzun vadeli<br />
bir geçiş dönemi önereceğini, bunun ötesinde bir<br />
ilerlemenin zor göründüğünün altını çizmektedirler.<br />
Filistin tarafında da özellikle Filistin devletinin<br />
sınırlarının nerede olacağı, Kudüs’ün geleceği<br />
ve Filistinlilerin geri dönüş hakkı ile ilgili<br />
olarak anlaşmazlığın temelini oluşturan konularda<br />
önemli kaygılar devam etmektedir. Bunun yanında,<br />
Filistin siyaseti açısından en önemli sorun<br />
Filistin’in bölünmüşlüğü ve el-Fetih ve Hamas<br />
arasındaki ayrılıktır. Bugüne dek ayrılığı gidermek<br />
üzere yapılan hiçbir toplantının sonuç getirmemesi<br />
ve birlik hükümetinin kurulamaması<br />
meselenin temelindedir. Gazze’nin, bu bölgeye<br />
yapılan resmi ziyaretlerin artmasıyla beraber,<br />
bölgesel siyasette ayrı, meşru bir aktör olmaya<br />
başlaması Filistin otoritesinin geleceğiyle ilgili ve<br />
İsrail-Filistin barış görüşmeleriyle ilgili endişeyi<br />
arttırmaktadır. Bu durum Türkiye-İsrail ilişkilerinin<br />
geleceğini de etkileyecektir çünkü daha<br />
önce belirtildiği gibi Filistin meselesindeki olumlu<br />
adımlar ilişkilere de olumlu yansırken, aksi<br />
yöndeki gelişmeler ilişkilerde gerilime ve krize<br />
yol açmaktadır. Barış görüşmeleri <strong>için</strong> adımlar<br />
atılırken, Başbakan Erdoğan’ın olası Gazze ziyareti<br />
bir taraftan İsrail tarafından hem Hamas’ı<br />
daha da meşrulaştıracağı <strong>için</strong> hem de güvenlik<br />
kaygıları bağlamında eleştirilecek, diğer taraftan<br />
da Filistin Otoristesi’ni daha da zayıflatma riski<br />
nedeniyle etkili olabilecektir. Böyle bir ziyaret<br />
şüphesiz Türkiye-İsrail ilişkilerini etkileyecektir<br />
ancak bunun ötesinde Filistin siyasetini de etkileme<br />
olasılığı nedeniyle barış girişimini güçlendirmeye<br />
çalışan ABD tarafından da yakından<br />
izlenmektedir.<br />
Türkiye-İsrail ilişkilerinde özür sonrası sürecin<br />
geleceği ile ilgili düşünürken altı çizilmesi gereken<br />
bir nokta da yukarıda belirtilen iki taraftaki<br />
liderlerin beraber çalışma zorlukları ve siyasi liderler<br />
seviyesinde düşüncesel anlamdaki anlaşmazlıklar<br />
ve bunların toplumsal yansımalarıdır.<br />
Yakın dönemde vurgulanan fikir ayrılıklarının<br />
ve karşılıklı olumsuz düşüncelerin kısa zamanda<br />
değişmesini beklemek de zor olacaktır.<br />
Sonuç<br />
Bu makale 2000’li yıllarda Türkiye-İsrail ilişkilerindeki<br />
kriz sarmalını ve nedenlerini ele aldıktan<br />
sonra 2010 sonrası kopma noktasına gelen ilişkileri<br />
incelemiş, üç sene sonra İsrail’in özür dilemesinin<br />
ardındaki nedenleri ele almıştır. Makale<br />
özür sonrası süreçte ilişkilerin kalıcı işbirliğine<br />
dönüşebilmesi <strong>için</strong> bazı engeller olduğunu belirtmiş<br />
ve şu an ilişkilerin daha çok konjonktürel<br />
ve geçici bir ortak çıkar algısına bağlı olduğunu,<br />
orta ve uzun vadeli bir işbirliğinden bahsetmek<br />
<strong>için</strong> henüz erken olduğunu belirtmiştir. Bu bağlamda<br />
ekonomik ve teknik işbirlikleri geliştirilse<br />
de siyasi ve toplumsal anlamda yakınlaşma <strong>için</strong><br />
özellikle Filistin meselesinde atılacak adımların<br />
yakından izlenmesi gerektiği düşünülmektedir.<br />
O
İnceleme<br />
DİPNOTLAR<br />
1 Örneğin bakınız Seymour Hersh, “Plan B: The Kurdish Gambit”, The New Yorker, 28 Haziran 2004<br />
2 İsrail’de Dış İşleri Baaknlığı yetkilileri ve gazetecilerle yapılan görüşmeler. Haziran 2005.<br />
3 “Hürriyet, 20 Mayıs 2004<br />
4 İsrail’de yapılan görüşmeler, Kasım 2008.<br />
5 “Erdoğan: ‘Benim <strong>için</strong> Davos Bitti’”, Hürriyet, 30 Ocak 2009. http://www.hurriyet.com.tr/dunya/10886978.asp<br />
6 İsrail’de Likud’lu bir siyasetçiyle yapılan görüşme, 13 Temmuz 2010<br />
7 İsrail’de yapılan görüşmeler, Temmuz 2010<br />
8 “Erdoğan’dan İsrail’e: Biz katile katil deriz”, Radikal, 25/11/2010 http://www.radikal.com.tr/dunya/erdogandan_<br />
israile_biz_katile_katil_deriz-1030156<br />
9 Bu konunun detaylı bir incelemesi <strong>için</strong> bakınız, Özlem Tür, “Economic Relations with the Middle East Under the<br />
AKP – Trade, Business Community and Reintegration with Neighboring Zones”, Turkish Studies, Cilt 12, No.4,<br />
Aralık 2011, ss. 598-599.<br />
10 “Davutoğlu:Tüm talepler karşılandı”, Yeni Şafak, 22 Mart 2013, http://yenisafak.com.tr/gundem-haber/davutoglutum-talepler-karsilandi-22.03.2013-502755<br />
11 İsrailli akademisyenler ve siyasetçilerle görüşmeler, İsrail, Mayıs 2012 ve Prag, Şubat 2013.<br />
12 İsrailli akademisyenler ve siyasetçilerle görüşmeler, İsrail, Mayıs 2012 ve Prag, Şubat 2013<br />
13 İsrailli akademisyenler ve siyasetçilerle görüşmeler,İsrail, Mayıs 2012 ve Prag, Şubat 2013.<br />
14 “Davutoğlu:Tüm talepler karşılandı”, Yeni Şafak, 22 Mart 2013, http://yenisafak.com.tr/gundem-haber/davutoglutum-talepler-karsilandi-22.03.2013-502755
İnceleme<br />
Meanwhile, the Middle East and North Africa (MENA) security environment and threat landscape witnessed, or have still been witnessing to<br />
be precise, major fluctuation and destabilization times.<br />
Future MENA Threat Landscape and Turkey’s<br />
Defense Posture *<br />
Geleceğin ODKA’sında Tehdit manzaraları ve Türkiye’nin Savunma<br />
Duruşu<br />
Can KASAPOĞLU<br />
Özet<br />
2000’li yıllarla birlikte Orta Doğu ve Kuzey Afrika (MENA – İng.) güvenlik ortamı bir yandan stratejik silah<br />
sistemleri, diğer yandan da melez savaşlar tarafından şekillendirilmektedir. Stratejik silahlar hususunda,<br />
özellikle İran’ın agresif çabaları göz önünde bulundurulduğunda, füze sistemlerinin yayılmasının önemli<br />
bir yer tuttuğu görülmektedir. MENA güvenlik ortamının diğer ucunda bulunan melez savaşlar ise evrilmeye<br />
devam etmektedir. 2006 Lübnan Savaşı’nı müteakip, askeri analistler melez savaşların yükselişini<br />
“keşfetmişlerdir”; öte yandan söz konusu trendin 1990’lı yıllarda vuku bulan Birinci ve İkinci Rus – Çeçen<br />
Savaşlarının tetkik edilmesi suretiyle daha erken keşfedilmesi mümkün olabilirdi. Bir Batı demokrasisi ve<br />
NATO üyesi olan Türkiye, sözü edilen güvenlik ortamı ile karşı karşıyadır ve yüksek bir adaptasyon kapasitesine<br />
gereksinim duymaktadır. Şimdiye dek, AK Parti yönetimi Türk sivil-asker ilişkilerinin demokratik bir<br />
çerçeve <strong>için</strong>de normalleştirilmesinden ve cumhuriyet tarihinin en başarılı askeri modernizasyonlarından<br />
birinin yürütülmesinden dolayı çok önemli adımlar atmaktadır.<br />
* The op-ed version of this article was first published by Today’s Zaman daily – Through Orsam’s Lens pages on May 19 th 2013, Sunday.
İnceleme<br />
In the light of the Clauseitzian approach the real ar as the Prus<br />
sian theorist depicted is constrained by the very parameters of the<br />
real orld hich maes the phenomenon of ar itself pretty un<br />
certain and unpredictable ithout a doubt the MENA region is no<br />
eception to this fact<br />
Abstract<br />
By the 2000s, the MENA security environment is<br />
being shaped by strategic weapon systems on one<br />
hand, and also by hybrid warfare on the other<br />
hand. On strategic weapon systems angle, missile<br />
proliferation holds a crucial place and the trend<br />
is likely to continue, especially given Iran’s aggressive<br />
push. The “other extreme” in the MENA security<br />
environment is the rise of asymmetric threats,<br />
especially in evolving forms of hybrid warfare.<br />
Since 2006 the Second Lebanon War experience,<br />
military analysts have “discovered” the rise of<br />
hybrid threats, something that they should have<br />
anticipated due to the lessons learned from the<br />
1 st and the 2 nd Ruso-Chechen wars in the 1990s.<br />
Turkey, as a Western democracy and a NATO<br />
nation in the Middle East, is to face this emerging<br />
regional threat landscape that necessitates high<br />
adaptability. So far, AK Party administration has<br />
taken important steps in defense affairs by normalizing<br />
Turkish civil – military relations in a<br />
democratic context, and also by running one of<br />
the most successful military modernizations and<br />
defense policies in the republic’s history.<br />
Keywords: MENA, Strategic Weapons, Hybrid<br />
Wars, Turkish Defense Modernization<br />
Introduction<br />
Slightly more than a decade under AK Party<br />
government, Turkey’s military trends have been<br />
showing some distinctive characteristics that are<br />
pretty promising for the future strategic posture<br />
of the nation. The first and foremost development<br />
is a drastic shift in civil-military relations<br />
towards a democratic civilian oversight over the<br />
armed forces that ended the country’s decadeslong<br />
fragmented decision-making system which<br />
resulted from military guardianship over domestic<br />
politics. Thereby, now Turkish Armed Forces<br />
has been turned into a true national defense body<br />
that is distanced from involving domestic politics.<br />
Second, in parallel with the democratization<br />
of Turkish civil-military relations, Ankara managed<br />
to run a successful military modernization<br />
program that is promising to match Turkey’s defense<br />
needs, as well as its regional assertions.<br />
Meanwhile, the Middle East and North Africa<br />
(MENA) security environment and threat landscape<br />
witnessed, or have still been witnessing to<br />
be precise, major fluctuation and destabilization<br />
times. Notably, the MENA military trends tend<br />
to move towards the two extremes of “conflicts<br />
scale”. Clearly, on one hand, we have a menacing<br />
strategic weapons proliferation, which has been<br />
resulting from missile environment and WMDs;<br />
and on the other hand, we have the dramatic<br />
rise of asymmetric threats and hybrid wars. Furthermore,<br />
some game-changer weapon systems,<br />
such as MANPADs, ballistic missiles, drones,<br />
and WMD assets are being introduced to several<br />
MENA battlegrounds in an intensifying fashion.<br />
In such a complicated overall picture, in which<br />
state-led conventional warfare threats are on decline<br />
while low and high intensity ones tend to<br />
mount, it is important to assess Turkey’s near future<br />
defense posture with regard to the regional<br />
military trends.<br />
This article will firstly elaborate strategic weapons<br />
trend in the MENA with a focus on Iran.
İnceleme<br />
Subsequently, hybrid warfare trends will be assessed<br />
in the light of some key conflicts that<br />
took place in the recent years. Finally, Turkey’s<br />
defense posture in the forthcoming years will<br />
be discussed with regard to the MENA military<br />
trends and possible trajectory of the regional security<br />
environment. The article will conclude by<br />
presenting key findings in the last part.<br />
Key Trends in the Mena Security<br />
Environment<br />
As military historian and strategist Azar Gat<br />
stated:<br />
“Contrary to the Rousseauite imagination, the<br />
evidence of historically observed hunter-gatherers<br />
and, more dimly but increasingly, that of palaeo-archaeology<br />
shows that humans have been<br />
fighting among themselves throughout the history<br />
of our species and genus, during the human ‘evolutionary<br />
state of nature“. 1<br />
In the light of the Clausewitzian approach, the<br />
“real war”, as the Prussian theorist depicted, is<br />
constrained by the very parameters of the “real<br />
world” which makes the phenomenon of war itself<br />
pretty uncertain and unpredictable; without<br />
a doubt, the MENA region is no exception to this<br />
fact.<br />
By the 2000s, the MENA security environment is<br />
being shaped by strategic weapon systems, particularly<br />
missile proliferation; and also by evolving<br />
low intensity conflicts that has come into<br />
prominence in different forms of hybrid warfare.<br />
This complicated picture, in which conventional<br />
military thinking is challenged to a certain extent,<br />
results from the tendency towards “quickfix”<br />
solutions that would compensate for austerity<br />
conditions and also for an increasing gap<br />
between the technologically and economically<br />
superiors and inferiors. In other words, recalling<br />
Gat’s statement referred above, human nature,<br />
be it in the contemporary MENA or in the Medieval<br />
Europe, carries on finding new and effective<br />
ways to wage wars.<br />
Missile Proliferation and Iranian Threat<br />
On the strategic weapon systems angle of the<br />
emerging MENA military balance, missile proliferation<br />
holds a crucial place and the trend is<br />
likely to continue, especially given Iran’s aggressive<br />
push for both enhancing its own inventory,<br />
as well as those of its proxies in the region.<br />
Tehran’s menacing missile program should be<br />
addressed regarding “going nuclear” and “remaining<br />
non-nuclear” scenarios at the same<br />
time.<br />
Even without reaching nuclear WMD capacity,<br />
Iran’s missile proliferation trends pose a significant<br />
threat to the GCC states, Israel, and Turkey<br />
regarding Tehran’s efforts to improve precision<br />
guidance and warheads. 2 In case the Iranian missile<br />
capabilities reach a certain level of precision,<br />
then we will be talking about an advanced destructive<br />
capacity against strategic targets such<br />
as oil infrastructure, desalination plants, and key<br />
military units and facilities. 3<br />
Along with the precision and warhead improvements<br />
in the Iranian missile trend, the quantity,<br />
namely dramatically rising numbers in<br />
Tehran’s strategic and tactical inventories, also<br />
pose threat to missile defense balances in the<br />
region. The Iranians’ numerical advantage with<br />
respect to Shahab – 1,2,3, Fateh – 110, and Zelzal<br />
missiles brings about a potential “saturation”<br />
of neighboring countries missile defenses that<br />
could render anti-ballistic missile systems abortive<br />
to a considerable extent. 4 In case of an intensive<br />
salvo conducted by the Iranian missile<br />
forces against one of Tehran’s neighbors, and assuming<br />
a scenario in which effective warheads<br />
could be used with low circular error probability<br />
(CEP) assets, then it would be accurate to take<br />
catastrophic results into consideration.<br />
In addition to the missile proliferation, should<br />
Tehran succeeds to go nuclear unstopped, then<br />
it would increase its destructive capabilities from<br />
“strategic” level to “existential”, at least for some<br />
of its neighbors with fragile strategic depths, and<br />
inadequate missile defenses and second strike<br />
capabilities.
İnceleme<br />
In a broader context, nuclear arms and a possible<br />
nuclear arms race in the Middle East has a<br />
particular military context due to some “practical”<br />
reasons. As the Strategic Studies Institute of<br />
the US Army stressed in its “Next Arms Race”<br />
monograph:<br />
“While Iran’s pursuit of nuclear weapons is a key<br />
determinate of the looming Middle East nuclear<br />
arms race, it is not the only one. There are five<br />
overarching key determinants fueling the Middle<br />
East appetite for nuclear weapons. These determinants<br />
are the desire for nuclear weapons to<br />
deter adversaries, compensate for conventional<br />
weapons shortcomings, fight wars, garner domestic<br />
political power, and win internation al political<br />
power…” 5<br />
At this point, one should not naïvely reduce<br />
Iran’s nuclear ambitions into “simply deterrence”<br />
or “regime security” functions that are static in<br />
essence. Per contra, recent trends suggest that<br />
nuclear assets, especially tactical nuclear weapons<br />
(TNW), might be used in conventional wars<br />
indeed. For instance, Pakistani military doctrine<br />
grants TNW option against a successful conventional<br />
incursion by India due to New Delhi’s<br />
Cold Start strategy. Likewise, the modern Russian<br />
military thought considers TNWs as means<br />
of compensating for Moscow’s conventional<br />
handicaps in Europe, a response to NATO’s increasing<br />
ballistic missile defence capabilities,<br />
as well as a reliable asset in a possible military<br />
buildup vis-à-vis the Chinese; as outnumbered<br />
Russian troops in the Far East struggle to balance<br />
the People’s Liberation Army elements in a large<br />
frontier area.<br />
Notably, given the TNWs’ situation elaborated<br />
above, one should comprehend the correlation<br />
between Iran’s missile proliferation and its nuclear<br />
ambitions. Clearly, Tehran, most probably,<br />
is working on missile technology with regard to<br />
future delivery means for its nuclear program. In<br />
fact, a CSIS report indicates that:<br />
“Iran’s growing inventory of ballistic missiles and<br />
its acquisition and indigenous production of antiship<br />
cruise missiles (ASCMs) provide capabilities<br />
to enhance its power projection. Tehran views its<br />
conventionally armed missiles as an integral part<br />
of its strategy to deter—and if necessary retaliate<br />
against—forces in the region, including US forces.<br />
Its ballistic missiles are inherently capable of<br />
delivering WMD, and if so armed, would fit into<br />
this same strategy” 6<br />
Apart from the nuclear arms, we should also<br />
draw attention to chemical and biological weapons<br />
as important WMD assets, especially in<br />
combination with surface to surface missiles<br />
(SSM). In this regard, Syrian Baathist dictatorship’s<br />
arsenal poses the first and foremost threat<br />
trend in the MENA region. Assad’s tyranny holds<br />
a notorious chemical weapons inventory and allegedly<br />
biological agents. Syrian WMDs include<br />
sarin and tabun nerve gasses and VX, along with<br />
mustard blister agents. Furthermore, Syria’s delivery<br />
capability poses a serious threat too. Along<br />
with aerial bombs and artillery; ballistic missiles<br />
and chemical warheads provides Assad’s forces<br />
the ability to threaten its neighbors from deep<br />
territory. 7 The Syrian Missile Command possess<br />
three SSM brigades of which, at least one of<br />
them, is capable of launching SCUD types and<br />
variants short-range ballistic missiles (SRBM).<br />
The Baathist regime’s SRBMs are capable of hitting<br />
a wide area from 300kms (via SCUD B) to<br />
700-800 kms (via SCUD C about 500-600kms,<br />
and via SCUD D –North Korean No Dong– variant<br />
up to 700-800kms). 8<br />
The missile trends in the emerging MENA security<br />
environment are not limited to state-led<br />
threats. In the contemporary “military reality” of<br />
the region, SRBMs, large caliber rockets and even<br />
some cruise missiles present asymmetric threats<br />
to missile defense. 9 Notably, in the recent years,<br />
non-state actors like Hezbollah and Hamas have<br />
achieved critical improvements with respect to<br />
their missile / rocket inventories as well as their<br />
operational records. Lessons learned from the<br />
2006 Lebanon War showed that non-state missile<br />
/ rocket threat could reach formidable levels<br />
that can force a military machine like the Israel<br />
Defense Forces to “failure to win”, if not a defeat.<br />
For instance, until the UN cease-fire in August<br />
14 th , the Lebanese Hezbollah managed to launch<br />
about 3,790 rockets into the Israeli territory and
İnceleme<br />
Apart from the nuclear arms, we should also draw attention to chemical and biological weapons as important WMD assets,<br />
especially in combination with surface to surface missiles (SSM). In this regard, Syrian Baathist dictatorship’s<br />
arsenal poses the first and foremost threat trend in the MENA region.<br />
managed to achieve some 901 hits that injured<br />
over 4,500 and killed 42. 10 More importantly, despite<br />
the Israelis’ reliance on air superiority and<br />
standoff strikes, which combined with ground<br />
incursion in the subsequent stages of the conflict,<br />
Hezbollah managed to fire rockets for 34<br />
days, namely until the last day of the war. Since<br />
the 2 nd Lebanon War, Hassan Nasrallah’s paramilitary<br />
organization is believed to carry on its<br />
significant uptrend in rocket and missile inventory.<br />
Furthermore, as a result of the Syrian civil<br />
war, now Hezbollah may have greater access to<br />
the Baathist dictatorship’s arsenal that could<br />
mean advanced systems such as Scud-C and<br />
Scud-D with WMD-warhead capabilities, and<br />
Fateh – 110 with a higher precision.<br />
In parallel with the Hezbollah case, the most<br />
recent military conflict between the IDF and<br />
Hamas, namely the Operation Pillar of Defense<br />
that took place in late 2012, once again proved<br />
the very fact that non-state actors in proxy wars<br />
can be well augmented by rocket capabilities,<br />
so that they can reach formidable threat levels,<br />
even against major military powers with limited<br />
strategic depth. During the Operation Pillar of<br />
Defense (OPD), within a time period slightly<br />
more than e week to be precise, Gazan groups,<br />
particularly Hamas, fired more than 1,500 rockets<br />
and projectiles.<br />
At this point, missile defense systems in various<br />
altitudes come into the picture. During the OPD,<br />
Israel’s Iron Dome system destroyed 421 incoming<br />
rockets by using 500 interceptors which<br />
means an impressive 84% interception rate along<br />
with a 1,2 ratio between the used interceptors and<br />
the number of engaged rockets. (152 rockets did
İnceleme<br />
not reach Israel and some 875 were not engaged<br />
due to their trajectories; so the Iron Dome system<br />
engaged in interception of some 479, about 32%<br />
of the total rockets fired). 11 On the other hand,<br />
some Israeli military experts criticized the Iron<br />
Dome system, not because of its performance,<br />
but because its strategic outcomes that, the critiques<br />
claim, reduced the IDF’s deterrence by the<br />
utilization of static systems instead of more aggressive<br />
incursions. 12<br />
To sum up, rising missile & rocket threat at the<br />
hands of both state and non-state actors is likely<br />
to make the MENA security environment more<br />
complicated in the near future. One of the most<br />
striking results of this military trend is the dramatically<br />
increasing need for missile defense systems<br />
all over the region. For instance, during the<br />
OPD Israel had to speed up its Iron Dome deployments<br />
by acquiring the 5 th battery; and now<br />
is pursuing the David’s Sling system in order to<br />
intercept medium tier threats that fall under the<br />
gap between the lower range Iron Dome and the<br />
higher range / altitude Arrow system. Another<br />
example is the NATO Patriot systems deployment<br />
on Turkish soil due to the Syrian Baathist<br />
tyranny’s chemical (and allegedly biological)-<br />
warhead ballistic missile inventory. In addition<br />
to the pressing need for missile defenses and<br />
non-proliferation measures, increasing range of<br />
the existing inventories is challenging the conventional<br />
strategic depth paradigm of war studies.<br />
As a matter of fact, IISS’ recent Military<br />
Balance annual report draws attention to the<br />
fact that the Israeli home front might turn into<br />
a “front line” due to the mounting missile and<br />
rocket proliferation. 13 Without a doubt, given the<br />
Iranian missile proliferation trends, which even<br />
succeeded to cover Turkey’s Sea of Marmara<br />
region by the solid-propellant & multi-stage Sejil-2<br />
test in 2009, a broad territory in the MENA<br />
might soon lack “home fronts” at all.<br />
Rise of Hybrid Wars: The Threat at Turkey’s<br />
Doorstep<br />
As indicated, the “other extreme” in Turkey’s<br />
security environment is the rise of asymmetric<br />
threats, especially in evolving forms of hybrid<br />
warfare.<br />
Theoretically speaking, hybrid warfare can be<br />
defined as combination of irregular and conventional<br />
capabilities within meaningful operational<br />
integrity. In a broader military extent,<br />
hybrid warfare is a “multi-modal” form of fighting<br />
battles through systematic incorporation of<br />
a wide-array of military and paramilitary concepts.<br />
14 To be precise, one should not reduce the<br />
hybrid warfare concept into a simpler “regular<br />
and irregular forces on the same battleground”<br />
formula. In a more complicated fashion, hybrid<br />
warfare does not occur from the overlap of regular<br />
and irregular concepts, but integrates them<br />
in a systematically designed strategic context for<br />
adopting a new military paradigm. 15<br />
Since 2006 Lebanon War experience, military analysts<br />
have discovered the rise of hybrid threats,<br />
something that they should have anticipated due<br />
to the lessons learned from the 1 st and the 2 nd Ruso-Chechen<br />
wars in the 1990s. In 2006, Nasrallah’s<br />
fighters did not only act as “simply irregulars<br />
as usual”, but managed to fight in moderate-sized<br />
units (up to a battalion sometimes) with standoff<br />
capabilities and disruptive assets through MAN-<br />
PAD & ATGM weapons in order to deny the IDF<br />
armor and mechanized maneuver capabilities.<br />
For instance, as Matthews reveals in his military<br />
analysis on the Second Lebanese War;<br />
“…of the 114 IDF personnel killed during the war,<br />
30 were tank crewmen. Out of the 400 tanks involved<br />
in the fighting in southern Lebanon, 48<br />
were hit, 40 were damaged, and 20 penetrated.<br />
It is believed that five Merkavas were completely<br />
destroyed. Clearly, Hezbollah has mastered the<br />
art of light infantry/ATGM tactics against heavy<br />
mechanized forces”. 16<br />
Moreover, during the war, Hezbollah even<br />
showed its abilities to threaten Israeli naval assets<br />
through hitting INS Hanit, an advanced<br />
Sa’ar 5 class corvette, probably by firing a C -802<br />
missile from coastal launchers. Likewise, during<br />
the Operation Cast Lead and the Operation Pillar<br />
of Defense in 2008 and in 2012 respectively,<br />
we saw Gazan groups altering their concepts by<br />
adopting more of a hybrid warfare-type strategy.<br />
Currently, another hybrid warfare case, the Syr-
İnceleme<br />
On the strategic weapon systems angle of the emerging MENA mili<br />
tary balance missile proliferation holds a crucial place and the trend<br />
is liely to continue especially given Iran’s aggressive push for both<br />
enhancing its own inventory as well as those of its proies in the re<br />
gion<br />
ian Civil War, is ongoing right at Turkey’s doorstep.<br />
Furthermore, not only the armed opposition<br />
has been conducting hybrid concepts, but<br />
also the Baathist dictatorship has shaped its violent<br />
strategy by utilizing a wide-array of means<br />
ranging from indiscriminate shelling and air<br />
force bombardments in combination with Shabiha<br />
paramilitaries within operational integrity. 17<br />
The more non-state actors’ access to gamechanger<br />
weapons increases, the more likely it is<br />
that hybrid conflicts will spread in Turkey’s hinterland.<br />
Besides, weakening state capacity in several<br />
nations following the “Arab spring” would<br />
possibly augment this menacing development.<br />
In sum, the security environment and military<br />
trends surrounding Turkey are complicated and<br />
pose threats in different levels and strategic contexts.<br />
Meanwhile, Turkey is showing a promising<br />
military profile under AK Party management of<br />
defense affairs which will be elaborated by the<br />
next section.<br />
Turkey’s Defense Modernization Trajectory<br />
and Future MENA Security Environment<br />
As the last decade’s conflicts and military trends<br />
in the Middle East showed, Turkey, an important<br />
NATO nation bordering a dangerous region,<br />
should prepare for the next decade’s MENA<br />
threat landscape. In conjunction with the normalization<br />
of civil – military relations in Turkish<br />
domestic politics and due to the increasing democratic<br />
civilian oversight of military affairs, AK<br />
Party government has asserted greater control<br />
over Turkey’s military procurement and development<br />
projects. Undersecretariat for Defense<br />
Industries (UDI), the top military procurement<br />
body chaired by PM Erdogan as head of the Executive<br />
Committee, is primarily responsible for<br />
shaping the country’s defense modernization.<br />
According to the UDI’s open-source reports,<br />
Turkish military modernization record showed a<br />
crucial improvement, and Ankara needs to keep<br />
up the successful momentum in order to meet<br />
its defense needs. 18 In this respect, Turkey’s anti<br />
–ballistic missile systems procurement& codevelopment<br />
project and the F-35 deal, which<br />
is expected to increase stealth standoff capabilities,<br />
would hold a central role in shaping the nation’s<br />
military posture. Especially, given the strategic<br />
weapons trend in the Middle East, Turkey’s<br />
ballistic missile defense project (LORAMIDS)<br />
would be a key issue, and it is argued that Ankara’s<br />
scope when aiming effective missile defense<br />
capacity results from the regional leadership objective.<br />
19 As a matter of fact, in 2002 Turkey has<br />
altered its “Turkish Armed Forces Air Concept”,<br />
and adopted “Aerospace and Missile Defense<br />
Concept” which commissions the air force to secure<br />
overall air defense of the country. 20<br />
In that sense, integration of Turkey’s national<br />
drone, Anka, to other weapon systems (probably<br />
in 2014) is expected to improve the network<br />
centric warfare capacity. Besides, Ankara’s decision<br />
to arm the Anka with Cirit-type laser guided<br />
missile might be a critical move that would<br />
augment the Turkish military’s strike capacity<br />
against moving targets and light armor, in addition<br />
to classic surveillance functions of UAVs. 21<br />
Should the Anka project be completed success-
İnceleme<br />
fully, including the drone’s integration with other<br />
systems and also by accomplishing the armeddrone<br />
upgrade, then Turkey’s capability to confront<br />
hybrid threats is believed to be fostered to<br />
a certain extent.<br />
Moreover, Turkey’s armor and close air support<br />
trends through national main battle tank<br />
(Altay) and attack helicopter (T-129) projects,<br />
which would be augmented with other key procurements<br />
such as the CH-47 Chinook, would<br />
significantly improve Ankara’s air-land warfare<br />
capabilities and maneuverability. On the naval<br />
warfare cannon, developments in the Milgem<br />
Project, as well as in submarine inventory, and<br />
in amphibious warfare capabilities offer a pretty<br />
optimistic future.<br />
More importantly, by the 2000s Turkish defense<br />
modernization is now being undertaken through<br />
democratically shaped civil-military relations<br />
and also through promoting a more effective defense<br />
industry. What is more, the political context<br />
of Turkey’s military march is Western-minded<br />
and in favor of liberal - democratic values so<br />
that Turkish – American partnership is essential<br />
to Ankara’s best interests; and as Turkish – Israeli<br />
relations normalize, fruitful military cooperation<br />
between the two Middle Eastern democracies<br />
can be resumed. However, there is still room<br />
for improvement for Ankara’s impressive uptrend.<br />
For one, this paper argues, although Turkey<br />
reached an enormous competitiveness with<br />
respect to procurements and inventory vis-à-vis<br />
most European states, it still lacks Western style<br />
war studies knowledge in the Turkish academia,<br />
as well as military-scoped think-tanks such as<br />
Center for Strategic and Budgetary Assessments<br />
or Institute for the Study of War.<br />
Finally, NATO’s TNW deployment in Turkey is<br />
an important factor that would play a key role in<br />
Turkish defense posture in the near future, especially<br />
given the strategic weapons trend in the<br />
MENA threat landscape and the Iranian nuclear<br />
program.<br />
TNW existence in Turkey is a result of the Cold<br />
War balance of power. By the mid 1980s, Washington<br />
deployed some 500 warheads in Turkey,<br />
at four air bases. At that time, Turkish military<br />
capabilities were designed to play active roles in<br />
NATO nuclear missions through F-104, F-4, and<br />
F-100 fixed-wing assets, as well as via some land<br />
forces units. Despite the Cold War ended, Turkey,<br />
along with Germany, Italy, the Netherlands,<br />
and Belgium, still continues to host B-61 type<br />
TNWs; yet, the Turkish Air Force no longer conduct<br />
nuclear exercises. 22 Regardless of TNWs’<br />
practical role in NATO’s defense posture, Turkish<br />
decision-makers have long seen B-61s as<br />
strong ties to the Western security umbrella. 23<br />
However, it is ambiguous whether the North Atlantic<br />
Alliance would keep deploying tac-nukes<br />
or not. For instance, unlike the former two strategic<br />
concepts (1991 and 1999), the most recent<br />
strategic concept of the North Atlantic Alliance<br />
(2010) did not mention “sub-strategic nuclear<br />
weapons in Europe” openly, something happened<br />
for the first time up until now. 24<br />
Conclusion<br />
In sum, the MENA security environment is getting<br />
complicated due to the rising military trends<br />
of strategic weapon systems and hybrid warfare.<br />
Notably, the Syrian civil war is the most recent<br />
concrete example of this fact, as we see the<br />
Baathist dictatorship’s WMD and missile arsenal<br />
as a pressing threat on one hand; along with the<br />
mounting asymmetric conflict which integrates<br />
irregular and conventional concepts and assets<br />
on the other hand.<br />
At this point, Iran appears to be the most important<br />
actor of the next MENA threat landscape<br />
due to its defense trends which this paper<br />
prefers to depict as “aggressive adaptation”. First,<br />
Tehran possesses the largest ballistic missile inventory<br />
in the region and this aggressive push is<br />
likely to continue. Second, via its notorious Quds<br />
Forces, Iran carries on prompting proxy wars all<br />
around the region from Gaza to Syria, and Lebanon.<br />
In this respect, Iran’s role in Assad’s violent<br />
crackdown is meaningful. Thirdly and more importantly,<br />
Tehran is integrating its high and low<br />
intensity conflict concepts under the oversight<br />
of the IRGC which controls Quds Forces and Ba-
İnceleme<br />
sij militia, along with missile systems and naval<br />
asymmetric warfare units.<br />
Confronting multi-modal threats in a broad context<br />
is one of the hardest tasks in defense issues.<br />
For one, a country needs pretty diverse military<br />
measures to cope with strategic weapons and<br />
hybrid warfare at the same time. Besides, such a<br />
military strategic posture would add additional<br />
burden on defense budgets.<br />
Turkey, as a Western democracy in the troublesome<br />
Middle East, is likely to face this emerging<br />
regional threat landscape that necessitates high<br />
adaptability. So far, the Turkish government has<br />
been doing well to address the nation’s defense<br />
needs and to democratize Ankara’s decisionmaking<br />
processes. The future Turkish military<br />
posture, if the current projects could be successfully<br />
completed, would be promising by the integration<br />
of modern naval, air force, UAV, missile<br />
defense, and air-land mechanized and armor<br />
warfare assets. As a country with 10 – 15 billion<br />
USD defense budget range, Turkey’s strategic<br />
imperative is to reach a sustainable and effective<br />
procurement & development level that would<br />
meet the demands of being a regional power.<br />
To do so, Turkey has to render strategic threats<br />
abortive and project power simultaneously with<br />
a very cost-effective resource allocation and<br />
budget management. Furthermore, the geopolitical<br />
imperatives of the nation necessitate diverse<br />
military strategic capabilities. Put simply, Turkey<br />
has to possess powerful naval and amphibious<br />
capabilities due to its peninsula location that adjoins<br />
three sea basins and straits, effective missile<br />
defenses due to its neighbors’ missile proliferation,<br />
mobile and elastic land forces units supported<br />
by powerful artillery assets for keeping<br />
conventional upper hand, and a formidable air<br />
force for different missions.<br />
The 2 nd Lebanon War, the Israelis’ endeavors in<br />
Gaza in 2008 and 2012 respectively, the Iranian’s<br />
drills and tests in the recent years, and finally the<br />
Syrian civil war have been offering valuable lessons-learned<br />
potential for shaping Turkey’s future<br />
defense posture with respect to the MENA<br />
regional military balance. For instance, the recent<br />
MANPAD trends should be monitored and<br />
analyzed closely in order to keep the future flight<br />
missions of the Anka drone and T-129 Attack<br />
Helicopter as safest as possible; and Hezbollah’s<br />
tactical approach against the Israeli Merkavas<br />
could be a good lessons-learned for protecting<br />
Altay main battle tanks against possible irregulars.<br />
This check-list can, and should, be modified<br />
with regard to further perspectives that<br />
would be raised by Turkish strategic community.<br />
Thereby, Ankara should consolidate its successful<br />
defense modernization with a broad military<br />
thinking for promoting Western values of peace<br />
and democracy in a region of violent tyrannies,<br />
as surfaced in the Baathist dictatorship of Syria<br />
example recently.<br />
O<br />
ENDNOTES<br />
1 Azar, Gat. War in Human Civilization, Oxford University Press, New York, 2006, p. 663.<br />
2 Anthony, Cordesman, et al. US – Iranian Competition in the Gulf Military Balance – II: The Missile and Nuclear Dimensions<br />
(10 th Edition), CSIS, Washington D.C., 2012. p. V.<br />
3 Ibid.<br />
4 Eddie, Boxx. “Countering the Iranian Missile Threat in the Middle East”, Policy Watch 1991, Washington Institute<br />
for Near East Policy, October 18 th 2012.<br />
5 Henry, D, Sokolski [ed.], The Next Arms Race, U.S. Army War College Strategic Studies Institute, Pennsylvania Carlisle<br />
Barracks, 2012. p 180.<br />
6 Anthony, Cordesman. et al. Iran’s Strategic Competition with the US and Arab States – Chemical, Biological, and<br />
Nuclear Capabilities, CSIS, Washington D.C. 2011, p. 4
İnceleme<br />
7 Jane’s IHS, Sentinel Security Assessment –Eastern Mediterranean– Syria Strategic Weapons Systems, 2012, pp. 3 – 5.<br />
8 IISS, Military Balance 2012 – Middle East and North Africa, Routledge, London, 2012, pp. 348 – 351.<br />
9 Rafael – Raytheon, Stunner: Terminal Missile Defense Interceptor, 2007, http://www.rafael.co.il/marketing/SIP_<br />
STORAGE/FILES/3/1023.pdf, Accessed: May 18 th 2013.<br />
10 Matt, M, Matthews. We were Caught Unprepared: The 2006 Hezbollah – Israel War, U.S. Army Combined Arms<br />
Center, Combat Studies Institute Press, Fort Leavenworth – Kansas, 2008, pp. 63 – 64.<br />
11 Uzi, Rubin. “Palestinian Rockets versus Israeli Missiles in the Second Gaza War”, Policy Watch 2011, Washington<br />
Institute for Near East Policy, December 21 st 2011.<br />
12 Avi, Kober. “Iron Dome: Has the Euphoria been Justified?”, Perspective Paper, The BESA Center, Ramat Gan, February<br />
2013.<br />
13 IISS, Military Balance 2013, Routledge, London, 2013. pp. 364 – 365.<br />
14 Frank, Hoffman. Conflict in the 21 st Century: The Rise of Hybrid Wars, Potomac Institute for Policy Studies, Virginia,<br />
2007, p 8.<br />
15 Thomas, M, Huber [ed.], Compound Warfare: That Fatal Knot, US Army Command and General Staff College Press,<br />
Fort Leavenworth, Kansas, 2002, pp. 1 – 2.<br />
16 Matti M, Matthews, 2008, p. 64.<br />
17 For a detailed assessment of the Syrian conflict: See Istanbul based independent think-tank EDAM’s recent<br />
monograph, The Syrian Civil War: A Military Strategic Assessment, May 2013.<br />
18 For a comprehensive assessment on Turkish defense modernization, see: Savunma Sanayii Müsteşarlığı 2012 –<br />
2016 Stratejik Planı (in Turkish).<br />
19 IISS, Military Balance 2013, Routledge, London, 2013, p. 100<br />
20 Jane’s IHS, Jane’s World Air Forces: Turkey – Air Force, July 2012, p.3<br />
21 For a brief assessment on Cirit misilse, see: Roketsan official website http://www.roketsan.com.tr/en/urunlerhizmetler/hassas-gudumlu-fuzeler/cirit-275-lazer-gudumlu-fuze/,<br />
Accessed on May 19 th 2013.<br />
22 Mustafa, Kibaroglu. Turkey NATO & and Nuclear Sharing: Prospects after NATO’s Lisbon Summit, Nuclear Policy Paper<br />
No. 5, Reducing the Role of Tactical Weapons in Europe Project, 2011. pp 2-3.<br />
