Endemik

ENDEMİK BİTKİLER
DOÇ.DR. HAKAN ULUKAN

• Endemik, alanları belirli bir ülke veya bölgeye ait, yerel,
ender ve çok ender bulunan türler. Latince endemos
(indigenous) kelimesinden gelir ve “yerli” anlamında
kullanılır.
• Endemik alan; bir ada, bir yarımada veya bir dağ
olabileceği gibi birkaç metrekarelik alanlar da olabilir.
Türkiye endemik bitkiler açısından dünyanın önemli
ülkelerinden birisidir.
• Yurdumuzun siyasi hudutları içerisinde doğal olarak
yetiştiği halde başka hiçbir yerde yetişmeyen, diğer bir
deyişle dünyada yalnız ülkemizde yetişen bitkiler Türkiye
endemikleri olarak adlandırılır. Yurdumuz endemiklerinin
sayısı 3000 dolaylarında olup endemizm oranı %33
civarındadır.(Davis,1965-1988). Ülkemizde endemik tür
sayısı diğer Avrupa ülkeleriyle kıyaslandığında ülkemizin
bu zenginliği daha iyi anlaşılır. Avrupa ülkeleri arasında
en çok türe sahip olan ülke Yunanistan olup 800
civarındadır. Aynı şekilde endemik türlerce zengin
Ispanya veSırbistan’da ise bu sayı 400-500 arasındadır.

• Ülkemizdeki endemik türlerin en önemlilerinden birkaçı;
Kazdağında orman meydana getiren Kazdağı göknarı
(Abies equi-trojani), Eğridir güneyindeki Kasnak
meşesi(Quercus vulcanica), Köyceğiz-Dalaman arasında
yaygın olan Sığla ağacı veya Günlük ağacı ve ormanları
(Liquidambar orientalis), Beşparmak Dağları (Ege
bölümü)ndaki Kral egreltisi(Osmunda regalis) ile Datça
yarımadasında bulunan Datça hurması(Phoneix
theophrasti)dır. Yurdumuzun bilhassa dar derin yarılmış
dağlık alanlarında endemiklerin sayısı bir hayli yüksektir.
Bunun yanında özellikle Pleistosen’deki iklim şartlarına
göre yetişmiş ve yayılma imkanı bulmuş, fakat
günümüzde bilhassa dağlık bölgelerimize lokal alanlarda
hayatiyetlerini sürdüren çeşitli flora bölgelerine ait bitkiler
görülür. Örnek olarak, Karadeniz Fitocoğrafya
Bölgesindeki Akdeniz elemanları, Nur, Dedegöl,Ağrı,
Nemrut, Mercan(Munzur) dağlarındaki nemli ılıman ve
nemli soğuk bitkilere örnek verilebilir.

• Bunun yanında ülkemizde Konzervatif endemikler yanında, yeni
gelişmekte olan progresif endemikler de bulunmaktadır. Bu
bakımdan ülkemiz, hem çeşitli familyalara ait hem de endemikler
yönündende çok zengindir.
• Türkiye’de yetişen endemik türler doğada, aşırı otlatma, yangın,
bilinçsiz kesim, söküm,ıslah çalışmaları, yapılaşma, şehirleşme
ve herbisit kullanımı gibi çeşitli tehlikelerle karşı karşıyadır.Bu
olumsuz faktörler kimi zaman bitkinin yok olmasına ve bir
anlamda yer yüzünde ortadan kalkması anlamına gelmektedir.
Ekim ve arkadaşları(1985) yaptıkları çalışmada endemik türlerin
12’sinin neslinin tükendiğini belirlemişlerdir. Bu olumsuz faktörler
zamanla bitkilerin durumlarını tespit etme ve gerekli önlemleri
alma ihtiyacını doğurmuştur. Bu ihtiyaca yardımcı olmak amacı
ile “Uluslararası Doğa ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği(IUCN)”
kurulmuştur. Bu kuruluş yapığı çalışmalarla bitkiler için tehlike
sınıflarını belirlemiş ve kritik durumdaki bitkileri buna göre
değerlendirerek Kırmızı Bülten denilen “Red Data Book ” isimli
eseri ortaya çıkarmışlardır. Bu çalışmalardan sonra aynı
kategoriler esas alınarak “ Türkiye’nin Nadir ve Endemik Bitkileri ”
adlı bir kırmızı bülten hazırlanmıştır.Bazı endemik bitkiler:
• Alıç
• Sevgi çiçeği
• Köknar...