23 Ibid.<br />
24 North Atlantic Treaty Organization, Strategic Concept: Active Engagement Modern Defence, 2010.
İnceleme<br />
Nükleer silaha sahip olma niyeti olduğundan şüphe edilen İran’ı en önemli motivasyonunun İsrail’in<br />
nükleer silah yeteneği olduğu görülmektedir.<br />
Ortadoğu’da Kitle İmha Silahlarından<br />
Arındırılmış Bölge (ODKİSAB) Üzerine<br />
On Weapons of Mass Destruction Free Zone (WMDFZ)<br />
in the Middle East<br />
Şebnem UDUM<br />
Abstract<br />
Arab states gave support to the extension of the Nuclear Nonproliferation Treaty (NPT) in 1995 on the<br />
condition to hold negotiations to create a zone free of weapons of mass destruction in the Middle East. The<br />
international community was expecting, particularly after the 2010 NPT Review Conference, the MEW-<br />
MDFZ conference to be held in December 2012 in Helsinki, but it was postponed. What precludes progress<br />
are inextricable nature of disarmament and peace processes, and the difference in priorities of key states.<br />
However, further postponement would adversely affect the international nuclear nonproliferation regime,<br />
and regional security and threat perceptions. This piece gives the background and current status of the plans<br />
to create a MEWMDFZ, presents the bottlenecks and offers recommendations based on the principles of<br />
conflict resolution.<br />
Keywords: WMD free zone, Middle East, NPT, disarmament
İnceleme<br />
En gelimi uluslararas reimlerden biri nleer silahlarn yaylmas<br />
nn nlenmesi reimidir u reimin temel unsurlar irlemi Milletler<br />
Nleer Silahlarn aylmasn nleme Anlamas (NPT) luslararas<br />
Atom Enerisi Aans (IAEA) Nleer Tedariiler Grubu (NSG) Nle<br />
er Denemelerin apsaml asalanmas Anlamas (CTT)’dr<br />
Giriş<br />
Ortadoğu’yu nükleer silahlardan ve daha sonra<br />
tüm kitle imha silahlarından arındırılmış bölge<br />
konumuna getirme önerileri 2012 yılının Aralık<br />
ayında gerçekleşmesi beklenen Ortadoğu’da Kitle<br />
İmha Silahlarından Arındırılmış Bölge konferansında<br />
bölgede nükleer, kimyasal, biyolojik<br />
silahlar ve balistik füzelere sahip (ya da bunların<br />
geliştirilmesi programlarına sahip) ülkelerin bir<br />
araya gelmesiyle müzakere edilecekti. 2010 NPT<br />
Gözden Geçirme Konferansı’nda ABD, Rusya ve<br />
Birleşik Krallık, Birleşmiş Milletler Genel Sekreteriyle<br />
birlikte meseleyi tartışmak <strong>için</strong> bir konferans<br />
düzenlemeyi taahhüt ettiler. Finlandiya’nın<br />
başkenti Helsinki’de gerçekleştirilmesi beklenen<br />
konferans, Nükleer Silahların Yayılmasının<br />
Önlenme Anlaşması’nın (NPT) 2015 Gözden<br />
Geçirme Konferansının hazırlık komitesi toplantısının<br />
yapıldığı Nisan 2013’te de gerçekleştirilememiştir.<br />
1995’ten bu yana önemli bir mesele<br />
olan ve 2010 yılından bu yana uluslararası toplumun<br />
gerçekleşmesini beklediği bu konferans,<br />
silahsızlanma ve barış süreçlerinin iç içe geçmiş<br />
olması ve tarafların önceliklerinin farklı olması<br />
nedeniyle ertelenmektedir. Ancak, bu ötelemeler<br />
hem nükleer silahların yayılmasının önlenmesi<br />
rejimi <strong>için</strong> hem de bölgedeki güvenlik ve tehdit<br />
algılamaları açısından olumsuz etkiler yaratmaktadır.<br />
Nükleer silahların yayılmasının önlenmesi rejiminin<br />
en önemli unsuru olan NPT’nin 1995’te<br />
süresiz olarak uzatılmasına Arap ülkelerinin verdiği<br />
destek, Ortadoğu’da kitle imha silahlarından<br />
arındırılmış bölge oluşturmak <strong>için</strong> görüşmeler<br />
yapılması şartına bağlanmıştı. Bu konferans gerçekleşmediği<br />
sürece bölgede nükleer silahların<br />
yayılmasının önlenmesi normuna ve genel olarak<br />
NPT’nin etkinliğine duyulan güven ve desteğin<br />
azalacağı öngörülebilir. İkinci olarak, halihazırda<br />
İsrail’in nükleer yeteneği, İran’ın nükleer programıyla<br />
ilgili tartışmalar ve Suriye’de kimyasal silah<br />
kullanımı bölge ülkelerinin bu silahların hâlâ politik<br />
ve güvenlik açısından “işe yarar” olarak algılanmasına<br />
neden olabilecektir. Bundan dolayı<br />
sadece bölgesel değil, uluslararası aktörlerin de<br />
süreci hızlandırmak ve tarafları Helsinki’de bir<br />
araya getirmek <strong>için</strong> çaba sarf etmeleri gerekmektedir.<br />
Buradaki önemli nokta, konferansın herhangi<br />
bir ülkenin zafiyetlerini ya da politikasındaki<br />
sorunları öne çıkarmaktan kaçınarak odağı<br />
tüm bölgenin normalleşmesi üzerinde tutmaktır.<br />
Bu çalışmada öncelikle nükleer silahların yayılmasının<br />
önlenmesi rejiminin bölgesel unsurlarından<br />
nükleer silahlardan arındırılmış bölge<br />
kavramı tanıtılacak, daha sonra Ortadoğu’da<br />
Kitle İmha Silahlarından Arındırılmış Bölge<br />
(ODKİSAB)’nin tarihçesinden bahsedilecektir.<br />
Ortadoğu’daki 1990’ların başında gerçekleşen silahsızlanma<br />
görüşmelerinde tıkanmaya yol açan<br />
konular ele alınıp, çözüm önerileri sunulacaktır.<br />
Nükleer silahlardan arındırılmış bölgeler:<br />
Uluslararası rejimler, devletlerin çıkarlarının birbirine<br />
yaklaştığı ya da örtüştüğü kurallar, normlar<br />
ve karar alma süreçleri olarak tanımlanabilir. 1<br />
Buna göre devletler uluslararası ilişkilerindeki<br />
problemleri çözmek <strong>için</strong> savaş yerine diğer enstrümanlara<br />
başvurabilirler. Bunlar, sorunlara<br />
diplomatik çözüm bulmak adına uluslararası örgütler,<br />
uluslararası hukuk, uluslararası öneme sa-
İnceleme<br />
hip bireyler (Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri<br />
gibi) ya da sivil toplum kuruluşları olabilir. Eğer<br />
bu enstrümanlar uluslararası ilişkilerin belirli bir<br />
konusunu ele alan bir özelliğe sahipse bu konuya<br />
ait bir uluslararası rejimden söz edilebilir.<br />
En gelişmiş uluslararası rejimlerden biri nükleer<br />
silahların yayılmasının önlenmesi rejimidir.<br />
Bu rejimin temel unsurları Birleşmiş Milletler,<br />
Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Anlaşması<br />
(NPT), Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı<br />
(IAEA), Nükleer Tedarikçiler Grubu (NSG),<br />
Nükleer Denemelerin Kapsamlı Yasaklanması<br />
Anlaşması (CTBT)’dır. Henüz üzerinde müzakereler<br />
başlanamamış olsa da, üzerinde anlaşmaya<br />
varıldığında Fisil Maddeleri Kesme Anlaşması<br />
(Fissile Material Cutoff Treaty) da rejimin önemli<br />
bir parçasını oluşturacaktır. Bu Anlaşma ile<br />
nükleer silah yapımında kullanılan maddelerin<br />
miktarına sınırlama getirilmesi öngörülmektedir.<br />
Uluslararası yönetişimin önemli bir unsuru da<br />
bölgesel girişimlerdir. Bölgesel çabalar, uluslararası<br />
nükleer silahların yayılmasının önlenmesi<br />
rejimi <strong>için</strong> de önemli bir yer teşkil etmektedir.<br />
1945’te ABD, 1949’da Sovyetler Birliği, 1952’de<br />
Birleşik Krallık’ın nükleer silah edinmesinden<br />
sonra, yeni nükleer silaha sahip devletlerin ortaya<br />
çıkmasını engellemek <strong>için</strong> 1958’de Polonya<br />
tarafından nükleer silahlardan arındırılmış bölge<br />
fikri ortaya atılmıştır. Polonya Dışişleri Bakanı<br />
Adam Rapacki’nin adıyla anılan bu plan, Orta<br />
Avrupa’da Çekoslovakya, Polonya, Demokratik<br />
ve Federal Almanya’yı kapsayacak şekilde nükleer<br />
silahların bulundurulması, taşınması ya da bu<br />
ülkelerin nükleer silahları birbirlerine karşı kullanmasını<br />
yasaklayacak bir anlaşma öngörüyordu.<br />
2 Her ne kadar bu plan reddedilse de nükleer<br />
silahlardan arındırılmış bölge fikri 1959’da Antartika<br />
Anlaşması’nda vücut bulmuştur. Ancak<br />
nükleer silahlama yarışı devam etmiş, 1960’ta<br />
Fransa ve 1964’te Çin nükleer silaha sahip olmuşlardır.<br />
1968’de imzaya açılan ve 1970’te yürürlüğe<br />
giren NPT, nükleer silahların yayılmasının önlenmesi<br />
<strong>için</strong> 7.maddede ülkelerin, bulundukları<br />
topraklarda nükleer silahların olmadığı bir coğrafyaya<br />
yönelik bölgesel anlaşmalar yapmalarını<br />
teşvik etmektedir. 3 Daha sonra 1967’de Dış Uzay,<br />
1971’de Deniz Yatağı ve 1979’da Ay Anlaşmaları<br />
imzalanarak bu bölgelerde nükleer silah bulundurulmayacağı<br />
karara bağlanmıştır. Halihazırdaki<br />
nükleer silahlardan arındırılmış bölgeler<br />
ve anlaşmaları şunlardır: Latin Amerika <strong>için</strong><br />
1967’de Tlalelco, Güney Pasifik <strong>için</strong> 1985’te Rarotonga,<br />
Güneydoğu Asya <strong>için</strong> 1995’te Bangkok,<br />
Afrika <strong>için</strong> 1996’da Pelindaba ve Orta Asya <strong>için</strong><br />
2006’da Orta Asya Nükleer Silahlardan Arındırılmış<br />
Bölge Anlaşması (ya da Semipalatinsk).<br />
Nükleer silahlardan arındırılmış bölgeler bazı<br />
temel prensipler üzerine kurulmalıdır: Bu bölgelere<br />
yönelik yapılacak anlaşmalar isteğe bağlı<br />
(voluntary) ve bölge ülkelerinin tamamı tarafından<br />
kabul edilmiş olmalıdır. Bölge tüm nükleer<br />
silahlardan arındırılmalı, girişim bölge <strong>için</strong>den<br />
gelmeli ve anlaşmayla uyumlu davranıldığının<br />
tespiti <strong>için</strong> etkin bir doğrulama sistemi bulunmalıdır.<br />
Anlaşma, nükleer teknolojinin barışçıl<br />
amaçlarla kullanımını teşvik etmeli ve süresiz<br />
olmalıdır. 4<br />
ODKİSAB:<br />
NPT’ye taraf olmayan devletler, Hindistan, İsrail<br />
ve Pakistan’dır ve nükleer silaha sahiptirler. Hindistan<br />
ve Pakistan 1998’de nükleer denemede<br />
bulunmuştur. İsrail’in açıkça ifade etmemesine<br />
rağmen nükleer silah sahibi olduğu bilinmektedir.<br />
Kuzey Kore, 2003’te anlaşmadan çekilmiştir.<br />
Nükleer silah programı bulunmaktadır ve (2006,<br />
2009 ve 2013’te) nükleer denemeler gerçekleştirmiştir.<br />
Bu ülkeleri nükleer silah sahibi olmaya<br />
iten nedenler uluslararası ve bölgesel dinamiklerden<br />
kaynaklanmaktadır. Bu anlamda, bu ülkelerin<br />
nükleer silahlardan vazgeçmeleri olasılığı<br />
bu nedenler üzerinden incelenebilir.<br />
Ortadoğu bölgesi <strong>için</strong> İsrail’in nükleer yeteneği<br />
(nükleer başlık ve bunları fırlatma vasıtaları)<br />
bölgedeki bazı diğer ülkelerin caydırıcılık ve bir<br />
nevi eşitliği sağlamak amaçlı olarak kimyasal ve<br />
biyolojik silah programları başlatmalarına ve bu<br />
silahlardan edinmelerine yol açmıştır. Bu ülkeler<br />
Mısır, Libya, İran, Irak ve Suriye’dir. Mısır, İran,<br />
Irak ve Libya Soğuk Savaş döneminde kimyasal<br />
silahlarını kullanmıştır. 5 Böylece bölgedeki var<br />
olan sorunlara kitle imha silahlarının yayılması
İnceleme<br />
sorunu da eklenmiştir. Halihazırda iç karışıklık<br />
yaşayan Suriye’de de kimyasal silah kullanıldığına<br />
dair ciddi şüpheler vardır. 6 Nükleer silaha sahip<br />
olma niyeti olduğundan şüphe edilen İran’ı<br />
en önemli motivasyonunun İsrail’in nükleer silah<br />
yeteneği olduğu görülmektedir. Zira İran’ın<br />
güvenlik söyleminde dış tehditler olarak ABD ve<br />
İsrail başı çekmektedir.<br />
Ortadoğu’daki bu iç içe geçmiş problemler ve<br />
tehdit algılamalarının yarattığı güvensizlik, silahlanma<br />
yarışına çanak tutmakta ve istikrarsızlığa<br />
yol açmaktadır. Bölgede kitle imha silahlarından<br />
arındırılmış bölge önerilerinin geçmişi<br />
70’li yıllara uzanmaktadır. İlk kez 1974’te İran<br />
ve Mısır tarafından Ortadoğu’da nükleer silahlardan<br />
arındırılmış bölge oluşturma fikri gündeme<br />
getirilmiştir. Birleşmiş Milletler Güvenlik<br />
Konseyi’nin 687 sayılı kararı da buna ihtiyaç olduğunu<br />
belirtmiştir. Bu öneri 1973’teki savaştan<br />
hemen sonra verildiği ve sadece nükleer silahlar<br />
söz konusu edildiği <strong>için</strong> kastedilen ülke İsrail’di.<br />
1988’de Mısır’ın teşvikiyle Birleşmiş Milletler<br />
Genel Sekreteri nükleer silahlardan arındırılmış<br />
Ortadoğu <strong>için</strong> bir çalışma başlattı ve güven tesis<br />
edici önlemleri de içeren öneriler ortaya koydu. 7<br />
1989’da IAEA’nin yaptığı teknik bir çalışma da<br />
Ortadoğu’daki nükleer tesislerde uygulanmak<br />
üzere güvenlik denetimi usullerini ele aldı. 8<br />
1990’da Mısır Cumhurbaşkanı Hüsnü Mübarek,<br />
çözüme yönelik bir adım olarak, sadece nükleer<br />
silahları değil, tüm kitle imha silahlarını kapsayacak<br />
şekilde Ortadoğu Kitle İmha Silahlarından<br />
Arındırılmış Bölge (ODKİSAB) önerisini getirdi.<br />
1970 yılında yürürlüğe giren ve sınırlı süresi<br />
olan NPT’nin, 1995’teki Gözden Geçirme ve<br />
Uzatma Konferansı’nda Anlaşma süresiz olarak<br />
uzatıldı. Anlaşma’daki bu değişikliğe Arap ülkeleri<br />
Ortadoğu’da nükleer silahlardan arındırılmış<br />
bölge <strong>için</strong> müzakereler yapılması koşuluyla onay<br />
verdiler. Bunun <strong>için</strong> de 1995 NPT Gözden Geçirme<br />
Konferansı Belgesine ek olarak Ortadoğu Kararı<br />
alındı. 9 Buna göre bölgedeki ülkeler, nükleer,<br />
kimyasal, biyolojik silahlar ve bunların taşıma<br />
vasıtalarını bulundurmamayı, edinmemeyi, test<br />
etmemeyi, üretmemeyi ve kullanmamayı taahhüt<br />
edeceklerdir. Önceleri İran, Suriye, Libya ve<br />
Yemen arasında kalan alan düşünülmüş, 10 daha<br />
sonra tüm Arap Birliği ülkeleri, İran ve İsrail de<br />
kapsama dahil edilmiştir. 11 Anlaşmayla uyumlu<br />
davranıldığının tespiti uygulamadaki başarı açısından<br />
büyük önem taşımaktadır. Bu anlamda,<br />
1975’te alınan Birleşmiş Milletler Genel Kurul<br />
Kararı bölgede etkin denetimler öngörmekteydi.<br />
12 2004’te Körfez Araştırma Merkezi, Körfez<br />
bölgesinde oluşturulacak ve Ortadoğu’yu da kapsayacak<br />
bir kitle imha silahlarından arındırılmış<br />
bir bölge önermiştir. 13 2008’de Akdeniz Ülkeleri<br />
Birliği bu fikri tekrar gündeme getirmiştir. 14<br />
1995’ten sonra Mısır, Arap Birliği ülkeleriyle ve<br />
bazı sivil toplum kuruluşlarıyla beraber bir hareket<br />
planı çalışmış ve bu plan 2010 NPT Gözden<br />
Geçirme Konferansı’nda müzakere edilmiştir. 15<br />
2010 NPT Gözden Geçirme Konferansı’nda devletler<br />
ilk kez 1995 NPT Gözden Geçirme Konferansı<br />
ve Ortadoğu Kararı’nın uygulanmasına yönelik<br />
adımlar atmakta uzlaşmışlardır. Bu Karar’ın<br />
hamileri olan ABD, Rusya ve Birleşik Krallık meselenin<br />
tartışılması <strong>için</strong> 2012 yılında bölgesel bir<br />
konferans düzenlemeye karar vermişlerdir. Bu<br />
konferansın, BM Genel Sekreteri ve NPT’nin<br />
“emanetçi” ülkeleri olan ABD, Rusya ve Birleşik<br />
Krallık himayesinde yapılmasına karar verilmiştir.<br />
Ayrıca bu konferansa ev sahipliği yapacak bir<br />
hükümet ve müzakerelerin yapılmasını kolaylaştırıcı<br />
(Facilitator) 16 atanması kararlaştırılmıştır.<br />
Bu ülke Finlandiya, tarih Aralık 2012, kolaylaştırıcı<br />
da Finlandiya Dışişleri Müsteşarı Jaakko Laajava<br />
olarak belirlenmiştir. Ancak ABD, Kasım<br />
2012’de konferansın ertelendiğini açıklamıştır. 17<br />
Rusya, NPT 2015 Gözden Geçirme Konferansının<br />
hazırlık komitesinin yapıldığı döneme denk<br />
geldiği <strong>için</strong> Nisan 2013’ten önce konferansın yapılması<br />
gerektiğini vurgulamıştır. 18<br />
ODKİSAB’ın Önündeki Sorunlar:<br />
Madrid Barış Konferansı’ndan sonra 1992’de başlatılan<br />
Silahların Kontrolü ve Bölgesel Güvenlik<br />
(Arms Control and Regional Security- ACRS)<br />
görüşmelerinin başarısızlıkla sonuçlanmasından<br />
sonra ve devam eden yıllarda bölgedeki gelişmeler<br />
ODKİSAB’ın zor bir hedef olduğunu işaret etmektedir.<br />
Zira meselenin özü anahtar devletlerin<br />
güvenlik algılamaları, politikaları ve hedefleridir.<br />
Bölge ülkelerinin atılacak adımların sıralaması
İnceleme<br />
Arap ülkeleri ve İran, İsrail’in nükleer silahları ve füzelerini savunma amaçlı olarak görmemekte, “saldırgan ve baskı kuran”<br />
bir dış politikayı destekleyen araçlar olarak algılamaktadır.<br />
ve koşullar konusunda görüş ayrılığına düşmeleri<br />
bu konuda uzun süre ilerleme sağlanamamasına<br />
yol açmıştır. İsrail öncelikli olarak kalıcı barışın<br />
tesis edilmesini ve bölge ülkelerinin belirli<br />
anlaşmaları imzalamalarını ve uygulamalarını<br />
istemekte, 19 Arap ülkeleri ise öncelikle İsrail’in<br />
NPT’ye taraf olmasını istemektedirler. 20<br />
Görüşmeleri tıkayan iç içe geçmiş üç ana sorundan<br />
söz edilebilir: Birincisi, çeşitli silah sistemleri<br />
arasındaki bağlantıdır. İsrail’in nükleer<br />
silahlarının bir amacı kimyasal ve biyolojik bir<br />
saldırıyı caydırmaktır. İsrail’in görüşü nükleer<br />
konular konuşulmadan önce bölge ülkelerinin<br />
Kimyasal Silahlar Konvansiyonu (Chemical Weapons<br />
Convention-CWC) ve Biyolojik ve Toksin<br />
Silahlar Konvansiyonu (Biological and Toxin<br />
Weapons Convention-BTWC)’nun imzalamalarıdır.<br />
21 Ancak Mısır ve bazı diğer Arap ülkeleri<br />
de İsrail NPT’yi imzalamadan diğer kitle imha<br />
silahları anlaşmalarını onaylamayı reddetmektedirler.<br />
22 Zira ACRS görüşmeleri tam da bu sebepten<br />
devam edememiştir. 23<br />
İkinci konu da silahsızlanma ve silahların kontrolü<br />
<strong>için</strong> atılacak adımlar ve geniş anlamda<br />
Arap-İsrail, Filistin-İsrail ve İran-Arap çatışmalarını<br />
içeren bölgesel güvenlik sorunları arasındaki<br />
ilişkilendirmedir. İsrail, ancak bölgesel bir<br />
barış anlaşması imzalandıktan sonra kitle imha<br />
silahlarından arındırılmış bölgeyi tartışacağını<br />
belirtmiştir. Nitekim İsrail’in nükleer silahlarının<br />
amacı bölgesel barış anlaşmasının yokluğunda<br />
devletin bekasını korumaktır. Buna karşın, Arap
İnceleme<br />
ODSA (Ortadou itle mha Silahlarndan Arndrlm lge)’n<br />
blge ve uluslararas gvenlie yapaca at ve arpan etisi mu<br />
azzam olacatr u sebeple grmelere atlm bile o nemlidir<br />
ODSA blgesel gvenli meselelerine ve S edinmeye yol aan<br />
ulusal nedenlere bir zm getirebilir ve gvenli iilemini nleyebilir<br />
ülkeleri ve İran, İsrail’in nükleer silahları ve füzelerini<br />
savunma amaçlı olarak görmemekte, “saldırgan<br />
ve baskı kuran” bir dış politikayı destekleyen<br />
araçlar olarak algılamaktadır. Buna göre,<br />
bu ülkeler öncelikle İsrail’in nükleer silahlarını<br />
bırakmasını barış ve normalleşme sürecinin önkoşulu<br />
olarak öne sürmektedirler. 24<br />
Üçüncü problemli konu ise özellikle İran ve Suriye<br />
ile ilgili kitle imha silahlarının yayılmasının<br />
önlenmesi konularındaki ilerlemenin silahsızlanma<br />
konusunda atılacak adımlarla ilişkilendirilmesidir.<br />
İsrail, İran ve Suriye’yi en büyük güvenlik<br />
tehdidi olarak algılamaktadır. Tel Aviv’e<br />
göre öncelik bölgesel silahların kontrolü ve silahsızlanma<br />
<strong>için</strong> değil, İran ve Suriye’nin nükleer<br />
programı ve kimyasal silahlarıyla ilgili meselelerin<br />
çözümünde olmalıdır, yani bu devletlerin<br />
uluslararası yükümlülüklerini yerine getirmeleri<br />
sağlanmalıdır. 25<br />
Birbiri <strong>için</strong>e geçmiş problemlere ev sahipliği yapan<br />
Ortadoğu’da böyle bir silahsızlanma hamlesi<br />
<strong>için</strong> Arap ülkeleri öncelikle Arap-İsrail sorununun<br />
çözümlenmesi gerektiğini söylemekteyken,<br />
26 bazıları da 2012’nin böyle bir konferans<br />
<strong>için</strong> erken olduğunu düşünmekteydi. 27 Bu sorunun<br />
çözümlenmesi <strong>için</strong> ve silahsızlanmanın<br />
başlaması <strong>için</strong> kilit ülkeler, İran, İsrail, Mısır ve<br />
Suriye’dir. Hatırlanacak olursa, Arap ülkelerini<br />
1995’te ODNSAB (Ortadoğu’da Nükleer Silahlardan<br />
Arınmış Bölge) <strong>için</strong> ikna eden ülke<br />
Mısır’dır. Aralık 2012’de Finlandiya’nın başkenti<br />
Helsinki’de yapılması öngörülen ODKİSAB konferansının<br />
gerçekleşmemesi üzerine Mısır, bu<br />
durumu protesto ederek 2013 NPT Gözden Geçirme<br />
Konferansının Hazırlık Komitesi toplantısından<br />
erken ayrılmıştır.<br />
Suriye, şu dönemde kimyasal silahları ve hükümetin<br />
bu silahları kullanıp kullanmadığı tartışmalarıyla<br />
gündemdedir. Suriye’deki gelişmeler<br />
göstermiştir ki kimyasal silah sahibi olmak ve<br />
hatta kullanmak, ülkelere prestij kazandırmamakta,<br />
sadece meşruiyetlerini zedelemektedir.<br />
Suriye’deki iç çatışmalar halihazırda konferansa<br />
katılımı ve temsili engellemektedir.<br />
İran ve İsrail’in duruşları konferans esnasında<br />
medya ve uluslararası dikkatin üzerlerine çekileceği<br />
endişesiyle şekillenmiş 28 ve konferansa katılmaktan<br />
vazgeçmişlerdir. Bu iki ülke, konferansa<br />
ve fikre şüpheyle yaklaşmakta, bunu bir fırsat<br />
değil tehdit olarak algılamaktadır. 29 İsrail, güvenliğinin<br />
garantisi olarak gördüğü nükleer silahlardan<br />
bölgede tatmin edici bir denge ya da çözüm<br />
oluşmadan vazgeçmek istememektedir. Mısır, şu<br />
anda hazır değildir ve ABD de isteksiz görünmektedir.<br />
30 Bölgede ikili ilişkiler çok zayıftır ve<br />
Arap ülkeleri ABD’yi çifte standart uygulamakla<br />
itham etmektedirler. Özellikle Arap ülkelerindeki<br />
devrim süreçleri ve yeni yönetimler kurma<br />
çabaları devam ederken, bölgesel silahsızlanma<br />
ve barış görüşmeleri <strong>için</strong> siyasi kararlılık düşük<br />
seviyededir.<br />
Taraflar bir araya geldikten sonra da ODKİSAB<br />
müzakereleri <strong>için</strong> üzerinde çalışılması gereken<br />
pek çok siyasi ve teknik mesele bulunmaktadır:<br />
Bunlar arasında; müzakerelerin/anlaşmanın<br />
hangi silahları kapsayacağı, çift kullanımlı<br />
maddeler ve bunlarla ilgili teknolojilerin hangi
İnceleme<br />
kapsamda ele alınacağı; doğrulama ve uygulama<br />
mekanizmalarının var olan IAEA ve Kimyasal Silahların<br />
Yasaklanması Örgütü (Organization for<br />
the Prohibition of Chemical Weapons-OPCW)<br />
gibi kuruluşlarla mı yapılacağı yoksa ayrı bir bölgesel<br />
örgütün mü kurulacağı; CWC, BTWC ve<br />
CTBT’ye taraf olmayan bazı ülkelerin bu anlaşmaları<br />
imzalamaları/onaylamaları (ya da her ikisi)<br />
<strong>için</strong> bir takvimin belirlenmesi; ara önlemler,<br />
güven tesis edilmesi, nükleer, kimyasal ve biyolojik<br />
silahların ortadan kaldırılması <strong>için</strong> üzerinde<br />
anlaşmaya varılmış takvimler; nükleer silaha sahip<br />
devletlerden bu silahları kullanmayacaklarına<br />
dair güvenlik garantileri alınması ve genel anlamda<br />
bölgede kitle imha silahı kullanılmaması<br />
ve bunların kullanılması tehdidinde bulunulmaması<br />
<strong>için</strong> uluslararası garantiler alınması. 31<br />
Öneriler ve Sonuç:<br />
Kitle imha silahı edinmenin bölgedeki en önemli<br />
sebebi güvenlik ve prestijdir. Bu yüzden, çözüm<br />
(silahsızlanma) <strong>için</strong> önce bölgesel dinamikleri<br />
anlamak gerekir. Bunu yapmak ve çözüm önerilerini<br />
ortaya çıkarmak üzere hükümetler-arası bir<br />
konferanstan önce daha düşük seviyede katılımlı<br />
bir çalıştay (ya da çalıştay serileri) düşünülebilir.<br />
Çatışmaların çözümlenmesi (conflict resolution)<br />
çalıştaylarından örnekle, özellikle genç profesyoneller<br />
ve akademisyenler seviyesinde gerçekleşecek<br />
bu toplantılar, kilit noktaların belirlenmesi,<br />
ortak noktaların bulunması ve tıkanıklıkların<br />
çözüme kavuşturulması <strong>için</strong> çok değerlidir. Ayrıca<br />
sorun yaşayan ülkelerin vatandaşları arasında<br />
oluşturulacak bilgi ve fikir alışverişi ve kişisel yakınlık<br />
ilerisi <strong>için</strong> de bir yatırım olacaktır.<br />
Çatışmaların çözümlenmesi çalışmalarının klasik<br />
güvenlik anlayışından en önemli farkı temel<br />
insan ihtiyaçlarını referans alarak sorunlara yaklaşmasıdır.<br />
Zira eğer çözüm bu yönde geliştirilirse<br />
daha kalıcı olacağı varsayılmaktadır, çünkü<br />
temel ihtiyaçları karşılanmış insanların saldırgan<br />
davranışlarda bulunmayacağı ve var olanı düzeni<br />
değiştirmeye çalışmayacağı görülmektedir. 32<br />
Suriye’de kimyasal silah kullanımı uluslararası<br />
kamuoyunun da ilgisini insani güvenliğe çekmiş<br />
ve kitle imha silahlarının “tahrip edici gücünün”<br />
sorgulanması sürecini başlatmıştır. Özellikle<br />
Ortadoğu’da çatışmaların çözümlenmesi ve<br />
“kazan-kazan” çözümlerin peşinden gidilmesi<br />
sadece ODKİSAB <strong>için</strong> değil, bölgedeki tüm sorunların<br />
çözüme kavuşturulması açısından denenmelidir.<br />
Önündeki sorunlara ve bekleyen gündem maddelerinin<br />
zorluğuna rağmen, eğer gerçekleştirilebilirse,<br />
ODKİSAB’ın, bölge ve uluslararası güvenliğe<br />
yapacağı katkı ve çarpan etkisi muazzam<br />
olacaktır. Bu sebeple, görüşmelere katılım bile<br />
çok önemlidir. ODKİSAB, bölgesel güvenlik meselelerine<br />
ve KİS edinmeye yol açan ulusal nedenlere<br />
bir çözüm getirebilir ve güvenlik ikilemini<br />
önleyebilir.<br />
Bu konferans gerçekleşmediği sürece bölgede,<br />
nükleer silahların yayılmasının önlenmesi normuna<br />
ve genel olarak NPT’nin etkinliğine duyulan<br />
güven ve destek azalacaktır. Ayrıca, İsrail’in<br />
nükleer silahları ve NPT’ye taraf olmaması,<br />
İran’ın nükleer programıyla ilgili tartışmalar ve<br />
Suriye’de kimyasal silah kullanımı bölge ülkelerinin<br />
bu silahların hâlâ politik ve güvenlik açısından<br />
“işe yarar” olarak algılanmasına neden<br />
olabilecektir. Suriye’deki iç çatışmalarda devlet<br />
organlarının belli noktalarda kontrolü yitirmesi<br />
ya da yetersiz kalması sonucu kimyasal silahların<br />
çatışmalar sırasında tarafların karşıtlarına<br />
yönelik kullanması sonucunu doğurmuştur. Bu<br />
örnek, bölgede kontrol altında tutulamayan kitle<br />
imha silahlarının iç çatışmalarda kullanılması<br />
ve hatta yetersiz sınır güvenliği nedeniyle terör<br />
örgütlerinin eline geçme riskini de yaratmıştır.<br />
Bundan dolayı, silahsızlanma, bölgesel ve uluslararası<br />
alanda sonuçları olabilecek ve çok sayıda<br />
can kaybıyla sonuçlanacak olaylara yol açmamak<br />
<strong>için</strong> önemle üzerinde durulması gereken bir konudur.<br />
Bu yüzden, sadece bölgesel değil, uluslararası<br />
aktörlerin de süreci hızlandırmak ve tarafları<br />
Helsinki’de bir araya getirmek <strong>için</strong> çaba sarf<br />
etmeleri gerekmektedir. Buradaki önemli nokta,<br />
konferansın herhangi bir ülkenin zafiyetlerini ya<br />
da politikasındaki sorunları öne çıkarmaktan kaçınarak<br />
odağı tüm bölgenin normalleşmesi üzerinde<br />
tutmaktır.<br />
O
İnceleme<br />
DİPNOTLAR<br />
1 Stephen Krasner, “Structural Causes and Regime Consequences: Regimes as Intervening Variables,” in Stepehen<br />
Krasner, ed. International Regimes, Ithaca, Cornell University Press, 1983, ss. 1-21.<br />
2 Nuclear Weapon-Free Zones at a Glance,” Arms Control Association, Eylül 2012, http://www.armscontrol.org/factsheets/nwfz<br />
3 Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Anlaşması (NPT)”, Madde. 7, http://www.un.org/en/conf/npt/2005/<br />
npttreaty.html<br />
4 “United Nations Report for the Disarmament Commission”, General Assembly Official records (Birleşmiş Milletler<br />
Silahsızlanma Komisyonu Raporu, Genel Kurul Resmi Kayıtları), 54th session (54. Oturum), Supplement (Ek) No.<br />
42 (A/54/42), United Nations, New York, 6 Mayıs 1999, ss. 8-9.<br />
5 “Weapons of Mass Destruction Capabilities in the Middle East,” James Martin Center for Nonproliferation Studies,<br />
http://cns.miis.edu/wmdme/capable.htm#32<br />
6 “Growing Evidence of Chemical WEapons Use in Syria-UK” BBC News, 26 Nisan 2013, http://www.bbc.co.uk/<br />
news/world-middle-east-22305444<br />
7 Effective and Verifiable Measures which would Facilititate the Establishmnet of Nuclear-Weapon-Free Zone in the<br />
Middle East, Report of the Secretary General, UN, 1991. http://www.un.org/disarmament/HomePage/ODAPublications/DisarmamentStudySeries/PDF/SS-22.pdf<br />
8 Modalities of Application of Agency Safeguards in the Middle East, IAEA, GC (33)/887, 29 Ağustos 1989, http://<br />
www.iaea.org/About/Policy/GC/GC33/GC33Documents/English/gc33-887_en.pdf<br />
9 “Resolution on the Middle East,” NPT/CONF.1995/32 (Part I) Ek, 1995. http://www.un.org/disarmament/WMD/<br />
Nuclear/1995-NPT/pdf/Resolution_MiddleEast.pdf<br />
10 Modalities of Application of Agency Safeguards in the Middle East.<br />
11 Effective and Verifiable Measures…<br />
12 “Comprehensive Study of the Question of Nuclear-Weapon-Free Zones in All its Aspects”, UN General Assembly<br />
Resolution 3472 B, 11 Aralık 1975, http://www.opanal.org/Docs/UN/UNAG30res3472i.pdf<br />
13 Declaring the Gulf Region as a WMD-Free Zone, Gulf Research Center, Dubai, 15 Aralık 2004. http://www.grc.net/<br />
data/contents/uploads/Declaring_the_Gulf_Region_as_a_WMD-Free_Zone2_En_7571.pdf<br />
14 “Barcelona Process: Union for the Mediterranean Ministerial Conference Final Declaration,” 3-4 Kasım 2008.<br />
http://www.eu-un.europa.eu/articles/fr/article_8272_fr.htm<br />
15 “Middle East WMD Free Zone (Orta Doğu’da Kitle İmha Silahlarından Arındırılmış Bölge)”, Acronym Institute,<br />
http://www.acronym.org.uk/core-work/middle-east-wmd-free-zone<br />
16 Kolaylaştırıcının arabulucudan farkı, tarafların alacakları karara etki etmemesidir.<br />
17 Victoria Nuland, “2012 Conference on a Middle East Zone Free of Weapons of Mass Destruction,” Basın Açıklaması,<br />
Washington, D.C., 23 Kasım 2012, http://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2012/11/200987.htm<br />
18 “Middle East WMD Free Zone Conference Should be Held Before Next April-MFA (Orta Doğu’da Kitle İmha Silahlarından<br />
Arındırılmış Bölge Konferansı Gelecek Nisan’dan Önce Yapılmalıdır- Dışişleri Bakanlığı),” Voice of Russia,<br />
24 Kasım, 2012, http://english.ruvr.ru/2012_11_24/Middle-East-WMD-free-zone-conference-should-be-heldbefore-next-April-MFA/<br />
19 Emily B. Landau ve Shimon Stein, “Israel and the WMD-free Zone: Has Israel Closed the Door? (İsrail ve KİS’lerden<br />
Arındırılmış Bölge: İsrail Kapıyı Kapattı mı?)” The Bulletin of Atomic Scientists, 27 Eylül 2012, http://www.thebulletin.org/web-edition/op-eds/israel-and-the-wmd-free-zone-has-israel-closed-the-door<br />
20 Hossam Eldeen Aly, “A Middle Eastern WMD-Free Zone: Objectives and Approaches of Arab States (Orta Doğu’da<br />
KİS’lerden Arındırılmış Bir Bölge: Arap Ülkelerinin Amaçları ve Tutumları),” Arms Control Association, Nisan 2012.<br />
http://www.armscontrol.org/act/2012_04/A_Middle_Eastern_WMD-Free_Zone_Objectives_and_Approaches_of_Arab_States#4<br />
21 Ariel Levite, “Global Zero: An Israeli Vision of Realistic Idealism (Küresel Sıfır: Realistik İdealizm üzerine bir İsrail<br />
Görüşü),” Washington Quarterly, Cilt. 33, No. 2, Nisan 2010, s. 162.<br />
22 Nabil Fahmy, “Salvaging the 2012 Conference (2012 Konferansını Kurtarmak),” Arms Control Today, Cilt. 41, No. 7,<br />
Eylül 2011, s. 15.
İnceleme<br />
23 Paolo Foradori ve Martin B. Malin, “A WMD-Free Zone in the Middle East: Creating the Conditions for Sustained<br />
Progress,” Discussion Paper No: 2012-16, Cambridge: Mass.: The Project on Managing the Atom, Harvard University,<br />
Kasım 2012, s. 14. http://belfercenter.ksg.harvard.edu/publication/22616/wmdfree_zone_in_the_middle_east.html<br />
24 A.G.E.<br />
25 Shaul Chorev, statement given at the 56th General Conference of the International Atomic Energy Agency,<br />
Vienna, Austria, September 17–22, 2012, cited in “A WMD-Free Zone in the Middle East: Creating the Conditions<br />
for Sustained Progress…”, s. 14.<br />
26 Wael al-Assad, “Arab States are Ready for the Conference,” in Bilal Y. Saab ed., The 2012 Conference on a Weapons<br />
of Mass Destruction Free-Zone in the Middle East, CNS Special Roundtable Report, Temmuz 2012, ss. 4-5.<br />
27 Peter Jones, “The United States Should Lead from Behind,” in The 2012 Conference on a Weapons of Mass Destruction<br />
Free-Zone in the Middle East, 2012, ss. 10-11.<br />
28 Michael Elleman, “The Zone is a Win-Win For All,” in The 2012 Conference on a Weapons of Mass Destruction Free-<br />
Zone in the Middle East, 2012, ss. 8-9.<br />
29 Wael al-Assad, “Arab States are Ready for the Conference,” 2012.<br />
30 Chen Kane, “Bad Timing but Still Some Hope,” in The 2012 Conference on a Weapons of Mass Destruction Free-Zone<br />
in the Middle East, 2012, ss. 12-13.<br />
31 “Middle East WMD Free Zone,” Acronym Institute<br />
32 Bkz. John Burton, Conflict Resolution and Prevention, New York: St. Martin’s Press, 1990; Morton Deutsch, Peter T.<br />
Coleman and Eric C. Marcus, The Handbook of Conflict Resolution, Theory and Practice, San Francisco, CA: Jossey-<br />
Bass, 2006.
İnceleme<br />
İran’a karşı 2006’da başlatılan BM yaptırımlarının kapsamı 2010’dan itibaren genişletilmiş, yaptırımların ekonomi<br />
üzerinde yarattığı baskı ve sıkıntı gözle görülür bir hal almıştır. 2012’de ekonomi küçülmeye başlamıştır.<br />
İran’ın Devlet Kapasitesi ve<br />
Dış Politikası<br />
The State Capacity and Foreign Policy of Iran<br />
Barış DOSTER<br />
Abstract<br />
This article investigates the state capacity and foreign policy of Iran. Iran, as a regional power has important<br />
allies such as Russia and China. It tries to develop its nuclear capacity, accepts a policy against the USA and<br />
Israel and has a respectful image in Muslim countries. The author concludes that, although the economic<br />
situation is not good in Iran, it has a clever diplomacy, great geopolitics and strategic position. Therefore it<br />
is very difficult for the USA and Israel to attack Iran.<br />
Keywords: Middle East, Security, Foreign Policy, Shiite Factor
İnceleme<br />
ran’da en stn otorite olan dini lider hem dini hem siyasi yani hem<br />
ruhani hem dnyevi gce sahiptir etileri o genitir Siyasi yaps<br />
hayli arma olan lede batl anlamda siyasi partiler yotur Grup<br />
lar ittifalar blolar anatlar sz onusudur<br />
Giriş<br />
Ortadoğu’da siyasetin önemli aktörlerinden olan<br />
İran, 14 Haziran 2013 tarihinde gerçekleşecek<br />
cumhurbaşkanlığı seçimleri öncesinde bir kez<br />
daha küresel ve bölgesel çapta politik ve diplomatik<br />
ajandalarda öne çıkmıştır. Seçimler öncesinde<br />
hayli gergin günler yaşayan ülkede, çok<br />
sayıda adayın ismi öne çıkmakla birlikte, seçimin<br />
kesin bir favorisinin olmadığı yönünde yaygın<br />
bir görüş egemendir. Siyasi rekabet hayli sertleşmiştir.<br />
Yönetici seçkinler ve muhtemel adaylar<br />
birbirlerine ağır suçlamalarla yüklenmektedirler.<br />
Blokların kendi <strong>için</strong>de çatlaklar, kırılmalar yaşanmaktadır.<br />
Yüksek işsizlik ve hayat pahalılığı,<br />
kötüleşen ekonomi, yolsuzluk ve rüşvet iddiaları,<br />
devlet güçlerinin baskısı, basına yönelik sansür,<br />
seçimlere hile karıştırıldığına ilişkin savlar bu seçimlerde<br />
daha fazla gündeme gelmektedir.<br />
78 milyonu geçen nüfusu, 1 milyon 648 bin kilometrekarelik<br />
yüzölçümü, dağlık coğrafyası,<br />
yeraltı zenginlikleriyle öne çıkan İran, dünyada<br />
ABD karşıtlığında da ilk sırada olan ülkelerdendir.<br />
Nüfusunun yüzde 99’u Müslüman, bunun<br />
da yüzde 90’ı Şii olan (kalan yüzde 1 ise Hıristiyan,<br />
Yahudi, Zerdüşt ve Bahaîlerden oluşur) ülkenin<br />
kabaca yarısı Fars, üçte biri Azeri, yüzde<br />
8’i Kürt, yüzde 3’ü Arap, yüzde 2’si Beluci, yüzde<br />
2’si Türkmen, yüzde 1’i Ermeni’dir. Farsça ve<br />
lehçelerinin kullanım oranı yüzde 60’ı, Türkçe ve<br />
lehçelerininki yüzde 40’ı bulur. Okuryazar oranı<br />
yüzde 80 dolayındadır. Ülkenin en büyük şehri<br />
olan başkent Tahran’ın nüfusu 15 milyondur. Diğer<br />
önemli şehirleri ise Tebriz, Meşed, Şiraz ve<br />
İsfahan’dır.<br />
Dini Otorite ve Devlet Yönetimi<br />
İran devlet yönetiminde cumhurbaşkanlığı makamı<br />
önemli ve yetkilidir. Ancak tek başına çok<br />
güçlü bir makam değildir. Güçler bölüşülmüştür.<br />
Sistemde velayeti fakih müessesesi çok önemlidir.<br />
Ruhani lidere, yani velayeti fakih müessesesini<br />
temsil eden kişiye veliyi fakih denir. Velayet<br />
yönetim, otorite, fakih ise yasayı yorumlayan kişi<br />
demektir. Velayeti fakih hem dini, hem siyasi,<br />
hem idari otoritedir ve rejimin en üst makamıdır.<br />
Ülkenin genel politikalarını belirler, silahlı<br />
kuvvetlerin genel komutandır, seçilmiş cumhurbaşkanını<br />
azledebilir, harcamaları Sayıştay<br />
denetiminden muaftır, ülkeyi referanduma götürebilir,<br />
vakıfların yöneticilerini ve yüksek yargı<br />
mensuplarını atar.<br />
Şii mezhebi, dini hiyerarşi <strong>için</strong>de Müslümanların<br />
imamlar tarafından yönetilmesi gerektiğini<br />
savunur. Şiilikte zekât ulemaya verildiğinden<br />
ve dağıtımı da ulema yaptığından, ulema siyasi<br />
olduğu kadar iktisadi olarak da güçlüdür. Dini<br />
otoritenin çok güçlü olduğu ülkede din bilginleri<br />
peygamberin mirasçısı olarak görüldüklerinden,<br />
toplumu yönetmek onların hakkı, sorumluluğu,<br />
görevi olarak algılanır. Devlet yönetiminde ayrıca<br />
İslami Danışma Merkezi, Anayasa Koruyucular<br />
Konseyi, Maslahat Konseyi, Milli Güvenlik<br />
Yüksek Konseyi gibi önemli kurumlar da vardır<br />
ve bunların hepsinde velayeti fakih çok etkilidir.<br />
İran’ın mevcudu yaklaşık 700 bin olan ordusu<br />
ile (125 bini Pastaran denilen devrim muhafızlarından<br />
oluşur) bölgenin en güçlü ordularından<br />
biridir. Şii inancı, Fars kültürüyle birlikte İran<br />
halkının ulusal kimliğinde de, devlet örgütlen-
İnceleme<br />
mesinde de, idari hiyerarşide de belirleyicidir. 1<br />
1979 İran İslam Devrimi’nden sonra en yüksek<br />
otorite olarak velayet-i fakih öne çıkmıştır. Kendisini<br />
“İslam Cumhuriyeti” olarak tanımlayan<br />
İran’da en üstün otorite olan dini lider, hem dini<br />
hem siyasi, yani hem ruhani hem dünyevi güce<br />
sahiptir. Yetkileri çok geniştir. Siyasi yapısı hayli<br />
karmaşık olan ülkede batılı anlamda siyasi partiler<br />
yoktur. Gruplar, ittifaklar, bloklar, kanatlar<br />
söz konusudur. Her blokta çeşitli alt bloklar, her<br />
grupta çeşitli alt grupçuklar vardır. Dini liderin<br />
yetkilerinin cumhurbaşkanına verilmesini isteyen<br />
ve siyasi gücü tek elde toplamaya çalışan<br />
mevcut cumhurbaşkanı Ahmedinecad ile dini<br />
lider Seyit Ali Hamaney arasındaki mücadele,<br />
aday adaylarının Anayasa Koruma Konseyi’nden<br />
onay alma aşamasından başlayarak her aşamada<br />
öne çıkmaktadır. 14 Haziran seçimleri öncesinde<br />
dikkati çeken gruplar şunlardır: Muhafazakârlar,<br />
ılımlılar (yenilikçiler, liberaller veya reformcular<br />
da denir) ve Ahmedinecad’ın çevresinde kümelenen<br />
dini- milliyetçi kanat.<br />
Ekonomideki Yapısal Sorunlar<br />
İran ekonomisi, hem ABD ve AB’nin uyguladığı<br />
ambargo, hem ağırlıklı olarak petrol ve doğalgaz<br />
ihracatına dayalı yapısı, hem de sanayi ve teknolojideki<br />
geriliği nedeniyle zorlanmaktadır. Ekonomide<br />
devlet egemendir. Dini bürokratik yapının<br />
büyük ağırlığı vardır. Üretken olmayan, verimliliği<br />
gözetmeyen, dışsallık yaratmayan hantal<br />
bir ekonomidir. Para birimi olarak İran Riyali’ni<br />
kullanan ülkede yapısal bir sorun olan işsizlik<br />
oranı resmi verilere göre yüzde 13’tür. Gerçekte<br />
bu oran çok daha yüksektir, gençler arasında ise<br />
yaklaşık iki katıdır. Bir diğer yapısal sorun olan<br />
enflasyon oranı ise resmi açıklamalara göre yüzde<br />
27,4’tür. İran’a uygulanan yaptırımlar ve İran<br />
Riyali’nin değerinin düşüklüğü finans sistemini<br />
ve sanayi üretimini olumsuz etkilemektedir. Yılda<br />
en az 3 milyar doların da yasadışı yollardan<br />
yurt dışına çıkarıldığı öne sürülmektedir.<br />
Yabancı yatırımlara karşı mesafeli duran İran,<br />
ekonomide devletçi politikaları benimsemesine<br />
karşın, bunu sistemli, kendi <strong>için</strong>de tutarlı biçimde<br />
uygulayamamaktadır. Ekonomide Devrim<br />
Muhafızlarından başka, mollaların egemen olduğu<br />
“bonyad” adlı vakıfların da ağırlığı büyüktür.<br />
Din adamları, yönettikleri vakıflar sayesinde<br />
İran ekonomisinin neredeyse yarısını yönlendirirler.<br />
Önemli ölçüde enerji ihracına dayalı olan<br />
ekonomi, dalgalanan petrol fiyatlarına karşı duyarlıdır,<br />
kırılgandır. Ekonomi yüzde 50.60 oranında<br />
hizmet sektörü ağırlıklıdır ve bu alanda<br />
çok yüksek bir devlet denetimi vardır. Petrol, doğalgaz,<br />
savunma, otomotiv, madencilik sektörlerinin<br />
GSYİH <strong>için</strong>deki payı yüzde 38,40, tarımın<br />
payı ise yüzde 11’dir. 2<br />
İran bölgede Suudi Arabistan’dan sonra ikinci<br />
büyük petrol rezervine sahiptir. Dünyada ise<br />
petrol açısından en zengin 4. ülkedir ve bilinen<br />
petrol rezervlerinin yüzde onuna sahiptir. Doğalgazda<br />
ise Rusya’nın ardından ikinci büyük<br />
doğalgaz zenginidir. İran, deniz yoluyla taşınan<br />
petrolün yüzde 40’ının naklini sağlayan Hürmüz<br />
Boğazı’nı denetlemektedir ki, bu onun elindeki<br />
önemli bir ekonomik ve stratejik kozdur. Tahran,<br />
Batı ile ilişkilerinin gerginleştiği dönemlerde bazen<br />
Hürmüz Boğazı’nı kapatabileceği yönünde<br />
açıklamalar yapmaktadır. Ancak, böyle bir karar,<br />
ekonomik olarak İran’ın kendisini de vuracağından,<br />
dahası en büyük müşterileri olan Çin<br />
ve Japonya’nın da tepkisini çekeceğinden, hayata<br />
geçirilmesi çok zor bir karardır.<br />
ABD ve İsrail Karşıtlığının İç Politikadaki<br />
Önemi<br />
İran’da dış politikanın iç siyasetteki ağırlığı oldukça<br />
yüksektir. Politikacılar, iç meseleleri halkın<br />
gözünde perdelemek, ikinci plana düşürmek<br />
<strong>için</strong> dış sorunları öne çıkarmada ustadırlar. Bazen<br />
yapay olarak dış politikada sorun yaratır bazen<br />
de sorunları gerçekte olduğundan daha büyük<br />
gösterirler. Bu yolla iç siyasette yitirilen kamuoyu<br />
desteğini alır, rejimin gücünü pekiştirir,<br />
diplomatik müzakerelerde masaya daha güçlü<br />
otururlar. Yine bu yolla iç siyasette yeni müttefiklere<br />
kavuşurlar. İran, diplomaside son derece<br />
gerçekçi, akılcı, pragmatik davranan bir ülkedir.<br />
Dini söyleme, zamana, zemine, muhataba göre,<br />
dozunda başvurur. Ülkenin dış politikasında, iç<br />
siyasetteki tüm ayrım ve çelişkilere karşın, halkın<br />
büyük desteğini alan belirgin bir çizgi söz konusudur.
İnceleme<br />
İran’ın dış politikasını şekillendirmede, geçmişinde<br />
yaşadığı Rus ve İngiliz işgallerinin, Başbakan<br />
Musaddık’ın CIA darbesiyle devrilmesinin,<br />
1979 İslam Devrimi’nin, aynı yılın Kasım ayında<br />
ABD’nin Tahran Büyükelçiliği’nin basılmasıyla<br />
başlayan ve 1981’de son bulan rehine bunalımının,<br />
1980-1988 arasında süren, 1 milyon kişinin<br />
ölümüne, en az 150 milyar dolarlık maddi kayba<br />
neden olan İran-Irak Savaşı’nın etkisi büyüktür.<br />
ABD, rehine bunalımından sonra İran’a yönelik<br />
yaptırımları devreye sokmuş, 1981’de kaldırıp,<br />
1984’te yeniden gündeme getirmiştir. Tahran’ın<br />
nükleer faaliyetlerinin gelişmesine koşut olarak<br />
da ağırlaştırmış, yaygınlaştırmış, 2012’de de en<br />
üst düzeye çıkarmıştır. Ayrıca ABD’nin Irak’ı<br />
işgal etmesi, İran’ı çevrelemeye, rejimini değiştirmeye<br />
çalışması ve İran’ın İsrail’le yaşadığı<br />
gerginlik hep İran’ın dış politikasını, savunma<br />
ve güvenlik anlayışını biçimlendiren unsurlardır.<br />
İran’da ABD ve İsrail öncelikli tehdit olarak<br />
görülürler. O nedenle güçlü devlet olma çabası,<br />
güçlü orduya sahip olma arzusu ve nükleer silaha<br />
sahip olma hakkı genel kabul görür.<br />
İran’ın, ABD ve İsrail’in hedefinde olmasının en<br />
büyük nedeni nükleer faaliyetleridir. Bu faaliyetler<br />
tüm diğer anlaşmazlık konularının önüne<br />
geçmiştir. İran’ın sık sık İsrail’in yok edilmesi<br />
gerektiğini söylemesi, ABD’yi ise “büyük şeytan”<br />
olarak nitelemesi, hem dış politikada ABD’yle<br />
mesafeli ülkelerde takdirle izlenmekte (Küba’dan<br />
Çin’e, Kuzey Kore’den Venezüella’ya kadar), hem<br />
de iç siyasette büyük karşılık bulmaktadır. İktidar,<br />
iç siyasette sıkıştığında ABD ve İsrail karşıtlığını<br />
öne çıkarmaktadır. ABD ve İsrail karşıtlığı, dış<br />
politikanın yanında devlet ideolojisinin de temeline<br />
oturmuş ve iç siyasette de karşılık bulmuştur.<br />
ABD ve İsrail’in de “İran nükleer silahlara sahip<br />
olacak” söylemiyle, hem kendi iç kamuoylarını<br />
hem de dünyayı İran’a karşı konumlandırmak,<br />
bu ülkeye yönelik bir saldırıyı meşrulaştırmak,<br />
psikolojik altyapı hazırlamak amacını güttükleri<br />
bilinmektedir. Ayrıca ABD İran’ı terörü destekleyen<br />
ülkeler arasında anmaktadır.<br />
İran, bölgedeki grupları İsrail’e karşı desteklese<br />
de, İsrail ile doğrudan bir çatışma <strong>için</strong>e girmekten<br />
kaçınmaktadır. Çünkü İran ile İsrail arasında<br />
oluşabilecek sıcak bir çatışma, ABD’nin de duruma<br />
dâhil olmasını beraberinde getirebilir. İran<br />
ise bu riski göze almak istememektedir. 3 İran,<br />
ABD’nin ve İsrail’in kendisini kışkırtan, hata<br />
yapmaya zorlayan hamlelerine karşı soğukkanlı<br />
davranmakta, ilk adımı atan, çatışmayı başlatan<br />
taraf olmamaya özen göstermektedir. ABD’ye<br />
karşı savunmacı, çekingen, ezik bir diplomasi<br />
değil, atak, dünya ölçeğinde ittifaklara açık, sadece<br />
Ortadoğu’da değil ABD’nin hemen yanında<br />
Latin Amerika’da bile işbirliği yapabilen bir diplomasi<br />
izlemektedir.<br />
Rusya ve Çin’le Yakın İlişkiler<br />
İran’ın SSCB ile ilişkileri Soğuk Savaş yıllarında<br />
oldukça düşük seviyede seyretmiştir. SSCB’nin<br />
dağılmasından sonra ise İran-Rusya ilişkileri<br />
hızla gelişmiştir. 1992’de iki ülke nükleer reaktör<br />
yapımına ilişkin anlaşma imzalamıştır. O günden<br />
beri Rusya, İran’ın nükleer faaliyetlerine keskin<br />
bir itirazda bulunmamaktadır. 1979 İslam Devrimi<br />
sonrasında İran, güvenliğini sağlamak adına<br />
Çin, Kuzey Kore ve SSCB’den silah almaya başlamıştır.<br />
Devrimden sonra ABD’yle ilişkilerini<br />
kesen, askeri anlaşmaları fesheden, ülkesindeki<br />
ABD üslerini kapatan İran, kendisini destekleyen<br />
Rusya’nın eski Sovyet coğrafyasındaki üstünlüğünü<br />
de kabul etmiştir. 1989’da Ayetullah<br />
Humeyni’nin ölümünden sonra İran ve Rusya<br />
arasında ilk geniş çaplı silah anlaşması imzalanmıştır.<br />
Bu da ilişkileri hızla geliştirmiştir. Rusya<br />
ile İran arasındaki bu yakınlaşma ABD başta olmak<br />
üzere birçok Batı ülkesini tedirgin etmiştir. 4<br />
Normal koşullarda, enerji konusunda Rusya’nın<br />
önemli bir rakibi olması beklenen İran, Batı tarafından<br />
dışlandığı oranda Rusya’yla yakınlaşmıştır.<br />
Bu da Rusya’nın elini güçlendirmiştir. İran’ın<br />
bölünmesi veya istikrarsız hale gelmesinin, Hazar<br />
çevresinde, Azerbaycan’da, Türk dünyasında<br />
ne gibi sonuçları olabileceğini öngören Rusya,<br />
İran’ın Batı ile yaşadığı gerginlikten kazançlı çıkmıştır.<br />
İran’a nükleer faaliyetleri kapsamında bilgi ve<br />
teknoloji satan Rusya, 1992’den bu yana istikrarlı<br />
biçimde BM’de İran’ın nükleer çalışmalarıyla ilgili<br />
oylamalarda, İran’a yönelik yaptırımlara karşı<br />
çıkmaktadır. İran’ın barışçıl amaçlarla nükleer<br />
programını geliştirme hakkına sahip olduğunu
İnceleme<br />
İran, Suriye’nin bölgedeki en büyük müttefiki ve destekçisidir. Suriye üzerinden Lübnan siyasetinde etkili olmaya çalışmaktadır.<br />
savunmaktadır. Bu bağlamda “yumuşak” yaptırım<br />
kararıyla İran’ın diyaloga yanaşmasını sağlayabileceğini,<br />
böylece İran’ın nükleer programının<br />
askeri içerikte olmadığının anlaşılacağını<br />
öne sürmektedir. 5 ABD başta olmak üzere Batının,<br />
nükleer faaliyetleri bahane ederek, İran’da<br />
rejim değişikliği <strong>için</strong> çalıştığını belirtmektedir.<br />
İran’a yönelik bir askeri müdahalenin kendisine<br />
yönelik doğrudan bir tehdit olduğunu vurgulamaktadır.<br />
İran’ın, Rusya ve Çin’in kurucu ve lider<br />
üyeler olarak öne çıktıkları Şanghay İşbirliği<br />
Örgütü’nde gözlemci üye olduğunu da unutmamak<br />
gerekir.<br />
Tartışmalı nükleer programından dolayı İran’a<br />
karşı 2006’da başlatılan BM yaptırımlarının kapsamı<br />
2010’dan itibaren genişletilmiş, yaptırımların<br />
ekonomi üzerinde yarattığı baskı ve sıkıntı<br />
gözle görülür bir hal almıştır. 2012’de ekonomi<br />
küçülmeye başlamıştır. 6 Batının İran’a uyguladığı<br />
petrol ambargosunu ağırlaştırmasından (1 Temmuz<br />
2012’den itibaren AB İran’dan petrol alımını<br />
durdurmuştur) ve İran Merkez Bankası’nın malvarlıklarını<br />
dondurmasından sonra Çin, İran’dan<br />
yaptığı petrol ithalatını artırmıştır. Çin ekonomisinin<br />
üç numaralı petrol tedarikçisi İran’dır.<br />
İki ülke petrol ticaretinde dolar yerine Çin para<br />
birimi yuan’ı devreye sokmuşlardır. İran petrollerinin<br />
Çin’den başka en büyük alıcıları Japonya,<br />
Hindistan ve Güney Kore’dir. İran, Rusya ve Çin<br />
ile olan yakın ilişkilerini, diplomaside önemli bir<br />
koz olarak kullanmaktadır. Bu durum, özellikle<br />
Almanya ile dengeli bir ilişki kurmasında önemli<br />
bir unsurdur.
İnceleme<br />
ran’ gerete olduundan daha glym gibi gsteren abartl<br />
bir tehdit algsyla yalnzlatrmaya alan AD ve srail bu sayede<br />
Tahran’n hem i siyasette elini glendirmete hem de blgede ve<br />
dnyada geni bir ittifa potansiyeli elde etmesine itibar azanmas<br />
na yardmc olmatadrlar<br />
İran, Latin Amerika ve Bağlantısızlar<br />
Hareketi<br />
İran Cumhurbaşkanı Ahmedinecad’ın 2012 yılı<br />
Ocak ayında Venezüella, Ekvator, Nikaragua ve<br />
Küba’yı içeren Latin Amerika gezisi, İran açısından<br />
oldukça başarılı geçmiştir. İran’ın 2005’ten<br />
itibaren bölgeye yönelik attığı diplomatik adımlarla<br />
başlayan politika, bölgede İran lehine bir<br />
tutum takınılmasını sağlamıştır. Bu durum, Latin<br />
Amerika’yı uzun yıllar “arka bahçesi” olarak<br />
gören ABD’yi ise endişelendirmiştir. 7 Fars milliyetçiliğini<br />
ve Şii inancını, antiemperyalist ve anti<br />
Siyonist söylemle harman eden, ideolojisinin ve<br />
İslam anlayışının merkezine koyan İran, ABD ile<br />
anlaşmazlık yaşayan ülkeleri doğal müttefiki olarak<br />
görmektedir. Bu politika Latin Amerika’nın<br />
özellikle ulusal sol iktidarlarca yönetilen ülkeleriyle<br />
yakın ilişkiler geliştirmesini sağladığı gibi,<br />
küresel ölçekte de İran’a itibar kazandırmaktadır.<br />
O kadar ki, Suudi Arabistan, Katar, Kuveyt,<br />
Ürdün, Birleşik Arap Emirlikleri gibi Sünni Arap<br />
yönüyle öne çıkan rejimlerin halkları arasında<br />
bile İran’a yönelik takdir hisleri gelişmektedir.<br />
İran, kendisine yönelik yaptırım ve ambargoların<br />
genişleyip, yaygınlaştığı bir dönemde, 2012<br />
yılı Ağustos ayında 16. Bağlantısızlar Hareketi<br />
Zirvesi’ne evsahipliği yaparak önemli bir başarı<br />
elde etmiştir. Tahran’da gerçekleşen zirveye<br />
40’a yakın cumhurbaşkanı ve başbakan, çok<br />
sayıda bakan katılmıştır. 120 üyesi, 17’si ülke,<br />
10’u da örgüt olmak üzere 27 gözlemci üyesi<br />
olan, BM’nin ardından en büyük uluslararası<br />
örgüt olarak kabul edilen Bağlantısızlar Hareketi<br />
Zirvesi’ne evsahipliği yapmak İran açısından<br />
önemli bir hamledir. Bu yolla ABD’nin kendisini<br />
tecrit etme çabalarına yanıt vermiştir. İran ile<br />
diplomatik ilişkilerini uzun yıllardır dondurmuş<br />
olan Mısır’ı, Cumhurbaşkanı Mursi’nin temsil<br />
etmesi, zirveye davet edilmeyen Suudi Arabistan<br />
Kralı’nın, bizzat mektup yazarak temsilcisini<br />
göndermesi, önemli gelişmelerdir.<br />
Dış politikasındaki dini vurgu söylemden ibaret<br />
olan İran, çok yönlü, çok merkezli bir diplomasi<br />
izleyerek, sadece politik, ideolojik ve<br />
stratejik açıdan değil, iktisadi açıdan da dışlanmışlığı,<br />
kuşatmayı yarmaya çalışmaktadır.<br />
Latin Amerika’dan Uzak Doğu’ya dek geniş bir<br />
coğrafyada kurmaya çalıştığı ittifak ilişkileriyle<br />
etki alanını büyütmeye çabalamaktadır. Bu yolda<br />
belli bir mesafe de almıştır. Bu sayede İran’ın<br />
Latin Amerika’daki en önemli ticaret ortağı olan<br />
Brezilya, İran’ın nükleer programını onaylamaktadır.<br />
2010’da BM Güvenlik Konseyi’nde İran’a<br />
yönelik yeni yaptırım paketine Türkiye ile birlikte<br />
“hayır” demiştir. İran, Brezilya’nın İran ile<br />
Batı arasında arabuluculuk yapmasını kabul etmiştir.<br />
Siyasi ilişkileri çok iyi olmasa da, İran’ın<br />
Arjantin’le de ekonomik ilişkileri gelişmektedir.<br />
Arjantin İran’ın Latin Amerika’daki ikinci ticaret<br />
ortağıdır. İran Venezüella’ya konuttan otomotive<br />
dek pek çok alanda büyük yatırımlar yapmıştır ve<br />
iki ülkenin işbirliği, üyesi oldukları OPEC (Petrol<br />
İhraç Eden Ülkeler Örgütü) <strong>için</strong>de de dikkat çekmektedir.<br />
İran’ın Bölgedeki Ağırlığı ve Gücünün<br />
Sınırları<br />
İran, Türkiye’den sonra İsrail’i tanıyan ikinci<br />
Müslüman ülkedir. Şah döneminde, Türkiye ve<br />
Mısır’la (Araplar arasında İsrail’i tanıyan ilk ül-
İnceleme<br />
kedir) birlikte ABD’nin bölgedeki en yakın müttefikleri<br />
arasında öne çıkmıştır. İslam Devrimi<br />
sonrasında ise İsrail’in haritadan silinmesini savunmaya<br />
başlamıştır. Bölgede, ekonomik, siyasal,<br />
toplumsal, teknolojik gücünün üstünde bir<br />
ağırlığa sahip olmasında, bölgesel güç konumuna<br />
ulaşmasında kendisinin ABD ve İsrail karşıtı<br />
söylemlerinin de, ABD ve İsrail’in İran karşıtı ve<br />
yer yer abartılı söylemlerinin de etkisi büyüktür.<br />
İran’ı, gerçekte olduğundan daha güçlüymüş gibi<br />
gösteren, abartılı bir tehdit algısıyla yalnızlaştırmaya<br />
çalışan ABD ve İsrail, bu sayede Tahran’ın<br />
hem iç siyasette elini güçlendirmekte, hem de<br />
bölgede ve dünyada geniş bir ittifak potansiyeli<br />
elde etmesine, itibar kazanmasına yardımcı<br />
olmaktadırlar. Bölgesel güç olan, ancak küresel<br />
ölçekte adım atma, etkili olma konusunda devlet<br />
kapasitesi, yumuşak gücü yetersiz kalan İran da,<br />
kendisine yönelik bu abartılı ifadelerden yararlanmaktadır.<br />
İran Türkiye’yle tarihsel olarak rekabet <strong>için</strong>dedir<br />
8 . Özellikle son dönemde Suriye meselesi başta<br />
olmak üzere Türkiye’yle önemli sorunlar yaşamaktadır.<br />
Türkiye’nin batıya yakın bir diplomasiyi,<br />
savunma ve güvenlik politikasını tercih etmesi,<br />
zaman zaman İslam aleminin liderliğine oynadığı<br />
yönünde bir algının oluşması, Ortadoğu’da<br />
öncü olma çabaları, topraklarına kabul ettiği<br />
füze kalkanı ve patriotlar İran’ın tepkisini çekmektedir.<br />
İki ülke Irak’ta da rekabet halindedir.<br />
İran, Başbakan Maliki hükümetini ve merkezi<br />
yönetimi desteklerken, Türkiye, Kuzey Irak Bölgesel<br />
Yönetimi’ni ve Barzani’yi desteklemektedir.<br />
Türkiye, İran’ın nükleer faaliyetlerinden de tedirgin<br />
olmaktadır ve bunun İran’ın bölgesel üstünlüğünü<br />
artıracağını düşünmektedir.<br />
Tüm bunlara karşın gerek Türkiye gerekse İran<br />
bölgede devlet ve millet gelenekleriyle öne çıkan<br />
ülkelerdir. 1639 tarihli Kasrı Şirin Anlaşması’ndan<br />
bu yana değişmeyen sınıra sahiptirler. Rekabetin<br />
ve anlaşmazlığın büyüklüğüne karşın, sıcak çatışmadan<br />
özenle ve özellikle kaçınacak bilinçtedirler.<br />
Nitekim 1990’larda Türkiye’de Atatürkçü,<br />
Cumhuriyetçi fikirleriyle öne çıkan aydınlara yönelik<br />
cinayetler ve İran’ın Türkiye’ye rejim ihraç<br />
etme çabaları Türk kamuoyunda İran karşıtlığını<br />
körüklemişse de, her iki ülke de soğukkanlı davranarak,<br />
gerilimi düşürmeye çalışmışlardır. İki<br />
ülkenin siyasi ve ticari ilişkilerinde iniş çıkışlara<br />
rağmen belli bir istikrar egemendir. İki ülke arasındaki<br />
ticaret hacmi 2012’de 20 milyar doları<br />
aşmıştır ve 30 milyar dolara yükselmesi hedeflenmektedir.<br />
Türkiye, ABD’nin uyarısı üzerine<br />
İran’dan ithal ettiği enerjiyi azaltsa da, yakın geçmişte,<br />
Türkiye’nin petrol ihtiyacının yüzde 40’ını,<br />
doğalgaz ihtiyacının ise yüzde 30’unu İran’dan<br />
karşıladığı dönemler olmuştur.<br />
İran, Suriye’nin bölgedeki en büyük müttefiki ve<br />
destekçisidir. Suriye üzerinden Lübnan siyasetinde<br />
etkili olmaya çalışmaktadır. Filistin’de Hamas<br />
ve Lübnan’da Hizbullah üzerinde etkisi büyüktür.<br />
Bu sayede etkisini Akdeniz sahillerine kadar<br />
genişletmektedir. ABD’nin Irak’ı işgalinden en<br />
kazançlı çıkan bölge ülkesi de yine İran olmuş,<br />
nüfusunun yaklaşık üçte ikisi Şii olan Irak’ta<br />
siyasi nüfuzunu, iktisadi, toplumsal, kültürel<br />
ağırlığını artırmıştır. “Arap Baharı” olarak adlandırılan<br />
süreci 1979 İran İslam Devrimi’nden<br />
esinlenen bir İslami uyanış olarak memnuniyetle<br />
karşılayan İran, Suriye’deki gelişmelere ise büyük<br />
tepki vermiştir. 9<br />
Sonuç<br />
İran ekonomisi küresel ölçekte ülkenin iddialarını<br />
destekleyecek güçte rekabetçi bir ekonomi<br />
değildir. ABD’nin İran’ın petrol satışını engellemeye,<br />
bu yolla onu iktisadi açıdan zayıflatmaya,<br />
rejimi halk nezdinde yıpratıp itibarsızlaştırmaya<br />
yönelik çabaları aralıksız sürmektedir. İran, ülkesini<br />
ve rejimini korumak, bölgesel bir güç olarak<br />
konumunu pekiştirmek <strong>için</strong> nükleer çalışmalarını<br />
devam ettirmektedir. Aynı zamanda da İran’ı<br />
hata yapmaya zorlayan, saldırgan taraf olarak<br />
göstermeye çalışan ABD ve İsrail’e karşı bir “sinir<br />
harbi” vermektedir. İran, kendisinin nükleer faaliyetlerini<br />
eleştirenlere ise bu çabalarının barışçıl<br />
amaçlı olduğunu söyleyerek ve İsrail’in elindeki<br />
nükleer silahları göstererek yanıt vermektedir.<br />
Kaldı ki İran’da nükleer faaliyetler Şah döneminde<br />
başlamıştır ve nükleer güç olmak halkın tamamının<br />
desteklediği milli bir politikadır. İran’ın<br />
nükleer silaha sahip olmasının, bölgede Mısır,<br />
Suudi Arabistan ve Türkiye’yi de bu konuda is-
İnceleme<br />
tekli kılacağını belirtenlerin de sayısı çoktur. Öte<br />
yandan, pek çok ülke İran’ın nükleer çalışmalarının<br />
barışçıl amaçlı olduğuna inanırken, İran’ın<br />
nükleer silah sahibi olacak kapasiteye ulaşması<br />
<strong>için</strong> daha uzun yıllar gerektiğini savunan uzmanlar<br />
da söz konusudur. İsrail, sürekli olarak<br />
ABD’yi, İran’ın nükleer faaliyetlerini yaptırımlarla,<br />
ambargolarla, ablukalarla durduramayacağı<br />
yönünde uyarsa da, ABD’nin İran’a yönelik bir<br />
askeri müdahaleyi göze alması oldukça zordur.<br />
Kısacası, jeopolitik konumu, doğal zenginlikleri,<br />
nüfusu, devlet geleneği, millet bilinci, savaş deneyimli<br />
ordusu, nükleer faaliyetleri, diplomatik<br />
kadrolarının yetkinliği, dağlık coğrafyasıyla öne<br />
çıkan İran, etkili bir bölgesel güçtür. 19. ve 20.<br />
yüzyıllarda Rusya’nın ve İngiltere’nin işgaline<br />
uğramış olmak, ulusal bütünlük ve bağımsızlık<br />
konusunda İran halkını oldukça duyarlı kılmıştır.<br />
Kurduğu ittifak ilişkileri, elindeki enerji kartı ve<br />
Hürmüz Boğazı’nı denetleyen konumu da İran’ı<br />
bölge denkleminde öne çıkarmaktadır. Bu özellikleri<br />
onu çok zorlu bir hasım yaparken, İran’a<br />
yönelik bir askeri müdahalenin çok büyük sonuçları<br />
olabileceğini ortaya koymaktadır.<br />
O<br />
DİPNOTLAR<br />
1 İran’da ideoloji, devlet ve politika hakkında bkz: Doğu – Batı Yol Ayrımında İran, Ed: Barış Adıbelli, Bilim + Gönül<br />
Yayınları, İstanbul, 2012.<br />
2 Seçkin Berber, “Yaptırımların İran Ekonomisine Etkileri”, www.bilgesam.org.tr, 26. 04. 2013, s., 2.<br />
3 Davut Turan, “Gazze Operasyonu Işığında İran’ın İsrail – Filistin Sorununa Yaklaşımı”, Ortadoğu Analiz, Şubat<br />
2009, Cilt: 1, Sayı: 2, s: 50.<br />
4 Merve Suna Özel, “Rusya’nın İran Kaygısı mı Beklentisi mi?”, www.21yyte.org.tr, 21. 04. 2012.<br />
5 Özel, age, s: 2.<br />
6 Berber, age, s: 1.<br />
7 Güneş Özyurt, “İran – Latin Amerika İlişkileri”, www.bilgesam.org.tr, 06. 02. 2012, s: 1.<br />
8 Bu konuda bkz: Gökhan Çetinsaya, “Essential Friends and Nutural Enemies: The Historic Roots of Turkish – Iranian<br />
Relations”, Middle East Review of International Affairs, Vol: 7, No: 3, September 2003.<br />
9 Bu konuda daha geniş bilgi <strong>için</strong> bkz: Bayram Sinkaya, “Arap Baharı Sürecinde İran’ın Suriye Politikası”, SETAV,<br />
www.setav.org, Nisan 2012.
İnceleme<br />
İran’a karşı uygulanan yaptırımlar, son yıllara kadar sadece ABD tarafından uygulanmış olmasından ötürü, İran ekonomisinde<br />
bazı sıkıntılara neden olsa da İran’ı yalnızlaştıramamış ve siyasi baskı yaratabilecek düzeyde ekonomik sıkıntı yaratmamıştır.<br />
İran’a Ekonomik Yaptırımlar: Kırılganlaşan<br />
Nükleer Program mı Hükümet mi?<br />
Economic Sanctions on Iran: Is It Iran’s Nuclear Program or the<br />
Government Getting Fragile?<br />
Özüm S. UZUN<br />
Abstract<br />
There is a consensus about the severe impact of the economic sanctions on the Iranian economy and the<br />
limits of its achievement to compel Iran to stop its uranium enrichment activities. However, the probability<br />
of the emergence of revolutionary uprisings against the regime due to the sanctions is still a debatable issue.<br />
Therefore, this article seeks to understand the probability of transforming economic demands of Iranians to<br />
political demands as a result of the economic sanctions. In that respect, it attempts to answer the following<br />
question: Would economic sanctions be successful to dissuade the Iranian regime from its nuclear program<br />
as a result of widespread discontent among Iranians in an era when the Middle Eastern and North African<br />
regimes have been challenged by the popular uprisings? It seems that the main aim of greater economic<br />
sanctions is to slow Iranian nuclear program, rather than to end it. Therefore, this article argues that the<br />
possibility of transformation of economic demands of Iranians to political demands is low, since most of the<br />
Iranians now only criticize the economy policies, not the nuclear policies, of the government.<br />
Keywords: Iran, sanctions, nuclear program, Iranian economy
İnceleme<br />
00 yl itibariyle ran ile A ls arasnda yrtlen mzaereler<br />
zorlu bir dnemece girmitir 00 senesindei grmelerde Alman<br />
ya ngiltere ve Fransa ran’a uranyum zenginletirme faaliyetlerini<br />
durdurmas arlnda nleer tenoloi ve ticaret alanlarnda eitli<br />
nerilerin bulunduu bir anlama telif etmitir<br />
Giriş<br />
18 Aralık 2010 tarihinde Tunus’ta başlayan halk<br />
ayaklanması, yönetimle halk arasında derinleşen<br />
uçurumun bir sonucu olarak patlak verdi.<br />
Tunus’tan sonra Ortadoğu ve Kuzey Afrika devletlerine<br />
hızla yayılan halk ayaklanmaları, bölgenin<br />
siyasal açıdan yeniden yapılandırılma sürecini<br />
başlatmış oldu. Bölgeyi yakından takip edenler,<br />
yönetimlerin kırılganlaşmasında büyük payı olan<br />
ekonomi politikalarının önemini bir kez daha<br />
kavradı. Arap devrimleri sürecinde İran’ın rolü,<br />
algısı ve gücü üzerine birçok çalışma yapılırken,<br />
İran’ın mevcut rejiminin ekonomi politikaları ve<br />
devam ettirdiği nükleer programından dolayı<br />
maruz kaldığı ekonomik yaptırımların etkisi görece<br />
daha az çalışıldı. Elbette ki ekonomik yaptırımların<br />
İran’ın nükleer programını durdurmada<br />
başarılı olup olmayacağına dair birçok çalışma<br />
yapıldı. Ancak İran ekonomisi incelenirken, yönetimlerin<br />
ekonomik nedenlerle kırılganlaşması<br />
sonucunda devrimci çatışmalarla/hareketlenmelerle<br />
karşı karşıya kalma olasılığı daha nadir<br />
analiz edildi. Bu nedenle bu makale, İran’a karşı<br />
sertleştirilerek uygulamaya devam ettirilen ekonomik<br />
yaptırımların, hükümet üzerinde nasıl bir<br />
etkisi olabileceğini sorgulayacaktır. Bu amaçla,<br />
ekonomik yaptırımlar İran’ı nükleer programdan<br />
vazgeçirmede etkili olabilir mi? ve Ortadoğu ve<br />
Kuzey Afrika’nın halk ayaklanmalarıyla yeniden<br />
şekillendiği bir süreçte bu yaptırımlar İran hükümetini<br />
kırılganlaştırabilir mi? sorularına cevap<br />
arayacaktır. İlk bölümde, İran’ın nükleer programına<br />
dair kısa bir bilgi verilecek ve yaptırımlara<br />
zemin hazırlayan başarısız müzakere süreci anlatılacaktır.<br />
İkinci bölümde ekonomik yaptırımların<br />
rolü ve İran’daki etkileri incelenecektir.<br />
Müzakerelerin Sonucu: Ekonomik<br />
Yaptırımlar<br />
İran’ın nükleer programı, Şah döneminde altyapı<br />
çalışmalarının ABD yardımıyla “Barış <strong>için</strong> Atom”<br />
programı çerçevesinde başlatılmış, 1967 senesinde<br />
de Tahran Nükleer Araştırma Merkezi kurulmuştur.<br />
İran, İslam Devriminden sonra İran-Irak<br />
savaşına kadar nükleer çalışmalarını askıya almış<br />
olsa da, 1960’lardan bu yana dönemsel olarak<br />
SSCB (dağılmasından sonra Rusya), ABD, Çin,<br />
Arjantin, Pakistan, Hindistan, Polonya, Almanya,<br />
Fransa, Kuzey Kore, Güney Afrika ve İtalya<br />
gibi ülkeler İran’ın nükleer programına katkıda<br />
bulunmuştur. İran, Nükleer Silahların Yayılmasının<br />
Önlenmesi Anlaşmasını (Nonproliferation<br />
Treaty [NPT]) 1970’de onaylayarak nükleer silaha<br />
sahip olmayan ülkeler listesine ismini yazdırmış,<br />
UAEA’nın Teminat Anlaşmasını (Safeguard<br />
Agreement) kabul etmiştir. 1 1974’te İran Atom<br />
Enerjisi Ajansı’nın kurulmasıyla da nükleer çalışmalar<br />
yapan İranlı bilim adamları yetiştirme süreci<br />
hız kazanmıştır. 1979 İslam Devrimiyle sona<br />
erdirilen nükleer program, 8 yıl süren İran-Irak<br />
savaşından sonra tekrar başlatılmıştır. Bahgat’ın<br />
da belirttiği gibi Pakistan, İsrail ve ABD’den algılanan<br />
tehditle beraber, ekonomik ve siyasi dinamikler<br />
ve nükleere atfedilen “milli gurur” faktörleri<br />
İran’ın nükleer programını yeniden başlatmasında<br />
etkili olmuştur. 2 İran-Irak savaşında<br />
Saddam Hüseyin’in İran’a karşı kimyasal silah<br />
kullanması ve uluslararası kamuoyunun bu konuda<br />
sessiz kalması da bir diğer önemli unsurdur.<br />
Ancak 1980’lerde rehine kriziyle ABD-İran<br />
arasındaki diplomatik ilişkilerin kesilmesi, Şah<br />
döneminde İran’ın nükleer programına destek<br />
veren Batı dünyasının İran’a yardımının sonu
İnceleme<br />
olmuştur. Yabancı şirketlerin de İran’la nükleer<br />
işbirliğini reddetmeleri, İran’ı Rusya ve Çin dahil<br />
diğer devletlere yöneltmiştir. Aynı zamanda<br />
Devrim sonrasında İran’ın nükleer programının<br />
“milli” olmasına özen gösterdiği bir süreç başlamıştır.<br />
2000’lerle birlikte İran’ın devam eden nükleer<br />
çalışmaları ve elde edilen istihbarat bilgileriyle<br />
İran’ın nükleer programının barışçıl amaçlı olmayabileceği<br />
endişeleri doğmuştur. 14 Ağustos<br />
2002 tarihinde muhalif İran Ulusal Direniş Konseyi,<br />
yapmış olduğu basın toplantısında, gizli<br />
tutulan Natanz’daki uranyum zenginleştirme ve<br />
Arak’taki ağır su üretim tesisleriyle ilgili bilgiler<br />
vermiştir. UAEA 2003 raporunda da, İran’ın<br />
1991 yılında Çin’den ithal ettiği uranyumu bildirmemiş<br />
olmasına; zenginleştirme programına 3<br />
ve Arak reaktöründeki ağır su programına dikkat<br />
çekmiştir. 18 Eylül 2004’de bir karar tasarısı<br />
onaylayan UAEA, İran’dan uranyum zenginleştirme<br />
çalışmalarını durdurmasını ve Yönetim<br />
Kurulu’na nükleer programıyla ilgili bir değerlendirme<br />
raporu sunmasını istemiştir. Diğer<br />
taraftan, İran’ın gizli bir nükleer programı olabileceği<br />
kaygısı, askeri seçenekleri önleme maksadıyla<br />
Avrupa ülkelerini İran’la müzakere masasına<br />
oturtmuştur. Almanya, İngiltere ve Fransa<br />
(AB Üçlüsü) ile yürütülen müzakereler sonucunda<br />
15 Kasım 2004’de bir anlaşmaya varılmıştır.<br />
İran’daki tüm santrifüjler denetim mekanizmasına<br />
alınmış ve İran kendi isteğiyle geçici olarak<br />
durdurduğu uranyum zenginleştirme faaliyetlerine<br />
bir süre daha başlamayacağını duyurmuştur.<br />
Böylelikle İran, konunun Birleşmiş Milletler Güvenlik<br />
Konseyine sevk edilmesini engellemiştir.<br />
2005 yılı itibariyle İran ile AB Üçlüsü arasında<br />
yürütülen müzakereler zorlu bir dönemece girmiştir.<br />
2006 senesindeki görüşmelerde Almanya,<br />
İngiltere ve Fransa İran’a uranyum zenginleştirme<br />
faaliyetlerini durdurması karşılığında, nükleer<br />
teknoloji ve ticaret alanlarında çeşitli önerilerin<br />
bulunduğu bir anlaşma teklif etmiştir. Dönemin,<br />
İran Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Hamid Rıza<br />
Asefi, Avrupa’nın nükleer yakıt verme önerisine<br />
olumlu baktıklarını, ancak bunun İran’ın barışçıl<br />
nükleer teknolojiye sahip olmasına ilişkin doğal<br />
ve yasal haklarından vazgeçtiği anlamına gelmediğini<br />
söylemiştir. 4 Aynı zamanda İran, 2005<br />
senesinde Avrupa üçlüsünün Rus topraklarında<br />
uranyum zenginleştirme önerisini reddederek<br />
uranyum zenginleştirme programına yeniden<br />
başlamıştır. İran Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedijenad,<br />
2007 senesinde Güney Horasan eyaletinin<br />
başkenti Bircand’da halka hitaben yaptığı<br />
konuşmada nükleer programa değinmiş, uranyum<br />
zenginleştirme faaliyetlerini 164 santrifüjden<br />
3 bin santrifüje çıkararak devam ettirdiklerini<br />
açıklamıştır. 5 Aynı dönemde Körfez İşbirliği<br />
Konseyi ülkeleri bölge dışında tarafsız bir yerde<br />
uranyum zenginleştirme önerisinde bulunmuşlar,<br />
ancak bu öneri İran tarafından sıcak karşılanmamıştır.<br />
İranlı yetkililer, hiçbir önerinin kendi<br />
topraklarında uranyum zenginleştirmeyi engelleyemeyeceği<br />
yönünde açıklamalar yapmıştır. 6<br />
2008’de bir araya gelen İranlı ve Avrupalı yetkililerin<br />
görüşmelerinde de İran’ın uranyum<br />
zenginleştirme faaliyetlerinden vazgeçmeyeceği<br />
anlaşılmıştır. 14 Haziran 2008 tarihinde<br />
Tahran’a giden AB Ortak Dış Politika ve Güvenlik<br />
Yüksek Temsilcisi Javier Solana başkanlığındaki<br />
heyet, ABD, Rusya, Çin, İngiltere, Fransa ve<br />
Almanya’nın (5+1 ülkeleri) teşvik paketini sunmuştur.<br />
İran’ın hafif su reaktörü ile sivil bir nükleer<br />
program geliştirmesine yardım etmeyi, yasal<br />
olarak geçerli nükleer yakıt kaynağının garantisini,<br />
ticaret kolaylığını ve İran’ın Batı’dan sivil uçak<br />
alabilmesini öneren bu paket de İran’ı uranyum<br />
zenginleştirme faaliyetlerini durdurmasına ikna<br />
edememiştir. İran’ın resmi yanıtı gelmeden Hükümet<br />
Sözcüsü Gulamhüseyin İlham’ın, “Eğer<br />
paket uranyum zenginleştirme işlemini askıya<br />
almayı içeriyorsa hiçbir şekilde görüşülebilir bir<br />
paket değildir” şeklindeki açıklaması, İran’ın politikalarında<br />
bir değişiklik olmayacağının sinyalini<br />
vermiştir. 7<br />
Temmuz 2008 tarihinde İran’ın nükleer baş müzakereci<br />
Celili ve AB’nin Dış Politika Sorumlusu<br />
Solana Cenevre’de bir araya gelmiş, görüşmelere<br />
ABD Dışişleri Bakanlığından bir yetkili de gözlemci<br />
olarak katılmıştır. 5+1 ülkelerinin talep<br />
ve teşvikleri İran tarafına bir kez daha iletilmiş,<br />
İran ise UAEA’nın denetiminde ve uluslararası<br />
anlaşmalarla güvence altına alınmış olan barışçıl<br />
nükleer programının hangi gerekçeyle engellen-
İnceleme<br />
diğini sorgulayarak uranyum zenginleştirme faaliyetlerini<br />
durdurmayacağını bir kez daha yinelemiştir.<br />
Bunun üzerine İran’a karşı yaptırımların<br />
arttırılması bir kez daha gündeme gelmiştir. Ancak<br />
7 Ağustos 2008 tarihinde Rusya’nın Birleşmiş<br />
Milletler Daimi Temsilcisi Büyükelçi Vitali<br />
Çurkin, 5+1 ülkeleri arasında, nükleer programı<br />
nedeniyle İran’a yeni bir yaptırım uygulanması<br />
konusunda kesin bir anlaşma olmadığını açıklamıştır.<br />
8 19 Ağustos 2008 tarihinde İran ve UAEA<br />
arasında yeni bir müzakere süreci daha başlamış,<br />
UAEA Başkan Yardımcısı Hainunen, İran Atom<br />
Enerjisi Kurumu tarafından Tahran’a davet edilmiştir.<br />
9 Sonuç olarak, 15 Eylül 2008 tarihinde<br />
UAEA tarafından hazırlanan İran raporunda,<br />
ne İran ne de Batı’nın tezlerini teyit edici bir sonuca<br />
varılmıştır. Raporda, İran yönetiminin BM<br />
Güvenlik Konseyi kararlarının gereklerini yerine<br />
getirmediği, uranyum zenginleştirme ve ağır<br />
su reaktöründeki çalışmalara devam ettiği ifade<br />
edilmiştir. Ancak izin verilen tesislerin denetimi<br />
sonunda, İran’ın gizli nükleer çalışmaları olduğuna<br />
dair bir kanıtın sunulamayacağı da eklenmiştir.<br />
UAEA, İran’ın Güvenlik Konseyi kararları<br />
gereğince nükleer programı konusunda daha<br />
şeffaf adımlar atmaması durumunda, İran tarafından<br />
belirtilmemiş nükleer materyal ve aktivitenin<br />
olmadığını teyit eden bir tutum sergileyemeyeceğini<br />
belirtmiştir. Bu rapor, İran’ın askeri<br />
amaçlı bir nükleer programı olduğunu kanıtlayamamakla<br />
birlikte, BM Güvenlik Konseyi kararlarıyla<br />
uyumlu hareket etmesi gerektiği yönünde<br />
bir uyarı niteliğindedir.<br />
İran’ın ısrarcı tutumu, İran’a karşı uygulanan<br />
ekonomik yaptırımların devamına ve artmasına<br />
neden olmuştur. BM Güvenlik Konseyi tarafından<br />
Aralık 2006 tarihinde çıkarılmış olan 1737<br />
sayılı karar genişletilerek Mart 2007 tarihinde<br />
1747 sayılı karar kabul edilmiş, Mart 2008’de de<br />
1803 sayılı üçüncü yaptırım kararı onaylanmıştır.<br />
1737 sayılı kararla, Tahran yönetiminin nükleer<br />
faaliyetlerine katkıda bulunacak her türlü<br />
malzeme, teknoloji ve finansman sağlanmasının<br />
yasaklanması ve nükleer programla ilişkisi olduğu<br />
saptanan 11 şirketin ve 12 kişinin malvarlıklarının<br />
dondurulması onaylanmıştır. 1737 sayılı<br />
karar BM Güvenlik Konseyi’nin 15 üyesinin tamamının<br />
oyuyla kabul edilmiş olmasına rağmen,<br />
Rusya girişimleriyle yaptırımları hafifletmeyi başarmıştır.<br />
1803 sayılı son kararla ise önceki ekonomik<br />
ve ticari yaptırımlar biraz daha sertleştirilerek<br />
İran’a uranyum zenginleştirme faaliyetlerini<br />
durdurması <strong>için</strong> üç ay süre tanınmış; nükleer<br />
programla bağlantısı bulunan kişi ve kurumlar<br />
saptanmış, bunların yurt dışındaki mal varlıklarının<br />
dondurulması kararı çıkmış, bazılarına<br />
seyahat yasağı getirilmiş; İran’a sivil veya askeri<br />
amaçlarla kullanılacak hassas teknolojik ürünlerin<br />
satışının yasaklanmasına karar verilmiş ve<br />
İran bankalarıyla ilişkilerde dikkatli olunması<br />
önerilmiştir.<br />
15 Eylül 2008 tarihinde UAEA, İran’ın nükleer<br />
programıyla ilgili başka bir rapor daha yayınlamıştır.<br />
Bu raporda da Güvenlik Konseyi kararlarına<br />
rağmen İran’ın uranyum zenginleştirme<br />
faaliyetlerinden vazgeçmediğinin ötesine geçilememiştir.<br />
10 <strong>Tam</strong> da bu esnada Hamaney’in 5+1<br />
ülkelerinin ekonomi teşvik önerisini reddetmesiyle<br />
BM Güvenlik Konseyi’nin yeni yaptırım kararları<br />
<strong>için</strong> zemin hazırlanmıştır. 27 Eylül 2008<br />
tarihinde 1835 sayılı karar, yeni yaptırımlar içermese<br />
de İran’ın daha önceki kararlara uymasını<br />
yinelemiştir. 11 Yeniden başlayan müzakere süreci<br />
de başarısızla sonuçlanmış, İran uranyumu<br />
%20 oranında zenginleştirmeye başlayacağını<br />
UAEA’na bildirmiştir. 2010 yılında ise müzakere<br />
süreci tamamen çıkmaz bir yola girmiştir. BM<br />
Güvenlik Konseyi 1929 sayılı kararla İran’a uygulanacak<br />
ek yaptırımlara kapı açmıştır. Kasım<br />
2011 tarihinde UAEA’nın İran’ın nükleer programıyla<br />
ilgili yayınlamış olduğu raporda İran’ın bildirilmemiş<br />
nükleer faaliyetlerinin askeri amaçlı<br />
olabileceğine dair kaygılarının olduğuna işaret<br />
etmesi, İran’a karşı daha sert yaptırımların gündeme<br />
gelmesini hızlandırmıştır. Bu çerçevede<br />
ABD Senatosu, İran’ın enerji, liman, nakliyat ve<br />
gemi sanayi sektörleriyle iş yapılmasını kısıtlayan<br />
ve bu ülkeye grafit, alüminyum ve çelik gibi, gemi<br />
sanayi ve nükleer sektörlerle alakalı ürünler satan<br />
veya tedarik eden bireylere cezalar öngören yaptırım<br />
paketini onaylamıştır. 12 AB de İran’a karşı<br />
gaz, bankacılık ve deniz taşımacılığı konusunda<br />
yeni bir yaptırım paketi üzerinde anlaşmaya varmış<br />
ve 27 AB üyesinin Tahran’dan doğalgaz alımını<br />
durduracağını açıklamıştır. 13 Ancak İran’a<br />
karşı uygulanan ekonomik ve ticari yaptırımlarla
İnceleme<br />
Haziran ayında gerçekleşecek olan seçimler sonrasında kurulacak yeni hükümetin ekonomi politikaları,<br />
İranlıların ekonomik taleplerini nükleer programla ilişkilendirip ilişkilendirmeyeceğini belirleyecektir.<br />
İran’ın nükleer programından vazgeçirilmesinin<br />
mümkün olup olmadığı hâlâ sorgulanmaktadır.<br />
Ekonomik Yaptırımlardan Ne Bekleniyor?<br />
1979 İslam Devriminden sonra ekonomik yaptırımlar,<br />
ABD-İran ilişkilerini etkileyen önemli<br />
unsurlardan biri olmuştur. 4 Kasım 1979’da yaşanan<br />
rehine krizinden sonra ABD, İran’ın finans<br />
sektörüne, petrol ve petrol dışı ürünlerine karşı<br />
yaptırımlar uygulamaya başlamıştır. İran’ın nükleer<br />
silaha sahip olmak istediği ve Ortadoğu barış<br />
sürecine karşı terör gruplarına destek verdiği<br />
iddiasıyla da ABD, İran’la olan ticari ilişkilerine<br />
yeni kısıtlamalar getirmiştir.<br />
1970’li yıllardan sonra ekonomik yaptırımların<br />
etkinliği üzerine yapılan çalışmalarda, yaptırımların<br />
başarı oranını etkileyen iki faktöre dikkat<br />
çekilmiştir. Birincisi, yaptırımı uygulayan ülke<br />
ile yaptırım uygulanan ülkenin ekonomik yapılarıdır.<br />
İkincisi, yaptırımların ne kadar süre ile<br />
uygulandığıdır. 14 Yaptırım uygulanan ülkenin<br />
ekonomisi yaptırım uygulayan ülkeye bağımlı<br />
ise ve yaptırımlar uzun süreli devam ediyorsa,<br />
yaptırımların sonuçları da o denli hissedilir bir<br />
hal almaktadır. Ancak bu noktada ekonomik<br />
yaptırımların siyasi kararlar üzerindeki etkisi değişkenlik<br />
göstermektedir. İran’a karşı uygulanan<br />
yaptırımlar, son yıllara kadar sadece ABD tarafından<br />
uygulanmış olmasından ötürü, İran ekonomisinde<br />
bazı sıkıntılara neden olsa da İran’ı<br />
yalnızlaştıramamış ve siyasi baskı yaratabilecek<br />
düzeyde ekonomik sıkıntı yaratmamıştır. Bu<br />
nedenle ABD, yaptırımların son bir yılda hem<br />
uygulayan ülkeler hem de uygulanan sektörler<br />
bakımından genişletilmesi <strong>için</strong> çaba harcamıştır.<br />
2000’li yıllarda İran’ın nükleer programını durdurması<br />
<strong>için</strong> uygulanan ekonomik yaptırımların<br />
etkinliği ise hala gündemdedir. Bunun önemli bir
İnceleme<br />
ran dndan bald zaman eonomidei sntlarla bouan ran<br />
llarn hmetin nleer politiasn sorgulamas belenebilir Anca<br />
ran’dai tartmalar incelendiinde Ahmedinead hmetinin eo<br />
nomi politialarnn sorguland ve tartmalara nleer politiann ve<br />
bundan dolay uygulanan yaptrmlarn dahil edilmedii grlmete<br />
dir<br />
nedeni, AB’nin İran’a karşı genişletilen yaptırımlara<br />
daha fazla destek vermesine rağmen Rusya<br />
ve Çin’in muhalif tutumlarıdır. Çin açısından<br />
İran’la ilişkiler, Ortadoğu ve Avrasya bölgelerinde<br />
siyasi ve ekonomik gücü artan ABD’ye karşı dengeleyici<br />
bir unsur olarak algılanmaktadır. 1970’li<br />
yıllarda başlayan İran-Çin ekonomik ilişkileri,<br />
İran’ın yalnızlaştığı dönemlerde artarak devam<br />
etmiştir. İki ülke arasında konvansiyonel silahlar<br />
ve nükleer enerji alanlarında devam eden işbirliği,<br />
2000’li yıllarda enerji alanında da gelişmeye<br />
başlamış, iki ülke arasında enerji anlaşmaları imzalanmıştır.<br />
Aralık 2012 tarihinde Çin’in İran’dan<br />
petrol ithalatı, bir önceki yıla göre %43 oranında<br />
artmıştır. 15 Nükleer enerji alanında İran-Rusya<br />
işbirliği de önemlidir. Buşehr reaktörünü tesis<br />
eden Rusya’nın eski Devlet Başkanı Putin, gecikmeler<br />
olsa da projenin tamamlanacağına dair<br />
garanti vermiştir. Dolayısıyla, ABD-İran ilişkilerinde<br />
önemini koruyan ekonomik yaptırımlar,<br />
Rusya ve Çin ile İran arasındaki ekonomik ilişkilerden<br />
etkilenmekte, ABD’nin İran ekonomisini<br />
zora sokarak siyasi baskı yaratma gücünü zayıflatmaktadır.<br />
Amerikan yönetimi de bu zayıflığın<br />
farkında olup, İran’a karşı daha geniş katılımlı bir<br />
koalisyon oluşturma gerekliliğini her fırsatta dile<br />
getirmektedir.<br />
Görünen o ki, hiç kimse İran’a karşı uygulanan<br />
ekonomik yaptırımlar yüzünden İran hükümetinin<br />
nükleer programını durduracağına dair<br />
bir açıklama yapmasını beklememektedir. Yaptırımlarla<br />
elde edilmeye çalışılan, İran’ın nükleer<br />
programının yavaşlatılmasıdır. Beyaz Saray<br />
Ulusal Güvenlik Danışmanı Tom Donilon’un da<br />
belirttiği gibi, yaptırımlar İran’ın zenginleştirme<br />
programı <strong>için</strong> gerekli olan ve kendisinin üretemediği<br />
temel malzeme ve ekipmanları maliyetli<br />
hale getireceğinden İran’ın nükleer programını<br />
devam ettirmesini güçleştirecektir. 16 Dolayısıyla,<br />
yaptırımların asıl amacının nükleer programın<br />
devam ettirilmesinin maliyetini arttırarak, hızlı<br />
ilerlemesini engellemektir. Bu noktada iki önemli<br />
husus dikkat çekmektedir. Birincisi, yaptırımların<br />
asıl amacı nükleer programı yavaşlatmaksa,<br />
orta vadede askeri yöntemlerin gündeme gelme<br />
olasılığı vardır, ki bu makalenin konusu dışındadır.<br />
İkincisi, uygulanan yaptırımlar yüzünden<br />
ciddi ekonomik sıkıntılarla baş eden İran halkının<br />
nükleer programa yönelik desteğini azaltarak<br />
hükümet politikalarını etkileyebileceği ihtimalinin<br />
var olup olmadığıdır. İlerleyen bölümlerde<br />
bu ihtimal analiz edilecektir.<br />
Ahmedinejad Hükümeti, İran Ekonomisi ve<br />
Nükleer Program Üçgeni<br />
İran’da 24 Haziran 2005 ve 12 Haziran 2009 tarihlerinde<br />
yapılmış olan seçimlerde Cumhurbaşkanı<br />
seçilen Mahmud Ahmedinejad’ın yönetimi<br />
boyunca İran’a karşı uygulanan yaptırımların<br />
artmasıyla, İran ekonomisi zor bir döneme girmiş,<br />
bununla paralel İranlıların ekonomik talepleri<br />
artmıştır.<br />
İran’daki muhafazakârlar kendi içlerinde geleneksel,<br />
ılımlı ve radikal olmak üzere üç gruba<br />
ayrılmaktadır. Geleneksel muhafazakârlar tüccarlardan<br />
oluşmakta, ekonomik alanda sanayi<br />
burjuvazisini savunmakta ve ekonomik anlamda<br />
uluslararası sistemle entegrasyonu desteklemektedir.<br />
17 Dolayısıyla, ekonomik güce sa-
İnceleme<br />
hip olan geleneksel muhafazakârların, radikal<br />
muhafazakâr grubundan olan Cumhurbaşkanı<br />
Ahmedinejad’ın ekonomi politikasını nasıl algıladığı<br />
önem kazanmaktadır. Ahmedinejad,<br />
seçim öncesinde petrol gelirlerinin halka dağıtılacağı<br />
ve yeni iş imkânlarının yaratılarak işsizlik<br />
oranının azaltılacağını vaat etmiştir. Ancak<br />
Ahmedinejad’ın yönetiminde İran ekonomisi<br />
düşüşe geçmiş, özellikle nükleer program politikasında<br />
izlediği tavizsiz tutum karşısında ABD<br />
öncülüğünde ekonomik yaptırımlara neden olmuştur.<br />
Artan genç nüfusuyla işsizlik oranının<br />
artması, halkın alım gücünde yaşanan düşüş ve<br />
Haziran 2007 tarihi itibariyle benzinin karneye<br />
bağlanması, 18 Ahmedinejad döneminde yaşanan<br />
ekonomik sıkıntıların bir kısmını oluşturmaktadır.<br />
Ekonomik ve ticari yaptırımlarla İran halkının<br />
yoksullaşarak yaşam kalitesinin düştüğü<br />
bir gerçektir. İstatistiklere göre, ülke genelinde<br />
fakirlik seviyesi %18 ve işsizlik oranı %13,2 civarındadır.<br />
19 15-24 yaş arası genç kadın nüfusta ise<br />
işsizlik oranı, %30 civarındadır. 20 Aynı zamanda<br />
petrol zengini olan İran, yaptırımlar yüzünden<br />
rafinerilerini yenileyememekte, dolayısıyla günlük<br />
benzin ihtiyacını karşılayamadığı <strong>için</strong> benzin<br />
ihtiyacının %40’ını ithal etmektedir. 21<br />
Daha önce de bahsedildiği gibi, ekonomik yaptırımların<br />
İran ekonomisindeki kısa vadeli sonuçları,<br />
İran’ın ABD’den başka ekonomik ve ticari işbirliği<br />
yapabileceği yeni ülkelerle bir nebze olsun<br />
hafifletilmiştir. Ancak ekonomideki 777 milyon<br />
$’lık yıllık toplam zararın, %82’sinin yaptırımlardan<br />
kaynaklandığı görülmektedir ki bu rakamların<br />
yaptırımların genişletilmediği döneme<br />
ait olduğu da göz önünde bulundurulmalıdır. 22<br />
İngiltere’nin BM Daimi Temsilcisi Büyükelçi<br />
John Sawers da BM Güvenlik Konseyi tarafından<br />
İran’a uygulanan yaptırımların İran ekonomisini<br />
vurduğunu söylemiş, Avrupa ile yaptığı ticareti<br />
etkilediğini ve uluslararası şirketlerin İran’a yatırım<br />
yapma isteklerini azalttığını ifade etmiştir.<br />
Sawers, yaptırımların siyasi etkisi olduğunu da<br />
belirterek, yaptırımların “İran’ın <strong>için</strong>de de nükleer<br />
hırslarının peşinde ne kadar bedel ödemek<br />
istedikleri konusunda” şiddetli bir tartışma başlattığını<br />
savunmuştur. 23<br />
İran dışından bakıldığı zaman, ekonomideki sıkıntılarla<br />
boğuşan İranlıların hükümetin nükleer<br />
politikasını sorgulaması beklenebilir. Ancak<br />
İran’daki tartışmalar incelendiğinde Ahmedinejad<br />
hükümetinin ekonomi politikalarının sorgulandığı<br />
ve tartışmalara nükleer politikanın ve<br />
bundan dolayı uygulanan yaptırımların dahil<br />
edilmediği görülmektedir. 2007 senesinin yaz<br />
aylarında İranlı ekonomistler Ahmedinejad hükümetinin<br />
ekonomi politikalarını eleştirdikleri<br />
mektubu bir toplantı düzenleyerek kamuoyu<br />
önünde okumuşlardır. Cumhurbaşkanına seslenen<br />
ekonomistler, hükümetin akademik verileri<br />
görmezden geldiğini, petrol gelirlerini verimli<br />
değerlendirmediğini, enflasyonun artması ve<br />
ekonomik durumun kötüleşmesine neden olan<br />
politikalar uyguladığını ifade etmişlerdir. Ekonomistlerin<br />
birçoğu, İran ekonomisinin yaptırımlar<br />
nedeniyle <strong>için</strong>de bulunduğu durumdan ziyade<br />
Ahmedinejad hükümetinin kötü yönetimini sorumlu<br />
görmüştür. 24<br />
Artan petrol fiyatlarına rağmen İran ekonomisindeki<br />
sıkıntıların devam etmesi, hükümetin<br />
zengin enerji kaynaklarını kalkınmaya ve İran<br />
halkının refahına dönüştüremediğini göstermektedir.<br />
Artan petrol fiyatları halka yansımadığı gibi<br />
hükümetin nükleer programından ötürü uygulanan<br />
ekonomik yaptırımlara karşı elini kuvvetlendirmiştir.<br />
Ekonomist Dr. Masoud Nili, 1998<br />
yılında 71 trilyon riyalden az olan devlet bütçesinin,<br />
artan petrol fiyatlarıyla 2006 yılında yaklaşık<br />
600 trilyon riyale ulaştığını söylemiştir. 25 Petrol<br />
zengini Ortadoğu ülkelerinin “rantçı” ekonomi<br />
yapısı, ekonomik ve siyasi liberalleşmeyi engelleyen,<br />
dolayısıyla mevcut rejimleri sağlamlaştıran<br />
bir etken olarak görülmektedir. Bu çerçeveden<br />
değerlendirildiğinde, petrol gelirleri halka yansımamakta,<br />
ancak mevcut rejimin devamını sağlamaktadır.<br />
Ancak uygulanan yaptırımlarla İran’ın<br />
petrol gelirlerinde 2012 yılından itibaren %45’lik<br />
bir azalma yaşanmış, İran riyali de %80’den fazla<br />
değer kaybetmiştir. 26 Ekonomik verilere bakıldığında<br />
yaptırımlarla İran ekonomisi zayıflamakta,<br />
dolayısıyla İran’ın nükleer programını yavaşlatmakta<br />
başarı şansı yüksektir. Ancak yaptırımların<br />
nükleer programı durdurma konusunda başarılı<br />
olma ihtimali hala şüphelidir. İran halkının<br />
eleştirisi, hükümetin ekonomi politikalarıyla ilgili<br />
olup, henüz nükleer politikasına yönelik değildir.<br />
Dolayısıyla ekonomik yaptırımların, İran
İnceleme<br />
hükümetinin nükleer programdan vazgeçmesini<br />
sağlayacak siyasi baskı yaratması beklenmemelidir.<br />
Yaptırımlarla kötüleşen ekonomi, İranlıların<br />
ekonomik taleplerini arttırmasına neden olabilir,<br />
zaman içerisinde de ekonomik talepler yerini<br />
siyasi taleplere bırakabilir. İranlıların nükleer<br />
politikaya karşı tutumları, Bahgat’ın işaret ettiği<br />
“milli gurur” faktöründen kaynaklanmakta, dolayısıyla<br />
ekonomiden bağımsız olarak değerlendirilmektedir.<br />
2005 Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde<br />
dönemin Dışişleri Bakanlığı sözcüsü Hamid<br />
Rıza Asefi’nin “Cumhurbaşkanı kim olursa<br />
olsun uranyum zenginleştirme faaliyetlerinin<br />
daimi olarak ertelenmesi söz konusu değildir”<br />
şeklindeki demeci de nükleer programın, hükümetlerin<br />
politikalarından ziyade devlet politikası<br />
haline dönüştüğünü göstermektedir. Ancak gelecek<br />
nesillerde, nükleer programa atfedilen “milli<br />
gurur” simgesinin asıl kökeni olan İran-Irak savaşından<br />
kaynaklanan psikolojik etkilerin, mevcut<br />
karar alıcı ve seçmenlerde olduğu kadar güçlü<br />
olmayacağı dikkate alındığında, uzun vadede<br />
nükleer program <strong>için</strong> göğüs gerilen ekonomik<br />
sıkıntıların daha fazla sorgulanmasına sebep olarak<br />
ekonomik taleplerin yanında siyasi taleplerle<br />
hükümete karşı hareketlenmeler söz konusu olabilir.<br />
Bu ihtimalin ise İran’a karşı uygulanabilecek<br />
askeri bir müdahaleyle yok olacağını söylemek<br />
mümkündür.<br />
Sonuç<br />
İran’ın nükleer programına karşı ekonomik yaptırımların<br />
uygulandığı bir dönem yaşanmakta ve<br />
yaptırımların etkinliği tartışılmaktadır. Anlaşılan<br />
odur ki, ekonomik yaptırımlarla askeri amaçlı<br />
nükleer faaliyetler <strong>için</strong> gerekli olan hassas nükleer<br />
teknoloji, madde ve bilgi akışının önlenerek<br />
İran’ın nükleer programının yavaşlatılması<br />
amaçlanmaktadır. Bu nedenle, ABD İran’a karşı<br />
uygulanan yaptırımların geniş bir koalisyonla<br />
devam ettirilmesi gerektiğini vurgulamaktadır.<br />
Sonuç olarak, ekonomik yaptırımlarla siyasi bir<br />
sonuç hedeflenmemektedir.<br />