Yemeklik Endemik Bitkiler
• BOTANİK TURİZMİ
• İnsanlığın beslenmesinde kilit rol oynayan tarla
bitkilerinin % 30'u Anadolu'dan köken almıştır
(Örneğin: kiraz, badem, kayısı, buğday, nohut,
mercimek, incir, lale, kardelen ve
çiğdem).Ülkemiz endemik bitkilerinden bazıları
kültür bitkilerini içermekte, kültür bitkileri
olmayan bazı yabani bitkiler de kültür bitkileriyle
birlikte yemek malzemesi olarak
kullanılabilmektedir. Türk mutfağının
zenginleşmesi ve rakipsiz olması açısından bu
bitkiler önem arz etmektedir.

• Orkide : Ülkemizde endemik orkide çeşitleri vardır. Bunlardan sahlep
yapılabilmekte, K. Maraş ilinde ise dondurmalara katılmaktadır. Maraş
Dondurmasının meşhur olmasının kaynağında orkidelerden elde edilen
sahlep önemli rol oynamaktadır. Nitekim bu ilimizde endemik olarak
Cephalanthera kotschyana, Dactylorhiza osmanica (Osmaniye
orkidesi) orkideleri yetişmektedir.
• Badem: Ülkemizde endemik badem ağaçları bulunmakta olup, bunlar
Elazığ, Hakkari, Mersin, Maraş ve Van'da yetişmektedirler.
• Tere: Salatalarda kullanılan terenin ülkemizde birkaç endemik çeşidi
olup, bu türler ülkemizin Adana, Bitlis, Hakkari, Kastamonu, Konya,
Maraş, Niğde ve Van illerinin endemik bitkilerindendir.
• Kuşkonmaz: Önemli bir besin maddesi olan kuşkonmaz sebzesinin
ise 3 ilimizde endemik olarak bulunduğu bilinmektedir. Antalya'da
Asparagus lycicus (Likya kuşkonmazı), Konya ve Mersin'de Asparagus
coodei, Yine Konya'da Konya'nın antik dönemdeki ismiyle adlandırılan
Asparagus lycaonicus (Likonya veya Konya Kuşkonmazı)
• Pancar: Ülkemize endemik olan iki adet pancar bitkisi vardır ve isimleri
bulundukları bölgelerle ilgilidir. Adanada Beta Adanensis (Adana
pancarı) ve Çanakkalede Beta trojana (Troya Pancarı).
• Kiraz: Ülkemiz kiraz çeşitleri açısından da endemik bitkilere sahiptir.
Örneğin Amasya, Erzurum, Kayseri, Niğde ve Tokat illerinde Cerasus
İncana, Erzincanda Cerasus erzincanica (Erzincan kirazı), Sivas'ta
Cerasus hippophaeoides türleri ülkemizin endemik kirazlarını
oluşturmaktadırlar.

• Nohut: Antalya'da Cicer isauricum, Mardinde Cicer reticulatum ülkemizin
endemik nohutlarıdır.
• Keten: Dokumacılık ve yemek sektöründe yararlanılan keten bitkisinin
endemik çeşitleri açısından ülkemiz oldukça zengindir. Birçok ilimizde bu
bitkinin birkaç tane endemik olanı görülmektedir. Örneğin Adanada Linum
pseudanatolicum, Amasyada (4 adet endemik) Linum ..anatolicum
(Anadolu keteni), Ankarada (3 tane), Antalya'da (3 tane) Linum
pamphlyicum (Pamfilya keteni), Denizli (3 adet ) örnekleri verilebilir.
• Kekik: Endemikkekik türleri açısından da ülkemiz çok zengindir. Örnek
olarak; Adanada Origanum amanum (Amanos kekiği), Afyonda Origanum
sipyleum (Spil kekiği), Tuncelide Origanum munzurensis (Munzur kekiği)
sayılabilir.
• Madımak: Kırsal kesim insanlarımızda önemli bir yiyecek maddesi olan,
hatta türkülerde bile adı geçen madımak bitkisinin ülkemizde zengin
endemik türleri olduğu görülmektedir. Örneğin Afyonda Polygonum
afyonicum (Afyon madımağı), Antalyada P. salebrosum, Kayseride
Polygonum cappadocicum (Kapadokya madımağı), Muğlada P. karacae,
Samsunda Polygonum samsunicum, (Samsun madımağı), Sivasda
Polygonum sivasicum (Sivas Madımağı) verilebilecek örneklerdir.
• Armut: Ülkemizin endemik armut çeşitleri açısından da zengin olduğu
görülmektedir. Örneğin; Antalyada Pyrus boisseriana... crenulata,
Bingölde Pyrus yaltirikii, Bitlis, Diyarbakır, Samsun ve Elazığda Pyrus
syriaca, Hakkaride Pyrus hakkairica ve P. solicifolia (Hakkari 3 adet armut
çeşidi ile en zengin ilimiz), Uşak'ta Pyrus anatolica örnekleri verilebilir.
• Çavdar: Ülkemizde bir tane endemik çavdar bitkisi vardır (Secale cereale
...ancestrale). Bu bitkimiz Ağrı, Bingöl, Gümüşhane, Kars, Kayseri, Mardin,
Muş; Nevşehir, Tunceli ve Van illerinde doğal olarak yetişmektedir.