Ekonomik yaptırımların İran ekonomisini olumsuz<br />
etkilediği açıktır. Aynı zamanda İran hükümetinin<br />
yanlış ekonomi politikalarıyla birlikte<br />
halk, sıkıntıları daha fazla hissetmektedir. Ancak<br />
İranlıların mevcut durumda sadece hükümetin<br />
ekonomi politikalarını eleştirdiği dikkate<br />
alındığında, giderek artan ekonomik sıkıntılarla<br />
İranlıların ekonomik taleplerinin, siyasi taleplere<br />
dönüşerek, hükümetin nükleer programını<br />
etkileme olasılığı düşük görülmektedir. Haziran<br />
ayında gerçekleşecek olan seçimler sonrasında<br />
kurulacak yeni hükümetin ekonomi politikaları,<br />
İranlıların ekonomik taleplerini nükleer programla<br />
ilişkilendirip ilişkilendirmeyeceğini belirleyecektir.<br />
Uzun vadede ise ekonomik sıkıntılarla<br />
daha fazla karşı karşıya kalan özellikle genç nüfus<br />
ki bu kitlede nükleere atfedilen “milli gurur”<br />
faktörünün yüksek hayat standartlarına sahip<br />
olma isteminden daha az önemli olacağı düşünülmektedir,<br />
nükleer program yüzünden karşı<br />
karşıya kaldıkları ekonomik sıkıntılarla daha fazla<br />
yaşamak istemeyebilir. Bu ihtimalin hem uzun<br />
vadede gündeme gelebileceği, hem de İran’a karşı<br />
uygulanabilecek askeri bir operasyonla tamamen<br />
ortadan kalkabileceği dikkate alınmalıdır.<br />
O<br />
DİPNOTLAR<br />
1 NPT, 1 Ocak 1967 tarihinden önce nükleer silah denemesi yapmayan bir ülkeyi anlaşmaya taraf olduğu takdirde<br />
nükleer silah yapmayacağı konusunda taahhüt altına almaktadır. Bu tarihten önce nükleer deneme yapan ve<br />
anlaşmaya taraf olan ülkelerin (ABD, Sovyetler Birliği, İngiltere, Fransa ve Çin) ise nükleer silahlara sahip olma<br />
ve yenilerini üretme hakları saklı kalmıştır. Aynı zamanda anlaşma, nükleer silaha sahip olduğu kabul edilen 5<br />
ülkenin de bu silahlara sahip olmayan diğer ülkelere hiçbir aktarım yapmayacağını taahhüt etmektedir. Ancak<br />
anlaşmaya göre taraf ülkeler, sivil amaçlı nükleer enerji kullanımında serbesttirler ve bu teknolojiyi kullanırlarken<br />
5 nükleer ülkeden teknoloji ve maddi yardım alabilirler. Anlaşma, yatay olarak nükleer silahların yayılmasını
İnceleme<br />
önlemek kadar dikey yayılmayı da önlemeyi amaçlamakta, nükleer ülkelerin de zaman içerisinde nükleer silahlarından<br />
vazgeçmelerini öngörmektedir. Ancak bu maddenin zaman limitinin olmaması zaten ayrımcı olarak<br />
algılanan anlaşmanın taraf olmayan, ancak nükleer silah kapasitesine de sahip olan ülkeler tarafından reddedilmesine<br />
yol açmaktadır. Taraf olmayan ülkeler Hindistan, Pakistan ve İsrail`dir. Kuzey Kore anlaşmadan çekilmiş,<br />
2007 itibariyle yapılan müzakereler sonucunda nükleer programından vazgeçmiştir.<br />
2 Gawdat Bahgat, “Nuclear Proliferation: The Islamic Republic of Iran,” Iranian Studies, vol 39 (3), September 2006.<br />
3 Denetimler sırasında bazı muhafaza kaplarında, Buşehr’deki nükleer santralde enerji <strong>için</strong> gerekenden çok daha<br />
yüksek düzeyde zenginleştirilmiş uranyum bulunmuştur. İran, Pakistan’dan temin ettiği bazı muhafaza kaplarında<br />
Pakistan’ın kendi nükleer programından bulaşmış aşırı zenginleştirilmiş uranyumun kalmış olabileceğini<br />
söyleyerek kendini savunmuştur. Gerçi Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Anlaşması (NPT), yakıt zenginleştirmeyi<br />
yasaklamasa da zenginleştirme aşaması silah üretiminde de önemli bir basamak olduğundan kuşku<br />
uyandırmaktadır.<br />
4 “Iran: Nuclear Program is Irreversible,” http://www.cnn.com/2006/WORLD/meast/04/23/iran.nuclear/, 23 Nisan<br />
2006.<br />
5 Anadolu Ajansı, 8 Kasım 2007<br />
6 Anadolu Ajansı, 2 Kasım 2007<br />
7 “Iran Defiant in Nuclear Row,” Reuters, 15 Haziran 2008, http://www.reuters.com/article/topNews/idUSDAH339<br />
16920080615?pageNumber=3&virtualBrandChannel=0<br />
8 “Rusya: İran’a Yaptırımlar Konusunda Anlaşma Yok,” Hürriyet, 7 Ağustos 2008, http://www.hurriyet.com.tr/dunya/9601657.asp<br />
9 “İran ve UAEK Arasında Yeni Dönem Müzakere Süreci Başladı,” İran İslam Cumhuriyeti Haber Ajansı, 19 Ağustos<br />
2008, http://www2.irna.ir/tr/news/view/line-120/0808197732120552.htm<br />
10 IAEA Board Report, Implementation of the NPT Safeguards Agreement and Relevant Provision of Security Council<br />
Resolutions 1737 (2006), 1747 (2007) and 1803 (2008) in the Islamic Republic of Iran, GOV/2008/38, (15<br />
September 2008)<br />
11 UN Security Council, Resolution 1803, S/RES/1835, (27 September 2008)<br />
12 “ABD’den İran’a Yeni Yaptırımlar,” NTVMSNBC, 1 December 2012, http://www.ntvmsnbc.com/id/25402653/<br />
13 “AB’den İran’a Doğalgaz Yaptırımı,” NTVMSNBC, 15 October 2012, http://www.ntvmsnbc.com/id/25390330/<br />
14 Robert A. Pape, “Why Economic Sanctions Do Not Work,” International Security, Vol. 22. No. 2. (Autumn, 1997), 91.<br />
15 “Çin’in İran’dan Petrol İthalatı %43 Arttı,” IRIB, 22 Ocak 2013, http://turkish.irib.ir/haberler/iran/item/273945-çinin-iran-dan-petrol-ithalatı-43-arttı<br />
(Erişim tarihi 5 Mart 2013)<br />
16 Beyaz Saray Ulusal Güvenlik Danışmanı Tom Donilon’un Brookings Enstitüsünde yapmış olduğu konuşma, “Iran<br />
and the International Pressure: An Assessment of Multilateral Effort to Impede Iran’s Nuclear Program,” The Brookings<br />
Institution, 22 November 2011, http://www.brookings.edu/~/media/events/2011/11/22%20iran%20<br />
nuclear%20program/20111122_iran_nuclear_program_keynote.pdf (Erişim tarihi 21 Nisan 2013 )<br />
17 Arif Keskin, “Devrim İçinde Yeni Bir Devrim Arayışı: Ahmedinejad Radikalizmi,” 2023 Dergisi, 15 Şubat 2006 Haziran<br />
2007 tarihinde İran Petrol Bakanlığı tarafından benzine kota konulması kararı alınmıştır. Bu karara göre,<br />
kota uygulaması kapsamında motosikletlere aylık 30, özel araçlara 100, tam gün çalışan taksilere 300, yarım<br />
gün çalışan taksilere 600 ve devlet araçlarına da aylık 300 litre benzin verilecektir. Bu miktarların üzerinde olan<br />
benzinler, %25 zamlı olarak satılacaktır. İran’da uygulanmaya başlanan benzin kotasıyla ilgili daha fazla bilgi <strong>için</strong><br />
bkz Frances Harrison, “İran’da Benzin Karneye Bağlandı,”27 Haziran 2007, http://www.bbc.co.uk/turkish/news/<br />
story/2007/06/070627_iran_update.shtml<br />
18 İran Ülke Profili, Mart 2012, http://birlesmismarkalar.org.tr/images/UF/file/hedef-ulke-raporlari/Iran.pdf (Erişim<br />
tarihi 21 Nisan 2013) 2006 yılında İran’daki işsizlik oranının %11 civarındaydı. Bkz: Lionel Beehner, What Sanctions<br />
Mean for Iran’s Economy?, 5 Mayıs 2006, http://www.cfr.org/publication/10590/<br />
19 İran Ülke Profili, Mart 2012, http://birlesmismarkalar.org.tr/images/UF/file/hedef-ulke-raporlari/Iran.pdf (Erişim<br />
tarihi 21 Nisan 2013)<br />
20 “Petrol Zengini İran Benzini Karneye Bağladı, Halk Sokağa Döküldü,” Referans, 28 Haziran 2007, http://www.<br />
referansgazetesi.com/haber.aspx?HBR_KOD=71733&KOS_KOD=7&ForArsiv=1<br />
21 Akbar E. Torbat, “Impacts of the US Trade and Financial Sanctions on Iran,” http://som1.csudh.edu/depts/adjunct/atorbat/Article%20Jan-2005/Torbat%20j.1467-9701.2005.00671.x.pdf,<br />
s.425<br />
22 “BM Yaptırımları İran’ın Ekonomisini Vurdu,” Zaman, 31 Ocak 2008.<br />
23 “Iranian Economists Blame President for Economic Woes Despite Huge Oil Revenues,” International Herald Tribune,<br />
14 Temmuz 2007, http://www.iht.com/articles/ap/2007/07/14/africa/ME-GEN-Iran-Economic-Woes.php<br />
24 Massoud Nili, “Picture of Iran’s Oil-Dependent Economy”, Iran International, May 2006, No. 40 http://www.iraninternationalmagazine.com/issue_40/text/picture%20of%20iran’s%20oil.htm<br />
25 “İran’ın Petrol Geliri Yarıya İndi,” Sabah, 8 Ocak 2013.<br />
26 “Ortadoğu’da Kader Seçimi,” http://www.tumgazeteler.com/?a=855242
İnceleme<br />
Yetkililer net bir sayı vermese de geceleri sınırda nöbet tutan gönüllü askerlerin sayıları “bin’ler” ile ifade edilmektedir.<br />
On beş yaşından yetmiş beş yaşına kadar hemen herkes sınırda göreve gitmektedir.<br />
Gazze’de Motivasyonun Kaynağı ve<br />
Son Gelişmelerin Gazze’ye Etkileri<br />
The Source of Motivation in Gaza and the Effects of the<br />
Recent Events on Gaza<br />
Abdulgani BOZKURT<br />
Abstract<br />
The relations between Israel and Gaza have entered a new phase with Ikhwan’s coming to the power in<br />
Egypt and apology of Israel from Turkey. The effect of this new phase on the motivation of people in Gaza is<br />
the main research of interest of this study. People have a high level motivation in Gaza which has become a<br />
symbol of resistance against Israel. Undoubtedly, resistance is the primary source of this motivation. In this<br />
study, firstly reflections of resistance on social life will be mentioned. At the same time, taking control and<br />
barriers of Ikhwan and probable effects of recent events in Egypt on Gaza will be addressed. Lastly, reflections<br />
of Israel’s apology from Turkey on Gaza will be examined. The question to be answered in this regard<br />
is whether Israel’s apology is sincere or due to political calculations.<br />
Keywords: Gaza, Hamas, Resistance, Motivation, Ikhwan, Israel
İnceleme<br />
srail ve Filistin arasnda son yllarda meydana gelen nemli savalar<br />
dan iincisi 01 ylnn sonlarna doru yaanmtr srail tarafndan<br />
ulut Stunu Gazzeliler tarafndan ise Siccil olara adlandrlan<br />
sava Triye ve zellile Msr’n inisiyatif alara devreye girmesi ile<br />
sona ermitir<br />
Giriş<br />
Bu çalışmada ilk olarak, İsrail ve Gazze arasında<br />
meydana gelen savaşların öneminden bahsedilecektir.<br />
Zira bu savaşlar İsrail ve özellikle<br />
Gazze’de, ötekine karşı motivasyonun kaynağı<br />
olmaktadır. Gazze’de savaşların öncesinde ve<br />
sonrasındaki ruh hallerinin farklılık arz ettiğini<br />
görmek bu tespiti desteklemektedir.<br />
İkinci olarak, Mısır’ın bugünü ve yakın gelecekteki<br />
durumu üzerine birtakım tespitlerde bulunularak<br />
Mısır’ın Gazze <strong>için</strong> neden önemli olduğu<br />
ifade edilecektir. Üçüncü olarak, Mısır’da<br />
İhvan’ın kontrolü ele alışının, İsrail’in Mavi<br />
Marmara’da gerçekleştirdiği baskından dolayı<br />
Türkiye’den özür dilemesi hususunda zorlayıcı<br />
bir unsur olup olamayacağı tartışılacaktır. Son<br />
olarak, sebep ne ve kim olursa olsun vuku bulmuş<br />
olan özrün, samimi mi yahut siyasi mi olduğu<br />
değerlendirilerek özrün Gazze’ye kazandırabilecekleri<br />
tahlil edilmeye çalışılacaktır.<br />
İsrail-Gazze İlişkilerinde Savaşın<br />
Yeri ve Önemi<br />
Gazze dikdörtgen şeklinde bir konuma sahiptir.<br />
Dikdörtgen şeklindeki Gazze’nin doğu uzun kenarı<br />
ile kuzey kısa kenarında İsrail bulunmaktadır.<br />
Güney kısa kenarında Mısır, batı uzun kenarında<br />
ise Akdeniz bulunmaktadır. Akdeniz’e paralel<br />
uzanan Gazze, yaklaşık 45 km uzunluğunda<br />
sahile sahiptir. Akdeniz’den içeriye doğru en geniş<br />
bölgesi 15 km’yi geçmeyen Gazze’de yapılar<br />
mecburiyetten birbirine çok yakın vaziyette inşa<br />
edilmiştir. Yaklaşık 400 km 2 lik bir yüzölçümüne<br />
sahip Gazze’de 1,5 milyon civarında insan yaşamaktadır.<br />
2006 yılında Hamas’ın seçimleri kazanmasıyla<br />
birlikte İsrail tarafından Gazze’ye ağır bir şekilde<br />
ambargo uygulanmaya başlanmıştır. Hamas’ın<br />
seçimleri kazanmasından 2008’in Aralık ayına<br />
kadar geçen yaklaşık üç yıllık sürede toplumun<br />
Hamas’a karşı, ambargonun sebebi olmasından<br />
ötürü, nefret beslemesi amaçlanmıştır. Ambargo<br />
sebebiyle Gazze’ye, yaşam <strong>için</strong> gerekli olan en<br />
temel maddelerin bile girişi kontrollü olmuştur.<br />
Özellikle savaş öncesi ve sonrasında yeni yerleşim<br />
birimlerinin inşası ve yıkılanların tamiratı<br />
<strong>için</strong> gerekli olan çimento ve cam gibi maddeler<br />
ise neredeyse hiç sokulmamıştır.<br />
Altı yıldan fazla süren ağır ambargonun yanında,<br />
İsrail-Gazze ilişkilerinin son yıllarına bakıldığında<br />
iki önemli savaş öne çıkmaktadır. Gazzeliler<br />
açısından iki savaşın ilkinde (2008) göreceli olarak<br />
Hamas kaybetse de son savaşta (2012) kazanan<br />
kesinlikle Hamas olmuştur. İfade edilen iki<br />
önemli savaştan ilki olan Dökme Kurşun Operasyonu<br />
(Gazzeliler tarafından “Furkan Savaşı”<br />
olarak adlandırılmaktadır), toplumun artan huzursuzluğunun<br />
da yardımını umarak Hamas’ı<br />
tamamen ortadan kaldırmak parolası ile başlatılmıştır.<br />
1 27 Aralık 2008 günü başlayan ve 22 gün<br />
süren savaş neticesinde 347’si çocuk 1393 Filistinli<br />
ve 3’ü sivil 13 İsrailli öldürülmüştür. 2 Savaş<br />
neticesinde 2006’da Ortadoğu’da demokratik<br />
ortamda yapılan ender seçimlerden biri ile başa<br />
geçmiş olan Hamas, toplum nezdinde kısmen de<br />
olsa güven kaybetmiştir. Hamas’ı ortadan kaldıramayan<br />
İsrail’deki hükümet de aynı şekilde güven<br />
kaybına uğramıştır.<br />
Dökme Kurşun Operasyonu’nun en önemli özelliklerinden<br />
biri İsrail’in deniz ve hava saldırılarını,<br />
operasyonu başlattığı tarihten beş gün sonra
İnceleme<br />
kara harekâtı ile desteklemiş olmasıdır. Normal<br />
savaşlarda kara harekâtı, hava ve denizden desteklenmektedir.<br />
Ancak bölgenin ismi Gazze<br />
olunca operasyonların rutini hava ve denizden<br />
olduğu <strong>için</strong> kara harekâtından destek olarak bahsedilebilir.<br />
İsrail, Hamas’ın iktidarını bitirmek<br />
parolası ile başlattığı operasyonlar neticesinde<br />
hedefine ulaşamamış ve 22. günün sonunda geri<br />
çekilmek zorunda kalmıştır.<br />
İsrail ve Filistin arasında son yıllarda meydana<br />
gelen önemli savaşlardan ikincisi ise 2012 yılının<br />
sonlarına doğru yaşanmıştır. İsrail tarafından<br />
“Bulut Sütunu”, Gazzeliler tarafından ise “Siccil”<br />
olarak adlandırılan savaş, Türkiye ve özellikle<br />
Mısır’ın inisiyatif alarak devreye girmesi ile sona<br />
ermiştir.<br />
Her iki tarafın da savaşa verdikleri isimlerin dini<br />
motif taşıması ilgi çekicidir. İsrail’in verdiği isim<br />
Tevrat’ta, Hamas’ın verdiği isim ise Kur’an’da<br />
geçmektedir. Tevrat’ta Çıkış bölümünün 21. ayetinde<br />
ilgili isim “ve gündüz ve geceleyin yürüsünler<br />
diye, Rab onlara yol göstermek <strong>için</strong> gündüzün<br />
bulut direğinde (sütununda) ve geceleyin onlara<br />
ışık vermek <strong>için</strong> ateş direğinde (sütununda) önlerinde<br />
gidiyordu” şeklinde geçmektedir. 3 Yani<br />
Tevrat’a göre “Bulut Sütunu” Rabbin İsrail oğullarına<br />
verdiği desteği ifade etmektedir. Hamas’ın<br />
kullandığı Siccil ifadesi ise Kur’an’da 105. surede<br />
(Fil Suresi) geçmektedir ve kelime, tarihte Fil vakasındaki,<br />
Yemen’den gelerek Mekke’yi kuşatan<br />
Ebrehe’nin ordularını mağlup eden Ebabil kuşların<br />
attıkları taş anlamına gelmektedir. 4<br />
Bulut Sütunu operasyonunun maliyeti, görünürde<br />
Gazze <strong>için</strong> daha fazla olmuştur. Ancak görünmeyen<br />
ve basına pek yansımayan ya da yansıtılmayan<br />
yönüyle İsrail <strong>için</strong> daha fazla olmuştur<br />
denebilir. Hamaslı yetkililere göre savaş başladığında<br />
Gazze’den 80 km menzilli çok sayıda roket<br />
fırlatılmıştır. Toplamda 1.400 rakamını geçen<br />
saldırılardan bir tanesi İsrail Meclis binasının<br />
150 metre yakınına düşmüştür. Durum karşısında<br />
İsrailli yetkililerde meydana gelen şaşkınlık,<br />
bomba parçaları incelendiğinde yerini endişeye<br />
bırakmıştır. Zira bombayı inceleyenler, füzenin<br />
üstünde Gazze’de üretilmiştir yazdığını görmüşlerdir.<br />
Bu roket ve füze saldırılarının önemli bir<br />
bölümünün, İsrail tarafından saldırıları engellemek<br />
üzere tesis edilen Demir Kubbeyi aşması da<br />
İsrail halkında korku oluşturmuştur. 5<br />
Tel Aviv’i hedef alan saldırılar aslında askeri<br />
değil siyasi bir mesaj olarak okunabilir. Hamas,<br />
gerçekleştirdiği ataklarla Tel Aviv’i vurabileceklerinin<br />
mesajını vermiştir. Yine Hamaslı yetkililere<br />
göre operasyonlar süresince İsrail Savunma<br />
Güçlerine bağlı uçaklar düşürülmüştür. Yetkililer,<br />
İsrail tarafından bu bilgilerin itinayla gizlendiğini<br />
ve dolayısıyla dünyanın bu ve benzeri<br />
askeri başarısızlıklardan haberdar olamadığını<br />
belirtmektedirler. 6<br />
2012 yılının sonunda İsrail’in gerçekleştirdiği<br />
Bulut Sütunu Operasyonu’nda Hamas’ın göstermiş<br />
olduğu direniş, Gazzelilerin Hamas’a olan<br />
güvenlerinin ve saygılarının artmasına sebep olmuştur,<br />
tespiti yapılabilir. Gazze’ye düzenlenen<br />
son büyük operasyonun sonuçlarını ve halkın<br />
hissiyatını görebilme adına 18–21 Mart 2013<br />
tarihleri arasında Gazze’de yapılan incelemeler<br />
bu tespitin yapılmasına imkân vermektedir.<br />
Görüşülebilen insanların genel kanaati İsrail’in<br />
düzenlediği son operasyonların öncesine kadar,<br />
muhtemel bir seçimde Hamas’ın seçimleri kazanamayacağı<br />
yönündedir. Gazze üzerinde artan<br />
ambargolar ve İsrail’e karşı ciddi bir varlık gösterememesi,<br />
Hamas’ın elini zayıflatan unsurlar<br />
olarak öne çıkmaktaydı. Ancak operasyonlarda<br />
Hamas’ın gösterdiği askeri başarılar, halkın<br />
önemli bir bölümünün Hamas’a tekrar teveccüh<br />
etmesine yardımcı olmuştur. 7<br />
Hamas’a yönelik desteğin altında yatan tek neden,<br />
Bulut Sütunu Operasyonu’nda gösterdiği<br />
varlık değildir elbette. Askeri bir mukavemet<br />
göster(e)meyen Batı Şeria bölgesinin günden<br />
güne Filistinliler aleyhine erimesi ve İsrailli yerleşim<br />
yeri haline gelmesi, direnişin ve Hamas’ın<br />
destek bulmasına bir başka sebep olarak zikredilebilir.<br />
Gazze’deki menfi ekonomik durumun<br />
müsebbibi olarak Batı Şeria’daki yönetimin sorumlu<br />
tutulması ve Gazze’de devlet dairelerinde<br />
çalışanların maaşlarının ödenememesi de<br />
El Fetih’in aleyhine ancak yine Hamas’ın lehine<br />
gelişmeler olarak ifade edilebilir. Zira bu ödemeleri<br />
yapması ve ekonomiyi iyileştirmesi Batı<br />
Şeria’daki yönetimden beklenmektedir. Yukarıda
İnceleme<br />
ifade edilenlere ilave olarak sosyal bir etki yapan,<br />
İsrail hapishanesinde bulunanların yakınlarına<br />
ve sakatlara ödenmesi gereken maaşların ödenememesi<br />
de motivasyona sebep olan ve Hamas’ı<br />
güçlendiren diğer nedenler olarak sıralanabilir.<br />
Başbakan Selam Feyyad’ın istifası da bütün bu sebeplerin<br />
geçerliliğinin kabulü olarak okunabilir.<br />
Nihayetinde sebep her ne olursa olsun Gazze’de<br />
oluşan motivasyonla Gazze halkının önemli bir<br />
bölümü, İsrail’in saldırılarından korkmadıklarını<br />
ve direnişi asla bırakmayacaklarını her fırsatta<br />
ifade etmektedir. 8<br />
Gazze’deki lider kadro da direniş konusundaki<br />
kararlılıklarını net bir şekilde ifade etmektedir.<br />
19 Mart 2013’te Gazze’de görüştüğümüz İsmail<br />
Haniye, bugüne kadar Gazze’yi savunduklarını<br />
ancak bundan sonra isterlerse hücum edebileceklerini<br />
ve İsrail’in Filistin’i tanımak mecburiyetinde<br />
olduğunu ifade etmektedir. 9 18 Mart 2013<br />
günü Gazze’de görüştüğümüz Hamas’ın siyasi<br />
liderlerinden Dışişleri eski bakanı Mahmud Al-<br />
Zahar da Filistin’in eskisinden çok daha güçlü olduğunu<br />
ve bundan sonraki süreçte İsrail’in, karşısında<br />
çok daha güçlü bir Hamas bulacağını ifade<br />
etmektedir. 10 Bulut Sütunu Operasyonu’ndan<br />
sonra sıkça yapılan bu ve benzeri açıklamalar,<br />
İsrail’i etkiler mi bilinmez ancak Gazze halkında<br />
azımsanmayacak bir destek bulmaktadır.<br />
Gazze’de, halktaki kararlılık ve özgüveni her fırsatta<br />
görmek mümkündür. Çocuk yaşta denebilecek<br />
gençlerin bile yolda yürürlerken ayrı bir<br />
özgüven ile yürüdüklerini görmek zor değildir.<br />
Beş yaşındaki bir çocuk bile Yehud (Yahudi) kelimesini<br />
duyunca ayrı bir duruşa geçmektedir. Çocukların<br />
bu duruşa sahip olmaları tesadüfî değil<br />
belli bir eğitim sürecinin sonucudur. Çok sayıda<br />
yetim merkezi olan Gazze’de, yetimler büyük bir<br />
ihtimamla yetiştirilmektedir. Eğitim bittikten<br />
sonra merkezlerden eve giden çocukların, anneleri<br />
yanında olmadan dışarıda tek başlarına oyun<br />
oynamalarına bile müsaade edilmemektedir. Sıkı<br />
bir eğitime tabi olan dört-beş yaşındaki çocuklar<br />
bir araya geldiklerinde hep bir ağızdan özgürlük<br />
marşları söylemektedir.<br />
Gündüz halkta net bir şekilde gözlemlenebilen<br />
özgüven, akşam olunca da sınır boylarında görülebilmektedir.<br />
Yetkililer net bir sayı vermese de<br />
geceleri sınırda nöbet tutan gönüllü askerlerin<br />
sayıları “bin’ler” ile ifade edilmektedir. On beş<br />
yaşından yetmiş beş yaşına kadar hemen herkes<br />
sınırda göreve gitmektedir. Sabahleyin halıcılıkla<br />
uğraşan, bakkal sahibi olan sıradan bir Gazzeli,<br />
her ayın muayyen günlerinde geceleri sınıra giderek<br />
nöbet tutmaktadır. Aynı şekilde devletin<br />
resmi organlarında görev yapan üst düzey resmi<br />
görevliler de gece olunca nöbete çıkmaktadır.<br />
Gece nöbet tutup sabah üniversiteye, öğrenime<br />
giden öğrencilerin sayısı da azımsanmayacak düzeydedir.<br />
11<br />
Gazze’de hemen herkes teyakkuz halinde bir hayat<br />
sürmektedir. Şehirde, sanki ertesi gün başlayacak<br />
bir savaşın sükûneti ve hazırlığı hâkimdir.<br />
Gece çok hareketli ancak bir o kadar da sessiz<br />
geçmektedir. Sokakların arasını ve sınırdaki hareketliliği<br />
gör(e)meyen biri <strong>için</strong> Gazze, geceleri<br />
hayalet bir şehri andırabilir. Ana caddelerde<br />
hareketli tek bir araç, gezen tek bir insan bile<br />
görmek neredeyse imkânsızdır. Ancak özellikle<br />
İsrail sınırındaki ara sokaklar dikkatle incelendiğinde<br />
hazır bekleyen araçları ve gönüllü direnişçileri<br />
görmek çok zor değildir. 12 Gazze’de,<br />
Batı Şeria’da sahip olduğu gibi bir serbestliğe sahip<br />
olmasa da İsrail, gözlemleme imkânına sahip<br />
olacak kadar Gazze’ye yakındır. Gazze ara sokaklarında<br />
ve sınırda meydana gelen bütün hareketlilikten<br />
haberdardır ve bu hareketliliği sınırdaki<br />
yüksek teknolojiye sahip cihazlarla devamlı izlemektedir.<br />
İsrail sınırında özellikle İsrail ordusunun<br />
da görebileceği şekilde konuşlanan kalabalık<br />
Hamaslı ve gönüllü birlikler, İsrail’in taarruzdan<br />
ziyade savunma yapan bir ülke olmasına sebep<br />
olmaktadır. Bu sebeptendir ki İsrail, 2008’den<br />
bu yana Gazze’ye yönelik ikinci bir -geniş çaplı-<br />
kara harekâtı yapmayı göze al(a)mamıştır. Dönem<br />
dönem Gazze sınırına tank ve buldozerlerle<br />
girse de İsrail’in, Gazze gibi küçük, kalabalık ve<br />
organize bir örgütün olduğu şehirde geniş çaplı<br />
bir kara harekâtını uzun tutması ve başarılı kılması<br />
imkânsıza yakın görünmektedir.<br />
Mısır’da Genel Durum ve Gazze İçin Mısır’ın<br />
Önemi<br />
Mısır-Gazze ilişkilerini açıklamadan önce, özellikle<br />
son dönemde meydana gelen ve iki ülkenin<br />
karşı karşıya gelmesine sebep olan önemli
İnceleme<br />
Gazze-Mısır arasındaki Refah Sınır kapısında Mısırlı emniyet görevlileri, içeriye girmek isteyenlere kolaylık sağlamak<br />
bir yana zorluk çıkarmaktadır. Mursi Gazze’ye ihanet ediyor mealindeki haberleri Ordu’nun ve polisin kendisini nasıl konumlandırdığı ile<br />
okumak, tünellerin neden imha edildiğinin de anlaşılmasını kolaylaştıracaktır.<br />
bir olayı kısaca hatırlamakta fayda vardır. 2012<br />
yılının Ağustos ayında Sina çölünün Mısır-İsrail<br />
sınırına yakın bölgesinde, 16 Mısır polisinin<br />
kar maskeli saldırganlarca öldürülmesi olayında,<br />
Mısır basını tarafından Hamas suçlanmış ve Mısır<br />
ile Gazze karşı karşıya gelmiştir. Faili meçhul<br />
olarak kalan saldırılar <strong>için</strong> Cumhurbaşkanı Mursi,<br />
suçluların en kısa zamanda cezalandırılacağını<br />
ifade etmişti. Temkinli açıklamalarda bulunan<br />
Mursi’ye rağmen İsrail de Mısır basını gibi hızlı<br />
bir şekilde olayların arkasında Hamas’ın olduğunu<br />
ileri sürmüştü. 13 Hamas ile Müslüman Kardeşler<br />
(İhvan) ise ölümlerden İsrail’i sorumlu<br />
tutmuştu. Hamaslı yetkililer, Hamas’ın İhvan’dan<br />
ayrı olmadığının; dolayısıyla İhvan’ı zora sokacak<br />
hiçbir faaliyette bulunmayacağını ifade etmektedirler.<br />
Süreç ilerledikçe olayın Hamas’la ilgisinin<br />
olmadığının da ortaya çıkmaya başladığını belirtmektedirler.<br />
14<br />
Mısır’ın Gazze <strong>için</strong> önemini görebilmek <strong>için</strong><br />
öncelikle Mısır’ın Mübarek sonrasındaki durumunu<br />
tahlil etmek gerekmektedir. Hamas’a ve<br />
özellikle İhvan’ın yetkililerine göre Mısır’da planlanan<br />
ve uygulanan basit bir oyun vardır ve bu<br />
oyun aslında çok nettir. Sina’da gerçekleşen olay<br />
ise bu genel planın sadece bir uygulamasıdır.<br />
21 Mart 2013 Perşembe günü Kahire’de konuştuğumuz<br />
İhvan’ın Şura Meclisi Üyesi ve Kahire
İnceleme<br />
ElFetih’in Gazze’de zayamas ve amas’n gn getie glen<br />
mesi Gazze ve hvan arasnda salt ar birliinden ziyade bir dava ve<br />
inan birliinin olumasna da sebep olmatadr u adan Mursi de<br />
me Gazze deme aniye deme de hvan demetir Msr’n Gazze<br />
iin nemini biraz da bu adan deerlendirme gereir<br />
İdari Sorumlusu Muhyi Al-Zahid’e göre plan,<br />
Mübarek sonrasında hazırlanmış ve süratle tatbike<br />
başlanmıştır. Bilindiği gibi Mısır’da Mübarek<br />
devri bitmiş ve sonrasında milletvekilliği<br />
seçimleri yapılmıştı. Yapılan bu seçimlerden ise<br />
genel olarak İslamcılar galip çıkmıştı. İhvan’ın,<br />
Selefilerin ve diğer İslamcı partilerin aldıkları<br />
oylar toplandığında, seçmenin yüzde yetmişini<br />
geçmiştir. 15<br />
Al-Zahid, Mısır’ın genel durumuna ve ifade ettiği<br />
planın ne olduğuna dair kendisine yönelttiğimiz<br />
soru üzerine şu açıklamalarda bulunmuştur:<br />
“Eski rejim sayesinde maddi olarak varlık elde<br />
eden ülkedeki azınlık gruplar ve birtakım çevreler,<br />
İhvan’ın yönetime geçmesi ile birlikte haksız<br />
olarak kazandıklarını kaybetmeye başlamışlardır.<br />
Bu grupların başında özellikle Mübarek yanlıları,<br />
işadamları ve medya patronları gelmektedir.<br />
Bunlara ilave olarak emniyetin ileri noktalarında<br />
görev alan bazı komiserler ve amirler de<br />
sayılabilir. Bütün bu gruplar ellerinde tuttukları<br />
serveti ve gücü bırakmak istememektedirler. İşte<br />
bu gruplar, ülke <strong>için</strong>de parasız gençleri organize<br />
ederek gençlerin İhvan’ın binalarına ve resmi<br />
dairelere saldırmalarını sağlamaktadırlar. Ayrıca<br />
bu gençlere, ismini ifade etmeyeceğim ancak sizin<br />
çok iyi bildiğiniz birtakım ülkeler de kaynak<br />
aktarmak sureti ile destek sağlamaktadır. Polis<br />
gücü neredeyse tamamen eski rejimin düşünce<br />
yapısına sahiptir ve çıkan olaylara müdahale<br />
etmemektedir. Aslında bu hareketiyle emniyet,<br />
askere bir mesaj göndermektedir. Siyasilerin<br />
ve emniyet güçlerinin asayişi sağlayamadıkları,<br />
dolayısıyla askerin görevi devralması gerekliliği<br />
mesajı verilmektedir”. 16 Al-Zahid’in ifade ettiği<br />
bu durum karşısında Mursi ise geçici çözüm<br />
olarak, çoğu kar maskeli göstericilerden oluşan<br />
muhaliflerden daha kalabalık olan İhvan gençlik<br />
teşkilatına, kesin bir talimat göndererek karşılık<br />
vermemelerini bildirmektedir. Mursi’ye göre<br />
İhvan’ın fiziki müdahale göstererek olaylara karışması,<br />
planı tertip edenlerin amacına ulaşmalarını<br />
kolaylaştıracaktır. 17<br />
22 Mart 2013 Cuma günü, yine bir rutin haline<br />
gelen İhvan’ı protesto gösterilerinden biri düzenlenmiş<br />
ancak diğerlerinden farklı olarak bu<br />
defa İhvan’ın Genel Merkezi kuşatılmıştır. İhvanlı<br />
yetkililere göre, Mukattam (İhvan’ın Kalesi<br />
sayılmaktadır) bölgesini adeta bir savaş alanına<br />
çevirenler Ulusal Kurtuluş Cephesi gençleri ve<br />
bazı sol gruplardır. Aynı gruplar uzun süredir<br />
de Tahrir Meydanı’nda sürekli oturan gruplardır.<br />
Tahrir’de beklediklerini bulamayan grupların<br />
yeni hamlesi gerek resmi kurumları gerekse<br />
İhvan’ın binalarını kuşatmak ve yakma girişimlerinde<br />
bulunmaktır. İhvan’dan olduğu anlaşılan<br />
gençlerin dayak yemesine rağmen karşılık vermemeleri<br />
Mursi’den ve İhvan’ın yöneticilerinden<br />
aldıkları talimattan başka bir şeyle açıklanamamaktadır.<br />
Zira İhvan’ın gençlik teşkilatı sayıca<br />
çok daha kalabalık olmasına rağmen yumuşak<br />
bir direniş sergilemektedir. 18<br />
Eğitime yapılan harcamanın Gayri Safi Yurtiçi<br />
Hâsılaya oranının %4’ü bulmadığı ve okuma yazma<br />
oranının %70’i ancak bulduğu bir ülke olarak<br />
Mısır’da 19 insanların bilgiye ulaşma kaynağı genel<br />
olarak televizyon, radyo ve gazetedir. İhvan’ın<br />
ise ulusal bir televizyonu ve bir gazetesi bulunmaktadır.<br />
Televizyonunun izlenme oranı ve gazetesinin<br />
tirajı taraftarlarının sayısına kıyasla çok<br />
azdır. Mısır genelinde izlenme ve okunma sırala-
İnceleme<br />
malarında İhvan’ın televizyon ve gazetesi sonlarda<br />
gelmektedir. 20 Halk, bilgiye televizyon, gazete<br />
ve radyodan ulaştığı ve aktarılan herhangi bir<br />
bilginin aslını/ardını araştırmadığı <strong>için</strong> Kahire’de<br />
yavaş yavaş artan bir huzursuzluktan bahsedilebilir.<br />
Ancak Mursi, Mısır’da olup bitenlerin farkındalığıyla<br />
olayları izlemekte ve acele etmeden<br />
ve çok radikal kararlar vermeden hareket etmeye<br />
devam edecek gibi görünmektedir. 21 Mart Perşembe<br />
günü Kahire’de, Mısır’ın ve İhvan’ın geleceği<br />
üzerine konuştuğumuz Al-Zahid, Mısır’da<br />
son zamanlarda olanlara dair kendisine yönelttiğimiz<br />
(özel) soruya (genel) şöyle cevap vermiştir:<br />
“İçeride ve dışarıda bütün muhalifler birleşmişler<br />
ve bize karşı çeşitli planlar hazırlıyorlar. Bunların<br />
hepsinin farkındayız. Ancak biraz zamana ihtiyacımız<br />
var. Asayişi sağlamaya ayırdığımız vakti ve<br />
enerjiyi ülkemize ayırsak Mısır kazanacak. Ancak<br />
Mısır’ın kazanmasını istemiyorlar”. 21 İhvanlı<br />
yetkililer her ne kadar zamana ihtiyaç duyduklarını<br />
ifade etseler de zaman, Mısır’da İhvan’ın<br />
aleyhine işliyor görünmektedir. Buna rağmen,<br />
İhvanlı yetkililer acele ve radikal davranmamak<br />
hususunda dikkatli davranmaktadırlar.<br />
Mısır’ın bu karışık durumu göz önüne alındığında<br />
şu an <strong>için</strong> Gazze konusunda hatırı sayılır bir<br />
fayda sağlaması zor görünmektedir. Zira kendi<br />
iç problemlerini çözüme kavuşturması kısa sayılmayacak<br />
bir süreç alacak gibi görünmektedir.<br />
Mısır-Gazze ilişkilerinde gelişebilecek herhangi<br />
bir olay değerlendirilirken Mısır’ın iç durumu<br />
göz önünde bulundurulursa daha sağlıklı tahliller<br />
yapılabilir. Örneğin, Gazze-Mısır sınırında,<br />
14 km uzunluğa sahip hatta bulunan tünellerden<br />
(binden fazla olduğu ifade edilmektedir) bazılarının<br />
su pompalanarak bazılarının da patlatılarak<br />
imha edilmesi, Mısır’daki karışık durum<br />
göz önüne alınarak değerlendirilmelidir. Gazze-<br />
Mısır arasındaki Refah Sınır kapısında Mısırlı<br />
emniyet görevlileri, içeriye girmek isteyenlere<br />
kolaylık sağlamak bir yana zorluk çıkarmaktadır.<br />
Mursi Gazze’ye ihanet ediyor mealindeki haberleri<br />
Ordu’nun ve polisin kendisini nasıl konumlandırdığı<br />
ile okumak, tünellerin neden imha<br />
edildiğinin de anlaşılmasını kolaylaştıracaktır. Şu<br />
an itibariyle ordu en iyi ihtimalle tarafsız, polis<br />
ise İhvan karşıtı bir konumda kendisini konumlandırmaktadır.<br />
Mursi’nin tünellerin kapatılması<br />
veya imha edilmesi noktasında bir talimatı bulunmamaktadır.<br />
Ancak polisin veya askeriyenin<br />
yaptığı eylemler de nihayetinde siyasi karar mercilerinden<br />
bilinmektedir.<br />
Mursi iktidarında, Gazze’nin -teoride- kazancının<br />
artması beklenmektedir. Ancak Mısır <strong>için</strong>deki<br />
kuvvetler çekişmesinin Gazze’ye yansımasının<br />
-en azından geçiş döneminde- eskisinden de<br />
olumsuz olması sürpriz olmamalıdır. Şüphesiz<br />
İhvan, Mısır’da güçlendikçe Gazze’nin daha fazla<br />
fayda elde etmesi mümkün olacak gibi görünmektedir.<br />
Gazze açısından Mısır’ın önemine ilişkin bir<br />
diğer önemli husus ise “Arapçılık” olarak zikredilebilir.<br />
Mavi Marmara operasyonunun ardından<br />
Gazzelilerin gözünde Türkiye’ye olan sevgi<br />
kuşkusuz artmıştır. Ancak nihayetinde Türkiye,<br />
kuruluşunu takip eden 80 yıl boyunca doğusu<br />
ile hatırı sayılır münasebette bulunmamıştır. Bu<br />
açıdan Filistinlilerin gözünde, Türkiye’nin Gazze<br />
davasının sahiplenilmesinde kat etmesi gereken<br />
uzun bir yolu vardır.<br />
Gazzelilere, Osmanlı ve Türkiye sorulduğunda<br />
iki döneme ait olmak üzere toplam dört liderin<br />
isminin öne çıktığı görülmektedir. Kürt lider<br />
Selahaddin Eyyubi’nin dillere pelesenk olduğu<br />
Gazze’de, Osmanlı padişahlarından Sultan<br />
Mehmed ve II. Abdulhamid’in ayrı bir yeri bulunmaktadır.<br />
Türkiye siyasetinden ise Necmettin<br />
Erbakan ve Recep Tayyip Erdoğan, Gazzeliler<br />
<strong>için</strong> farklı bir anlam ifade etmektedir. İfade edilen<br />
liderlerin her birinin adına ya bir mahalle, ya<br />
bir cadde ya da bir yetim merkezi bulunmaktadır.<br />
22<br />
Filistin davasını sahiplenmiş olmalarına rağmen<br />
ismi geçen liderler Türk’tür ve Filistin, altmış yıldır<br />
neredeyse tamamıyla Arapların savunmuş<br />
olduğu bir dava olarak günümüze gelmiştir. Bu<br />
yüzden (çok güçlü de olsa) Türkiye’nin (çok zayıf<br />
da olsa) Mısır etmeyeceği aşikârdır. Bu sebeptendir<br />
ki Mısır ve Mısır’da meydana gelen olaylar<br />
Gazze’de, Türkiye de dâhil diğer ülkelere oranla<br />
daha yakından takip edilmektedir. Mısır’ın coğrafi<br />
yakınlığı, kültürel bağları, aldığı ve alacağı<br />
kararlarla Gazze’nin ekonomisini belirleyen birinci<br />
ülke olması, Mısır’ı Gazze <strong>için</strong> diğer ülke-
İnceleme<br />
Direniş kültürü var ve canlı olduğu müddetçe Gazze’deki insanların motivasyonlarının eksilmesi zor görünmektedir.<br />
Zira Gazze, her operasyondan sonra, İsrail’in karşısına daha da güçlenerek çıkan bir bölgedir.<br />
lerden farklı kılan diğer bazı önemli özellikler<br />
olarak sayılabilir.<br />
Sünni dünyanın liderliğini yapma potansiyelini<br />
bünyesinde barındıran en önemli iki ülke olan<br />
Mısır ve Türkiye’den hangisinin Gazze <strong>için</strong> hayati<br />
önem taşıdığının daha net anlaşılması adına<br />
küçük ancak önemli bir örnek yeterlidir.<br />
Gazze’nin üç tarafı İsrail ile çevrilidir. Deniz<br />
tarafı da birbirine dik, Gazze sahiline paralel<br />
bir şekilde konuşlanmış onlarca İsrail gemisi ile<br />
çevrilidir. Geriye çok küçük bir sınır kalmaktadır.<br />
O sınır da Mısır’ladır. Türkiye, Gazze’ye milyar<br />
dolarlık yardımda bulunmaya karar verse, (İsrail<br />
dışında) Mısır’dan geçmek zorundadır. Başka bir<br />
ifade ile Mısır’ın müsaadesi olmadan Türkiye’nin<br />
Gazze’ye bir iğne yardımda bulunması bile<br />
mümkün değildir. Dolayısıyla Gazze’nin kaderinin<br />
Mısır’ın kaderinden ayrı olmadığını belirtmek<br />
gerekir.<br />
El-Fetih’in Gazze’de zayıflaması ve Hamas’ın gün<br />
geçtikçe güçlenmesi Gazze ve İhvan arasında salt<br />
çıkar birliğinden ziyade bir dava ve inanç birliğinin<br />
oluşmasına da sebep olmaktadır. Bu açıdan<br />
Mursi demek Gazze demek, Haniye demek de<br />
İhvan demektir. Mısır’ın Gazze <strong>için</strong> önemini biraz<br />
da bu açıdan değerlendirmek gerekir.<br />
İsrail’in Özrünü Farklı Okumak ve Özrün<br />
Gazze’ye Muhtemel Etkileri<br />
Öncelikle belirtmek gerekir ki 22 Mart 2013<br />
günü itibariyle İsrail başbakanı Netenyahu’nun,<br />
Mayıs 2010’da gerçekleştirilen Mavi Marmara<br />
baskınından dolayı Türkiye’den özür dilemesi ve<br />
baskında hayatını kaybedenler <strong>için</strong> tazminat ödemeyi<br />
kabul etmesi Türkiye lehine diplomatik bir<br />
başarı olarak tarih kayıtlarına geçmiştir. Ancak<br />
gerek özür dilemesi gerekse Mavi Marmara’da<br />
öldürülen dokuz kişi <strong>için</strong> tazminatı kabul etmesi
İnceleme<br />
hususunda, İsrail’in samimi mi yoksa siyasi mi<br />
hareket ettiğinin cevabını vermek <strong>için</strong> çok erkendir.<br />
Özrün altında yatan en mühim tez karşılıklı<br />
bağımlılık çerçevesinde İsrail ile Türkiye’nin birbirlerine<br />
bağımlı oldukları ve ihtiyaç duydukları<br />
tezidir. Bu tezin zıddı ile birlikte İsrail’in özrünün<br />
nedeni ve arkasında ne olabileceği hakkında dört<br />
farklı tez ileri sürülebilir.<br />
İlk tez, İsrail’in Türkiye’ye muhtaç olduğu tezinin<br />
yanlışlığı olarak ileri sürülebilir. Gerek Davos’tan<br />
gerekse Mavi Marmara’dan sonra ilişkiler normale<br />
dönmediği takdirde İsrail’in rahat nefes<br />
almasının mümkün olamayacağı vurgulanmaktaydı.<br />
Ancak 2008’de ortaya çıkan ve etkisi uzun<br />
süren küresel ekonomik krizden -Türkiye’nin<br />
sırtını dönmesine rağmen- bölgede Türkiye ile<br />
beraber en başarılı şekilde çıkan ikinci ekonomi<br />
İsrail ekonomisi olmuştur. Yani öngörüldüğü<br />
gibi İsrail, Türkiyesiz mahvolmamıştır.<br />
İkinci tez, Suriye ile ilgili ileri sürülebilir. Suriye<br />
meselesi gitgide bir açmaza dönüşmektedir.<br />
Esed sonrasında, rejimin elindeki silahların kimlerin<br />
eline geçeceği endişesi, İsrail’in Türkiye’ye<br />
yakınlaşmasını mecburi kılmış olabilir. Bu özür<br />
vesilesi ile ilerleyen süreçte İsrail’in kendi güvenlik<br />
kaygısını öne sürerek Suriye’ye girmesi veya<br />
müdahale etmesi durumunda, Türkiye’nin sessiz<br />
kalması hatta örtülü destek çıkması bile sağlanabilir.<br />
Ancak bunun <strong>için</strong> her şeyden önce Türkiye<br />
ile ilişkilerin iyi olması gereklidir ki İsrail, özür<br />
dileyerek ve tazminatı kabul ederek ilk adımı atmıştır.<br />
Üçüncü tez, İsrail’in bir özürle kazançlı çıkacağı<br />
tezidir. Türkiye basınında özürle ilgili İsrail diz<br />
çöktü, hatasını anladı mealinde başlıklar yer almıştır.<br />
Her şeyden önce Türkiye’nin Gazze’ye<br />
uygulanan abluka kalkmadan ilişkiler normale<br />
dönmeyecek restinin ne olacağı merak konusudur.<br />
Eğer abluka kalkmadan ilişkiler normale<br />
dönerse Türkiye kaybetmiş olacaktır. İkinci olarak,<br />
Mavi Marmara operasyonunun kaza olmadığı<br />
bilakis kasti olduğu tezini savunan Türkiye,<br />
ilişkilerin normale dönmesi halinde bu tezinden<br />
de vazgeçmiş olacaktır. Böylece hukuki arenada<br />
Türkiye’nin eli zayıflamış olacaktır. İsrail’in<br />
özür dilemesi, gurur kırıcı olarak yorumlansa da<br />
İsrail’in kazançlı çıkmasını sağlayabilir.<br />
Dördüncü tez ise Mısır’da ve civarında İslamcı<br />
hükümetlerin yönetimi ele almasıyla köşeye sıkışan<br />
İsrail <strong>için</strong> Türkiye’nin çıkış noktası olacağı<br />
iddiasının yanlışlığı olarak ileri sürülebilir. Bu bakış<br />
açısı ile İsrail, zorda kaldığı <strong>için</strong> Türkiye’den<br />
özür dilemiştir. Ancak görmek gereken önemli<br />
bir nokta, Mısır’ın, Tunus’un ve yönetimlerin değiştiği<br />
sair yerlerin İsrail’e sorun çıkarmaları bir<br />
yana henüz kendi içlerindeki asayişi sağlama konusunda<br />
bile yeterli olmadıklarıdır. Yakın bir gelecekte,<br />
İsrail’in özellikle -devamlı göreceği ifade<br />
edilen- Mısır’dan zarar görmesi pek mümkün<br />
görünmemektedir. Şu an <strong>için</strong> Mısır, medyasıyla,<br />
polisiyle kısmen de askeriyle muhalefetin destek<br />
gördüğü bir ülkedir ve İhvan’ın, Mısır’ın kalkınması<br />
ve iç güvenliğin sağlanması adına kat etmesi<br />
gereken daha çok uzun bir yolu vardır.<br />
Peki, İsrail Gazze’deki ablukanın kalkmasına<br />
müsaade eder mi? İsrail’in Gazze’deki ablukanın<br />
kaldırılması hususunda sahip olduğu kanaati<br />
görmek <strong>için</strong> son iki büyük operasyonların tarihine<br />
ve isimlerine bir daha bakmak yeterlidir.<br />
İsrail’in Gazze’ye düzenlediği son iki operasyon<br />
(2008 ve 2012), ABD’deki seçimlerden hemen<br />
sonra İsrail’deki seçimlerden de hemen önce<br />
olmuştur. Bu denk geliş, rastlantı olamayacak<br />
kadar ilginçtir. Operasyonların seçim öncesine<br />
denk gelmesi, İsrail’in kendi iç siyasetinde malzeme<br />
olarak Gazze operasyonlarını kullanıyor<br />
olması çıkarımlarını beraberinde getirmektedir.<br />
Aynı şekilde savaşın isminin Tevrat kaynaklı olması,<br />
İsrail’in savaşa bakış açsını ortaya koymaktadır.<br />
Operasyonda, Hamas’ın Bulut Sütununa<br />
karşılık “Siccil” ifadesini kullanması, Hamas’ın<br />
da İsrail’den farklı bir bakış açısına sahip olmadığını<br />
göstermektedir. Her iki taraf da operasyonları<br />
kutsal bir savaş olarak değerlendirmektedir.<br />
İnançlar ve hissiyatlar değişmedikçe İsrail-Gazze<br />
arasındaki karşılıklı atakların bitmesi ve ablukanın<br />
kalkması zor olacaktır.<br />
<strong>Tam</strong>amen kaldırılması imkânsıza yakın olan abluka,<br />
kısmî de olsa hafifletilebilir. Abluka hafifletilse<br />
bile, bundan sonraki süreçte İsrail belli belirsiz<br />
aralıklarla operasyonlara devam edecektir.<br />
Özelikle lider kadrolara yönelik nokta atışı operasyonlar<br />
devam edebilir. Son operasyonlarda<br />
İsrail, Hamas’ın askeri kanat sorumlusu Ahmed
İnceleme<br />
lgede meydana gelen btn olaylar iasrail ve iiSnni gerilimi<br />
nin arttn gstermetedir srail’in iinde olmas muhtemel bir at<br />
mada rfez lelerinin ran Suriye ve izbullah’n urayaca hezi<br />
mete zlecei sylenemez Geriye Snni lelerden blgede ayda<br />
deer Triye ve Msr almatadr<br />
el-Cabiri’yi hedef almıştır. Ondan önceki askeri<br />
kanat lideri Salah Şehade 2002 yılında, Hamas’ın<br />
kurucusu Şeyh Ahmet Yasin ve ardından Abdülaziz<br />
Rantisi 2004 yılında öldürülmüştür. Yukarıda<br />
ifade edilen liderlerin tamamına yakınını füze<br />
ve hava saldırılarıyla öldüren İsrail, 2009 başında<br />
yine Hamas komutanı Said Siyam’ı öldürmüştür.<br />
Hatta bu politikanın Hamas liderleriyle sınırlı<br />
olmadığı da bilinmektedir. İslami Cihat Lideri<br />
Fethi Şikaki de 1995’te Malta’da öldürülmüştür. 23<br />
Özetle bundan sonraki süreçte İsrail’in benzeri<br />
hava saldırılarında bulunması sürpriz olmayacaktır.<br />
Önümüzdeki süreçte İsrail, (bir süreliğine) politika<br />
değişikliğine de gidebilir. Enerjisini Suriye-<br />
İran konusuna harcayabilir. Bir teşbih yapmak<br />
gerekirse Gazze havuz, İran musluktur. Suriye’deki<br />
olayların bölgede oluşturduğu Sünni-Şii<br />
ayrışmasına rağmen Sünni Hamas’ın, Şii İran’dan<br />
destek gördüğü bilinmektedir. Dolayısıyla İsrail<br />
havuzdaki suyu boşaltmak yerine musluğu kapatmak<br />
yoluna gidebilir. Bu ise beklenen savaşın<br />
patlak vermesi ile mümkün olabilir. Beklenen<br />
İran-İsrail savaşı başladığında şüphe yok<br />
ki Lübnan’da Hizbullah tarafsız kalmayacaktır.<br />
Böyle bir durumda kuzeyinde iki cephede savaşa<br />
girişecek olan İsrail’e, batısındaki Hamas’ın<br />
fırsattan istifade saldırması ihtimal dışı değildir.<br />
İsrail ile arası iyi olmayan Türkiye’nin, halklar bir<br />
yana yönetim olarak da İran’a yakın olması daha<br />
mümkün görünmektedir. Ancak Türkiye ile iyi<br />
ilişkilere sahip bir İsrail, olası İran ve Hizbullah<br />
savaşında Türkiye’nin en azından tarafsızlığını<br />
sağlamayı başarabilir. Zaten Suriye üzerinden<br />
girişilen mezhep kavgası ile ayrışmanın eşiğine<br />
gelen Sünniler, Şiilere karşı olası bir operasyona<br />
çok fazla ses çıkarmayacaklardır. Türkiye de böyle<br />
bir durumda tarafsız kalabilir.<br />
Körfez ülkeleri başta olmak üzere Sünni dünyada<br />
yayılmaya başlayan meşhur bir söz vardır:<br />
“İran Ahtar Minel Yehud”. Yani İran, İsrail’den<br />
daha tehlikelidir. Gazze’deki abluka -bir süreliğine-<br />
gevşetilirse olası bir Şia operasyonunda<br />
Hamas’ın da sessiz kalması sağlanabilir. Zira Hamas<br />
ve Hizbullah-İran-Suriye arasında bir inanç<br />
birliğinden ziyade dava ve çıkar birliği vardır.<br />
Her iki taraf da İsrail’in bölgede güçsüzleşmesi<br />
ve ortadan kaldırılması amacıyla çalışmaktadır.<br />
Ancak İsrail güçsüzleştikten veya ortadan kaldırıldıktan<br />
sonra taraflar, ne olacağı konusunda<br />
hemfikir değillerdir. Özetle Gazze’deki ablukanın<br />
gevşetilmesi İsrail’in Hamas’a bakış açısının<br />
değiştiği anlamına gelmeyecektir. Olası bir Şia-<br />
İsrail savaşında İsrail, Gazze’nin en büyük destekçilerinden<br />
birine darbe vurmuş olacaktır. Havuzu<br />
besleyen musluklar imha edildikten veya<br />
etkisiz hale getirildikten sonra havuzdaki suyu<br />
tahliye etmek daha kolay olacaktır. Bütün bu değerlendirmelere<br />
rağmen bundan sonra bölgede<br />
nelerin vuku bulacağını her zaman olduğu gibi<br />
en iyi zaman gösterecektir.<br />
Sonuç ve Değerlendirme<br />
Amerika Birleşik Devletleri Başkanı Barack Obama,<br />
ilk başkanlık süreci başladığında Müslüman<br />
ülkeleri ziyaret etmişti. Bu ziyaret Bush’un bölgede<br />
oluşturduğu olumsuz imajı tamir amaçlı<br />
yorumlanmıştı. İkinci başkanlık dönemi başladığında<br />
ise Başkan Obama, İsrail’i ziyaret etmiştir.<br />
Obama’nın İsrail ziyareti, başkan olarak gerçekleştirdiği<br />
ilk ziyarettir. Ziyarette, her ne kadar<br />
Filistin’in haklarından bahsetse de Modern<br />
Siyonizm’in kurucusu olarak kabul edilen Theodor<br />
Herlz’in kabrini ziyaret etmesi 24 ve İsrail’in<br />
Filistin üzerindeki tarihi haklarından bahsetme-
İnceleme<br />
si Obama’nın duruşunun anlaşılması açısından<br />
önemlidir. Buradan verilen mesaj hem Hamas’a,<br />
hem Hizbullah ve İran’a hem de Mısır’adır. Bölgede<br />
İsrail ile sorun yaşama potansiyeli olan kim<br />
var ise mesaj açık bir dille iletilmiştir. Türkiye ise<br />
ABD bakış açısına göre, yeniden şekillenmeye<br />
başlayan Ortadoğu’da hem ABD hem de İsrail ile<br />
arası iyi olması gereken bir ülkedir. Bu sebepten<br />
İsrail’in özür dilemesi biraz da ABD sayesinde<br />
sağlanmıştır denebilir. Özür neticesinde ortaya<br />
çıkan sulh havası İsrail ve Türkiye ile sınırlı kalacaktır.<br />
Şu an <strong>için</strong> İsrail-Filistin (Hamas), İsrail-İran<br />
veya İsrail-Hizbullah kutuplaşmalarında<br />
olumlu yönde mesafe kat edilmesi zor görünmektedir.<br />
Bölgede meydana gelen bütün olaylar Şia-İsrail<br />
ve Şii-Sünni geriliminin arttığını göstermektedir.<br />
İsrail’in <strong>için</strong>de olması muhtemel bir çatışmada<br />
Körfez ülkelerinin, İran, Suriye ve Hizbullah’ın<br />
uğrayacağı hezimete üzüleceği söylenemez.<br />
Geriye Sünni ülkelerden bölgede, kayda değer<br />
Türkiye ve Mısır kalmaktadır. Mısır kendi iç<br />
sorunları ile mücadele etmektedir. Türkiye’yle<br />
ilişkiler ise özürle başlayan süreçle birlikte normale<br />
dönecek gibi görünmektedir. Türkiye ile<br />
başlayacak bir normalleşme süreci, olası Suriye<br />
veya İran operasyonlarında Türkiye’nin -en kötü<br />
ihtimalle- tarafsız kalmasını da sağlamayı amaçlayacaktır.<br />
Türkiye ile İsrail ilişkilerinin olumlu<br />
yönde ilerlemesi Gazze’ye de fayda sağlayacaktır.<br />
İsrail’in Gazze’ye yönelik operasyonları azaltması<br />
veya durdurması paradoksal bir şekilde İsrail’e<br />
de fayda getirecektir.<br />
Gazze’ye yapılan her operasyon, Gazze’de ekstra<br />
motivasyona sebep olmaktadır. Yani İsrail’in<br />
Gazze’ye düzenlediği her operasyon neredeyse<br />
Hamas ve direniş lehine yazılan bir operasyon<br />
olmaktadır. Liderlere düzenlenen operasyonlar<br />
liderleri efsaneleştirirken, halka düzenlenen<br />
operasyonlar da halkı İsrail’e karşı kinlendirmektedir.<br />
İsrail, Gazze’ye operasyon düzenlemediği<br />
takdirde, zamanla Hamas’ın güven ve seçimleri<br />
kaybetme ihtimali bile mevcuttur. Aslında İsrail<br />
bu ihtimalin farkındadır. Ancak gerek İsrail’de<br />
gerek Gazze’de motivasyonlar –özellikle halklar<br />
düzeyinde- düşman algısı üzerinden oluş(turul)<br />
maktadır.<br />
Operasyon düzenlemediği takdirde Hamas’ın<br />
zayıflayacağını bilmesine rağmen operasyon düzenlemesi,<br />
İsrail’in iç politikası ile açıklanabilir.<br />
İsrail seçimlerinin hemen öncesine denk gelen<br />
operasyonlar, Gazze’nin seçim malzemesine<br />
dönüştürüldüğünü göstermektedir. Ancak son<br />
yıllarda, düzenlenen operasyonların bir sonuç<br />
getirmediğini ve savunmaya harcanan paraların<br />
işsizliğe harcanması gerektiğini ifade eden partiler,<br />
seslerini İsrail <strong>için</strong>de daha çok çıkarmaktadır.<br />
Mutedil partilerin sesinin daha çok çıkmasının<br />
yanında aşırı sağcı Evimiz İsrail partisinin başkanı<br />
Liberman’ın dolandırıcılık ve yolsuzlukla<br />
itham olunması ve yargılanması, Netenyahu’nun<br />
daha az saldırgan bir dış politika izlemesine sebep<br />
olacak bir diğer durum olabilir.<br />
Sonuç olarak Gazze ve İsrail arasında iki seçenekten<br />
biri olmadıkça suların durulması mümkün<br />
görünmemektedir. İlk seçenek İsrail Dışişleri<br />
eski bakanı Liberman’ın 2009 yılında sıradan bir<br />
parlamenter iken ileri sürdüğü tekliftir: “Hamas’a<br />
karşı ABD’nin II. Dünya Savaşı’nda Japonya’ya<br />
yaptığını yapalım. Gazze’yi işgal etmek gereksiz”.<br />
Üstü kapalı bir şekilde atom bombası atmayı ima<br />
eden Liberman, Hamas başta olduğu müddetçe<br />
İsrail’in huzur bulmayacağını ifade etmiştir. 25 İnsanlık<br />
açısından korkunç bir teklif olsa da İsrail<br />
açısından Hamas’tan kurtulmanın tek çaresi olarak<br />
değerlendirmeye tabi tutulabilecek bir tekliftir.<br />
Liberman, bu teklifi Gazze’nin yapısını ve<br />
Filistinlilerin direnişini iyi bildiğinden ileri sürmüştür.<br />
Teklifin ileri sürüldüğü tarihe bakıldığında<br />
Dökme Kurşun Operasyonu’nun sonlarına<br />
doğru olduğu görülecektir. Dolayısıyla bu açıklama,<br />
İsrail operasyonlarının sonuç vermediğinin<br />
ilanıdır.<br />
Direniş kültürü var ve canlı olduğu müddetçe<br />
Gazze’deki insanların motivasyonlarının eksilmesi<br />
zor görünmektedir. Zira Gazze, her operasyondan<br />
sonra, İsrail’in karşısına daha da güçlenerek<br />
çıkan bir bölgedir. İki ülke arasındaki<br />
çatışmayı nihayete erdirebilecek (atom bombası<br />
dışında kalan) ikinci ve belki de son seçenek, iki<br />
devletli çözüm <strong>için</strong> görüşmelere başlanması ve<br />
uzlaşmaya varılmasıdır. Bu seçeneğin dışında kalan<br />
diğer bütün seçeneklerin adı savaş ve yıkım<br />
olacaktır.<br />
O
İnceleme<br />
DİPNOTLAR<br />
1 Radikal, “İsrail’in Dökme Kurşunu Barışı Ölürdü”, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=Radikal<br />
DetayV3&ArticleID=914650, Erişim Tarihi: 01.04.2013.<br />
2 “Çöken Gazze: Dökme Kurşun Operasyonu’nun Bir Yıl Sonrası”, http://www.amnesty.org.tr/ai/system/files /gazze_mazeret%20yok_amnesty.pdf,<br />
s.9, Erişim Tarihi: 01.04.2013.<br />
3 Kitabı Mukaddes, Çıkış: 13, Ayet: 21, s. 67, Zafer Matbaası, İstanbul, 1991.<br />
4 Feyz-ül Kur’an, Kur’an-ı Kerim Meali, Hasan Tahsin Feyizli, Sure: 105, 3. Baskı, Acar Matbaacılık, İstanbul, 2006.<br />
5 Hamaslı Yetkilerle Görüşmeler, Gazze, 18–20.03.2013.<br />
6 Hamaslı Yetkilerle Görüşmeler, Gazze, 18–20.03.2013.<br />
7 Gazze’de Yapılan Gözlemler, Gazze, 18–20.03.2013.<br />
8 Gözlemler ve Mülakatlar, Gazze, Filistin, 18.03.2013.<br />
9 İsmail Haniye ile Görüşme, Gazze, 19.03.2013.<br />
10 Filistin Dışişleri eski bakanı Mahmud Zahar ile Görüşme, Gazze, 18.03.2013.<br />
11 Hamaslı Yetkililerle Görüşmeler ve Gözlemler, 18–21.03.2013<br />
12 Kişisel Gözlemler, Gazze, Filistin, 18.03.2013.<br />
13 CNN Türk, “Mısır-İsrail Sınırında Saldırı: 16 Mısır Polisi Öldürüldü”, http://www.cnnturk.com/2012/dunya/ 08/06/<br />
misir.israil.sinirinda.saldiri.16.misir.polisi.olduruldu/671727.0/index.html, Erişim Tarihi: 17.05.2013.<br />
14 Hamaslı Yetkilerle Görüşmeler, Gazze, 18–20.03.2013.<br />
15 Yaşar, Nebahat Tanrıverdi O., “Mısır’daki Geçiş Sürecinin Aktörler Üzerinden Değerlendirilmesi”, Ortadoğu Analiz<br />
Dergisi, s.70, Cilt:4, Sayı:44, Ağustos–2012.<br />
16 Muhyi Al-Zahid ile Kişisel Görüşme, Müslüman Kardeşler Kahire İdari Sorumlusu & Müslüman Kardeşler Şura<br />
Meclisi Üyesi, Kahire, 21.03.2013.<br />
17 İhvan’lı Yetkililerle Görüşmeler, Kahire, 22.03.2013.<br />
18 Kişisel Gözlemler ve Görüşmeler, Takattum, Kahire, 22.03.2013.<br />
19 CIA, The World Factbook, Egypt: “People and Society”, https://www.cia.gov/library/ publications/the-worldfactbook/geos/eg.html,<br />
Erişim Tarihi: 01.04.2012.<br />
20 İhvan’lı Yetkililerle Görüşme, Kahire, 21.03.2013.<br />
21 Muhyi Al-Zahid ile Kişisel Görüşme, Müslüman Kardeşler Kahire İdari Sorumlusu & Müslüman Kardeşler Şura<br />
Meclisi Üyesi, Kahire, 21.03.2013.<br />
22 Gözlemler ve Mülakatlar, Gazze, Filistin, 18–21.03.2013.<br />
23 Erol Kurubaş, “Bulut Sütunu İsrail’i Korur mu?”, Ankara Strateji Enstitüsü, http://www.ankarastrateji. org/yazar/<br />
prof-dr-erol-kurubas/-bulut-sutunu-israil-i-korur-mu/, Erişim Tarihi: 01.04.2013.<br />
24 Sabah, “En Turistik Ziyaret”, http://www.sabah.com.tr/Dunya/2013/03/19/en-turistik-ziyaret, Erişim Tarihi:<br />
01.04.2013.<br />
25 Milliyet, Gazze’ye Atom Bombası Atalım, http://dunya.milliyet.com.tr/-gazze-ye-atom-bombasi-atalim/dunya/<br />
dunyadetay/14.01.2009/1046926/default.htm, Erişim Tarihi: 01.04. 2013.
İnceleme<br />
A general trend of the Russian foreign policy -“the reactionism”- is very much pronounced here in the South Caucasus where on many<br />
occasions the Kremlin behavior signals bewilderedness. It is especially true on a number of issues with Georgia.<br />
Assesing Russian Soft Power<br />
in the South Caucasus:<br />
Ten Reasons Why Moscow Looks Lame<br />
Rusya’nın Güney Kafkasya’daki Yumuşak Gücünün Değerlendirilmesi:<br />
Moskova’nın Zayıf Görünmesinin 10 Nedeni<br />
Maxim A. SUCHKOV<br />
Özet<br />
Söz konusu makale, Rusya’nın Güney Kafkasya’da izlediği dış politikasındaki sorunu yumuşak güç bakımından<br />
ele almaktadır. Moskova’nın bölgedeki potansiyel ve deneyim açısından büyük bir kazancı olmasına<br />
rağmen, bölgede yer alan cumhuriyetler kendisini çok da cazip bir ortak olarak görmemektedir. Rusya<br />
bölgedeki varlığını garantilemek ve Güney Kafkasya halkları arasındaki popülerliğini arttırmak adına bazı<br />
hassas etki araçları mı kullanacak, yoksa nüfuz mücadelesi <strong>için</strong> sert güç – askeri ve boru hattı politikasına<br />
mı başvuracak? Yazar bu açıdan Rusya’nın bölgesel dış politikasını zedeleyen kilit unsurları ana hatlarıyla<br />
belirtip geleceğe yönelik beklentileri ele almaktadır.
İnceleme<br />
One of the common arguments both among diplomats and in the<br />
Russian expert community is that Russia still maintains healthy poten<br />
tial to overplay its opponents in the humanitarian area due to some<br />
historical ties common values and culture large diasporas<br />
Abstract<br />
The article tackles the problem of Russian foreign<br />
policy in the South Caucasus through the lens of<br />
its soft power toolbox. While obtaining so much of<br />
the potential and experience in the region, Moscow<br />
is often looked at by the republics as not so<br />
attractive of a partner. Can Russia use some exquisite<br />
influence instruments to secure its presence<br />
in the region and increase its popularity rate<br />
among the peoples of the South Caucasus or it is<br />
bound to use the hard power - the military and<br />
the pipeline politics to struggle for influence? The<br />
author outlines key factors that make Russian regional<br />
foreign policy in this regard weak and examines<br />
prospects for the future.<br />
Keywords: Russia, soft power, the South Caucasus,<br />
foreign policy toolbox<br />
Introduction<br />
The term «soft power» has been a buzz word in<br />
discussions on international relations since it was<br />
coined by J. Nye in the early 1990s. 1 Nowadays,<br />
it’s often regarded - mostly by default - as criteria<br />
for how subtle a foreign policy of a state is. Essentially,<br />
in the time when intellectual and informational<br />
resources acquire greater importance<br />
in the global “battle for the hearts and minds”,<br />
soft power tools are getting more sophisticated<br />
and diverse. Working with the media, supporting<br />
political opposition, taking advantage of<br />
NGOs, engaging ethnic lobbyists and diasporas,<br />
influencing expert community, implementing<br />
exchange programs are nothing new but nowadays,<br />
more then ever, it demands a great deal<br />
of political will, wit, patience, expertise and resources<br />
- simply because the stakes are higher.<br />
Vladimir Putin has a reputation of a stalwart<br />
critic of the West who is, considering his background,<br />
inclined to use rather tough foreign<br />
policy toolbox. He is often portrayed as an ironfist<br />
ruler, restoring Russia’s role as world’s superpower<br />
through conventional means - upgrading<br />
the weaponry, reforming the army, empowering<br />
the security ministries (the “siloviki”), suppressing<br />
the dissent, and expanding the pipelines<br />
network to the West and the East. But is this<br />
enough in making things work for Russia in its<br />
probably most volatile neighborhood - the South<br />
Caucasus? The immediate damage to the Russian<br />
international image after the war in Georgia<br />
in 2008 exposed Moscow’s own vulnerability<br />
in the Caucasus 2 and demonstrated its inability<br />
to delicately use some fine political tools in the<br />
region where it has so much of “the soft power<br />
potential”.<br />
A Decade of Missed Opportunities<br />
Remarkably, Moscow seemed to learn little lessons<br />
from the conflict. Shortly after, it secured<br />
its stronghold in the region through the key military<br />
treaties. On September 15 th , 2009 it signed<br />
military agreements with Abkhazia and South<br />
Ossetia for the 49-year term. 3 Later, in 2010, it<br />
managed to prolong the presence of the 102 nd<br />
military base in Armenian Gyumri until 2044. 4<br />
Although it can be deemed as an immediate foreign<br />
policy success, in the long term it strengthened<br />
“the stick” not “the carrot”. In fact, since the<br />
collapse of the Soviet Union, Russia made little<br />
effort in projecting its soft power onto its neighbors<br />
in the South Caucasus. The reasons are<br />
many and quite nuanced.
İnceleme<br />
The first, and an obvious one, is that it lost its<br />
time and an array of opportunities in the 1990-s.<br />
Being plagued by internal concerns and external<br />
problems Russia failed to come up with a decent<br />
integration project. The Commonwealth of Independent<br />
States (CIS), crafted to be the one,<br />
was (and, to a great extent, is) a lame bureaucracy-dragged<br />
organization unable to fully engage<br />
former USSR republics. The stunning statistics<br />
show that by 1997 of all the 880 treaties concluded<br />
in the framework of the CIS only 130 (15%)<br />
were implemented. 5 The republics chose their<br />
own identity models, development patterns,<br />
prioritized their foreign partners and formed alternative<br />
organizations -such as GUAM. It was<br />
getting even more challenging for Russia as the<br />
two rivals- a regional (Turkey) and a global (the<br />
United States) 6 craved for the same geopolitical<br />
space, forging political alliances, developing energy<br />
projects, clinching military deals with the<br />
republics.<br />
The success of the Rose Revolution in Georgia<br />
was a promise for the rest of the post-soviet<br />
space, including the South Caucasus. Or, at<br />
least, they thought so in Washington. However,<br />
similar failed attempts to unseat governments in<br />
Azerbaijan and Armenia rose suspicions in the<br />
ruling circles of the respective countries and as<br />
they tried hard to remain in power it made them<br />
more careful (or fearful) in their relations with<br />
Western partners. This was probably Russia’s<br />
second historical opportunity to bolster its influence<br />
in the two countries. Once again Moscow<br />
failed to fully embrace it. Certainly, there was<br />
visible, some would even argue sustainable, economic<br />
activity: a strategic Russian bank “VTB”<br />
came to own 100% of CJSC “VTB Armenia” 7<br />
and 51% of “Bank VTB in Azerbaijan”; 8 in 2006<br />
world-largest gas company Gazprom signed a<br />
25-year strategic cooperation agreement with<br />
Armenian government enabling the company to<br />
control all of the natural gas-related projects in<br />
the country; Russian cell phone operators Beeline,<br />
MTC and Megafon purchased large shares<br />
in national operators in Georgia, Armenia, and<br />
Abkhazia.<br />
However, these were targeted moves which enriched<br />
Russian companies and fortified economic<br />
presence of Russia as a state but which<br />
did little for Russia as a country. And in time<br />
when it could have obtained loyalty it brushed<br />
it off. Surely, Georgia chose a path toward partnership<br />
with the US while Azerbaijan was relying<br />
on its own development through natural<br />
resources, Turkish support and West-oriented<br />
pipelines. In that sense it was hard, if ever possible,<br />
to divert their course. But Armenia which<br />
is often referred to as “Russia’s last bastion in the<br />
region” deserved a treatment of a partner. When<br />
in 2006 Russia increased the gas price twice to<br />
$110 per 1000 m³ it raised many eyebrows in Yerevan,<br />
so did many other economic “initiatives”. 9<br />
Armenian alliance with Russia is rather the one<br />
born out of necessity than that of choice - that<br />
is one thing Moscow should bear in mind and is<br />
something the Kremlin should learn how to take<br />
advantage of, not how to abuse.<br />
Russia in the South Caucasus: A Problem of<br />
the Policy-Making<br />
This second problem, failure to secure greater<br />
loyalty, has a lot to do with the third one - rooted<br />
in the very making of the Russian foreign policy.<br />
10 Russia’s limited toolbox is in that it often<br />
supports current authorities and neglects opposition<br />
forces. As a result, many of the conflicting<br />
policies of ruling elites get associated with Moscow<br />
which supports the government and not<br />
the nation. This is especially true with Armenia<br />
and the South Ossetia. The attitude and policy<br />
are plain and sometimes remind of the worst<br />
practices of the imperial time. Indeed, inserting/<br />
supporting a loyal ruler, allocating wads of cash,<br />
leaving it all for them to work it out is a poor<br />
strategy in modern politics with dynamic competitiveness.<br />
Even if it works it does so to a point<br />
- until some offers more resources and/or brings<br />
their own man in a more exquisite manner (a<br />
color revolution may be?). The Kremlin has a<br />
lot to learn in the art of diversifying its contacts<br />
inside the republics making sure the relations at<br />
least do not deteriorate when a new government<br />
is in place. To a great extent it is what happened<br />
to Russian-Georgian relations after Mikhail Saakashvili’s<br />
rise to power.
İnceleme<br />
Working with the opposition without irritating<br />
the ruling elite is a gentle resource-demanding<br />
and a time-consuming effort. However, taking<br />
advantage of the “second track diplomacy” is<br />
even more challenging to some degree. NGOs<br />
and other civil groups are critical to country’s<br />
foreign policy in the era when states delegate<br />
more powers to non-state actors. In the Russian<br />
case it could be exactly the instrument that<br />
would have made up for the pitfalls of the official<br />
policies, improved country’s profile among the<br />
population, brought an understanding that Russia<br />
is bigger than its current ruling class, but this<br />
is exactly the absence of the tool that is the forth<br />
problem.<br />
The idea to project influence through non-governmental<br />
sector would probably trigger a fair<br />
amount of skepticism. Some Russian NGOs are<br />
preoccupied with Russia’s own issues of democracy<br />
and civil-society building; many set local<br />
goals, and receive foreign funding for the needs<br />
inside the country. Almost all lack resources to<br />
operate outside of Russia and unlike their Western<br />
counterparts do not position themselves as<br />
“globally-oriented”. The bigger question would<br />
be what kind of a constructive agenda they may<br />
be able to bring to South Caucasus societies?<br />
With this in mind it is still worth to note that<br />
it is exactly the “people-to-people” platform that<br />
other actors effectively utilize and until Russia<br />
does not have its own fully-fledged civil society<br />
and powerful non-governmental organizations<br />
this vital resource will remain underdeveloped.<br />
One of the common arguments both among diplomats<br />
and in the Russian expert community is<br />
that Russia still maintains healthy potential to<br />
overplay its opponents in the humanitarian area<br />
due to some historical ties, common values and<br />
culture, large diasporas. 11 This view reflects the<br />
trend of relying on the inertia of brotherly [special]<br />
relations with post-Soviet republics just because<br />
“we used to be one country”. While Russia<br />
does have this advantage one should bear in<br />
mind that this resource is quickly fading away<br />
as new generations appear who do not have this<br />
experience of living in a “common home” and<br />
to whom Russia is just a foreign, though neighboring,<br />
country. This is Russia’s fifth miscalculation<br />
in the region. The diasporas could indeed<br />
be a potential leverage but to a point. The latest<br />
census showed there are 1,182,388 Armenians,<br />
157,803 Georgians and 603,070 Azerbaijani living<br />
in Russia. 12 Although the numbers are grossly<br />
underestimated it shows the significance of economic<br />
and cultural ties between Russia and the<br />
republics for their peoples. Some would justly<br />
argue that they have little, if any, power to influence<br />
policies toward their native lands. Russia is<br />
no the United States in that politicians running<br />
for Parliament aren’t pressured on foreign policy<br />
issues from their constituencies neither are there<br />
heavy-weight ethnic lobbying groups such as the<br />
ANCA, the AAA or the USAN. The challenge is<br />
how to master the resource and engage the diasporas<br />
in decision-making process concerning<br />
the South Caucasus, though for now the prospects<br />
for it look bleak.<br />
A general trend of the Russian foreign policy -<br />
“the reactionism” - is very much pronounced<br />
here in the South Caucasus where on many<br />
occasions the Kremlin behavior signals bewilderedness.<br />
It is especially true on a number of<br />
issues with Georgia. When Tbilisi offered a visa-free<br />
travel for North Caucasus residents, and<br />
later, for all Russian citizens Moscow looked as<br />
it if was taken by surprise. The best it could do<br />
was to suggest restoring diplomatic relations -<br />
a move that was initially not only unacceptable<br />
for Georgia without first resolving the so called<br />
“status issues” but that also puzzled the leadership<br />
in Tskhinvali and Sukhumi who for a second<br />
thought the Kremlin was going to trade them<br />
in. 13 This can be considered as Moscow’s sixth<br />
problem in dealing with regional challenges.<br />
Russia watches as the United States, the European<br />
Union, Turkey, and other principle actors<br />
build up their political, military, economic 14 and<br />
cultural presence in the region with ill-concealed<br />
irritation. Frequently it is reflected in the cold<br />
war-style rhetoric coming from the Kremlin<br />
which also renders bad services for the Russian<br />
image in the world and in the post-Soviet space<br />
in particular. It feeds various phobias on its “imperial”<br />
ambitions and scares many in the region
İnceleme<br />
What really concerns (at least it should) Russian policy-makers is something many analysts talk about time and again:<br />
Russian foreign policy in the South Caucasus is in many ways a direct continuation of its domestic politics in the North Caucasus.<br />
off the Russian presence there. The whole idea<br />
of any Russian activity in the South Caucasus as<br />
part of its “revisionist” strategy is a tremendous<br />
stumbling block for Russian foreign policy and<br />
the seventh problem Russia encounters. The<br />
phobias are partly fueled by other interested<br />
players, partly - a product of Russia’s own actions<br />
and wordings. In November 2008, shortly after<br />
the war in South Ossetia, then-President Medvedev<br />
called the former Soviet space “a zone of<br />
Russian privileged interests”, 15 raising even more<br />
suspicions on whether Russia is willing to restore<br />
its regional and global status via assertive policy<br />
toward its neighbors.<br />
The Internal Dimension as a Diagnosis<br />
What really concerns (at least it should) Russian<br />
policy-makers is something many analysts<br />
talk about time and again: Russian foreign policy<br />
in the South Caucasus is in many ways a direct<br />
continuation of its domestic politics in the North<br />
Caucasus. 16 Since this region, in the words of<br />
Moscow Carnegie Center expert Alexey Malashenko<br />
became Russia’s own “internal abroad” 17<br />
many of the problems the Kremlin encounters<br />
in the North “spill over” to and get projected in<br />
the South. 18 So do some policy patterns. While<br />
a number of experts and political activists argue
İnceleme<br />
Russia should “stop feeding the Caucasus” the<br />
general consensus, however, recognizes Russia’s<br />
need to have a stable South in order to have a<br />
stable North. But sometimes there’s a feeling<br />
that either nobody knows what exactly is to be<br />
done or they believe it is too complicated to get<br />
serious about it. Unfortunately for Russia, leaving<br />
it up for grabs is in many cases a preferred<br />
“solution”. The challenge of “binding the management”<br />
in the Caucasus is am eighth, probably<br />
most daunting problem Russia faces and until it<br />
puts its own house in order, no substantial progress<br />
in its foreign policy in the South Caucasus<br />
should be expected.<br />
Quite often Moscow’s failure to project more of<br />
its political capacity is linked to Russia’s inability<br />
to become a fully functional mediator in regional<br />
conflicts. While this could be considered another,<br />
ninth, problem of Russian soft power toolbox<br />
in the region one needs to admit a great deal<br />
of mediating efforts it took in concluding the<br />
truces. And if “the politics is the art of the possible”<br />
it did the best it could at the initial stage<br />
in South Ossetia, Abkhazia and Nagorno-Karabakh<br />
(the Dagomys Agreements of 1992, the<br />
Moscow agreements of 1993, and the Bishkek<br />
Protocols of 1994 respectively). With time, however,<br />
Russia transformed from an intermediary<br />
into a conflict party and, later, into a belligerent<br />
in Georgian conflicts pushing the prime participants<br />
-Abkhazia and South Ossetia to the side- a<br />
strategic miscalculation Russia cannot now and<br />
probably won’t find a smart solution for.<br />
In Nagorno Karabakh, however, the picture<br />
looks different. Putin’s personal attitude toward<br />
mediation is well known 19 and since Russia under<br />
Medvedev showed more mediating activity<br />
in the Minsk Group it doesn’t look like there’s<br />
anything more it can and wants to do - especially<br />
after many of the efforts were labeled a failure.<br />
Being caught between the devil and the deep<br />
blue sea Russia will not, for its own geopolitical<br />
sake, choose sides, thought tacitly nodding to<br />
Yerevan. Eventually the role of a mediator is to<br />
help settle a conflict, not guarantee its resolution<br />
while it’s for the two parties to come to agreement.<br />
If Russia decides to go beyond that it will<br />
most likely run into another disastrous blunder<br />
of the kind -the tenth- picking up initiatives that<br />
are politically dead on arrival.<br />
Conclusion<br />
A common recommendation for raising Russia<br />
foreign policy efficiency in the post-Soviet space<br />
reads as “become a role-model”, “lead by example”,<br />
and “offer a decent [political, economic,<br />
cultural] integration project”. It could have been<br />
a main conclusion of the paper as well and to a<br />
large extent it is. The bitter truth for the Kremlin<br />
is that Russia is in many ways a fairly unattractive<br />
partner for its regional neighbors and for twenty<br />
years since the end of the Soviet Union it did not<br />
design any project to engage them. This is something<br />
that many seem to understand and talk<br />
about in the Russian expert community 20 and<br />
is probably no surprise for the Russian government.<br />
But there is some paradox a few talk about:<br />
while Russia displays a great number of political<br />
“tumors” -suffocating scale of corruption,<br />
non-transparency of governing institutions, lack<br />
of (if any) rule of law, non-accountability of the<br />
officials, irremovability of the elites, and basic<br />
theatricality of the political system- many of the<br />
same features can be observed in the republics of<br />
the South Caucasus. 21 In other words, on the one<br />
hand they shy away from Russia for these reasons,<br />
on the other - they themselves do little to<br />
get rid of them within their countries. So whether<br />
Moscow prefers to work within this very “environment”<br />
or to change itself and its partners<br />
to a more transparent and effective relationship<br />
system is in some sense a decisive question. But<br />
until Russia is able to show a positive example<br />
of managing ethnic conflicts, religious tensions,<br />
territorial disputes it will be perceived by many<br />
as a part of the problem, not a part of the solution.<br />
Russia’s opportunities in the regions are not yet<br />
fully wasted but are evaporating at a high speed.<br />
Russia is still a largest investor and a trading<br />
partner for Armenia. It has military presence in<br />
the country (about 5,000), as well as Abkhazia
İnceleme<br />
and South Ossetia (up to 4,000 in each republic).<br />
The latter two are totally dependant on Russian<br />
aid and in a short-run will be under its tight patronage.<br />
At the same time, there is a promise of a<br />
Russia-Georgian “reset” with a new government<br />
in Tbilisi in place and several cooperation avenues<br />
are already being worked through. 22 Some<br />
joint projects with Azerbaijan, though fall under<br />
the fire of skepticism, are negotiated. 23 Although<br />
it is unlikely to change the main course of the<br />
events it may open some space for Russian political<br />
maneuvering, give it some amount of time<br />
to fill in the gaps of the past pitfalls. The main<br />
conclusion Moscow should draw is not to try to<br />
pin the blame for them on others, but look into<br />
its own policy or the absence of thereof. As far<br />
as the very soft power facet is concerned it is<br />
important to pre-analyze how any political and<br />
economic initiative Russia comes up with would<br />
resonate with country’s popular image in the region.<br />
Certainly, every state has a record of foreign<br />
policy miscalculations. But the record shows<br />
that making too many errors in regions of strategic<br />
importance, which the Caucasus is, can be<br />
costly. To paraphrase the idiom - it takes a strong<br />
state to make tender foreign policy. The question<br />
is how tender Russian regional foreign policy really<br />
is?<br />
O<br />
ENDNOTES<br />
1 Nye J. Jr., Bound to Lead: The Changing Nature of American Power, NY: Basic Books, 1991. P.314.<br />
2 See: Cornell S. “War in Georgia, Jitters All Around”, Current History, October 2008. p. 307-314; King Ch. “The Five-<br />
Day War. Managing Moscow after the Georgia Crisis” , Foreign Affairs, November / December 2008, Volume<br />
87,№6, p. 2-11.<br />
3 “Russia signs military cooperation deals with Abkhazia”, S.Ossetia. RIANovosti. 2009-09-15. URL: http://en.rian.<br />
ru/military_news/20090915/156135405.html<br />
4 “Armenia vyslushala rossijskuu otsenku karabakhskogo vorposa (Armenia listened to Russia’s assessment of the<br />
Nagorno Karabakh conflict)”. VESTI. 2010-08-20. URL: http://www.vesti.ru/doc.html?id=387102<br />
5 Khrustalev M. “Analiz mezhdunarodnykh situatsij i politicheskaya ekspertiza: ocherki teorii I metodologii (The<br />
Analysis of International Situations and Political Expertise: Theory and Methodology)” ,Moscow, 2008. p.232.<br />
6 For more on US foreign policy in the South Caucasus see: Nation C. Russia, the United States and the Caucasus,<br />
Washington D.C.: US Army War College, The Strategic Studies Institute, February, 2007. p.40.<br />
7 “O Banke VTB (Armenia) (About the VTB Armenia)”, 2013-01-25. URL: http://ru.vtb.am/about/<br />
8 “Ot mezhdunarodnogo opyta k azerbajdzhanskoj praktike (From the international experience to the practice of<br />
Azerbaijan)”, 2013-01-25. URL: http://ru.vtb.az/<br />
9 See more on this: Markedonov S. “Rossiya teryaet Armeniu (Russia loses Armenia)”, Политком.RU. 2006.05.26.<br />
URL: http://www.politcom.ru/2788.html<br />
10 For more on the issue see: Russian foreign policy in the twenty-first century and the shadow of the past , Ed. by R.<br />
Legvold, NY: Columbia University Press, 2007. p.534.<br />
11 Kosatchev K, “ Ne rybu a udochku: v chem sostoit osobennost’ myagkoj sily Rossii (A Fishing Rod rather than<br />
Fish: Peculiarities of Russia’s Soft Power)” , Russia in Global Affairs, 2012.09.04.URL: http://www.globalaffairs.ru/<br />
number/Ne-rybu-a-udochku-15642<br />
12 “Informatsionnye materialy ob okonchatel’nykh itogakh vserossijskoj perepisi naseleniya 2010 goda (Information<br />
bulletin on the final results of the 2010 Russian census)”, 2013.01.14. URL: http://www.gks.ru/free_doc/<br />
new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm<br />
13 See more: Markedonov S., “Initsiativa bez effekta (The Initiative without an Effect)” , Ekho Kavkaza. 2012.03.07.<br />
URL: http://www.ekhokavkaza.ru/content/article/24509625.html
İnceleme<br />
14 While it is well-known that Turkey is Abkhazia’s second and Azerbaijan’s first trade partner, The United States too<br />
has recently pushed Russia to the 3 rd place in the Caspian state becoming Baku’s second biggest foreign trade<br />
partner.<br />
15 Medvedev vkluchil v “zonu privilgirovannykh interesov Rossii strany byvshego SSSR, Evropu i SShA (Medvedev<br />
included the former USSR states, as well as Europe and the US in the “zone of Russia’s privileged interests”).<br />
2008.11.16. URL: http://www.newspb.ru/allnews/1084377/<br />
16 See: Markedonov S, “ Turbulentnaya Evrasiya: mezhetnicheskie, grazhdanskie konflikty, ksenofobia v novykh<br />
nezavisimykh gosudarstvakh postsovetskogo prostranstva (The Turbulent Eurasia: interethnic, civil conflicts<br />
and xenophobia in the Newly Independent States of the post-Soviet space)”, Moscow: Moscow Bureau on Human<br />
Rights, Academia, 2010, p. 260.<br />
17 See: Malashenko A. , “The North Caucasus: Russia’s Internal Abroad?” , Carnegie Moscow Center Briefing Paper,<br />
Vol. 13. Issue 3, November 2011, p.12.<br />
18 For more on the issue see: Kuchins A., Malarkey M., Markedonov S., “The North Caucasus: Russia’s Volatile Frontier”,<br />
A Report of the CSIS Russia and Eurasia Program, Washington D.C., 2011, p.28.<br />
19 For more on the subject see: Waal Th. de., “Vladimir Putin and the South Caucasus” , National Interest, October 4,<br />
2011, http://carnegieendowment.org/2011/10/04/vladimir-putin-and-south-caucasus/5vzy<br />
20 See: Epifantsev A., “Rossiya v Zakavkaz’e: chto ne tak? (Russia in the South Caucasus: What Goes Wrong?”, Russia<br />
in Global Affairs, 2011.08.03.<br />
URL: http://www.globalaffairs.ru/number/Rossiya-v-Zakavkaze-chto-ne-tak-15287<br />
21 Ryabov A., “Raspadauschayasya obshnost’ ili tselostnyj region? (The falling apart union or an integral region?)” ,<br />
Pro et Contra, May-August 2011. ,p. 6-18.<br />
22 Silaev N., Sushentsov A., Georgia after the 2012 Elections and the Prospects for Russo-Georgian Relations, Moscow,<br />
Moscow State Institute of International Relations, MGIMO, 2012. p. 66.<br />
23 Korchemkin M. Pochemu “Gazprom” khochet poteryat’ polmilliarda dollarov (Why Gazprom would want to lose<br />
half a billion dollars)”, Forbes, 2010.09.13. URL:http://www.forbes.ru/svoi-biznes-column/biznes-i-vlast/56376-<br />
pochemu-gazprom-hochet-poteryat-polmilliarda-dollarov.