• Çemen: Çemenin zengin endemik türleri Anadoluda bulunmaktadır.
Örneğin Ankara, Bilecik, Muğla ve Urfada Trigonella cretica,
Antalyada Trigonella lycica (Likya çemeni), Mersin'de Trigonella
cilicica (Kilikya çemeni), Muğla ve Bursada T. sirjaevii örnek
gösterilebilir.
• Üvez: Türkiyenin tek endemik üvez çeşidi Rize ilinde bulunmaktadır:
Sorbus caucasica var. yaltirikii. Ancak bu üvez türünün korunması
gerekmekte olup yok olma tehlikesi altındadır.
• Adaçayı: Ülkemiz endemik adaçayı türleri açısından çok zengindir.
Bir çok ilimizde birden fazla endemik adaçayı türleri bulunmaktadır.
Örnek vermek gerekirse; Adanada Salvia cilicica (Kilikya adaçayı),
Afyonda Salvia pisidica (Pisidya adaçayı), Aydın ve İzmirde Salvia
smyrnaea (İzmir adaçayı), Malatyada Salvia... euphratica (Fırat
adaçayı), Yozgatta Salvia yosgadensis (Yozgat adaçayı) ilginç isimli
adaçaylarıdır.
• Safran: Literatürdeki ismi Crocus(Çiğdem) olan safran bitkisi
Safranbolu'da yetişmektedir. Safran, yöresel bir yemek olan Zerde
Tatlısı ve pilavlarda kullanılmaktadır. Safranbolu ve çevresi de
endemik Çiğdem çeşitleri açısından zengindir (Crocus ancyrensis,
Crocus biflorus, Crocus danfordae, Crocus abantensis, Crocus
pastolazzae).
• Turp: İcotia carnosula adlı turpgiller ailesine mensup endemik bir
bitki Antalya ve Muğla'da yetişmekte, yöre insanı bu bitkiyi taze veya
pişirerek yemektedir.

Anavatanı Türkiye olan
bitki türlerimiz arasında
çiçekli bitkilerin yanısıra
tarımı yapılan kültür
bitkilerimiz de
bulunmaktadır. Estetik
amaçlı yararlanılabilecek
özgün bitki türleriyle ilgili
örnekler aşağıdaki tabloda
gösterilmiştir:

İlin Adı
Adana
Ağrı
Ankara
Antalya
Bitkinin Latince
adı
Crocus adanensis,
Ophrys cilicica,
Viola cilicica
Campanula
aghrica,
Rosa dumalis,
Rosa pisiformis
Crocus ancyrensis,
Dianthus
anatolicus,
Dianthus
ancyrensis
Crocus amphylicus,
Crocus antalyensis,
İris pamphylica,
Campanula
antalyensis,
Fritillaria carica,
Rosa dum.
antalyanus
Bitkinin Türkçe adı
Adana çiğdemi,
Adana Orkidesi,
Adana Menekşesi
Ağrı çan çiçeği,
Gül,
Gül
Ankara Çiğdemi,
Anadolu karanfili,
Ankara karanfili
Pamfilya çiğdemi,
Antalya Çiğdemi,
Pamfilya Süseni,
Antalya çan çiçeği,
Karya ters lalesi,
Antalya gülü
Artvin
Crocus artvinensis,
Lilium artvinense,
Dianthus
artvinensis
Artvin çiğdemi,
Artvin zambağı,
Artvin karanfili