KONFERANS DEĞERLENDİRMESİ SERİSİ: 12<br />
“Güncel Gelişmeler Işığında Türk Dış Politikası:<br />
Zorluklar ve Fırsatlar”<br />
“Turkish Foreign Policy in the Light of Current<br />
Developments: Challenges and Opportunities”<br />
10 Mayıs 2013, Antalya<br />
10 May 2013, Antalya<br />
Bilgehan ÖZTÜRK<br />
Uluslararası Antalya Üniversitesi Sosyal, Ekonomik<br />
ve Politik Araştırmalar Merkezi (SEPAM)<br />
10 Mayıs 2013 tarihinde, Antalya Rixos Downtown<br />
Otel’de “Güncel Gelişmeler Işığında Türk<br />
Dış Politikası: Zorluklar ve Fırsatlar” temalı bir<br />
sempozyum düzenlemiştir. Sempozyumda alanlarında<br />
uzman isimler son zamanlarda ortaya<br />
çıkan iç ve dış gelişmeler ışığında Türk dış politikasını<br />
bekleyen zorlukları ve fırsatları değerlendirmişlerdir.<br />
Sempozyum, Uluslararası Antalya Üniversitesi<br />
Rektörü sayın Prof. Dr. Cihat Göktepe ve SEPAM<br />
Müdürü Prof. Dr. Tarık Oğuzlu’nun yapmış oldukları<br />
açılış konuşmalarıyla başlamıştır. Sayın<br />
Göktepe ve Sayın Oğuzlu, SEPAM’ın ve Uluslararası<br />
Antalya Üniversitesi’nin yeni kurumlar<br />
olduklarını, ancak bir misyonu ve vizyonu olan,<br />
topluma ve akademik dünyaya yayınlarıyla katkıda<br />
bulunmayı, toplumun sosyal, ekonomik ve politik<br />
alanlarda karşılaştığı problemlere çözümler<br />
üretmeyi hedefleyen kurumlar olduklarını vurgulamışlardır.<br />
Üç oturum şeklinde düzenlenen<br />
sempozyumun birinci oturumunda “Kürt sorununun<br />
çözüm süreci ve PKK’nın silah bırakması<br />
bağlamında Türk Dış Politikası” ele alınmıştır. Bu<br />
oturuma Süleyman Demirel Üniversitesi Öğretim<br />
Üyesi Prof. Dr. Süleyman Seydi, BİLGESAM<br />
Başkanı Doç. Dr. Atilla Sandıklı, Koç Üniversitesi<br />
Öğretim Üyesi Doç. Dr. Murat Somer, AK<br />
Parti İzmir Milletvekili ve TBMM Dış İlişkiler<br />
Komisyonu Üyesi Sayın Rıfat Sait ve Gazeteci<br />
İlnur Çevik katılmışlardır. Oturuma başkanlık<br />
eden Prof. Seydi, konuşmacıları kısaca tanıttıktan<br />
sonra kendilerine sırasıyla söz vermiştir. İlk<br />
olarak Milletvekili Sayın Sait söz almış ve “Kürt<br />
sorununun çözüm süreci ve Türk Dış Politikası”<br />
başlıklı bir konuşma yapmıştır.<br />
Sayın Sait, konuşmasına başlarken, öncelikle<br />
‘Kürt Sorunu’ diye bir sorunun olmadığını, bunun<br />
aslında bir ‘PKK Sorunu’ olduğunu, ülkede<br />
yaşayan Kürtlerin PKK kapsamında değerlendirilmesi<br />
ve dolayısıyla bir ‘sorun’ olarak algılanmasının<br />
çözüm sürecini olumsuz etkileyecek bir<br />
anlayış olduğunu belirtmiştir. Ülkede yaşanan bu<br />
sorunun anlaşılmasında Balkanların incelenmesi<br />
gerektiğini vurgulayan Sait, Balkanlarda yaşayan<br />
Türk ve Müslüman azınlıkların, yıllardır çekmekte<br />
oldukları zorluklardan bahsetmiş, Türklerin<br />
bugün hâlâ Batı Trakya’da, Gümülcine’de,<br />
İskeçe’de Türkçe tabela bile asamadıklarına dikkat<br />
çekmiştir. Balkanlardaki Türk ve Müslüman<br />
unsurların maruz kaldıkları baskıları yakinen<br />
bildiğini, kendisinin de aslen Arnavut olduğunu<br />
belirten Sait, ülkemizdeki Kürt kökenli vatan-
Konferans<br />
daşlarımızın da kendi sosyal çevrelerinde ve aile<br />
ilişkilerinde serbestçe Kürtçe konuşabilmeleri<br />
gerektiğini ifade etmiştir. Ülkemizdeki Balkan<br />
kökenli vatandaşlarımızın, kendi tarihi ve sosyal<br />
şartları altında, ülkelerini terk etmek zorunda<br />
kalmış, “elde kalan son toprak parçası” hissiyatıyla<br />
Anadolu’ya çok sıkı bir şekilde bağlanmış<br />
bir insan topluluğu olduğunu belirten Sait, bu<br />
vatandaşlarımızın doğal olarak daha milliyetçi<br />
olduklarını, vatan, bayrak gibi konularda daha<br />
hassas olduklarını ifade etmiştir. Sait, kesin olmamakla<br />
beraber ülkede 18 Milyon civarında<br />
Balkan göçmeninin yaşadığını ve bu vatandaşlarımızın<br />
hassasiyetleri istismar edilerek Kürt<br />
kökenli vatandaşlarımızla aralarında suni bir çatışma<br />
ortamının yaratılmaya çalışıldığına dikkat<br />
çekmiş, bunun mutlaka önüne geçilmesi gereken<br />
bir durum olduğunu vurgulamıştır. Kendisinin<br />
‘Balkan-Anadolu Projesi’ adında bir sivil toplum<br />
faaliyetinin olduğunu, bu faaliyet çerçevesinde<br />
Urfa’yı, Diyarbakır’ı ziyaret ettiğini, bu ziyaretlerin<br />
Balkan kökenli vatandaşlarla yapıldığını ve<br />
Kürt kökenli vatandaşlarla çok sıcak temaslarda<br />
bulunduklarını belirtmiştir. Türkiye’nin çok<br />
önemli enerji kaynaklarına komşu olduğunu ve<br />
enerji nakil hatları üzerinde olduğunu vurgulayan<br />
Sait, Kuzey Irak’taki enerji kaynakları bağlamında<br />
Türkiye’nin ve bölgenin istikrara ihtiyacı<br />
olduğunu ifade etmiştir. Sait, istikrar ve güvenin<br />
bölgede herkesin çıkarına olacağını, çözüm süreciyle<br />
beraber Güneydoğuda ekonomik faaliyetlerin<br />
canlandığını, önceden terörün olduğu yerlerde<br />
şimdi insanların piknik yaptığını belirterek,<br />
çözüm sürecine herkesin katkı yapması gerektiğini<br />
vurgulamıştır.<br />
İkinci konuşmacı BİLGESAM Başkanı Doç. Dr.<br />
Atilla Sandıklı, “Küresel ve Bölgesel Etkileşimde<br />
Çözüm Süreci” başlıklı bir konuşma yapmıştır.<br />
Sandıklı, konuşmasına ‘güvenlik’ kavramının<br />
zaman içerisinde uğradığı değişime dikkat çekerek<br />
başlamıştır. Buna göre güvenlik eskiden<br />
sadece askeri alana ait bir kavram olarak algılanırken,<br />
artık sosyal, ekonomik, sosyo-kültürel ve<br />
hatta çevre alanlarını da <strong>için</strong>e alan çok boyutlu<br />
bir kavram haline gelmiştir. Bu çerçevede bir<br />
ülkenin güvenliği tartışılırken sadece o ülkenin<br />
güvenliğini ele almak mümkün değildir. Bunun<br />
küresel güvenlik, bölgesel güvenlik, ülkesel güvenlik,<br />
toplumsal güvenlik ve hatta bireyin güvenliğiyle<br />
birlikte değerlendirilmesi, bu farklı<br />
düzeyler arasındaki etkileşimlerin incelenmesi<br />
gerekmektedir. Önceleri sosyo-kültürel ve ekonomik<br />
kısıtlamalar sebebiyle Kürt Sorunu olarak<br />
tebarüz eden olgu, Kürtlerin sosyo-kültürel<br />
ve kimlik alanlarında sorunlarının giderilmesiyle<br />
giderek artan bir şekilde PKK sorununa dönüşmüştür.<br />
Soğuk Savaşın bitimiyle Ortadoğu,<br />
Balkanlar ve Kafkaslar gibi daha önce sosyalist<br />
sistemle yönetilen bölgelere bir boşluk ortaya<br />
çıkmış, bu boşluğu bölgesel aktörler ve terörist<br />
hareketler doldurmaya çalışmışlardır. Soğuk Savaş<br />
döneminde büyük güçlerin belli ulusları yönlendirme<br />
aracı olarak kullandığı terörizm, Soğuk<br />
Savaşın bitimiyle küresel bir boyut kazanmış,<br />
bu da uluslararası sistemin yöneticileri tarafından<br />
ortadan kaldırılması gereken bir olgu olarak<br />
belirlenmiştir. Bu dönemde terörizmi destekleyen<br />
ülkeler kesin bir biçimde dışlanmış ve baskı<br />
altına alınmıştır. Terörizm bir yöntem olarak<br />
terk edilirken, geniş halk hareketleriyle ülkeleri<br />
yönlendirmek uluslararası sistemde kabul edilen<br />
ve uygulanan bir yöntem haline gelmiştir.<br />
Küreselleşmeyle beraber insan hakları, hukukun<br />
üstünlüğü, serbest piyasa ekonomisi, demokrasi<br />
gibi değerler dünyaya yayılırken, sosyal ve ekonomik<br />
olarak zeminin müsait olduğu eski Doğu<br />
Bloku ülkelerde de halk hareketleri bu süreci hızlandırmıştır.<br />
Türkiye de istikrarsızlık bölgesinde<br />
yumuşak gücüyle, ekonomik başarısı ve Batılı<br />
değerlerle İslami kimliğini barıştırmış bir figür<br />
olarak ortaya çıkmıştır. Küresel güç değişimlerine<br />
bakıldığında Çin’in Asya-Pasifikte beklenenden<br />
çok daha hızlı bir biçimde ekonomik alanda<br />
yükselişi ve askeri alandaki yatırımları, Amerika<br />
Birleşik Devletleri’ni, dikkatini ve enerjisini<br />
Ortadoğu’dan Asya-Pasifiğe kaydırması konusunda<br />
ikna etmiştir. Türkiye, küresel hedeflerle<br />
uyumlu bir şekilde ABD’den boşalan yere bölgesel<br />
bir oyuncu olarak girmiştir. Bölgesel bir<br />
güç olan Türkiye’nin prangalarından kurtulması,<br />
PKK’dan kurtulması gerekmektedir. Dikkat edildiğinde<br />
Çözüm Süreci, İsrail’le ilişkilerin düzeldiği<br />
ve Maliki Hükümetinden sıcak mesajların<br />
geldiği bir ortamda yürümektedir. PKK, küresel<br />
ve bölgesel düzlemdeki değişimleri gözlemleyip,<br />
Arap Baharının rüzgarını arkasına alarak strateji<br />
değişikliğine gitmiş, mücadelesini kır savaşın-
Konferans<br />
dan, halk destekli şehir savaşına dönüştürmeyi<br />
denemiştir. Çözüm Sürecinde karşımızda olumlu<br />
ve olumsuz olmak üzere iki senaryo vardır, ancak<br />
güvenlik söz konusu olduğunda olumsuz senaryo<br />
göz önünde bulundurulmak ve buna göre<br />
tedbir almak gerekmektedir. Buna göre PKK İran<br />
ve Suriye’de etkinliğini artırabilir, Kuzey Irak’taki<br />
silahlı varlığına dayanarak serbest kalan KCK<br />
mensupları aracılığıyla savaşı şehre taşıyabilir<br />
ve Türkiye’de artan özgürlük ortamını istismar<br />
edebilir. Bu çerçevede süreç sonuçlanana kadar<br />
istihbarat faaliyetleri devam etmeli, olumsuz senaryoya<br />
karşı gerekli güvenlik tedbirleri alınmalı,<br />
PKK silah bırakana ve kendini lağvedene kadar<br />
bir terör örgütü olarak muamele görmelidir.<br />
Üçüncü konuşmacı Koç Üniversitesi Öğretim<br />
üyesi Doç. Dr. Murat Somer, “Kürt Meselesinin<br />
Temel İkilemleri Işığında Yeni Türk Dış Politikası<br />
ve Söylemi” başlıklı bir konuşma yapmıştır.<br />
Somer, bölgesinde cazibe merkezi olmaya<br />
çalışan Türkiye’nin çok önemli bir prangadan<br />
kurtulmak istediğini ifade etmiştir. Bunun gerçekleşebilmesi<br />
<strong>için</strong> Türkiye’nin önünde üç aşamalı<br />
bir yol olduğu görülmektedir. İlk aşama,<br />
PKK’nın sınır dışına çekilmesidir. Bu aşamada<br />
toplumun önemli bir çoğunluğunda bir uzlaşma<br />
mevcuttur. İkinci aşama, Türkiye’nin Kürt meselesini<br />
çözebilmek <strong>için</strong> yasal ve kurumsal reformlar<br />
yapmasıdır. Bu aşamada Türkiye’de kimlik<br />
meselesinin tartışılması, Kürtlerin hukuku, tüm<br />
vatandaşların devletten eşit bir şekilde muamele<br />
görmesi ve haklardan faydalanması gibi konuları<br />
tartışmak gerekecektir. Toplumda bu konudaki<br />
kavramlar konusunda çok daha alt düzeyde bir<br />
uzlaşma olduğu görülmektedir. Bu aşamada süreci<br />
sekteye uğratabilecek riskler ortaya çıkabilir.<br />
Sorunun kimlik boyutu bakımından Anayasa ve<br />
devlet yönetiminde bütün grupların nasıl temsil<br />
edileceğinin belirlenmesi zor ve hassas bir noktadır.<br />
Üçüncü aşamada, Türkiye’de eskiden meşru<br />
olarak kabul edilmeyen PKK gibi aktörlerin<br />
demokratik siyasette yer alma istekleri söz konusu<br />
olacaktır. 40 bin insanın hayatını kaybettiği
Konferans<br />
bir sorunda bu insanların demokratik siyasete<br />
katılmaları çok zor bir süreç olacaktır. Kürt meselesinin<br />
köklerine bakıldığında, bunun sadece<br />
Türkiye’nin değil, İran’ın ve eski Osmanlı toprakları<br />
olan Irak ve Suriye gibi ülkelerin de meselesi<br />
olduğu görülmektedir. Ancak Türkiye’de, diğer<br />
ülkelerden farklı olarak, bu meselenin kimlik<br />
boyutu çok daha ön plana çıkmıştır. Irak’ta çok<br />
daha kanlı olan Kürt meselesi hiçbir zaman Kürtlerin<br />
varlığı, onların haklarının olup olmadığı bir<br />
tartışma konusu olmamıştır. Türkiye çok daha<br />
demokratik bir ülke olmasına rağmen burada<br />
kimlik tartışmaları yaşanmaktadır. Bunun kökleri<br />
Cumhuriyetin kuruluş yıllarına dayanmaktadır.<br />
Milli Misak çerçevesinde olan Kürtlerin,<br />
Lozan’la birlikte üç farklı ülkeye bölünmesi, Pan-<br />
Kürdist eğilimleri harekete geçirmiş, bu da yeni<br />
kurulan Türkiye devletinde Kürtlerin bir tehdit<br />
olarak algılanmasına sebep olmuştur. Bugün,<br />
Kürtlerin hukukun nasıl tanınacağı tartışmaları<br />
yapılırken bu tartışmanın Türk kimliği tartışmasına<br />
dönüşmesinden kaçınmak gerekmektedir.<br />
Çünkü Kürt kimliğinin tanınması, Türk kimliğinin<br />
reddini gerektiren bir durum değildir. Çözüm<br />
Süreci demokratikleşmeyle ve reformla aynı<br />
anda yürütülmesi gereken bir süreçtir.<br />
Son konuşmacı Gazeteci İlnur Çevik, “Kuzey<br />
Irak’la Isınan İlişkiler ve Türk Dış Politikası”<br />
başlıklı bir konuşma yapmıştır. Çevik, Kuzey<br />
Irak konusunda uzmanlığı sebebiyle öncelikle<br />
buranın Türkiye <strong>için</strong> ne ifade ettiğini anlatmıştır.<br />
1) Kuzey Irak öncelikle Türkiye’nin komşusu<br />
ve Türkiye’de yaşayan Kürt kökenli vatandaşların<br />
akrabalarının bulunduğu yerdir. 2) PKK<br />
Kandil’dedir. Türkiye’nin Barzani’yle ilişkilerin<br />
iyi olmadığı dönemlerde PKK şehirlerdeki sağlık<br />
hizmetlerinden yararlanmış, ulusal televizyonlarında<br />
röportajlar vermiştir. 3) Kuzey Irak,<br />
Türkiye’nin Irak’a açılan kapısıdır. İran-Irak<br />
Savaşından önce Türkiye’nin Basra Körfezi’ne<br />
inmesi ve Körfez ülkelerine olan ihracatını artırması<br />
Irak üzerinden mümkün olabilmiştir.<br />
İran-Irak Savaşından sonra bu kapı kapanmıştır.
Konferans<br />
Bu kapının tekrar açılması, bölgeyi Türkiye’nin<br />
doğal hinterlandına dönüştürecektir. 4) Enerji<br />
bakımından bu bölge önemlidir. Bu bölgede çok<br />
geniş doğalgaz ve petrol kaynakları bulunmaktadır.<br />
Çevik, Kuzey Irak’taki temel siyasi aktörler<br />
hakkında bilgi vermiş, Türkiye’nin Kuzey Irak’a<br />
yönelik politikasını genel Irak politikası çerçevesinde<br />
değerlendirmiştir. Türkiye Kerkük meselesi<br />
gibi konularda Sünni ve Şii Arap grupları bir<br />
araya getirerek Kürtlere karşı kullanmış, enerji<br />
meselesinde ise Maliki hükümetinin düşmanca<br />
tavırlarına karşılık olarak Kürt bölgesini desteklemektedir.<br />
Türkiye Irak politikası çerçevesinde,<br />
Irak merkezi hükümeti ve Kürt yönetimi<br />
arasında ikilemde kalmış olmakla birlikte, Kuzey<br />
Irak’la olan ilişkilerin geliştirilmesi Türkiye’nin<br />
çıkarına olacaktır.<br />
İkinci oturumda; “AB, ABD ve NATO ile İlişkiler<br />
Bağlamında Türk Dış Politikası” ele alınmıştır.<br />
Bu oturuma Bahçeşehir Üniversitesi Öğretim<br />
Üyesi Prof. Dr. Sabri Sayarı, Bahçeşehir Üniversitesi<br />
Öğretim Üyesi Doç. Dr. Cengiz Aktar,<br />
Kadir Has Üniversitesi Öğretim Üyesi Doç. Dr.<br />
Serhat Güvenç ve Gazi Üniversitesi Öğretim<br />
Üyesi Doç. Dr. Mehmet Akif Okur katılmıştır.<br />
Başkanlığını Prof. Sayarı’nın yaptığı oturumun<br />
ilk konuşmacısı Aktar “Türkiye’nin Dolaylı Dış<br />
Politika Ortağı AB” başlıklı bir konuşma yapmıştır.<br />
Aktar, AB’nin bütün üye devletlerini kapsayıcı<br />
şekilde ortak bir dış politikasının olmadığından<br />
ve her üye devletin kendi dış politikalarını<br />
uyguladığından bahsetmiştir. Aktar, 2002’den bu<br />
yana Türkiye’nin dış politikasında ve Avrupa ile<br />
ilişkilerinde belli başlı dönüm noktalarına ve büyük<br />
olaylara göndermede bulunarak, Türkiye’nin<br />
AB’ye rağmen ve ona karşı bir dış politika geliştirdiğini<br />
ifade etmiştir. Türkiye’nin Batının bir<br />
peyki olmak yerine, Batıyla ilişkili olup başka<br />
coğrafyalarla ilişkilerini geliştirme ve keşfetme<br />
yönelimi ilişkilere farklı bir boyut getirmiştir.<br />
Türkiye AB’ye girecek olursa acaba “Türkiye<br />
AB’de İslam’ın temsilcisi mi olur?” algısı ortaya<br />
çıkmıştır. Avrupa böyle bir Türkiye’yi istediğinden,<br />
buna ihtiyacı olduğundan emin değildir. Ayrıca<br />
Avrupa devletlerinin iç dinamiklerinin değişmesi,<br />
aşırı sağ ve solun güçlenmesi, Türkiye ve<br />
AB ilişkilerini zorlaştırıcı bir etki yapmaktadır.<br />
Türkiye’nin Şanghay İşbirliği Örgütü’yle olan yakınlaşması,<br />
örgütün niteliği ve Türkiye’nin temel<br />
dış politika tercihleri arasındaki tezatlar sebebiyle<br />
absürt bir nitelik arz etmektedir. Bu örgütün<br />
ortak bir biçimde radikal İslam’a karşı olan sert<br />
tutum ve tedbirleri, Suriye konusundaki farklı<br />
tutumları, Türkiye’nin dış politika öncelikleriyle<br />
tam bir karşıtlık <strong>için</strong>dedir. Buna ek olarak, Türk<br />
dış politikasında eylem ve söylem arasında ciddi<br />
bir tutarsızlık söz konusudur. Kamuoyunda,<br />
ABD ve AB’yle değil, kendi başına hareket eden<br />
bir Türkiye özlemi ve temennisi vardır. Bu da<br />
Türkiye’nin AB ile olan ilişkisini etkilemektedir.<br />
Türkiye AB’ye üye olmak isteyen bir ülke gibi<br />
davranmamaktadır. Türkiye’nin Kürt meselesinin<br />
çözümü <strong>için</strong> attığı adımlar, yumuşak gücünün<br />
en önemli unsurudur.<br />
İkinci konuşmacı Kadir Has Üniversitesi Öğretim<br />
Üyesi Doç. Dr. Serhat Güvenç “Türkiye’nin<br />
NATO Üyeliği: Dış Politikaya katkı mı yük mü?”<br />
başlıklı bir konuşma yapmıştır. Güvenç, Psikanalitik<br />
bir yaklaşımla Türkiye’nin iki kimlikliliğine<br />
vurgu yapmıştır. Buna göre Türkiye, hem kendi<br />
başına hareket etmek isteyen, hem de sıkıştığında<br />
NATO’nun yardımını talep eden bir ülke görünümündedir.<br />
Mesela yapılan kamuoyu araştırmalarında<br />
“Türkiye dış politikada kiminle ortak<br />
hareket etmeli?” sorusuna halk büyük bir çoğunlukla<br />
Türkiye’nin yalnız hareket etmesi gerektiği<br />
cevabını vermiştir. 1990’lardan itibaren NATO,<br />
Türkiye’nin gözünde bir değer kaybına uğramıştır.<br />
Birinci Körfez Savaşı’nda ve PKK ile olan<br />
mücadelesinde Türkiye’nin yalnız bırakılması bu<br />
değer kaybının sebepleri olmuştur. 2003 Irak Savaşı’ndaki<br />
tutum da Türkiye’nin bu düşüncesini<br />
doğrulayan niteliktedir. Genel olarak Türkiye ve<br />
NATO arasında güvenlik öncelikleri farklılaşmıştır.<br />
Arap Baharıyla birlikte, Türkiye NATO’nun<br />
değerini yeniden keşfetmiş görünmektedir.<br />
Türkiye, Libya krizinde NATO <strong>için</strong>de Fransa’yı<br />
dengelemek suretiyle operasyonu NATO çerçevesine<br />
çekmeyi başarmıştır. Şikago Zirvesi de,<br />
Türkiye’nin faydacı bir mantıkla NATO üyeliğini<br />
etkin bir şekilde kullanmasının güzel bir örneği<br />
olmuştur. Türkiye Pakistan davetli olmamasına<br />
rağmen bu devletin zirveye katılmasını sağlamış,<br />
İsrail’in katılmasını engellemiş ve ittifakın<br />
sivil yeteneklerle donatılması konusunda önemli<br />
kararlar aldırmıştır. Türkiye’nin ittifak içerisinde<br />
Balkanlarda ve Afganistan gibi coğrafyalarda
Konferans<br />
faaliyetlerde bulunması NATO’nun Türkiye’ye<br />
katkısı olarak algılanabilir, zira bu bölgelerde<br />
Türkiye’nin kendi başına askeri faaliyetlerde bulunması<br />
farklı endişelerde yol açabilirdi. Yine<br />
NATO’nun Türkiye’ye bir yük olması hususu,<br />
Türkiye’nin üçüncü ülkeler nezdindeki imajının<br />
niteliğiyle alakalıdır.<br />
Üçüncü konuşmacı Gazi Üniversitesi Öğretim<br />
Üyesi Doç. Dr. Mehmet Akif Okur, “Yeni Dönemde<br />
ABD-Türkiye İlişkileri: Temel İmkân ve Sorun<br />
Alanları” başlıklı bir konuşma yapmıştır. Okur,<br />
ABD ve Türkiye arasındaki ilişkileri anlamak adına<br />
bir model çizmekle sözlerine başlamıştır. İki<br />
ülke arasındaki ilişkilerin tarihine bakıldığında,<br />
zamana ve şartlara direnen belli sabitelere yaslandığı<br />
ve ciddi kurumsal temellere dayandığını<br />
söylemek mümkündür. İki ülkenin birbirleriyle<br />
olan ilişkileri stratejik bir eksene oturtmak<br />
mümkün olmakla birlikte, uluslararası sistemin<br />
bir parçası olmak münasebetiyle bu eksenle bir<br />
takım salınımlar da söz konusudur. Obama’yla<br />
birlikte ABD dış politikasında değişim sinyalleri<br />
verilmiş, Ortadoğu özelinde artık özgürlükler<br />
pahasına istikrarın desteklenmeyeceği mesajı<br />
verilmiştir. Ancak bu tutum, Libya’da ABD Büyükelçisinin<br />
öldürülmesine kadar sürmüş, ABD<br />
yeniden Ortadoğu’da güvenlikçi ve istikrarcı<br />
paradigmaya geri dönmüş, Türkiye de Suriye<br />
kriziyle birlikte stratejik özerkliğinin sınırlarını<br />
görüp eski ittifaklarına yeniden başvurmuştur.<br />
Suriye kriziyle birlikte Türkiye’nin stratejik salınımında<br />
ABD’yi rahatsız eden unsurları Türkiye<br />
kendiliğinden düzeltmiş, İran’ın Suriye’deki tutumu<br />
buna büyük oranda katkıda bulunmuştur.<br />
Boston’daki saldırıların ardından Rusya ve ABD<br />
arasındaki ortak zemin ve anlaşma, Suriye’de<br />
Esed’in kalabileceği bir ihtimali de ortaya çıkarmıştır.<br />
ABD dış politikada stratejik değişikliklere<br />
giderek Çin’in güçlenmesi karşısında Asya’ya<br />
önem vermiş ve önceliğini Ortadoğu’dan Asya’ya<br />
kaydırmıştır. Bu durum ise Türkiye’nin bölgede<br />
öne çıkan aktörlerden birisi olmasına destek olmuştur.<br />
Ancak 2. Oturumun kapanış değerlendirmesinde<br />
oturum başkanı Bahçeşehir Üniversitesi<br />
Prof. Dr. Sabri Sayarı, İsrail’in güvenliği,<br />
petrol meselesi ve İran’ın nükleer programı gibi<br />
nedenlerden dolayı ABD’nin Ortadoğu’daki önceliğinin<br />
azalacağına inanmadığını belirtmiştir.<br />
Üçüncü oturumda; “İsrail’le İlişkiler, Kuzey<br />
Irak’la yakınlaşma ve Ortadoğu’daki son gelişmeler<br />
bağlamında Türk Dış Politikası” konusu<br />
ele alınmıştır. Başkanlığını Uluslararası Antalya<br />
Üniversitesi Öğretim Üyesi ve SEPAM Müdürü<br />
Prof. Dr. Tarık Oğuzlu’nun yaptığı bu oturuma,<br />
TBMM Dış İşleri Komisyonu Üyesi ve CHP İstanbul<br />
Milletvekili Osman Korutürk, TOBB<br />
ETÜ Öğretim Üyesi Doç. Dr. Şaban Kardaş ve<br />
ODTÜ Öğretim Üyesi Doç. Dr. Özlem Tür katılmıştır.<br />
İlk konuşmacı, T.B.M.M. Dış İşleri<br />
Komisyonu Üyesi ve CHP İstanbul Milletvekili<br />
Osman Korutürk, “Ortadoğu Girdabında Türk<br />
Dış Politikası: Arap Baharı Öncesi ve Sonrası”<br />
başlıklı bir konuşma yapmıştır. Korutürk, Türkiye<br />
ve İran’ın Ortadoğu’ya bakış açıları ve dış<br />
politika tarzlarındaki farklılıklara vurgu yapmıştır.<br />
Korutürk, istikrarsızlık ortamının Türkiye’yi<br />
İran’dan çok daha fazla etkilediğini belirtmiştir.<br />
Türkiye’nin bölgesel politikadaki başarısı büyük<br />
oranda istikrara bağlıyken, İran istikrarsızlık ortamında<br />
da politika yürütmeyi başarabilmekte,<br />
hatta bazen de istikrarsızlıktan faydalanmaktadır.<br />
Türkiye’nin son 10 yıllık dış politikasının<br />
geleneksel dış politikadan farklı olduğu doğru<br />
değildir, bu sadece son dört yıl <strong>için</strong> geçerlidir.<br />
Buna göre Türkiye genel olarak son dört yıla<br />
kadar geleneksel dış politikadan ayrılmamıştır.<br />
AKP iktidarına kadar Türkiye’nin Ortadoğu’ya<br />
yönelik olarak pasif bir politika izlediği, hiçbir<br />
meseleye müdahil olmadığı iddiaları doğru<br />
değildir. Türkiye’nin Ortadoğu politikası bağlamında<br />
çok üst perdeden ifadeler kullanması,<br />
kendisinin bölgenin lideri gibi görmesi ve ilan<br />
etmesi yanlış hamlelerdir. Araplar kendi sorunlarına<br />
başkalarını müdahil etmek istemezler ve<br />
bir lider de istemezler. Davutoğlu’nun bir meclis<br />
konuşmasında bölgenin “lideri, sahibi ve hizmetkarıyız”<br />
şeklindeki ifadesi bölge ülkeleri nezdinde<br />
çok olumsuz algılanmaktadır. Türkiye’nin<br />
İsrail’le ilişkilerinin bozulması bir başka yanlıştır.<br />
İsrail’le ilişkilerin çok kötü bir düzeyde olması,<br />
Türkiye’nin İran’la aynı kefeye konmasına sebep<br />
olmaktadır. Türkiye’nin Kuzey Irak ve Kürt politikasını<br />
da eleştiren Korutürk, Türkiye’nin Kuzey<br />
Irak’la bir federasyon çatısı altında birleşmesinin<br />
kurulacak bir Kürt devletine “taşıyıcı annelik”<br />
yapacağını ifade etmiştir.
Konferans<br />
İkinci konuşmacı, TOBB-ETÜ Öğretim Üyesi<br />
Doç. Dr. Şaban Kardaş, “Arap Baharının Türk Dış<br />
Politikasına Etkileri” başlıklı bir konuşma yapmıştır.<br />
Kardaş, Türkiye’nin dış politikasında yumuşak<br />
güç unsurunu bir yere kadar kullandığını,<br />
ancak şartlar sertleştiğinde yumuşak güç unsurları<br />
kullanılamaz hale geldiğinde Türkiye’nin de<br />
doğal olarak sert güç unsurları arayışına girdiğini,<br />
NATO’ya yaklaşmasının da bu bağlamda<br />
değerlendirilmesi gerektiğini ifade etmiştir. Stratejik<br />
özerklik kavramının da çift yönlü bir şekilde<br />
düşünülmesi gerekmektedir. Türkiye ABD’ye<br />
karşı özerkliğini artırmak adına İran’la ilişkilerini<br />
geliştirirken, İran’dan gelen tehditler arttığında,<br />
bunu ABD ile olan ilişkileriyle dengeleme çabası<br />
stratejik özerkliğin bir sonucudur. Kardaş, burada<br />
problemin Türk dış politikasının söylem ve<br />
eylem arasındaki tutarsızlığından kaynaklandığına<br />
dikkat çekmiş, ancak bu durumun pratikte<br />
bir esneklik getirdiğini belirtmiştir. Türkiye’nin<br />
aldığı pozisyonları eleştirirken bu pozisyonları<br />
alırken sahip olduğu motivasyonun da göz<br />
önünde bulundurulması gerekmektedir. Türkiye,<br />
Arap Baharıyla birlikte demokrasi ve değerler<br />
üzerinden kurduğu söylemi değiştirmek zorunda<br />
kalmıştır, zira bu uygulamada bazı çelişkileri<br />
barındırmakta, Türkiye’nin Suudi Arabistan ve<br />
Katar’la ilişkisini sorgulanır hale getirmektedir.<br />
Türkiye, eylemsel anlamda “koruma sorumluluğu”<br />
olarak adlandırılabilecek olan motivasyonu<br />
demokrasi söylemi şeklinde oturttuğu <strong>için</strong> bazı<br />
problemler ortaya çıkmaktadır. Pragmatizmin<br />
Türk dış politikasında artmakta olan bir özellik<br />
olduğunu ve bunun olumlu karşılanması gerektiğini<br />
belirten Kardaş, bu durumun Türkiye’nin<br />
“stratejik özerkliği” ne katkı yaptığını ifade etmiştir.<br />
Davutoğlu’na atfen, Türkiye’nin bölge<br />
ülkelerine model olmaya çalışmadığını, sadece<br />
“tecrübe paylaşımı” nda bulunduğunu belirten<br />
Kardaş, Arap Baharının Türkiye’yi Batı’ya yaklaştırdığını<br />
ifade etmiştir.<br />
Son konuşmacı, Ortadoğu Teknik Üniversitesi<br />
Öğretim Üyesi Doç. Dr. Özlem Tür, “Son Gelişmeler<br />
Işığında Türkiye-İsrail İlişkileri: Kalıcı Barış<br />
Mümkün mü?” başlıklı bir konuşma yapmıştır.<br />
Tür, Türkiye ve İsrail arasındaki 2009 sonrası<br />
süreçte ikili ilişkilerde yaşanan kriz dönemini<br />
ele almıştır. Aslında 1999’dan bu yana iki ülke<br />
arasındaki ilişkiler kötüye gitmektedir. Ecevit’in
Konferans<br />
İsrail’in soykırım yaptığına dair açıklamaları ilişkilerde<br />
küçük çaplı bir krize sebep olmuş, 2000’li<br />
yıllarda da Türkiye’nin İran ve Suriye ile ilişkilerinin<br />
gelişmesiyle düşük bir seviyeye gerilemiştir.<br />
İlişkilerin genel seyrine bakıldığında, iki ülkenin<br />
ilişkilerinin hep üçüncü ülkeler sebebiyle iyi ya<br />
da kötü olduğu görülmektedir. Bu ilk defa Mavi<br />
Marmara saldırısıyla değişikliğe uğramış, ilk defa<br />
iki ülkenin birbirleriyle doğrudan olan problemleri<br />
sebebiyle ilişkiler kötüleşmiştir. 2000’den beri<br />
İsrail’in İran’ı en büyük tehdit olarak algılaması,<br />
Ahmedinecad’ın Cumhurbaşkanı olmasından bu<br />
yana da bu ülkenin mutlak surette durdurulması<br />
gereken bir düşman şeklinde algılanması, Türkiye<br />
ile olan farklı bakış açılarını ortaya koymuştur.<br />
2003 Irak Savaşını takiben İsrail’in Kuzey Irak’taki<br />
faaliyetleri de Türkiye kamuoyunda tepkiyle<br />
karşılanmış, bu da ilişkilere olumsuz etkileyen<br />
bir etken olmuştur. 2008 Dökme Kurşun operasyonuyla<br />
ilişkilerin farklı bir boyut kazandığı,<br />
Başbakan Erdoğan’ın arabuluculuk faaliyetlerinin<br />
de boşa çıkmasının etkisiyle İsrailli yöneticilere<br />
güvenilmeyeceği mesajını vermesi, ardından<br />
Davos krizinin gelmesi ve Mavi Marmara saldırısı<br />
ilişkileri kopma noktasına getirmiş, İsrail<br />
kamuoyunda Erdoğan’ın “Abdülhamit’in torunu”<br />
olarak anılmasına sebep olmuştur. İsrail’den özrün<br />
şimdi gelmesinin farklı sebepleri vardır. Birincisi,<br />
Netanyahu Arap Baharının başlangıcından<br />
bu yana çok pasif bir dış politika izlemekle<br />
suçlanmakta ve giderek oy kaybetmektedir. Dahası<br />
Netanyahu ülkeyi izole etmek, yalnızlaştırmakla<br />
suçlanmaktadır. Bunu aşabilmek, Suriye’deki<br />
krize çözüm bulabilmek, İran’a yapılacak<br />
muhtemel bir askeri operasyon halinde Türkiye<br />
ile kötü ilişkiler <strong>için</strong>de olmama gereği İsrail’i özre<br />
iten sebepler arasında gösterilebilir. Ancak İsrail<br />
ve Türkiye’nin, özellikle de Arap Baharından<br />
sonra bölgeye yönelik farklı tehdit algılamaları<br />
sebebiyle, ikili ilişkilerdeki iyileşme uzun soluklu<br />
olmayacaktır.<br />
Değerlendirme ve Sonuç oturumunda, Uluslararası<br />
Antalya Üniversitesi Öğretim Üyesi ve<br />
SEPAM Müdürü Prof. Dr. Tarık Oğuzlu, Bahçeşehir<br />
Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Sabri<br />
Sayarı ve Süleyman Demirel Üniversitesi Öğretim<br />
Üyesi Prof. Dr. Süleyman Seydi kendi oturumlarındaki<br />
konuşmacıların sunumlarını özetleyerek<br />
kendi değerlendirmelerini paylaşmış ve<br />
programı kapatmışlardır.<br />
O
The Road to Tahrir Square:<br />
Egypt and the United States<br />
from the Rise of Nasser to the<br />
Fall of Mubarak,<br />
Lloyd C. Gardner, (London: Saqi, 2011),<br />
ISBN: 978-1595587213, 240 sayfa.<br />
Hazırlayan:<br />
Zeynep SÜTALAN<br />
KİTAP İNCELEMESİ SERİSİ: 8<br />
Lloyd C. Gardner, Rutgers Üniversitesi’nde (New<br />
Jersey Devlet Üniversitesi) tarih profesörüdür.<br />
Amerikan dış politkasi ve diplomasi tarihi konusunda<br />
çok sayıda eseri bulunan Gardner, Amerika<br />
Dış İlişkiler Tarih Topluluğu’nun (Society<br />
of Historians of American Foreign Relations)<br />
eski başkanıdır. Gardner’ın en önemli özelliklerinden<br />
biri de Winconsin Amerikan Diplomatik<br />
Tarihi Ekolünün (Winconsin School of American<br />
Diplomatic History) ilk temsilcilerinden biri<br />
olmasıdır. 1 Revizyonist tarih yazımcılığı olarak<br />
da bilinen Winconsin Ekolü, genel olarak, dış<br />
politikanın iç siyasetin bir uzantısı olduğunu<br />
söylemektedir. Bu çerçevede, Amerika’nın, ülke<br />
<strong>için</strong>de demokrasinin ve refahın devamlılığını<br />
sağlayabilmek maksadıyla dışarıya açılma ve yabancı<br />
piyasalara erişmeye yönelik bir dış politika<br />
yürütmekte olduğunu iddia etmektedir. Bu nedenle,<br />
söz konusu ekol, Amerikan dış politikasını,<br />
kökenleri, amaçları ve sonuçları bakımından<br />
emperyalist olarak görmektedir. 2 Yekpare olmayan<br />
ve <strong>için</strong>de pek çok farklı görüş bulunduran<br />
ekolün tarihe yaklaşımındaki en önemli özelliklerinden<br />
biri de ‘değişim’e ‘devamlılık’tan fazla<br />
önem atfedilmesine karşı çıkmasıdır. Bu bağlamda,<br />
Gardner, Mısır’da 25 Ocak 2011’de başlayan<br />
halk ayaklanması ve 11 Şubat 2011’de Hüsnü<br />
Mübarek’in istifası karşısında Amerika’nın izlediği<br />
politikaları incelerken Amerika-Mısır ilişkilerine<br />
tarihsel bir bakışın gerekliliğinden hareket<br />
etmektedir.<br />
Lloyd C. Gardner, Tahrir Meydanına Giden Yol:<br />
Nasır’ın Yükselişi’nden Mübarek’in Düşüşüne<br />
Mısır ve Amerika Birleşik Devletleri (The Road<br />
to Tahrir Square: Egypt and the United States<br />
from the Rise of Nasser to the Fall of Mubarak)<br />
isimli eserinde İkinci Dünya Savaşının sona er-<br />
<br />
99
Kitap İncelemesi<br />
mesinden Mübarek rejiminin çözülmesine kadar<br />
geçen sürede Amerika-Mısır ilişkilerini tarihi,<br />
ekonomik, diplomatik ve askeri açılardan ele almaktadır.<br />
Mübarek’in devrilmesi ve Mısır Silahlı<br />
Kuvvetleri Yüksek Konseyi’nin geçici yönetimi de<br />
dâhil olmak üzere yakın tarihi gelişmelere ilişkin<br />
değerlendirmeleri de içeren eser, bugüne ve hatta<br />
yarına, geçmişten ışık tutmayı tercih etmekte<br />
ve Mısır’ın ABD <strong>için</strong> neden önemli olduğunu<br />
anlatmaya çalışmaktadır. Yazar, eserinde, Amerikan<br />
başkanlık arşivinden, diplomatik arşivlere,<br />
dönemin önde gelen isimlerinin hatıratlarından<br />
Wikileaks belgelerine kadar pek çok birincil ve<br />
ikincil kaynak kullanmıştır. Kaynakların büyük<br />
bir çoğunluğu genelde Batı, özelde Amerika Birleşik<br />
Devletleri (ABD) menşelidir.<br />
Gardner, Tahrir meydanında Mısır halkının demokrasi<br />
ve özgürlük talepleriyle ayaklanmasını,<br />
30 yıllık Mübarek döneminin baskıcı politikalarına<br />
bağlarken, ABD’nin, bu duruma, doğrudan<br />
olmasa da dolaylı olarak destek vermiş olduğunu<br />
savunmaktadır. Cemal Abdülnasır döneminin<br />
çalkantılı ve çatışmalı ABD-Mısır ilişkileri, Enver<br />
Sedat döneminde uzlaşmacı bir zemine oturmuş<br />
ve Hüsnü Mübarek döneminde ise bir ittifaka<br />
dönüşmüştür. Böylelikle Mısır, ABD’nin, İsrail<br />
ve Suudi Arabistan ile birlikte Ortadoğu’daki<br />
en önemli müttefiklerinden biri haline gelmiştir.<br />
Yazara göre, ABD’nin bu durumun devamlılığını<br />
sağlamak adına Mısır’a yönelik yürüttüğü yüklü<br />
ekonomik ve askeri yardıma dayalı siyaset,<br />
Mübarek’in iktidarını güçlendirmiş ve onun bu<br />
iktidarı korumak amacıyla ülke <strong>için</strong>de uyguladığı<br />
baskıcı politikaları mümkün kılmıştır. Kitabın giriş<br />
bölümünde bu konuyu yazar, şu şekilde ifade<br />
etmektedir:<br />
Tahrir meydanındaki olaylar, büyük bir ihtimalle,<br />
Amerika’nın 11 Eylül 2001’den sonraki<br />
(demokrasiyi yayma) söylemi olmasa da gerçekleşirdi.<br />
Ancak Tahrir meydanındaki olaylar,<br />
Mübarek’e Amerika tarafından yıllar boyu<br />
cömert bir şekilde sunulmuş olan destek olmasa<br />
gerçekleşir miydi sorusu, daha ilginçtir.<br />
Amerika’nın neredeyse 30 yıl süren tam desteği<br />
olmasa, Mübarek baskıcı politikalarını<br />
yürütebilecek miydi? (s.ix).<br />
Yazara göre, Tahrir’deki ayaklanmalar sırasında,<br />
ABD’nin en temel kaygısı, Mübarek iktidarı boyunca<br />
50 milyar dolarlık yatırım yapmış olduğu<br />
Mısır ordusuyla bağının kopması ihtimaliydi.<br />
Burada yazarın ABD dış politikasıyla ilgili olarak<br />
eleştirdiği nokta, ABD’nin Mübarek döneminde<br />
ülkeyi bir diktatör gibi yönetmesi karşısında kayıtsız<br />
kalmış olmasıdır (s.viii). ABD, Mübarek’e<br />
reformlar yapması, halkın refahını artırmaya<br />
yönelik politikalar izlemesi, baskıcı siyasetinden<br />
vazgeçerek daha demokratik ve özgürlükçü<br />
bir anlayış benimsemesi konusunda telkinlerde<br />
ve tavsiyelerde bulunmuştur; fakat Mübarek’in<br />
reform yapmaya direnmesine, müttefikini kaybetmemek<br />
adına göz yummuştur (s.179). Yazara<br />
göre, ABD, Sedat döneminde Mısır ile iyi ilişkiler<br />
geliştirene kadar 1952’den beri birçok yanlış<br />
adım atmıştır.<br />
Garner’in eseri, kısa giriş bölümün dışında, altı<br />
bölümden oluşmaktadır. Kitabın birinci bölümünde<br />
yazar, ABD’nin Mısır’la sürdürülebilir bir<br />
ilişki kurmaya yönelik politika arayışının tarihi<br />
arka planını ortaya koymaktadır. İkinci Dünya<br />
Savaşı’ndan sonra ABD, Ortadoğu’da savaş sonrası<br />
dönüşümün sorunsuz sağlanabilmesinin,<br />
bölge ülkelerinin bağımsızlıklarını garanti altına<br />
alabilmelerine ve ülkeleri <strong>için</strong>de güvenliği<br />
ve istikrarı inşa edebilmelerine bağlı olduğunu<br />
öngörmüştür. Bu maksatla, söz konusu ülkelere,<br />
ekonomik ve gerekirse askeri yardım sağlamaya<br />
yönelik bir dış politika belirlemiştir (s.3). Bu<br />
dönemde, ABD, bir taraftan bölgede Sovyet etkisinin<br />
yayılmasına engel olmaya çalışırken, diğer<br />
taraftan, kendi stratejik çıkarlarını korumak<br />
<strong>için</strong> İngiltere’yle birlikte hareket etmektedir. Bu<br />
çerçevede, ABD ile Mısır ilişkilerinde en önemli<br />
sorunu, İngiltere’nin Süveyş kanalındaki varlığı<br />
teşkil etmektedir. Amerika, İngiltere ve Mısır<br />
arasındaki bu sorunda, tıpkı Filistin-İsrail sorununda,<br />
taraflardan hiçbirini karşısına almayacak<br />
şekilde bir denge siyaseti yürütmeye çalışmıştır.<br />
ABD, İkinci Dünya Savaşı’nda sekiz kat artmış<br />
olan Mısır’la pamuk ticaretinin devamlılığını ve<br />
bu ticaretin başka ürünlere ve alanlara da sirayet<br />
etmesini arzulamıştır. Bu nedenle, Kral Faruk’a<br />
ekonomik yardım önerisinde bulunmuştur. Fakat<br />
Kral Faruk’un rejimi, Mısır halkıyla, yönetici<br />
elitler arasında gittikçe büyüyen sosyo-ekono-
Kitap İncelemesi<br />
mik farklara ve 1948 Arap-İsrail Savaşı yenilgisine<br />
uzun süre direnememiştir. 1952 yılında Özgür<br />
Subaylar (Free Officers) askeri bir darbeyle kralı<br />
devirmiş ve cumhuriyet ilan etmiştir (s.1-34.)<br />
Kitabın ikinci bölümü, ABD’nin Nasır döneminde<br />
Mısır’la ilişkilerini konu almaktadır. 1952 askeri<br />
darbesinden sonra, ABD, Mısır’daki yeni rejimle<br />
iyi ilişkiler geliştirmek istemiştir. Öte yandan,<br />
yazar, ABD’nin söz konusu dönemdeki dış<br />
politika çabalarını bir kumara benzetmekte ve<br />
sonuç olarak, ABD’nin bu kumarda kaybettiğini<br />
söylemektedir. Amerika’nın, Mısır’ı Sovyet nüfuz<br />
alanından uzak tutmak <strong>için</strong> izlediği siyaset,<br />
nihayetinde Mısır’ı Batı dünyasından uzaklaştırıp<br />
Sovyetlere yakınlaştırmıştır. Nasır, ABD’nin,<br />
Mısır’a silah satımı konusundaki isteksizliği ve<br />
İngiltere’nin Süveyş kanalındaki askeri varlığına<br />
son vermesi taleplerine karşılık, kendisinden<br />
yana tavır koymaması nedenleriyle hoşnutsuz<br />
olmuştur. Akabinde Nasır, istediği silahları, Sovyetler<br />
Birliği (SSCB) vasıtasıyla Çekoslavakya’dan<br />
elde etmiştir. İngilizlerle Süveyş’ten çekilmeleri<br />
konusunda anlaşamayınca da kanalı millileştirmiştir.<br />
Buna karşılık İngiltere-Fransa-İsrail ittifak<br />
halinde Mısır’a savaş açmıştır. 1956 Süveyş<br />
Savaşında, birbiriyle rekabet halinde olan iki süper<br />
güç, ABD ve SSCB, ironik bir biçimde benzer<br />
tavır sergilemiş, İngiltere-Fransa-İsrail ittifakına<br />
karşı cephe almış ve ittifakı geri çekilmeye zorlamıştır.<br />
Nasır, Süveyş krizinden sonra daha da<br />
güçlenmiş, Arap dünyasının kahramanı haline<br />
gelmiştir. Ayrıca 1955 Bandung Konferansı’ndan<br />
sonra Bağlantısızlar Hareketi’ne katılmış, Tito ve<br />
Nehru’yla birlikte hareketin en önemli üçüncü lideri<br />
olmuştur. Bu arada Amerika, Süveyş krizine<br />
müdahale ederek, Mısır’ın savunucusu konumuna<br />
düşmüş, bölgeye Sovyet etkisinin sızmasına<br />
engel olacağını ve Nasır’ın da bölgedeki gücünü<br />
zayıflatacağını düşündüğü Bağdat Paktı projesi<br />
de başarısız olmuştur (s.66-74). Sonuçta, Amerika,<br />
sadece Mısır’ı kendinden uzaklaştırmakla<br />
kalmamış, aynı zamanda bölgedeki silahlanma<br />
yarışına da engel olamamıştır.<br />
Kitabın üçüncü bölümünde, yazar, ABD-Mısır<br />
ilişkileri ekseninde, Eisenhower doktrini ve 1967<br />
Arap-İsrail Savaşını değerlendirmektedir. Eisenhower<br />
doktrini, Ortadoğu ülkelerine ekonomik<br />
ve askeri yardım sağlayarak, bölgede komünizmin<br />
yayılmasını engellemeyi öngörüyordu (s.77-<br />
82). Öte yandan, Gardner’a göre, Eisenhower<br />
doktrini Ortadoğu’da Nasırcılık ideolojisini bir<br />
güç olarak ortadan kaldırmayı hedeflemiştir<br />
(s.80). Mısır, Süveyş Krizi’nden sonra, Akabe<br />
Körfezi’yle Kızıldeniz’i birleştiren Tiran Boğazı’nı<br />
İsrail gemilerine kapatmıştır. Bu durum, Mısır<br />
ile İsrail arasında krize sebep olmuştur. Gardner,<br />
Johnson yönetiminin, 1967 Savaşı’na neden olan<br />
Mısır-İsrail arasındaki bu krizi önlemeye yönelik<br />
tedbir almadığını ve hatta İsrail’in savaş planlarını<br />
bilmesine rağmen, İsrail’i engellemek <strong>için</strong><br />
bir adım atmadığını ileri sürmektedir (s.107). 3<br />
Sonuç olarak, 6 Haziran 1967’de İsrail sürpriz<br />
bir saldırıyla sadece Mısır’ın hava kuvvetlerine<br />
büyük bir darbe vurmamış, aynı zamanda Sina<br />
yarımadasını, Batı Şeria’nın tamamını, Doğu<br />
Kudüs’ü ve Golan tepelerini işgal etmiştir. Altı<br />
Gün Savaşı ya da Haziran Savaşı olarak da bilinen<br />
1967 Arap-İsrail Savaşı, Nasır ve Mısır <strong>için</strong><br />
büyük bir hezimetle sonuçlanmıştır. (s.109). 12<br />
Haziran 1967’de ateşkese razı olan Nasır, bu yenilgiden<br />
sonra istifa etmiş; ancak halkın ısrarı<br />
ve desteğiyle cumhurbaşkanlığı görevine geri<br />
dönmüştür. 1967 Savaşı, Ortadoğu tarihinde bir<br />
dönüm noktası olmuş ve Arap-İsrail uyuşmazlığının<br />
dinamiklerini tamamen değiştirmiştir.<br />
Mısır, Suriye, Ürdün gibi toprakları işgal edilmiş<br />
Arap ülkeleri açısından, Arap-İsrail sorunu, artık<br />
İsrail’i yok etmekten, söz konusu ülkelerin 1967<br />
Savaşı önceki sınırlarıyla var olma çabasına dönüşmüştür<br />
(s.110).<br />
Kitabın dördüncü bölümü, Nasır’ın 1970’de<br />
ölümünün ardından Enver Sedat’ın Mısır Cumhurbaşkanı<br />
olmasından bir suikasta kurban olmasına<br />
kadarki dönemde, Mısır’ın Amerika’yla<br />
ilişkilerini değerlendirmektedir. Hiç şüphesiz,<br />
söz konusu dönemin en önemli olayı, Mısır’la<br />
İsrail’in barış anlaşması imzalamasıdır. Böylelikle,<br />
ABD-Mısır ilişkileri bir iş birliği zeminine<br />
oturmuş ve Mısır bölgede İsrail’den sonra en<br />
çok ABD ekonomik ve askeri yardımı alan ülke<br />
olmuştur. Sedat iktidarının ilk yıllarında ülke<br />
<strong>için</strong>de meşruiyetini sağlayabilmek <strong>için</strong> Sina yarımadasını<br />
geri almanın yollarını aramaya başlamıştır.<br />
Bunun yolunun ABD’yle yakınlaşmaktan<br />
geçeceğinin bilincinde olan Sedat, SSCB ile
Kitap İncelemesi<br />
ilişkilerine bir mesafe koymaya karar vermiş ve<br />
1972’de ülkesindeki Sovyet askeri personelinin<br />
Mısır’ı terk etmesini istemiştir (s.122). ABD ile<br />
ilişkilerini güçlendirmek <strong>için</strong> Nasır döneminin<br />
sosyalist ekonomik politikalarından da vazgeçen<br />
Sedat, diplomatik kanallar yoluyla gerek ABD’yle<br />
ilişkilerini derinleştirmek ve gerekse ABD’nin<br />
İsrail’i barışa zorlamasını sağlayamayınca, askeri<br />
yönteme başvurmuş ve 1973’te İsrail’e savaş açmıştır.<br />
Savaşta İsrail’i yenilgiye uğratmasının güç<br />
olduğunu bilen Sedat, bu savaşla sınırlı bir zafer<br />
elde ederek, hem ülke <strong>için</strong>de, hem de ABD’nin<br />
gözünde meşruiyetini sağlamak istemiştir. 6<br />
Ekim 1973’te Mısır, Suriye ile birlikte İsrail’e savaş<br />
açmıştır. Mısır ordusu, Süveyş kanalını geçerek<br />
Bar-Lev savunma hattının 15 kilometre doğusuna<br />
kadar ilerlemeyi başarmıştır. Bu beklenmedik<br />
saldırı karşısında İsrail ilk şaşkınlığı atlattıktan<br />
sonra askeri anlamda üstünlük sağlamayı<br />
başarmıştır. Savaşın sona ermesinden sonra ise<br />
petrol ihraç eden Arap ülkeleri, Suudi Arabistan<br />
önderliğinde, İsrail’i destekleyen ülkelere karşı<br />
petrol ambargosu uygulamıştır. Ambargo, petrol<br />
fiyatlarının yükselmesiyle birlikte dünya çapında<br />
bir ekonomik krize sebep olmuştur. Sonuç<br />
olarak, Enver Sedat, amacına ulaşmış, ABD’nin<br />
dikkatini çekmeyi başarmıştır. Savaşla alamadığı<br />
Sina yarımadasını, 1979 yılında, ABD arabuluculuğuyla,<br />
İsrail ile imzaladığı Camp David<br />
Barış Anlaşmasından sonra elde etmiştir. Mısır,<br />
İsrail’le barış yapması sebebiyle Arap dünyası tarafından<br />
dışlanmıştır. Ancak gerek Amerika’dan<br />
almayı başardığı büyük miktardaki ekonomik<br />
yardım ve gerekse barışın sağladığı avantajla yabancı<br />
yatırımları ülkesine çekebilme umuduyla<br />
iflasın eşiğindeki Mısır ekonomisini toparlama<br />
şansını elde etmiştir. Ancak Sedat İsrail’le yaptığı<br />
barışın bedelini hayatıyla ödemiş 4 , 1982 yılında<br />
bir suikast sonucu hayatını kaybetmiştir. Sedat’ın<br />
ölümünden sonra Mısır’ın yeni cumhurbaşkanı<br />
Hüsnü Mübarek olmuştur (s. 112-148).<br />
Kitabın beşinci bölümünde, yazar, Mübarek’in<br />
cumhurbaşkanlığı döneminde iş birliğinin ötesinde<br />
bir karşılıklı bağımlılık haline dönüşmüş<br />
olan Mısır-Amerika ilişkilerini incelemektedir.<br />
(s.149). Sedat’ın ölümünün ardından cumhurbaşkanı<br />
olan Hüsnü Mübarek, ilk olarak, Sedat<br />
suikastının faillerini yakalamış ve cezalandırmıştır.<br />
İslamcı hareketin rejim <strong>için</strong> büyük bir tehdit<br />
haline geldiğini fark eden Mübarek, sert tedbirlerle<br />
bu hareketi baskı altında tutmaya başlamış<br />
ve Mısır, bir polis devleti haline gelmiştir.<br />
Bu arada, ABD, İsrail’in güvenliğini gözeterek<br />
Mısır’ın talep ettiği modern silahları sağlamaya<br />
çalışmıştır (s.149). 1979 İran İslam Devriminden<br />
sonra, ABD bir müttefik olarak İran’ı kaybedince,<br />
Mısır’ın ABD nazarında önemi daha da artmıştır.<br />
Özellikle ABD’nin, 11 Eylül 2001 terör<br />
saldırılarının ardından başlattığı Küresel Terörizmle<br />
Savaş ve 2003 Irak Savaşı’nda Mübarek,<br />
istihbarat paylaşımından terör fiili zanlılarının<br />
sorgulanmasına kadar pek çok alanda önemli<br />
destek sağlamıştır (177-185). Ayrıca, Mısır, ülkesinin<br />
hava sahasını ABD’ye açmış; Süveyş kanalında<br />
da ABD germilerine serbest geçiş hakkı<br />
ve önceliği vermiştir (s.179). ABD, Mısır’a iş<br />
birliği ve desteği <strong>için</strong> ekonomik ve askeri yardım<br />
yaparken, Mübarek’i ülke <strong>için</strong>de ekonomik ve siyasi<br />
reformlar yapması konusunda ikna etmeye<br />
çalışmış, ancak başarılı olamamıştır. Mübarek,<br />
Amerika’dan aldığı yardımları ordusunu güçlendirmek,<br />
ordusunun rejime sadık kalmasını ve rejimi<br />
<strong>için</strong> tehdit oluşturan İslamcı unsurları baskı<br />
altına almak <strong>için</strong> kullanmıştır. Bu nedenle halkın<br />
ekonomik refah düzeyinde herhangi bir iyileşme<br />
olmamış ve 2008 yılında 1977’den sonra ilk<br />
kez Mısır’da ekmek isyanları (bread riots) vuku<br />
bulmuştur (s. 160). ABD’nin nasıl bir ‘Mübarek<br />
sonrası Mısır’ tahayyül ettiğini bilmek mümkün<br />
değilse de Mübarek’in halk ayaklanmasıyla devrileceğini<br />
öngörememişti.<br />
Gardner, kitabın altınca bölümünde, Arap baharı<br />
arka planında, ABD’nin Mısır dış politikasının<br />
bir özetini sunmaktadır. Bu bölümde yazar,<br />
ABD’nin Mübarek’in istifasından önceki günlerde<br />
Mısır ordusuyla yakın temasta olduğunu<br />
ifade etmektedir (s.195). Mısır, ABD’nin Ortadoğu’daki<br />
nüfuzunun devamlılığı açısından pek<br />
çok fırsat sunmuş, hatta Soğuk Savaş yıllarında,<br />
pek çok kez, bunu tehdit etmiş bir ülke olarak,<br />
İkinci Dünya Savaşı’nın sona ermesinden itibaren<br />
ABD <strong>için</strong> önemli bir ülke olmuştur (s.198).<br />
Ancak bu süreçte, yazar, Amerikan siyaset yapıcılarının,<br />
ABD’nin Mısır da dâhil olmak üzere,<br />
pek çok Ortadoğu ülkesine yaptığı ekonomik ve<br />
askeri yardımların, bu ülkelerde siyasi gelişmeyi
Kitap İncelemesi<br />
ve ilerlemeyi geciktirip geciktirmediği konusunda<br />
çok az düşündüğünü iddia etmektedir (s.199).<br />
Bu nedenle, ABD-Mısır ilişkilerinin geleceği<br />
açısından, ABD’nin Mısır’a ekonomik yardımlarına<br />
devam edip etmeyeceği, devam edecekse,<br />
bunu nasıl ve hangi amaçlarla yapacağı, üzerinde<br />
önemle durulması gereken sorulardır (s.202-<br />
204) Bu çerçevede, Gardner, eserini, Mısır’daki<br />
devrimden sonra, ABD’nin Ortadoğu’daki liderliğinin<br />
ve ulusal çıkarlarının yeniden tanımlanmasının<br />
kaçılmaz olduğunu belirterek sonlandırmaktadır<br />
(s.204).<br />
Gardner, eserinde okuyucuya seçici bir tarih<br />
okuması sunmaktadır. Yazar, tarihsel gerçeklere<br />
eleştirel bir tavırla yaklaşırken bunu oldukça akıcı<br />
bir dille ve çoğu kez karar alıcıların arasında<br />
geçen konuşmalardan, ustaca yaptığı alıntılarla,<br />
okuyucuyu, belirli olaylar üzerinde düşündürmektedir.<br />
Fakat yazarın, bazı bölümlerde ortaya<br />
attığı iddiaları destekleyecek tarihsel verileri<br />
sunmamasını bir zafiyet olarak değerlendirmek<br />
mümkündür. Örneğin, Gardner, kitabında 1952<br />
yılında Özgür Subaylar (Free Officers) tarafında<br />
Mısır’da gerçekleştirilen askeri darbede<br />
CIA’in rolü olup olmadığına yönelik spekülasyonlara<br />
yer vermektedir. Yazara göre, İran Şahının<br />
yeniden tahta çıkmasını sağlayan Kermit<br />
Roosevelt’in (Teddy Roosevelt’in torunu) Özgür<br />
Subaylar’la irtibat kurmakla görevlendirilmesi ve<br />
dönemin Mısır Büyükelçisi Jefferson Caffery’nin<br />
Özgür Subaylardan söz ederken ‘bizim çocuklar’<br />
gibi ifadeler kullanması manidardır (s.49). Ancak<br />
1952 darbesinde Özgür Subaylar ve CIA arasındaki<br />
ilişkiye yönelik herhangi bir veri olmaması<br />
sebebiyle, yazar, bu durumun bir bilmece olarak<br />
kalmış olduğunu söylemektedir. Öte yandan<br />
bu iddiaların doğrulanması ya da yalanlanması<br />
durumunun Amerika’nın Mısır’a yönelik politikasının<br />
tarihsel incelemesine katkısına yönelik<br />
de herhangi bir yorum yapmamaktadır. Benzer<br />
şekilde, Mısır Devlet Başkanı Enver Sedat’ın, 6<br />
Ekim 1981 tarihinde bir suikasta kurban gitmesinin<br />
en önemli sebeplerinden birinin Sedat’ın,<br />
1979 İran İslam Devrimi’nde sonra, İran’ı terk<br />
eden İran Şahı Rıza Şah Pehlevi’yi son günlerinde<br />
Mısır’da ağırlaması olduğuna dikkat çekmektedir<br />
(s.148). Fakat yazar, vurguladığı bağlantıyı<br />
açıklayacak herhangi bir gerekçeden söz etmemektedir.<br />
Sonuç olarak, Gardner’ın eseri, güncelliği, tarihselliği<br />
ve referansları sebebiyle Ortadoğu’yla ilgilenen,<br />
bugün bölgede vuku bulan devrimsel gelişmelerin<br />
tarihsel arka planını, ABD’nin bölgedeki<br />
rolünün dününü ve bugününü merak eden<br />
herkesin okuması gereken bir çalışmadır. Ancak<br />
kitabın hacmi ve kapsadığı dönem karşılaştırıldığında<br />
bazı tarihsel olayları daha iyi anlayabilmek<br />
<strong>için</strong> ek okumalara ihtiyaç duymak muhtemeldir.<br />
O<br />
DİPNOTLAR<br />
1 Winconsin Ekolünün diğer tanınmış isimleri Fred Harvey Harrington, Thomas J. McCormick, Walter F. LaFaber,<br />
William Appleman Williams’tır. Yeni Sol akımıyla da birlikte anılan ekol, radikal ve ideolojik bir tarih yorumu yaptığı<br />
gerekçesiyle nesnel olmamakla eleştirilmiştir.<br />
2 Bknz William Appleman Williams, The Tragedy of American Diplomacy, New York, London: W. W. Norton & Company,<br />
1984 , Lloyd C. Gardner, Walter F. LaFeber, and Thomas J. McCormick, Creation of the American Empire: U.S.<br />
Diplomatic History, Chicago: Rand McNally & Co., 1973.<br />
3 Ayrıca bknz. Lloyd C. Gardner, Three Kings: The Rise of an American Empire in the Middle East After World War II,<br />
New York, London: The New Pres, 2009, s. 207-208, 215-220.<br />
4 Enver Sedat’ın eşi Cihan Sedat, benzer bir vurgu yaparak Sedat’ın barışa verilmiş bir kurban olduğunu belirtir.<br />
Ayrıca “Enver’in Silahlı Kuvvetlere olan güveni, radikal İslamcılarla iş birliği yapamayacakları konusundaki inancı<br />
öldürdü onu…” diye yazmıştır. Bknz Cihan Sedat, Piramit Yolunda Aşkın ve Devrimin Hikâyesi, İstanbul: Kaknüs<br />
Yayınları, 2004, s.28.
WWF-TÜRKİYE SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK VE<br />
STRATEJİK İŞBİRLİKLERİ MÜDÜRÜ BUKET<br />
BAHAR DIVRAK İLE SÖYLEŞİ<br />
ORSAM Su Araştırmaları Programı, WWF- Türkiye, Sürdürülebilirlik<br />
ve Stratejik İşbirlikleri Müdürü Sayın Buket Bahar Dıvrak ile söyleşi<br />
gerçekleştirmiştir. Söyleşide WWF Türkiye’nin ülkemizde gerçekleştirdiği<br />
projeleri, son yıllarda ön çıkan “su ayakizi” kavramını ve ülkemizde<br />
yeniden yapılanma süreci içerisinde olan su yönetimindeki gelişmeleri<br />
değerlendirdik.<br />
BUKET BAHAR DIVRAK: “TÜRKİYE NÜFUSU<br />
VE SEKTÖREL SU TALEPLERİ HIZLA ARTAN<br />
ÜLKELERDEN BİR TANESİDİR.”<br />
AN INTERVIEW WITH BUKET BAHAR DIVRAK,<br />
WWF-TURKEY’S SUSTAINABILITY AND<br />
STRATEGIC ALLIANCES DIRECTOR<br />
ORSAM Water Research Programme conducted an interview with Buket<br />
Bahar Dıvrak, WWF-Turkey’s Sustainability and Strategic Alliances Director.<br />
During the interview, we assessed the projects that WWF Turkey<br />
has carried out in our country, the term “water footprint” that has come<br />
to the forefront in recent years, and the developments on water management<br />
under reconstruction process in our country.<br />
BUKET BAHAR DIVRAK: “TURKEY IS THE<br />
ONE OF THE COUNTRY THAT EXPERIENCES<br />
POPULATION AND SECTORAL WATER<br />
DEMAND GROWTH”<br />
Söyleşi<br />
ORSAM: Kısaca kendinizi tanıtabilir misiniz?<br />
Buket Bahar DIVRAK: 2003 yılında su kaynakları<br />
ekibine dahil olduğum WWF-Türkiye’de halen<br />
Sürdürülebilirlik ve Stratejik İşbirlikleri Müdürü<br />
olarak çalışıyorum. ODTÜ Şehir ve Bölge<br />
Planlama bölümünden 2002’de mezun oldum,<br />
yine ODTÜ’de 2005’te Kentsel Politika Planlama<br />
ve Yerel Yönetimler ABD’da yüksek lisansımı tamamladım.<br />
Şu anda Ankara Üniversitesi Sosyal<br />
Bilimler Enstitüsü, Sosyal Çevre Bilimleri’nde<br />
doktora çalışmalarıma devam ediyorum. Su politikaları<br />
ve yönetimi, AB su politikaları, havza ölçeğinde<br />
planlama, tarım-su-çevre ilişkileri, iklim<br />
değişikliğine adaptasyon, sulak alan yönetimi,<br />
katılımcı planlama gibi konularda on yılı aşkındır<br />
çalışıyorum. Tuz Gölü, Eğirdir Gölü, Bafa Gölü,<br />
Fırtına Havzası, Uluabat Gölü, Konya Havzası,<br />
Büyük Menderes Havzası gibi ülkemizin doğa<br />
koruma ve su yönetimi açısından önemli alanlarında<br />
birçok projenin uygulanmasında ve koordinasyonunda<br />
çalıştım.
ORSAM Konuk<br />
ORSAM: WWF nedir? Dünya da diğer hangi<br />
ülkelerde ofisleri vardır? ülke seçiminde herhangi<br />
bir kriter var mıdır?<br />
Buket Bahar DIVRAK: WWF, 1961 yılında<br />
İsviçre’de kurulan ve dünyada 100’den fazla ülkede<br />
çalışmalar yürüten uluslararası bir doğa<br />
koruma kuruluşudur. WWF, küresel ölçekte bir<br />
değişim yaratmaya, yeryüzünün en değerli yaşam<br />
alanlarını ve canlı türlerini korumayı hedeflemektedir.<br />
Doğa korumanın ülke sınırlarını<br />
aşan boyutu nedeniyle WWF, biyolojik çeşitliliğin<br />
korunmasına yönelik mücadelesinde ülkeler<br />
arasında işbirliklerinin gerçekleşmesine öncülük<br />
eder. WWF-Türkiye (Doğal Hayatı Koruma<br />
Vakfı) ise 1996 yılında Doğal Hayatı Koruma<br />
Derneği’nin öncülüğünde kurulmuş, 2001 yılında<br />
WWF’nin Türkiye ulusal kuruluşu olarak<br />
WWF-Türkiye ünvanını almıştır. WWF-Türkiye<br />
çalışmalarını bağışlar ve kurumsal sponsorluklar<br />
ile yürüten kâr amacı gütmeyen bağımsız bir vakıftır.<br />
WWF, biyolojik çeşitlilik değerlerinin yüksek<br />
olduğu orman alanları, nehir havzaları, deniz ve<br />
okyanuslarda çalışmalarını odaklamaktadır. Küresel<br />
düzeyde yapılan araştırmalar sonucunda<br />
biyolojik çeşitlilik bakımından hassas ve değerli<br />
olan 238 ekolojik bölge belirlenmiştir ve projeler<br />
bu alanlara odaklanmaktadır. “Global 200 ecoregions”<br />
olarak kısaca bilinen bu alanların 142<br />
tanesi karasal, 53 tanesi tatlısu ve 43 tanesi de<br />
denizel alanlardır. Örneğin Amazon Ormanları<br />
ve Nehri, Himalayalar, Yangzte Havzası, Mekong<br />
Havzası, Borneo, Akdeniz Havzası, Kafkasya<br />
Bölgesi, Antartika WWF’in uzun yıllardır çalıştığı<br />
on derece hassas ve önemli alanlarlardan<br />
bazıları.<br />
ORSAM: WWF Türkiye kaç ilde bulunmaktadır<br />
ve projeye göre mi il seçimi yapılmaktadır?<br />
Buket Bahar DIVRAK: WWF-Türkiye’nin merkez<br />
ofisi İstanbul’dadır. Ankara ve Aydın’da da<br />
ofislerimiz mevcut. Küresel düzeydeki 238 ekolojik<br />
bölgeden 3 tanesi ülkemizde bulunuyor:<br />
Orta Anadolu (Konya Havzası), Akdeniz/Ege<br />
kıyılarımız ve Aşağı Batı Kafkasya(Doğu Karadeniz<br />
ve Doğu Anadolu’nun Kuzeyi) Dolayısıyla,<br />
biz de WWF-Türkiye olarak çalışmalarımızı çoğunlukla<br />
bu alanlara odaklıyoruz. Uzun soluklu<br />
projeler çerçevesinde kimi zamanda geçici alan<br />
ofisleri açıyoruz ve projeyi yerinden yürütmeyi<br />
tercih ediyoruz. Geçmişte Rize’de, Antalya-<br />
Kaş’ta, Adana-Akyatan’da alan ofislerimiz oldu.<br />
Aydın ofisimiz de Yaşayan Nehirler, Yaşayan Ege<br />
Projemiz kapsamında açıldı örneğin.<br />
ORSAM: WWF’in, Türkiye’de suyla ilgili yürüttüğü<br />
ve geçmişte başarı ile tamamladığı<br />
projeler nelerdir?<br />
Buket Bahar DIVRAK: Su kaynaklarımızın korunması<br />
ve akılcı kullanımı WWF-Türkiye’nin<br />
kurulduğu günden bu yana öncelikli çalışma<br />
alanlarından bir tanesi olmuştur. Önceleri tür<br />
koruma odaklı çalışmalar yürütülürken (özellikle<br />
çeşitli kuş türleri- dikkuyruk, pelikan gibi),<br />
daha sonra alan korumaya ve sulak alan ölçeğine<br />
geçilmiş ve özellikle ülkemizin önemli sulak<br />
alanlarında koruma ve yönetim çalışmaları gerçekleştirilmiştir.<br />
Uluabat Gölü, Dilek Yarımadası<br />
ve Menderes Deltası, Göksu Deltası, Tuz<br />
Gölü WWF-Türkiye olarak geçmişte başarılı<br />
çalışmalar yürüttüğümüz alanlardan bazılarıdır.<br />
Sulak alanların korunmasıyla ilgili uluslararası<br />
Ramsar Sözleşmesi’ne ülkemizin taraf<br />
olmasından sonra Sulak Alanların Korunması<br />
Yönetmeliği’nin hazırlanmasında ve Ulusal Sulak<br />
Alan Komisyonu’nun kurulmasında öncülük<br />
ettik. Birçok alanın koruma statüsüne kavuşturulması<br />
ve etkin yönetimi <strong>için</strong> ilgili kurumlarla<br />
işbirliği içerisinde çalıştık ve halen de çalışmalarımıza<br />
devam ediyoruz. 2000li yıllardan itibaren<br />
de su alanındaki çalışmalarımızı daha çok havza<br />
ölçeğine ve su politikaları düzeyine genişlettik.<br />
Bu anlamda Konya Kapalı Havzası, Büyük Menderes<br />
Havzası, Doğu Karadeniz Havzası bizim<br />
<strong>için</strong> önemli ve öncelikli alanlar.<br />
ORSAM: “Su ayak izi” nedir? Dünya da bu çalışmanın<br />
temelleri nasıl atılmıştır?<br />
Buket Bahar DIVRAK: Su Ayak İzi, birim zamanda<br />
harcanan (buharlaşma dâhil) ve/veya kirletilen<br />
su miktarıdır. Bir bireyin, toplumun veya<br />
iş kolunun Su Ayak İzi; bireyin veya toplumun
ORSAM Konuk<br />
tükettiği malların ve hizmetlerin üretimi <strong>için</strong><br />
kullanılan veya üreticinin mal ve hizmet üretimi<br />
<strong>için</strong> kullandığı toplam temiz su kaynaklarının<br />
miktarıdır. Su Ayak İzi bir birey, aile, köy, şehir<br />
veya bir ülke <strong>için</strong> hesaplanabilir. Aynı şekilde, bir<br />
kamu veya özel sektör kuruluşu <strong>için</strong> de hesaplanabilir.<br />
Su Ayak İzi, suyun sadece kullanım veya<br />
kirlenme miktarını değil, aynı zamanda kullanım<br />
bölgelerini ve coğrafi tanımlarını da belirtir. Aşırı<br />
su kullanımı veya su kaynaklarının kirlenmesi,<br />
suyu kullanan ve kirletenlerin gerçekleştirdikleri<br />
faaliyetlerin toplamı olarak kabul edilir. Kullanılan<br />
mal ve hizmetlerin üretiminde ne kadar su<br />
kullanıldığı, bugüne kadar gereğince üzerinde<br />
durulmayan bir konudur. Bu bağlamda, suyun<br />
üretim süreçleriyle tedarik zincirlerindeki rolü<br />
göz ardı edilmiştir. Ancak bugün gelinen noktada,<br />
herhangi bir nihai tüketim malı içerisindeki<br />
“saklı suyu” hesaplamanın ve görselleştirmenin,<br />
tüketimin ve ticaretin su kaynakları üzerindeki<br />
etkisini ölçmek <strong>için</strong> son derece önemli olduğu<br />
herkesçe kabul edilmiş bir gerçektir. Küreselleşen<br />
ekonomiyle hız kazanan uluslararası ticaretin<br />
sayesinde, ürünlerle birlikte su kaynakları da<br />
dünyanın bir ucundan diğer ucuna taşınmaktadır.<br />
Üretim süreçlerinde su kullanımı yoğun olan<br />
ürünlerle birlikte su kaynakları coğrafi sınırlarının<br />
dışına çıkmaktadır. Örneğin; Özbekistan’da<br />
üretilen pamuk, Türkiye’ye ithal edilerek tekstil<br />
ürününe dönüştürülmekte, buradan dünyanın<br />
dört bir yanına <strong>ulaşmak</strong>tadır.<br />
Su Ayak İzi kavramının yaratıcısı Twente<br />
Üniversitesi’nden Prof. Arjen Y. Hoekstra’dır.<br />
2002 yılında bu kavramı geliştirmiştir ve aynı<br />
zamanda Su Ayak İzi Değerlendirmesi (Water<br />
Footprint Assessment) adındaki disiplinlerarası<br />
yaklaşımı ortaya koyarak Water Footprint<br />
Network’ü kurmuştur.<br />
Su kullanımı ve suyun dolaşımı arasında gizli<br />
kalmış ilişkinin ortaya çıkarılması, su yönetimine<br />
yeni bir boyut kazandırmıştır. Bu anlamda,<br />
su kaynaklarının yönetimi sadece kamu sektörü<br />
veya sivil toplum kuruluşlarının meselesi olmaktan<br />
çıkmış, tüm insanlar ve iş dünyası <strong>için</strong><br />
de belirli bir öneme sahip olmuştur. Su ayak izi<br />
kavramı bu anlamda suyun yönetimine yeni bir<br />
bakış açısı getiren önemli bir göstergedir. Biz<br />
de WWF-Türkiye olarak su ayak izi konusunda<br />
2008 yılından bu yana çalışmalar yürütüyoruz.<br />
Ve bu sene Su Yönetimi Genel Müdürlüğü ve<br />
UNILEVER/OMO işbirliği ile Türkiye’nin Su<br />
Ayak İzi Raporu’nu hazırlıyoruz. Yakın bir gelecekte<br />
çalışmanın sonuçlarını paylaşacağız.<br />
ORSAM: Türkiye’de su kaynaklarının geliştirilmesini<br />
sürdürülebilir bir model <strong>için</strong>de olduğunu<br />
düşünüyor musunuz? Türkiye’de su<br />
kaynakları verimli kullanılıyor mu?<br />
Buket Bahar DIVRAK: Türkiye nüfusu ve sektörel<br />
su talepleri hızla artan ülkelerden bir tanesi.<br />
Ekonomik kalkınma hedefleri iddialı. Elbette bu<br />
ölçüde de su kaynakları üzerindeki talep ve baskılar<br />
artıyor. Su kaynaklarının yönetimi konusunda<br />
1950’li yıllardan itibaren izlenen bazı politikalar<br />
var. Sulu tarımın geliştirilmesi, enerji üretimi bu<br />
politikaların temelinde yer alıyor. Çevresel, ekonomik<br />
ve sosyal açıdan sürdürülebilirlik kaygısı<br />
ve yaklaşımı 1990’lı yıllardan itibaren ülkelerin<br />
gündeminde yoğun bir şekilde yer alıyor. Rio zirvesi<br />
ve sonrasında bu üç bileşendeki sürdürülebilirlik<br />
hedeflerini ülkelerin belirlemesi ve buna<br />
uygun politika ve uygulamaların hayata geçirilmesi<br />
gündemde. Ancak maalesef ülkemizde su<br />
alanındaki birçok faaliyetin çevresel açıdan doğurduğu<br />
olumsuz sonuçları hep beraber yaşadık,<br />
hala da bazı sorunları yaşamaya devam ediyoruz.<br />
Sulak alanların kuruması, küçülmesi, suyun kalitesinin<br />
bozulması en sık karşımıza çıkan sorun.<br />
Elbette sorunların şekli ve boyutu aradan geçen<br />
60 yıl <strong>için</strong>de farklılaştı. Geçmişte sulak alanlar<br />
tarım arazisi elde etmek <strong>için</strong> kurutulurken bugün<br />
havza bazında planlama yapılmadan hayata<br />
geçirilen yüzlerce mikro HES tatlısu ekosistemlerimizi<br />
tehdit ediyor. Bütüncül politikalara olan<br />
ihtiyaç bir kez daha çok açıkça karşımıza çıkıyor.<br />
Geçmişte doğa koruma ve sürdürülebilirlik bir<br />
arka plan konusuyken bugün artık artan toplumsal<br />
farkındalık ve küresel düzeydeki gündem sayesinde<br />
çevresel kaygılar esas mesele olarak gündemde.<br />
Türkiye’de su kaynaklarının %70’inden<br />
fazlasını kullanan tarım sektöründe maalesef<br />
ciddi verimlilik sorunları var. Havzaların su, toprak<br />
ve iklim koşullarına göre bir tarımsal üretim<br />
planlaması ve bununla entegre bir arazi kullanım<br />
ve su yönetim uygulaması olmadığını görüyoruz.
ORSAM Konuk<br />
AB uyum süreciyle birlikte artık havza yönetim<br />
planlarımızı hazırlamamız gerekiyor ve çok ciddi<br />
yükümlülükler bizi bekliyor. Bu noktada hem<br />
sektörel tahsis ve verimlilik, hem de ekolojik,<br />
ekonomik ve sosyal sürdürülebilirlik sağlanmak<br />
durumunda. Geçmişteki hatalardan ders alarak<br />
çok daha bütüncül ve katılımcı politikalara ihtiyacımız<br />
olduğunu düşünüyorum.<br />
ORSAM: Türkiye’de son iki yıldır su yönetiminde<br />
hem yapısal hem de yönetmelik anlamında<br />
gelişmeler söz konusu bu gelişmeleri<br />
nasıl değerlendiriyorsunuz?<br />
Buket Bahar DIVRAK: Suyu yönetmek çok ciddi<br />
bir iddia diye düşünüyorum. Su kaynaklarını<br />
geliştirmek veya tahsis etmek “yönetme”nin alt<br />
bileşenleri. Ama su yönetimi son derece geniş,<br />
birçok bileşeni olan temel bir konu. Su kaynaklarının<br />
gerek kalite gerekse miktar olarak karşı karşıya<br />
kaldığı sorunların temelinde yanlış politika<br />
ve uygulamalar ile yetersiz yönetim yaklaşımları<br />
olduğu bugün artık dünyada bu alanda çalışan<br />
herkesçe dile getiriliyor. Bu çerçevede, özellikle<br />
son yirmi yıl içerisinde su kaynaklarının etkin<br />
yönetimi ve sürdürülebilirliğinin sağlanması <strong>için</strong><br />
yeni yönetim yaklaşımlarına olan ihtiyaç sıkça<br />
tartışıldı. Bu tartışmaların sonucunda su kaynaklarının<br />
yönetiminde “havza” ölçeğinin esas alındığı,<br />
hem mekansal hem de sektörler arası tahsis,<br />
planlama ve uygulamaların entegre edildiği<br />
katılımcı bir yönetim yaklaşımının hayata geçirilmesi<br />
gerektiği üzerinde fikir birliğine varıldı.<br />
Bütünleşik (entegre) Havza Yönetimi olarak bilinen<br />
bu yeni yaklaşımın temelinde su havzalarını<br />
sadece coğrafi alanlar değil aynı zamanda sürekliliği<br />
olan sistemler olarak ele alınması ve dolayısıyla<br />
havza içerisinde sektörel kalkınmaya imkan<br />
tanınırken ekosistem hizmetlerinin sürdürülebilirliğinin<br />
sağlanması yatıyor. Bu çerçevede Su<br />
Yönetimi Genel Müdürlüğü’nün kurulmasını<br />
olumlu bir gelişme olarak değerlendiriyorum.<br />
Havza bazında planlama esas alınmış durumda,<br />
izleme ve tahsis konularında birçok yeni çalışma<br />
yapılıyor. Ancak hala politika ve idari yapılanma,<br />
özellikle de havza bazında yönetim modeli anlamında<br />
eksikliklerimiz var. Katılımcılık konusunda<br />
da arzu edilen seviyede değiliz. Bu alanların<br />
iyileştirilmesi gerektiğini düşünüyorum.<br />
ORSAM: Su yönetiminin yeni yapılanması<br />
<strong>için</strong>de STK’lara verilen görevler yeterli midir?<br />
Buket Bahar DIVRAK: Giderek artan su talebinin<br />
ve yanlış yönetim yaklaşımlarının doğurduğu<br />
sorunların çözümü <strong>için</strong> suyu kullanan ve yöneten<br />
tüm tarafların bir arada olduğu bir yönetim<br />
yaklaşımına olan ihtiyaç dünyada ve Türkiye’de<br />
neredeyse bütün paydaşlarca dile getiriliyor.<br />
Paydaşları su kaynaklarının yönetimine ilişkin<br />
karar alma ve uygulama süreçlerine dâhil ederek<br />
görüşlerini almak, beklentilerini karşılamak<br />
bugünkü demokratik toplumların daha fazla katılım,<br />
şeffaflık ve hesap verebilirlik yönündeki taleplerini<br />
karşılamakta son derece kritik. Çünkü<br />
mesele su olunca herkes birer paydaş ve söz hakkı<br />
doğuyor. Ancak bu katılım sürecinin ne şekilde<br />
ve hangi mekanizmalar aracılığı ile gerçekleşeceği<br />
konusunda Türkiye’de uygulamaya yönelik<br />
somut adımlar atılmadı. Her ne kadar kamu<br />
ve kamu-dışı paydaşlar “katılımcılık” konusunda<br />
ilkesel düzeyde temel söylemlere sahip görünse<br />
de uygulamada katılımcılığın nasıl sağlanacağına<br />
dair bir fikir birliğinden söz edemiyoruz henüz.<br />
ORSAM: Şu anda çalışmaları devam eden yeni<br />
Su Kanunu hakkında düşünceleriniz nedir?<br />
Buket Bahar DIVRAK: Uzun yıllardır eksikliği<br />
dile getirilen bir Kanun’un hazırlanması önemli<br />
bir adım diye düşünüyoruz. Elbette eksik gördüğümüz<br />
hususlar var ve bunları Su Yönetimi<br />
Genel Müdürlüğü’ne ilettik. Kanun şuanda ne<br />
aşamada ve ne zaman çıkacak bilemiyoruz ancak<br />
yayınlanan ilk taslakta hem olumlu hem de<br />
yetersiz bulduğumuz kısımlar var. Kanun’un genelinde<br />
suyun kullanılması ve tahsisinin yanı sıra<br />
korunmasına ilişkin düzenlemelerin yer alıyor<br />
olması önemli. Zira bugüne kadar ki geleneksel<br />
hidrolojik yaklaşımda suyun korunması ve sürdürülebilir<br />
kullanımı göz ardı edildi ve bu yaklaşımın<br />
olumsuz sonuçları birçok alanda yaşandı.<br />
Diğer taraftan, Kanun’un amaç maddesinde suyun<br />
“tek merciden yönetiminin” hedeflendiği belirtilmiş<br />
olsa da, Kanun’un geri kalan maddelerinde<br />
bu tek elden yönetimin sağlanamadığı görülüyor,<br />
örtüşen ve çakışan yetkiler var. Kanun’da<br />
“havza ölçeğinde su yönetimi” yaklaşımının vur-
ORSAM Konuk<br />
gulanmış olmasını çok önemli ve pozitif değerlendiriyoruz.<br />
Suyun idari veya siyasi sınırlardan<br />
bağımsız olarak kendi doğal akışıyla tanımladığı<br />
havza ölçeğinde yönetilmesi, özellikle son 10<br />
yıldır WWF-Türkiye’nin dile getirdiği konulardan<br />
bir tanesi. Ancak, Kanun’da havza ölçeğinde<br />
planlamanın esas olduğu belirtilmiş olsa da<br />
havza ölçeğinde yönetimden ve kararların alınmasından<br />
sorumlu bir birim tarif edilmemiş.<br />
Yanı sıra, Havza Yönetim Planları’ndan bağımsız<br />
olarak Su Tahsis Planları adı altında bir plandan<br />
bahsedilmiş ve fakat bu planlar arasındaki uyum<br />
ve hiyerarşiye dair bir düzenleme getirilmemiş<br />
durumda. Kanun’da ayrıca Ulusal Su Planı’nın<br />
hazırlanacağı ifade edilmiş ve yine Havza Yönetim<br />
Planları ile nasıl bir uyum ve hiyerarşi içerisinde<br />
olacağı netleştirilmemiştir. Dolayısıyla,<br />
Kanun’da tanımlanan farklı planlar arasındaki<br />
hiyerarşi ve uyum konusunda kanun tasarısında<br />
bir boşluk olduğu görülüyor. Kanun genelinde<br />
sağlıklı ve yeterli miktarda suya erişimin temel<br />
bir yaşam hakkı olmasına dair herhangi bir düzenleme<br />
bulunmuyor ve bu eksikliğin giderilmesi<br />
gerekiyor.<br />
Kanun içerisinde birkaç ayrı bölümde katılımcılığa<br />
dair genel geçer ifadelere yer verildiği ancak<br />
paydaşların karar alma ve uygulama süreçlerine<br />
nasıl katılacağına dair somut düzenlemelerin yer<br />
almadığını görüyoruz. Gerek taraf olduğumuz<br />
uluslararası sözleşmelerde gerekse AB Su Çerçeve<br />
Direktifi’nde paydaşların aktif katılımının<br />
sağlanması öncelikli konulardan bir tanesi. Bu<br />
konuda ciddi beklentilerimiz var.<br />
ORSAM: Önümüzdeki yıllarda Türkiye’nin su<br />
durumunu nasıl değerlendiriyorsunuz?<br />
Buket Bahar DIVRAK: Su yönetiminin güçlendirilmesi<br />
ve yeni araçlarla, katılımcı ve etkin<br />
bir yapının sağlanması beklentisi içerisindeyiz.<br />
Kalite ve miktar açısından ciddi sorunlarla karşı<br />
karşıyayız ve talepler giderek artıyor. İklim<br />
değişikliğinin Akdeniz Havzası’nda bulunan ülkemizi<br />
olumsuz etkileyeceğini biliyoruz. İklime<br />
koşullarına karşı hassas ve kırılgan bir coğrafyadayız.<br />
Ekonomi büyüyor, kentler büyüyor, tüketim<br />
talepleri artıyor. 2012 yılı itibariyle 75 milyon<br />
nüfusumuz var ve bunun %77,2’si kentsel alanda<br />
yaşıyor. Plansız bir kentleşme olgusu maalesef<br />
hala bir gerçek. Su havzaları, orman alanları ve<br />
verimli tarım arazileri baskı altında. Havzalar<br />
arası su transferleri, aynı akarsu üzerinde onlarca<br />
hidroelektrik üretim tesisi, içme suyu havzalarını<br />
etkileyecek büyük yatırımlar gibi birçok<br />
sorunumuz var. Bütün bu fotoğrafı görüp bütüncül<br />
politikaları geliştirmek durumundayız. Ve<br />
en önemlisi bu politikalarla uyumlu projeler ve<br />
uygulamalar hayata geçirilmeli. Tüm paydaşların<br />
katılımı da bu süreçte göz ardı edilmemesi gereken<br />
temel bir konu diye düşünüyorum.<br />
ORSAM: Bize vakit ayırdığınız <strong>için</strong> teşekkür<br />
ederiz.<br />
* Bu söyleşi ORSAM Su Araştırmaları Programı<br />
Uzmanı Dr. Tuğba Evrim Maden tarafından 20<br />
Mayıs 2013 tarihinde Ankara’da gerçekleştirilmiştir.<br />
O
TÜRKİYE – SURİYE SINIR<br />
HATTINDA YAŞANAN<br />
GELİŞMELERİ YAKINDAN TAKİP<br />
EDEN VE BÖLGEYİ İYİ BİLEN<br />
ŞANLIURFALI ÖĞRETMEN<br />
ABDÜLKADİR GÖK İLE SÖYLEŞİ<br />
ORSAM Konuk<br />
Türkiye – Suriye sınır hattında sosyal, ekonomik ve güvenlik<br />
anlamında inanılmaz boyutta gelişmeler yaşanıyor.<br />
Göç olgusu, ekonomik etkiler, açık kapı politikasının sonucu<br />
olarak güvenlik risklerinin ortaya çıkması gibi gelişmeler<br />
yaşanıyor. Bu gelişmeler sınırın Türkiye’de tarafındaki<br />
etkilerini giderek artıyor. Söz konusu etkileri yerinde görmek<br />
<strong>için</strong> ORSAM olarak sınır bölgesine bir haftalık gezi<br />
gerçekleştirdik. Şanlıurfa’da bölgeyi çok iyi bilen ve yaşanan<br />
gelişmeleri yakından takip eden öğretmen Abdülkadir Gök ile sınır hattının genel durumunu, sınır<br />
halkları arasındaki sosyal, kültürel etkileşim sürecini ve son olayların bu sürece etkisini ele aldık.<br />
ABDÜLKADİR GÖK: “SURİYE KÜRTLERİ HALA KENDİ<br />
BÖLGELERİNDE KENDİLERİNİ GÜVENDE HİSSETMİYORLAR.<br />
ÇÜNKÜ YARIN ESAD GİTTİĞİ ZAMAN, ÖZGÜR SURİYE<br />
ORDUSU’NUN YÖNETİMİNDE KENDİLERİNİ TEHDİT ALTINDA<br />
GÖRÜYORLAR.”<br />
AN INTERVIEW WITH ABDÜLKADİR GÖK, A TEACHER FROM<br />
ŞANLIURFA WHO CLOSELY FOLLOWS THE DEVELOPMENTS ON<br />
TURKEY – SYRIA BORDERLINE AND KNOWS THE REGION VERY<br />
WELL<br />
Incredible developments in social, economic and security terms have taken place on Turkey – Syria borderline.<br />
Security risks emerge as a result of migration, economic impacts and open-door policy. Those<br />
developments increase the impacts on Turkish side of the border. As ORSAM, we organized a one-week<br />
trip to the border zone to see the aforesaid impacts on site. We talked to Abdülkadir Gök, a teacher from<br />
Şanlıurfa who knows the region very well and follows the developments closely, about the general situation<br />
of the borderline; social, cultural interaction process between the communities on both sides of the border;<br />
and the impact of recent developments on the process.<br />
ABDÜLKADİR GÖK: “SYRIAN KURDS DO NOT FEEL SAFE IN THEIR<br />
OWN REGIONS. BECAUSE THEY FEEL THEMSELVES THREATENED<br />
UNDER THE ADMINISTRATION OF FREE SYRIAN ARMY WHEN<br />
ASSAD LEAVES POWER.”<br />
Söyleşi<br />
ORSAM: Kısaca kendinizi tanıtabilir misiniz?<br />
Abdülkadir GÖK: Şanlıurfa merkezde öğretmen<br />
olarak görev yapıyorum. Sosyoloji mezunuyum.<br />
23 yıldır öğretmenlik yapıyorum. Aslen<br />
Şanlıurfalıyım.<br />
ORSAM: Suriye sınır bölgesinde yaşayan biri<br />
olarak sizce Suriye’de başlayan olayların göç<br />
bağlamında siyasal ve ekonomik anlamda ne<br />
gibi etkileri oldu?
ORSAM Konuk<br />
Abdülkadir GÖK: Bence bu olayın tarihi arka<br />
planına bakmak gerekir. Sınır dediğimiz zaman<br />
sanki birbirinden ayrı iki milletmiş gibi algılanıyor.<br />
60-70 yıl önce sınırın çekilmesi, sınırla birlikte<br />
mayınların döşenmesi, zamanla ilişkilerin<br />
sekteye uğraması ile birlikte bizim zihnimizde<br />
sanki farklı bir bölgeymiş, sanki farklı insanlarmış<br />
gibi bir portre oluşuyor. Ancak gerçek böyle<br />
değil. 2 köyü düşünelim. Bıçakla kesilmiş gibi bu<br />
sınır halkı bölünmüştür. Sosyal hayata indiğimiz<br />
zaman iki millet de aynıdır. Bu milletin <strong>için</strong>de<br />
Türkmenler, Kürtler, Araplar hatta Ermeni ve<br />
Süryaniler var. Hatay, Kilis, Gaziantep, Şanlıurfa,<br />
Mardin ve Şırnak illerini kapsayacak şekilde sınırın<br />
kendisi tahminen 877 kilometredir. I. Dünya<br />
Savaşı’ndan önce bu bölgede insanlar ayrıma tabii<br />
değildi. I. Dünya Savaşı’nın sonunda Türkiye<br />
Cumhuriyeti ve Misak-ı Milli’nin belirlenmesiyle<br />
birlikte 1921 Ankara Antlaşması ile bu hayali sınır<br />
çizildi. O zamanın şartlarında da hakikaten<br />
hayaliydi.<br />
Sınırın diğer tarafında 1946’da Suriye Devleti kuruldu.<br />
Bu tarihten itibaren yeni yeni devletleşme<br />
başladığı <strong>için</strong> bu defa da Suriye-Türkiye arasında<br />
geçişler, bağlantılar kesilmek istendi. Ancak bu<br />
ilişkilerin kesilmesi mümkün değildi. Bu durumda<br />
farklı bir yönteme başvuruldu. Bu yöntem de<br />
sınır hattının korunması idi. Türkiye’de 1920’den<br />
1955’lere kadar sınırımızı demiryolu hattı belirliyordu.<br />
Yeni kurulmuş Suriye Devleti’yle 1955’te<br />
Halep Antlaşması yapıldı. Özellikle mayınların<br />
döşenmesi istendi. Suriye tarafının güçsüz olması<br />
sebebiyle Türkiye bütün mayınların döşenmesini<br />
üstlendi. 1955-1958 arası mayınlar<br />
döşenmeye devam etti. 877 kilometre boyunca<br />
mayın alanı 500-1000 hatta 1500 metreye kadar<br />
genişliyor. Mayınlar döşenmeden önce halkın gidiş<br />
gelişinde zerre kadar aksama olmazken, toprağı<br />
olan insanlar gelip toprağını ekip giderken,<br />
alışverişini burada yaparken, büyüklerimizin de<br />
anlattığı gibi öbür taraftaki bir köyün bütün insanları<br />
bizim taraftaki köye gelip Cuma namazını<br />
kılarken; mayınlar ve 20 metrede bir nöbet tutan<br />
askerlerle birlikte yeni bir süreç başladı. Psikolojik<br />
ayrım dedikleri şeyi uyguladılar. İnsanların<br />
beyinlerinde, yaşam tarzlarında bir ayrım söz<br />
konusu olmaya başladı. İnsanlar eski alışkanlıklarına<br />
göre rahat rahat bu tarafa geçmek isterken,<br />
karşılıklı gelinler alınırken, kardeşler sınırların<br />
iki tarafında yaşarken, insanlar zihinlerinde<br />
bu yaşamı kabullenmediler. Kabullenmeleri de<br />
mümkün değildi zaten. Zaman zaman kaçakçılık<br />
oluyordu. İnsanlar mayın tarlası arasında patika<br />
yollar hazırladılar. O esnada çeşitli ölümler,<br />
yaralanmalar yaşandı. Binlerce insanın ayakları<br />
koptu. 1980’li yıllarda bu kaçakçılık olayları da<br />
hiçbir zaman durmadı. En sert, güvenliğin en<br />
üst düzeyde olduğu bölgede dahi kaçakçılık olayı<br />
seyrek olsa da oluyordu. Kaçakçılık olmasa da<br />
girişkenlik söz konusu olurdu. Kız alıp-vermeler,<br />
akraba görüşmeleri, yıllar boyunca yaşanan hasret<br />
hepsi kaçakçılığın <strong>için</strong>e girdi.<br />
ORSAM: İki sınır bölgesi arasındaki geçişkenliğin<br />
azalması, sınır boyunca yaşayan toplumlar<br />
arasında kültürel anlamda bir farklılık<br />
yarattı mı?<br />
Abdülkadir GÖK: 60-70 yıllık bir süreçten bahsediyoruz.<br />
Bu süreçte ayrım oluşturulmaya çalışıldı.<br />
Buna rağmen bu iki toplumun sosyolojik<br />
yapısı değişmedi. Giyim kuşamları, aşiret yapılanmaları<br />
arasında bir farklılık söz konusu değil.<br />
Bu konuyu birçok noktada irdelemek gerekir. Bu<br />
durum birbirlerine karşı özlem duygusunu pekiştirdi.<br />
Diyelim ki bizim taraftaki bir köyde iki<br />
aşiret arasında bir kavga oldu. Karşı tarafta aynı<br />
aşiretten olanlar aynı şekilde bu husumeti devam<br />
ettiriyorlar. Dolayısıyla sosyal anlamda, geleneksel<br />
anlamda birbirlerinden hiçbir zaman kopmadı<br />
bu insanlar. Şiveleri dahi hala benzer. Biz biraz<br />
daha Türkçe eğitimin etkisinde kalırken onlar<br />
Arapça eğitimin etkisinde kalıyor. Aradaki tek<br />
fark bu.<br />
ORSAM: Türkiye – Suriye ilişkilerinin gelişmeye<br />
başladığı 1999 sonrası dönem, Türkiye<br />
ve Suriye tarafındaki toplumların ilişkileri<br />
açısından nasıl sonuçlar doğurdu?<br />
Abdülkadir GÖK: Türkiye halklarıyla, Suriye<br />
halkları arasında muazzam bir bahar yaşandı.<br />
2004’te ben ailemle birlikte Suriye’ye gittim. Oradaki<br />
akrabalarımızın yanında 1 ay kaldım. Suriye<br />
ve Türkiye Devleti arasındaki yakınlaşma halkın<br />
ruh haline muazzam bir şekilde yansımıştı. Bizzat<br />
bunu gördüm. Şam’a kadar gittim. Oradaki
ORSAM Konuk<br />
sevinci gördüm. Abdullah Gül denildiği zaman<br />
muazzam bir insanmış gibi hemen gülümsüyorlardı.<br />
Tayyip Erdoğan dediğin zaman “tamam”dı.<br />
2004-2007 yılları arasında ciddi anlamda bir sevinç<br />
vardı. Bu yakınlaşma iki toplum arasındaki<br />
geçişkenliği artırdı. İnsanlar rahat bir şekilde gidip<br />
gelmeye başladı. Eskiden insanlar Ankara’ya<br />
kadar gelip vize alırlardı. Konsolosluklar bu dönemde<br />
sınıra yakın bölgelerde kuruldu. Ben 40<br />
yaşıma kadar 10-15 tane öz amca çocuğumu<br />
daha hiç görmemiştim. Sebebi ise 2000’li yıllara<br />
kadar uygulanan sert politika idi. Siyasal anlamda<br />
bir gerilim söz konusuydu. Vize alma verme<br />
konusunda ciddi sorunlar yaşanıyordu. Bu anlamda<br />
2000’li yıllarda iki sınır arasındaki halklar<br />
arasında bir sevinç oldu. Maalesef bu sevinç kaynağı<br />
Arap Baharı’yla birlikte trajik duruma düştü.<br />
Şu anda giriş-çıkışlar son derece doğal hale<br />
dönüştü ama bu bütünleşme ne yazık ki trajik bir<br />
şekilde oluyor. İnsanlar evlerini terk edip buraya<br />
gelmeye çalışıyor.<br />
ORSAM: Sınır bölgesinde nasıl bir süreç yaşanıyor,<br />
Suriye’deki olayların toplumlar arası<br />
ilişkiler anlamında nasıl etkileri oldu?<br />
Abdülkadir GÖK: Onların hayatı savaş nedeniyle<br />
ciddi anlamda harap oldu. Savaşın yaşanması<br />
her aile ferdine etki etmiş. Ölümler, göç<br />
dalgaları söz konusu. Suriye’deki büyük şehirlere<br />
son 10-15 yılda yerleşen Kürtler de etkilendi.<br />
Şehirler bombalanırken yüz binlerce insan ve<br />
aile göç ediyor, geri dönüyor veya boş arazilerde<br />
çadır kurmaya, yaşamaya çalışıyor. Bu Arap<br />
ve Türk bölgelerinde de söz konusu. Afrin, Kobani,<br />
Ceylanpınar, Kamışlı ve Haseki dediğimiz<br />
sınır bölgesindeki şehirleşmiş yerleşim alanlarına<br />
müthiş derecede bir akım, bir göç söz konusu.<br />
ORSAM: Oradan buraya göç edenler nerede<br />
ve nasıl yaşıyorlar?<br />
Abdülkadir GÖK: Genelde medyada gördüğümüz<br />
kadarıyla sanki o savaştan kaçan insanlar<br />
hep çadır kente yerleşiyormuş gibi yansıtılıyor.<br />
Gerçekte bu böyle değildir. Bu buzdağının görünen<br />
kısmıdır. Büyük kısmı aslında gayri resmi<br />
olarak geçiş yapıyor. Biz bunu kendi ailelerimizden<br />
biliyoruz. Kampın kendisi anormal bir süreçtir.<br />
Gelen insanlar bir yardım, bir iş bekliyor.<br />
Son birkaç ayda benim tanıdığım 50-60 aile gayri<br />
resmi olarak geldi. Biz onlara küçük bir ev, ev olmazsa<br />
köy içerisinde geçici olarak bir çadır buluyoruz.<br />
Onlara özellikle Şanlıurfa bölgesindeki<br />
iş imkanlarını ayarlıyoruz ki bunlar da genelde<br />
tarla, bağ bahçelerde günlük çalışmalar oluyor.<br />
ORSAM: Genelde bu göç olgusunun Arap kökenli<br />
Suriye vatandaşları tarafından olduğu<br />
düşünülüyor ama anladığımız kadarıyla Kürt<br />
bölgelerinden de Türkiye’ye yönelik göç dalgası<br />
yaşanıyor. Doğru mu?<br />
Abdülkadir GÖK: Şanlıurfa sınır hattı boyunca<br />
düşündüğümüzde Arap bölgesi biraz azdır. Orada<br />
kamp olduğu <strong>için</strong> onlar direk kampa gelirler.<br />
Ama Şanlıurfa’nın karşısındaki Kobani dediğimiz<br />
yer büyük bir Kürt yerleşim alanıdır. O insanlar<br />
bizim taraftaki Suruç ilçesine akın ediyorlar.<br />
ORSAM: Bunlara devlet yardımı yapılıyor<br />
mu?<br />
Abdülkadir GÖK: Hayır sadece halk arasında<br />
oluşan yardımlaşma var.<br />
ORSAM: Peki halk bu yardımları ne kadar<br />
daha sürdürebilecek ekonomik güce sahip?<br />
Abdülkadir GÖK: Herkes kendi ailesine, çevresine<br />
gücü yettiğince yardım yapıyor. Büyük<br />
çapta olmasa da yatak, yorgan, yastık tarzı herkes<br />
kendi çapında yardım ediyor. İlerde bunlar<br />
büyük sorunlara yol açabilir. Bizim de asıl meselemiz<br />
onlara iş imkanı bulmak. Sadece Şanlıurfa<br />
bölgesinde tarımsal alanda çalışma imkanı değil,<br />
batı illerimize mevsimlik işçi olarak gönderiyoruz.<br />
Ancak işçi ücretlerinde büyük bir düşüş var.<br />
Günlük 5-10 milyona dahi çalışan, çalışmak isteyenler<br />
var.<br />
ORSAM: Savaştan sonra gayrı resmi olarak<br />
yaşanan geçiş tahminen ne kadardır?<br />
Abdülkadir GÖK: Resmi rakamlara göre<br />
200.000 olduğu söyleniyor. Ama ben 500 bin kişiden<br />
aşağı olduğunu düşünmüyorum. Türkiye<br />
Devleti de sınır geçişlerine tolerans tanıdığı <strong>için</strong>
ORSAM Konuk<br />
insanlar günlük gelip gidiyor. Hatta günlük seferlere<br />
başlayan, insanları parayla taşıyan kişiler<br />
meydana çıktı.<br />
ORSAM: Son birkaç aydır Suriye’de savaşın<br />
yoğunlaşması sebebiyle Şam ve Halep’te yaşayan<br />
Kürtler yoğun bombardıman ve çatışmalardan<br />
kaçarak önce Kürtlerin yaşadığı<br />
Afrin, Kobani gibi sınır illerine gelip oradan<br />
Türkiye’ye geçmeleri söz konusu oluyor mu?<br />
Abdülkadir GÖK: Birkaç ay önce Kürt bölgesinde<br />
bu kadar geçiş söz konusu değildi. Ancak<br />
dediğiniz gibi Halep ve Şam’da yaşanan büyük<br />
savaş insanları korkutup köylerine döndürmeye,<br />
göç ettirmeye başladı. Aynı zamanda geçim<br />
sıkıntısı da yaşandı. Elektriğin, alışverişin, benzinin,<br />
ekmeğin bulunmadığı, bulunsa bile insanların<br />
parasının olmadığı yerden mecburen taşındılar.<br />
Yani asıl amaç maddi anlamda bir geçim<br />
kaynağı sağlamak.<br />
ORSAM: Sizce bu geçici bir durum mu yoksa<br />
insanlar buraya yerleşmeye mi geldi?<br />
Abdülkadir GÖK: Bu süreç daha devam eder.<br />
Suriye Kürtleri hala kendi bölgelerinde kendilerini<br />
güvende hissetmiyorlar. Çünkü yarın<br />
Esad gittiği zaman, Özgür Suriye Ordusu’nun<br />
yönetiminde kendilerini tehdit altında görüyorlar.<br />
Sanılmasın ki Kürtler kendi bölgelerinde bir<br />
oluşum oluşturdular, kendilerini savunabilirler.<br />
Esad gidince kendi statüleri ne olacak onu merak<br />
ediyorlar.<br />
ORSAM: Türkiye tarafından şu ana kadar bu<br />
konuda herhangi bir tedbir, herhangi bir yardım<br />
kampanyası yürütülmüş durumda mı?<br />
Abdülkadir GÖK: O çerçeveyi kurmak zor bir<br />
olay. Gördüğüm kadarıyla Suriye’den gelen göç<br />
ve gayrı resmi geçiş hakikaten çok büyük. Devletin<br />
hepsini kuşatması, hepsine sahip çıkması<br />
mümkün değil. O yüzden STK’ların harekete<br />
geçmesi şart. Bazı partiler, STK’lar ufak çapta<br />
yardımlar gönderiyor ama bunlar yeterli değil.<br />
Türkiye tarafına geçen insanlar arasında dram<br />
yaşanıyor. Şanlıurfa bölgesini düşünürsek şu an<br />
çarşı pazara çıksak yüzlerce Suriyeli ile karşılaşabilirsiniz.<br />
Dilencilik yapanlar var. Ev bulamayan<br />
insanlar çoğunlukta. Kampın şartlarına razı<br />
olmayıp şehirde çözüm arayanlar var. Bununla<br />
birlikte insanın kişiliğinin bozulması görülüyor.<br />
Namus mefhumunun ciddi anlamda bozulduğunu<br />
görüyoruz.<br />
ORSAM: Son olarak, bu durum karşısında<br />
size göre nasıl tedbirler alınmalıdır?<br />
Abdülkadir GÖK: Bunun çözümü birkaç koldan<br />
sürdürülmelidir. En başta yerel olması gerekiyor.<br />
Yerel olmazsa insanlar kendilerini güvende<br />
hissetmez. Yerele önem verilmesi şart. Akrabası<br />
olan insanlara sahip çıkılmalı. Diyelim ki benim<br />
karşı taraftaki akrabalarım geldi; iş arıyoruz, ev<br />
bakıyoruz. Benim devlet yetkililerine “Biz bu kadar<br />
aileyi koruyup kolluyoruz” dediğimde, devlet<br />
tarafından bir destek görmem lazım. Sivil toplum<br />
örgütlerinin ciddi anlamda çalışması lazım.<br />
Göç eden insanlar sadece sınır bölgesine değil iç<br />
bölgelere de yayılıyorlar. Mesela Diyarbakır’da<br />
muazzam derecede hırsızlık, kapkaç olayı yaşanıyor.<br />
Sadece kamp bölgeleriyle yetinememek<br />
gerekiyor. İnsanların bir kısmı o kamplarda yaşamayı<br />
kabul etmiyor. Çok çocuklu geniş ailelerin<br />
o kamplarda yaşaması mümkün değil. Bu<br />
insanın doğasına aykırı bir durum. Küçücük bir<br />
oda veya çadırda, 10-15 kişinin yaşama ihtimali<br />
yok. Kampın sosyal yapısı iyi olsa da yemek barınak<br />
olsa da 20-30 bin kişiden bahsederken yetmiyor.<br />
Birçok akrabam oraya geldi ve bana “Bizi<br />
buradan kurtar” dedi. İnsanlar dışarıdaki rezaleti<br />
kamplardaki hayata tercih etmekte.<br />
ORSAM: Çok teşekkür ederiz.<br />
* Bu söyleşi ORSAM Uzmanları Serhat Erkmen,<br />
Oytun Orhan ve Bilgay Duman tarafından 23<br />
Nisan 2013 tarihinde Şanlıurfa ilinde gerçekleştirilmiştir.<br />
O
Bu Sayıda<br />
Katkıda Bulunan Yazarlar<br />
Oytun Orhan<br />
Lisans eğitimini Gazi Üniversitesi İ.İ.B.F. Uluslararası İlişkiler bölümünde tamamlayan Orhan, yüksek<br />
lisans eğitimini Hacettepe Üniversitesi Uluslararası İlişkiler bölümünde “Kimliğin Suriye’nin<br />
Bölgesel Politikalarına Etkisi (1946-2000)” başlıklı tezi vererek tamamlamıştır. Orhan, halen Bolu<br />
Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası İlişkiler bölümünde doktora<br />
eğitimine devam etmektedir. 1999 – 2009 yılları arasında Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi<br />
(ASAM)’nde Ortadoğu Araştırmaları Masası’nda çalışan Orhan, 2009 yılından bu yana Ortadoğu<br />
Stratejik Araştırmalar Merkezi (ORSAM)’nde araştırmacı olarak görevine devam etmektedir.<br />
Prof. Dr. Erol Kurubaş<br />
Lisansını 1993’te Gazi Üniversitesi İİBF Uluslararası İlişkiler Bölümünde, Yüksek Lisansını 1996’da<br />
ve doktorasını 2000’de Ankara Üniversitesi SBF Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalında tamamladı.<br />
2005’te doçent, 2010’da profesör oldu. Halen Kırıkkale Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümünde<br />
öğretim üyeliği görevini sürdürmektedir. Ayrıca 2011’den beri de Ankara Strateji Enstitüsü’ne danışmanlık<br />
yapmaktadır. İlgi alanları arasında azınlıklar ve etnik çatışmalar, milliyetçilik, Ortadoğu,<br />
Türk dış politikası ve Kürt sorunu yer almaktadır. Başlıca eserleri arasında “Sevr-Lozan Sürecinden<br />
1950’lere Kürt Sorununun Uluslararası Boyutu ve Türkiye (C.I)”, “1960’lardan 2000’lere Kürt Sorununun<br />
Uluslararası Boyutu ve Türkiye (C.II)”, “Asimilasyondan Tanınmaya: Uluslararası Politikada<br />
Azınlık Sorunları ve Avrupa Yaklaşımı”, “Yöntem, Kuram Komplo: Türk Uluslararası İlişkiler Disiplininde<br />
Vizyon Arayışları (E. Aydınlı ve H. Özdemir’le birlikte), “Kürt Sorununun Çözüm Mantığını<br />
Anlamak: Zorluklar, Zorunluluklar ve İdealler” (Rapor) sayılabilir.<br />
Doç. Dr. Özlem Tür<br />
Dr. Tür, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde öğretim üyesidir. Kendisi,<br />
Ortadoğu’nun politik ekonomisi ve Arap-İsrail ilişkileri dersleri vermekte ve Türkiye’nin Ortadoğu<br />
politikası, özellikle de Suriye, İsrail ve Lübnan ile ilişkileri üzerine çalışmaktadır. Son yayınları<br />
arasında “Political Economy of Turkey’s Relations with the Middle East” (Turkish Studies, Aralık<br />
2011), “Turkey and Israel in the 2000s - From Cooperation to Conflict” (Israel Studies, Güz 2012) ve<br />
Raymond Hinnebusch ile birlikte editörlüğünü yaptığı Nisan 2013’de çıkacak olan Turkey and Syria<br />
– Between Enmity and Amity (Londra: Ashgate, Nisan 2013) başlıklı kitap sayılabilir.<br />
Dr. Can Kasapoğlu<br />
Dr. Kasapoğlu 2008 yılında Kara Harp Okulu Savunma Bilimleri Enstitüsü’nden yüksek lisans derecesini,<br />
müteakip olarak, 2011 yılı sonunda Harp Akademileri Stratejik Araştırmalar Enstitüsü’nden
Yazarlar<br />
doktor unvanını kazanmıştır. 2012 yılında İsrail realist okulunun önemli temsilcilerinden Bar-Ilan<br />
Üniversitesi bünyesinde bulunan BESA Center’da doktora sonrası akademik çalışmalarını tamamlayan<br />
Dr. Can Kasapoğlu, hali hazırda İstanbul merkezli bağımsız bir think-tank olan EDAM’da görev<br />
yapmaktadır. Orta Doğu ve Kuzey Afrika’da askeri-politik konular, Türk-İsrail ilişkileri, İsrail Stratejik<br />
Kültürü ve güvenlik bilimleriyle ilgilenen Dr. Kasapoglu’nun söz konusu sahalarda akademik<br />
çalışmaları ve Jerusalem Post ile Today’s Zaman ORSAM dış politika sayfaları <strong>için</strong> kaleme aldığı<br />
çeşitli analizleri bulunmaktadır.<br />
Dr. Şebnem Udum<br />
ODTÜ-Uluslararası İlişkiler Bölümü’nden lisans derecesine (1999), Monterey Institute of International<br />
Studies (Monterey, Kaliforniya, ABD)’den Uluslararası Politika Çalışmaları yüksek lisans derecesine<br />
(2001) ve Kitle İmha Silahlarının Yayılmasının Önlenmesi (Non-proliferation) Çalışmaları<br />
sertifikasına (2002) sahiptir. James Martin Center for Nonproliferation Studies’de Araştırmacı olarak<br />
çalışmıştır (2002-2003). Bilkent Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nden yüksek lisans (2003)<br />
ve doktora (2010) derecelerini almıştır. Hacettepe Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde Öğretim<br />
Görevlisi olarak çalışmaktadır.<br />
Doç. Dr. Barış Doster<br />
Kars’ta doğdu (1973). İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nü<br />
bitirdi (1994). İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde, Türk siyasal<br />
yaşamı üzerine yazdığı tezle yüksek lisans, Atatürk’ün Kurtuluş Savaşı’nda izlediği dış politikayı incelediği<br />
çalışmayla doktora yaptı. 2011’de siyasi tarih doçenti oldu. Halen Marmara Üniversitesi İletişim<br />
Fakültesi’nde öğretim üyesidir.<br />
Dr. Özüm S. Uzun<br />
2012 yılında ODTÜ Uluslararası İlişkiler Bölümünde “2000’li Yıllarda Türkiye-İran İlişkileri: Yakınlaşma<br />
mı?” başlıklı doktora tez çalışmasını tamamlamıştır. Yeni Yüzyıl Üniversitesinde (İstanbul)<br />
Uluslararası İlişkiler Bölümünde yarı zamanlı öğretim görevlisi olarak çalışmaktadır.<br />
Abdulgani Bozkurt<br />
1985 Bayburt doğumlu olan Abdulgani Bozkurt, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, İ.İ.B.F. Siyaset<br />
Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde araştırma görevlisi olarak görev yapmaktadır. Lisans eğitimini<br />
Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi’nde (Uluslararası İlişkiler–2008) tamamlamıştır. Yüksek lisans<br />
derecesini ise, Hizbullah başta olmak üzere Lübnan’daki bazı siyasi parti yetkilileriyle de görüşerek,<br />
Hizbullah üzerine hazırladığı tezle (Uluslararası İlişkiler–2010) Karadeniz Teknik Üniversitesi’nde<br />
almıştır. Bozkurt, doktora eğitimine Karadeniz Teknik Üniversitesi’nde devam etmektedir.<br />
Dr. Maxim A. Suchkov<br />
Pyatigorsk State Linguistic Universitesi, PSLU (Pyatigorsk, Rusya) Stratejik Çalışmalar Enstitüsü<br />
bünyesinde araştırma görevlisidir. 2010 – 2011 döneminde Washington.D.C’de Georgetown Üniversitesi’ndeki<br />
Avrasya, Rusya ve Doğu Avrupa Çalışmaları Merkezi (CERES) bünyesinde Fulbright<br />
Konuk Araştırmacı olarak görev yapmıştır. Uzmanlık alanı; Büyük Kafkasya, ABD-Rusya ilişkileri,
Yazarlar<br />
bölgesel güvenlik, terörizm, etnik gruplararası çatışmalar gibi konuları içermektedir. Yakın zaman<br />
önce yayınlanan “US Foreign Policy in the South Caucasus: sources, interests, tools of implementation”<br />
(ABD’nin Güney Kafkasya’daki Dış Politikası: kaynaklar, çıkarlar, uygulama araçları) adlı eserin<br />
yazarıdır (Saarbrucken, Deutschland: LAP Lambert Academic Publishing, 2012).<br />
Bilgehan Öztürk<br />
Uluslararası Antalya Üniversitesi’nin Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde araştırma<br />
görevlisidir. Lisans eğitimini TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi’nin Uluslararası İlişkiler bölümünde<br />
almış, yüksek lisansını da King’s College, Londra Üniversitesi Ortadoğu ve Akdeniz Çalışmaları<br />
bölümünde tamamlamıştır. Türk Dış Politikası, Türkiye-Ortadoğu ve AB-Ortadoğu ilişkileri<br />
konularında çalışmalar yapmaktadır.<br />
Zeynep Sütalan<br />
2003 yılında Marmara Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümünden lisans, 2006<br />
yılında Orta Doğu Teknik Üniversitesi Ortadoğu Çalışmaları Bölümünden yüksek lisans derecesi<br />
aldı. 2004 yılında Türk Asya Stratejik Araştırmalar Merkezinde (TASAM) çalıştı. 2005 yılında Yunanistan,<br />
Bulgaristan, Türkiye Sınır Valilikleri Sınır-ötesi İşbirliği Ağı Türkiye temsilcisi olarak görev<br />
yaptı. 2005-2011 yılları arasında Terörizmle Mücadele Mükemmeliyet Merkezinde konsept uzmanı<br />
olarak çalıştı. Küresel terörizm ve Ortadoğu siyaseti ve ekonomisi hakkında yayınları bulunmaktadır.<br />
Şu anda Orta Doğu Teknik Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümünde doktor adayıdır.<br />
O
Ortadoğu Güncesi<br />
Ortadoğu Güncesi<br />
21 Nisan – 20 Mayıs 2013<br />
Günce No: 54<br />
Hazırlayan:<br />
Seval KÖK
Ortadoğu Güncesi<br />
21 Nisan 2013: Irak Bölgesel Kürt Yönetimi Başkanı<br />
Mesud Barzani, Bölgesel Yönetim Başbakanı<br />
Neçirvan Barzani ve Bölgesel Yönetim Parlamentosu<br />
Başkanı Arsalan Bayiz, Irak hükümetinde<br />
bulunan Kürt milletvekilleri ve temsilcileri<br />
ile bir araya geldi.<br />
21 Nisan 2013: Suriye Halkının Dostları Grubu<br />
Dışişleri Bakanları Toplantısı’nın ardından bir<br />
konuşma yapan Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu,<br />
toplantıya katılan 11 ülkenin, kararlı bir<br />
şekilde Suriye halkına destek vereceğini söyledi.<br />
Davutoğlu, “Bu ülkelerin, katliamların durdurulması<br />
yönünde gösterdiği irade önemlidir.” dedi.<br />
21 Nisan 2013: Mısır Adalet Bakanı Ahmed<br />
Mekki görevinden istifa etti.<br />
21 Nisan 2013: ABD Dışişleri Bakanı John Kerry,<br />
ölümcül olmayan yardım konusunda, “Hangi<br />
maddelere ihtiyaç olduğunu Suriye muhalefetinin<br />
askeri kanadıyla görüşerek, onlara danışarak<br />
kararlaştıracağız.” dedi.<br />
22 Nisan 2013: Suriye Devlet Başkanı Beşşar<br />
Esed, aralarında Hizbullah’ın da olduğu dini ve<br />
siyasi şahsiyetlerin oluşturduğu Lübnanlı heyeti<br />
kabul etti. Suriye’deki krizin yanı sıra Lübnan’daki<br />
durumun da ele alındığı görüşmede Esed, “terörist”<br />
olarak nitelendirdiği muhaliflerle sonuna<br />
kadar mücadele edeceklerini söyledi.<br />
22 Nisan 2013: Kahire Ceza Mahkemesi, Mısır<br />
eski Cumhurbaşkanı Hüsnü Mübarek hakkında<br />
verilen tahliye kararını bozdu.<br />
22 Nisan 2013: İsrail Cumhurbaşkanı Şimon Peres,<br />
“Azerbaycan terör ve savaşa karşı duruşunu<br />
devam ettirecektir. İran, dünyanın barış ve istikrarı<br />
<strong>için</strong> büyük bir tehlike” dedi.<br />
23 Nisan 2013: Hamas sözcüsü Salah el-<br />
Berdevil, İsrail’in Gazze’ye yönelik saldırı, tehditleri<br />
ve Eilat kentine atılan roketlerin Gazze’den<br />
fırlatıldığına dair iddiaları, Başbakan Erdoğan’ın<br />
Gazze ziyaretini engelleme girişimi olarak nitelendirdi.<br />
23 Nisan 2013: Eski Suriye Başbakanı Riyad Hicab,<br />
Suriye’deki devrimi yetim bir devrim olarak<br />
niteledi.<br />
23 Nisan 2013: Irak Bilim ve Teknoloji Bakanı<br />
Abdulkerim Es-Samarrai, Irak ordusunun<br />
Havice’ye düzenlediği saldırıyı protesto <strong>için</strong> görevinden<br />
istifa etti.<br />
24 Nisan 2013: NATO Genel Sekreteri Anders<br />
Fogh Rasmussen, Suriye’de kimyasal silahların<br />
NATO’nun güvenliğini doğrudan etkileyebileceğini<br />
söyledi.<br />
25 Nisan 2013: Suriye Muhalefeti ve Devrimci<br />
Güçler Milli Koalisyonu Başkanı Muaz el Hatib,<br />
Hizbullah lideri Hasan Nasrallah’tan Suriye <strong>için</strong>deki<br />
tüm savaşçılarını çekmesini istedi. El Hatib,<br />
Nasrallah’a bölgede mezhepsel bir çatışma olmaması<br />
<strong>için</strong> tüm savaşçılarını Suriye’den çek çağrısında<br />
bulundu.<br />
26 Nisan 2013: Irak’ın el-Enbar kentindeki göstericilerin<br />
sözcüsü Said el-Lafi, Başbakan Nuri<br />
el-Maliki ile taraftarlarını fitne ateşini yakmakla<br />
suçladı.<br />
26 Nisan 2013: İngiltere Başbakanı David Cameron,<br />
Suriye rejiminin kimyasal silah kullandığına<br />
dair “sınırlı ancak artan oranda kanıt” olduğunu<br />
söyledi.<br />
26 Nisan 2013: Avrupa Birliği, Suriye’de kimyasal<br />
silah kullanımının kesinlikle kabul edilemeyeceğini<br />
vurguladı.<br />
26 Nisan 2013: Dünya Müslüman Alimler Birliği<br />
Başkanı Şeyh Yusuf el-Karadavi, Irak’ta güvenlik<br />
güçlerinin göstericilere yönelik kanlı müdahalesiyle<br />
ilgili olarak, “Irak Başbakanı Nuri el-<br />
Maliki Sünnileri hedef alarak İslam ümmetiyle<br />
savaşıyor” dedi.<br />
28 Nisan 2013: İslam Alimleri Küresel Vakfı<br />
Genel Sekreteri Prof. Saad El Şahrani, Suriye<br />
krizi ile bölgede tırmanan mezhepsel gerilimin<br />
bir çatışmaya dönüşmesinden endişe edildiğini<br />
ifade etti. El Şehrani, “Bölgede savaş tamtamları<br />
çalıyor.” dedi.<br />
28 Nisan 2013: Rusya Dışişleri Bakanı Yardımcısı<br />
Mikhail Bogdanov, Suriye’deki krize son vermenin<br />
tek yolunun Cenevre Anlaşması olduğunu<br />
belirtti.
Ortadoğu Güncesi<br />
29 Nisan 2013: Irak Kürt Bölgesel Yönetimi<br />
(IKBY) Başbakanı Neçirvan Barzani, Irak hükümeti<br />
ile IKBY arasındaki sorunları görüşmek<br />
üzere Irak Başbakanı Nuri el-Maliki ile bir araya<br />
geldi.<br />
29 Nisan 2013: Eski İsrail Savunma Bakanı Binyamin<br />
Ben-Eliezer, Batı’nın Suriye’ye müdahale<br />
etmesi gerektiğini söyledi.<br />
29 Nisan 2013: AK Parti Genel Başkan Yardımcısı<br />
Hüseyin Çelik, Irak Kürt Bölgesel Yönetimi<br />
Başkanı Mesut Barzani ile bir araya geldi.<br />
30 Nisan 2013: Tunus’un devrik lideri Zeynel<br />
Abidin bin Ali, göstericileri öldürmek suçundan<br />
gıyabında bir kez daha ömür boyu hapse mahkum<br />
edildi.<br />
30 Nisan 2013: Suriye yönetimi, iki gündür<br />
Şam’da meydana gelen patlamaları Birleşmiş<br />
Milletler’e (BM) şikayet etti.<br />
1 Mayıs 2013: Hizbullah Genel Sekreteri Hasan<br />
Nasrallah, Suriye’de siyasi çözümden yana olduğunu<br />
belirterek, “Beşşar Esed askeri yöntemlerle<br />
düşmeyecek” dedi.<br />
1 Mayıs 2013: İran Dışişleri Bakanı Ali Ekber<br />
Salihi, Suriye’de kimyasal silah kullanıldığına<br />
ilişkin iddialara ilişkin, ülkedeki muhaliflerin soruşturulması<br />
gerektiğini söyledi.<br />
2 Mayıs 2013: ABD vatandaşları, Amerikan<br />
askerlerinin Suriye’deki iç savaşa müdahalesini<br />
istemiyor. Reuters/Ipsos şirketleri tarafından<br />
yapılan ankete göre Amerikalıların sadece yüzde<br />
10’u ülkelerinin Suriye’deki olaylara müdahale<br />
etmesini isterken, yüzde 61’i ise müdahaleye<br />
karşı çıktı.<br />
2 Mayıs 2013: BM Genel Sekreteri Ban Kimun,<br />
BM Güvenlik Konseyi’nin daimi üyelerine<br />
Suriye’de kimyasal silah kullanıldığı iddiaları ve<br />
bunların araştırılması amacıyla kurduğu ekibin<br />
çalışmalarına ilişkin bilgi verdi.<br />
2 Mayıs 2013: ABD Savunma Bakanı Chuck Hagel,<br />
Suriyeli muhaliflere silah temin etmek konusunun<br />
yeniden düşünüldüğünü açıkladı.<br />
3 Mayıs 2013: Irak’ın başkenti Bağdat’ta Başbakan<br />
Nuri Maliki’ye destek gösterisi düzenlendi.<br />
4 Mayıs 2013: ABD Başkanı Barack Obama,<br />
Suriye’de kimyasal silah kullanıldığı iddialarına<br />
ilişkin “Bunun üzerinde durmaya devam edeceğiz”<br />
dedi.<br />
4 Mayıs 2013: Suriye eski Devlet Başkanı Hafız<br />
Esed’in Yardımcısı Abdulhalim Haddam, ülkedeki<br />
savaşa duyarsız kaldıkları gerekçesiyle uluslar<br />
arası kamuoyu ve Arap dünyasını eleştirdi. Ülkenin<br />
gittikçe kötüye gittiğini ifade eden Haddam,<br />
ABD yönetimine muhaliflere askeri destek verme<br />
çağrısında bulundu. Haddam ayrıca Esed’i<br />
etnik temizlik yapmakla suçladı.<br />
4 Mayıs 2013: Rusya Dışişleri Bakanı Sergey<br />
Lavrov, muhalif Özgür Suriye Ordusu Komutanı<br />
Salim İdris dahil Suriye’de tüm muhalif temsilcilerle<br />
görüşmeye hazır olduklarını açıkladı.<br />
5 Mayıs 2013: Iraklı Şii liderlerden Mukteda es-<br />
Sadr, Suriye’nin İsrail’e karşılık vermesi gerektiğini<br />
belirtti.<br />
5 Mayıs 2013: Suriye yönetimi, İsrail’in başkent<br />
Şam yakınlarındaki askeri bir tesisi vurmasının<br />
“teröristlere direkt askeri destek vermek amaçlı”<br />
olduğunu iddia etti.<br />
6 Mayıs 2013: Suriye Muhalif ve Devrimci Ulusal<br />
Güçler Koalisyonu (SMDK) İsrail’in Şam’ın<br />
kuzeybatısındaki El-Cemraya bölgesine düzenlediği<br />
saldırıyı kınadı, yönetimi suçladı.<br />
6 Mayıs 2013: Fransa Dışişleri Bakanı Laurent<br />
Fabius, Suriye’deki krize siyasi çözüm bulunması<br />
gerektiğini belirtti.<br />
6 Mayıs 2013: Suriye lideri Beşşar Esed’in Rusya<br />
aracılığı ile Washington’a İsrail’in saldırılarına<br />
cevap verecekleri yönünde mektup gönderdiği<br />
iddia edildi. İnterfax’ın sorularını yanıtlayan<br />
Şam’da bulunan Rusya Büyükelçiliği yetkilileri,<br />
ABD’ye gönderilen mektupla ilgili yorum yapmak<br />
istemedi.
Ortadoğu Güncesi<br />
6 Mayıs 2013: Irak Başbakanı Nuri el-Maliki,<br />
İsrail’in Suriye’ye gerçekleştirdiği hava saldırısını<br />
kınayarak, İsrail’in saldırılarının bölgede bozulmaya<br />
sebebiyet verdiğini belirtti.<br />
7 Mayıs 2013: Suriye Muhalif ve Devrimci Ulusal<br />
Güçler Koalisyonu (SMDK), NATO Genel<br />
Sekreteri Anders Fogh Rasmussen’in, “BM’den<br />
bir heyetinin kimyasal silah kullanıldığı iddia<br />
edilen bölgelerde inceleme yapması gerektiği”<br />
yönündeki açıklamasını memnuniyetle karşıladı.<br />
7 Mayıs 2013: İran Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü<br />
Ramin Mihmanperest, Suriye’deki durumun<br />
hassas olduğunu belirterek, “bölge ülkelerinin,<br />
gelişmeleri tahrik edecek hareketlerden kaçınmasını”<br />
istedi.<br />
7 Mayıs 2013: Suriye Başbakan Yardımcısı ve<br />
Dışişleri Bakanı Velid el Muallim, İsrail’in saldırıları<br />
sonrası Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov<br />
ile telefonda görüştü.<br />
7 Mayıs 2013: İran Dışişleri Bakanı Ali Ekber Salihi,<br />
ülkesinin Suriye rejiminin güçlü bir müttefiki<br />
olduğunu vurgulayarak, muhaliflerden Suriye<br />
hükümetiyle müzakere masasına oturmalarını ve<br />
geçiş hükümeti kurmalarını istediklerini söyledi.<br />
7 Mayıs 2013: İran Dışişleri Bakanı Ali Ekber Salihi,<br />
ülkesinin Suriye rejiminin güçlü bir müttefiki<br />
olduğunu vurgulayarak, muhaliflerden Suriye<br />
hükümetiyle müzakere masasına oturmalarını ve<br />
geçiş hükümeti kurmalarını istediklerini söyledi.<br />
7 Mayıs 2013: ABD Başkanı Barack Obama,<br />
Suriye konusunda “kolay yanıtların” olmadığını<br />
belirterek, kararlarını algılamalara dayanarak almadığını<br />
söyledi.<br />
8 Mayıs 2013: Suriye Devlet Başkanı Beşşar<br />
Esed, İran Dışişleri Bakanı Ali Ekber Salihi ve<br />
beraberindeki heyeti kabul etti.<br />
8 Mayıs 2013: Libya Savunma Bakanı Muhammed<br />
El-Bergasi istifasını geri çekti.<br />
8 Mayıs 2013: ABD Dışişleri Bakanı John Kerry,<br />
Suriye lideri Beşşar Esed’in gelecekte iktidarda<br />
kalma ihtimalini hayal edemediğini söyledi.<br />
9 Mayıs 2013: ABD Dışişleri Bakanı John Kerry,<br />
Suriye Devlet Başkanı Beşşar Esed’in bir geçiş<br />
hükümetinde yer almayacağını söyledi.<br />
10 Mayıs 2013: ABD Dışişleri Bakanı John<br />
Kerry, Ortadoğu Dörtlüsü Temsilcisi Tony Blair<br />
ile görüştü.<br />
10 Mayıs 2013: Rusya Dışişleri Bakanı Sergey<br />
Lavrov, Suriye’ye yeni bir silah satışının gündemlerinde<br />
olmadığını, eski kontratlara göre sevkiyatların<br />
yapıldığını söyledi.<br />
14 Mayıs 2013: Rusya, Suriye’de uçuşa kapalı<br />
bölge ya da insani yardım koridoru oluşturulmasının<br />
yıkıcı sonuçları olacağı, bu yönde bir<br />
kararın da sadece Birleşmiş Milletler Güvenlik<br />
Konseyi’nde alınabileceği uyarısında bulundu.<br />
14 Mayıs 2013: Arap dünyasının tanınmış yazarlarından<br />
Mısırlı düşünür Fehmi Huveydi,<br />
Reyhanlı’daki saldırılara ilişkin “Beşşar Esed bu<br />
saldırılarla komşusuna ‘Sizi rahatsız etmeye kadirim’<br />
mesajı vermek istiyor” dedi.<br />
14 Mayıs 2013: ABD Dışişleri Bakanı John<br />
Kerry, Washington ve Moskova’nın desteklediği<br />
Suriye barış konferansının Haziran ayı başında<br />
yapılabileceğini söyledi. Kerry, Esed rejiminin<br />
konferansa katılmamayı planladığı iddiasının da<br />
doğru olmadığını söyledi.<br />
14 Mayıs 2013: Irak’ın Bakuba kentinde, gösterileri<br />
organize eden halk hareketi liderlerinden<br />
Abdurrahman Ahmed el-Bedri, uğradığı suikast<br />
sonucu hayatını kaybetti.<br />
14 Mayıs 2013: Mısır Şura Meclisi, İsrail ile diplomatik<br />
ilişkilerin kesilmesini talep etti.<br />
14 Mayıs 2013: Afganistan’ın Logar kentinde<br />
helikopterlerinin acil iniş yapması sonucu Taliban<br />
tarafından kaçırılan 8 Türk vatandaşının geri<br />
kalan 4’ü daha serbest bırakıldı.<br />
15 Mayıs 2013: BM Genel Kurulu, Suriye’de<br />
siyasi geçiş çağrısı yapan bağlayıcı olmayan tasarıyı<br />
onayladı. Aralarında Türkiye’nin de bulunduğu<br />
ülkelerin verdiği taslak 12’ye karşı 107 oyla<br />
kabul edildi.
Ortadoğu Güncesi<br />
16 Mayıs 2013: Başbakan Recep Tayyip Erdoğan,<br />
ABD Başkanı Barack Obama ile yaptıkları<br />
görüşmede Suriye’nin bir numaralı konu olduğunu<br />
söyledi.<br />
16 Mayıs 2013: ABD Başkanı Barack Obama,<br />
Suriye’ye tek taraflı müdahale niyetinde olmadıklarını<br />
söyledi. Başbakan Recep Tayyip Erdoğan’la<br />
ortak basın toplantısı düzenleyen Obama, Suriye’deki<br />
kimyasal silahların komşularını ve müttefik<br />
ülkeleri tehdit ettiğini dile getirdi. Bu konuda<br />
gerek diplomatik gerekse askeri adımlar atma<br />
seçeneğini saklı tuttuğunu dile getiren Obama,<br />
“Ama bu ABD’nin kendi başına yapacağı bir şey<br />
değil. Bölgede başbakan da dahil kimse ABD’nin<br />
bu konuda tek taraflı bir adıma atacağını düşünmez.”<br />
diye konuştu.<br />
16 Mayıs 2013: ABD Başkanı Barack Obama,<br />
Türkiye’nin İsrail ile olan ilişkilerini normalleştirmesi<br />
çabasını hatırlatarak, bu sürecin her iki<br />
ülkenin de menfaatine olduğunu söyledi.<br />
17 Mayıs 2013: Rusya Dışişleri Bakanı Sergey<br />
Lavrov, Hatay’ın Reyhanlı ilçesinde meydana gelen<br />
ve 51 kişinin ölümüne neden olan terör saldırısı<br />
ile ilgili soruşturmanın devam ettiğini ve<br />
herhangi bir tarafı suçlamak <strong>için</strong> erken olduğunu<br />
söyledi.<br />
18 Mayıs 2013: Rusya Devlet Başkanı Vladimir<br />
Putin, Birleşmiş Milletler (BM) Genel Sekreteri<br />
Ban Ki-Mun’la başta Suriye krizi olmak üzere<br />
uluslararası sorunları ele aldı. Putin ve Ban, tüm<br />
krizlerin uluslararası hukuka uygun olarak çözülmesi<br />
gerektiğini kaydetti.<br />
18 Mayıs 2013: Bölgesel Kürt Yönetimi’nin Başkanı<br />
Mesud Barzani, Irak Cumhurbaşkanı Celal<br />
Talabani’nin sağlığıyla ilgili gelişmenin kendilerini<br />
sevindirdiğini belirtti.<br />
20 Mayıs 2013: Irak Bölgesel Kürt Yönetimi<br />
Başkanı Mesud Barzani, terör örgütü PKK’nın<br />
Suriye’deki yapılanması olan PYD’ye yönelik sert<br />
bir açıklama yaptı. Barzani, PYD’nin karanlık<br />
yöntemlerle silahlandığını belirterek artık muhatap<br />
almayacaklarını dile getirdi. Kürt muhaliflerin<br />
sitesi nasname.com ise PYD’nin Irak-Suriye<br />
sınırına mevzi kazmaya başladığını duyurdu.<br />
20 Mayıs 2013: Irak Bölgesel Kürt Yönetiminin<br />
askeri gücü Peşmerge Bakanlığı Sözcüsü Cebbar<br />
Yaver, kendi bölgelerinde bulunan Suriye sınırını<br />
kapattıkları yönündeki haberlerinin asılsız olduğunu<br />
söyledi. Yaver, Suriye’de yaşanan çatışmalarla<br />
kendilerinin bir ilgisinin olmadığını ifade<br />
etti.<br />
O
Ortadoğu Güncesi<br />
ORSAM<br />
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ
ORSAM<br />
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ
ORSAM<br />
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
93
40<br />
sayı<br />
2011<br />
ERMENİ<br />
ARAŞTIRMALARI<br />
Dört Aylık Tarih, Politika ve Uluslararası İlişkiler Dergisi<br />
Olaylar ve Yorumlar<br />
Ömer E. LÜTEM<br />
Fransa’nın Soykırım Çelişkisi<br />
Yaşar YAKIŞ<br />
Milletlerarası Hukukta Soykırım Kavramı:<br />
1915 Ermeni Olayları Açısından<br />
William A. Schabas’ın Görüşleri<br />
Sadi ÇAYCI<br />
Bir Adil Bellek Sorunu ya da İfade Özgürlüğünün<br />
Sınırları Hakkında Bir AİHM Davası<br />
Pulat TACAR<br />
Sahteciliğe Karşı Tarihsel Araştırma:<br />
Aram Andonyan’ın “Naim Bey’in Hatıraları ve<br />
“Hakikiliğini” Savunmak İçin Yapılan Çağdaş Girişimler<br />
Maxime GAUIN<br />
KRONOLOJİ (2010-2011)<br />
KİTAP TAHLİLLERİ<br />
EN SON ÇIKAN KİTAPLAR<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Doç. Dr. Ali Fuat ÖRENÇ<br />
<br />
Yrd. Doç. Dr. Deniz ALTINBAŞ<br />
<br />
Dr. Mustafa Serdar PALABIYIK<br />
Yrd. Doç. Dr. Yıldız Deveci BOZKUŞ<br />
<br />
<br />
Dr. Erhan TÜRBEDAR<br />
<br />
<br />
Van Regemorter MAÏTÉ<br />
ERMEN‹ SORUNU<br />
TEMEL B‹LG‹ VE<br />
BELGELER<br />
Ömer Engin LÜTEM<br />
(Der.)<br />
Geniflletilmifl 2. Bask›<br />
ANKARA - 2009<br />
<br />
<br />
<br />
THE ARMENIAN QUESTION<br />
BASIC KNOWLEDGE<br />
AND DOCUMENTATION<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Ömer E. LÜTEM<br />
<br />
<br />
Jean-Louis MATTEI<br />
<br />
<br />
Sadi ÇAYCI<br />
<br />
<br />
Bahar Senem ÇEVİK-ERSAYDI<br />
<br />
Derk Jan van der LINDE<br />
<br />
Zeynep KAYA<br />
<br />
<br />
Doğanay ERYILMAZ<br />
<br />
Ömer Engin LÜTEM<br />
(Editor)<br />
ANKARA - 2009
ORSAM RAPORLARI<br />
ORSAM Rapor No: 1<br />
Mart 2009<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng)<br />
ORSAM Rapor No: 2<br />
Nisan 2009<br />
<br />
(Tr - Eng)<br />
ORSAM Rapor No: 3<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 5<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng)<br />
ORSAM Rapor No: 6<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng - Ar)<br />
ORSAM Rapor No: 7<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng - Ar)<br />
ORSAM Rapor No: 8<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng)<br />
ORSAM Rapor No: 9<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng)<br />
ORSAM Rapor No: 10<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng)<br />
ORSAM Rapor No: 11<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
ORSAM Rapor No: 12<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
ORSAM Rapor No: 13<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 15<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 16<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 17<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 18<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
ORSAM Rapor No: 19<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 20<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 21<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 22<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
ORSAM Rapor No: 23<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 25<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 26<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
ORSAM Rapor No: 27<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 28<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 29<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 30<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 31<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 32<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 33<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
ORSAM Rapor No: 35<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 36<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Eng)<br />
ORSAM Rapor No: 37<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 38<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 39<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)
(Tr)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 50<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 51<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 52<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
ORSAM Rapor No: 53<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 55<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 56<br />
<br />
<br />
<br />
ORSAM Rapor No: 57<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng)<br />
ORSAM Rapor No: 58<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 59<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 60<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr-Eng)<br />
ORSAM Rapor No: 61<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng)<br />
ORSAM Rapor No: 62<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 63<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
ORSAM Rapor No: 65<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 66<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 67<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 68<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 69<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 70<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
ORSAM Rapor No: 71<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 72<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 73<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr-Eng)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Eng)<br />
ORSAM Rapor No: 75<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 76<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr - It)<br />
ORSAM Rapor No: 77<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 78<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 79<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 80<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 81<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr-Eng)
ORSAM Rapor No: 82<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr-Eng)<br />
ORSAM Rapor No: 83<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr-Eng)<br />
ORSAM Rapor No: 85<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 86<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Report No: 87<br />
<br />
<br />
<br />
(Eng)<br />
ORSAM Rapor No: 88<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 89<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 90<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr-Eng)<br />
ORSAM Rapor No: 91<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 92<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Report No: 93<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Eng)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 95<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 96<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 97<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 98<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 99<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 100<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 101<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 102<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
ORSAM Rapor No: 103<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
ORSAM Rapor No: 105<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 106<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 107<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 108<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng)<br />
ORSAM Rapor No: 109<br />
<br />
<br />
<br />
(It)<br />
ORSAM Rapor No: 110<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 111<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 112<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 113<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Mining<br />
(Eng)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 115<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng)<br />
ORSAM Rapor No: 116<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng)<br />
ORSAM Rapor No: 117<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng)<br />
ORSAM Rapor No: 118<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Analizi<br />
<br />
ORSAM Rapor No: 119<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
ORSAM Rapor No: 120<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 121<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng - Ger)<br />
ORSAM Rapor No: 122<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng)<br />
ORSAM Rapor No: 123<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)
ORSAM Rapor No: 125<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 126<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 127<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 128<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
ORSAM Rapor No: 129<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
ORSAM Rapor No: 130<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng)<br />
ORSAM Rapor No: 131<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng)<br />
ORSAM Rapor No: 132<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng)<br />
ORSAM Rapor No: 133<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng)<br />
ORSAM Rapor No: 135<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
ORSAM Rapor No: 136<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
ORSAM Rapor No: 137<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
ORSAM Rapor No: 138<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 139<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Eng)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Eng)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Eng)<br />
ORSAM Rapor No: 150<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
ORSAM Rapor No: 151<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng)<br />
ORSAM Rapor No: 152<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 153<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 155<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr)<br />
ORSAM Rapor No: 156<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng)<br />
ORSAM Rapor No: 157<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng)<br />
ORSAM Rapor No: 158<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng)<br />
ORSAM Rapor No: 159<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng)<br />
ORSAM Rapor No: 160<br />
<br />
<br />
<br />
(Tr - Eng)
Indexed by<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Haziran 2013 Cilt 5<br />
<br />
<br />
54<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
ORSAM<br />
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
ORSAM<br />
ORSAM (Eng)<br />
ORSAM SU<br />
<br />
<br />
ORSAM<br />
WATER<br />
RESEARCH<br />
PROGRAMME
ORSAM<br />
ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ<br />
Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi<br />
<br />
www.<strong>orsam</strong>.org.tr