Aydın Fritillaria bithynica Bitinya ters lalesi
Bilecik Fritillaria fleisheriana Ters lale
Bolu Crocus abantensis Abant çiğdemi
Çankırı Crocus ılgazensis Ilgaz çiğdemi
Elazığ Fritillaria baskilensis Baskil ters lalesi
Gazi Aantep Galanthus antepensis Antep kardeleni
Hakkari
Crocus hakkariensis,
Campanula
hakkarica
Hakkari Çiğdemi,
Hakkari Çançiçeği
Isparta Rosa dumalis Gül
İstanbul Crocus istanbulensis İstanbul çiğdemi
Kayseri
Anthemis argaea,
Campanula argaea,
Silene argaea,
Silene caesarea
Erciyes papatyası,
Erciyes çan çiçeği,
Erciyes nakılı,
Kayseri nakılı
Konya Violaİ saurica İsaurya menekşesi
Mardin İris mardinensis Mardin Süseni
Muş Dianthus muschianus Muş karanfili
Sivas Campanula sivasica Sivas Çançiçeği
Trabzon Anthemis..trapezunti Trabzon papatyası
Tunceli
Campanula
munzurensis
Munzur Çançiçeği

KIBRIS’A ÖZGÜ
ENDEMİK BİTKİLER

• Delephinium caseyı
(Casey'in hezaranı)
En nadir rastlanan
Kıbrısa özgü bir türdür.
Sadeçe St. hilarion
kalesinin Güney batısında
kayalık tepe zirvelerinde
bulunur. Mayıs ve
Haziran aylarında uzun
gövdesinde bir düzine
veya daha fazla koyu
menekşe renkli, uzun
boru biçiminde çiçekler
açar.

• Brassica hılarıonıs
(Sent Hilarion lahanası)
Büyük etli yaprakları, bir
metreye kadar yükselen, kalın
gövdeleri ve Marttan Hazirana
kadar iri, krem reginde beyaz
çiçekli başakları ile bize özgü
türlerin en büyüğüdür ve bir
lahanadan beklenenden daha
güzeldir. Genellikle yüksek
yerlerde yetişmesine rağmen
bazende yağmurlar ile taşınan
tohumları sayesinde alcak
yerlerdede yetişir.

• Arabis cyprıa
(Kıbrıs kazteresi)
Mart ve Nisan'da yumuşak,
tüylü, rozet teşkil eden
yaprakları ve beyazdan
pembeye kadar değişen renkli
çiçeklerini taşıyan başakları,
çıplak kayaç yarıklarında ( St.
Hilarion kalesinde) görülür.
Gölgelik yerleri çok sever.
Uzun, ince tohum taşıyan
baklaları, özellikle çiçekleri
kaybolduktan uzun bir müddet
sonra farkedilebilir.

• Silene fraudatrıx
(Alevkaya sinekkapanı)
Pembe ve Beyazın değişik
renk tonlarında çiçkleri ile bu
incecik, narin müchevher, Mart
ve Nisan aylarında açar.
Alevkayasında gölgeli
yamaçlar üzerinde, çoğu defa
servi ağaçları altında, bazen
münferit örnekler ve bazende
büyük guruplar halinde
bulunurlar. 10 cm den fazla
büyümezler. Mevsimden sonra
tohumlarından başka
hiçbirşeyleri kalmaz.

• Dianthus cyprıus
(Kıbrıs karanfili)
Karanfilgiller familyasından
olan bu küçüçük karanfilin
soluk pembe çiçekleri vardır ve
Haziran ayından sonra, yarım
metreden uzun, ince fakat
sağlam gövdeler üzerinde
taşınır. Taç yapraklıdır,
yaprağının ucu sivri, pürüzlü ve
beneklidir. Yüksek ve çıplak
kayalar üzerinde kümeler
halinde yetişirler.(Alevkayası
ve Kantara Kalesi)

• Rosularia cyprıa
(Kıbrıs rozetotu)
Damkoruğugiller
familyasındandır. Krem beyazı,
hafif yapışkan yıldız şeklindeki
çiçekleri ve rozet teşkil eden
etli yaprakları vardır. Kıbrıs
soluk rozetotu ile ayni
özelliklere sahiptir ve onları
birbirlerinden ayırmak oldulkca
zordur. Sadece çiçekleri
büyüdüğünde Kıbrıs
rozetotunun daha geniş, yeşil
çanak yaprakları ile ayırt
edilirler.

• Rosularia pallıdıflora(Kıbrıs
soluk rozetotu)
Damkoruğugiller
familyasındandır. Krem beyazı,
hafif yapışkan yıldız şeklindeki
çiçekleri ve rozet teşkil eden
etli yaprakları vardır. Kıbrıs
rozetotu ile ayni özelliklere
sahiptir ve onları birbirlerinden
ayırmak oldulkca zordur.
Sadece çanak yapraklarının
dar ve soluk yeşil rengi
sayesinde Kıbrıs rozetotundan
ayırt edilir

• Sedum lampusae
(Lapta damkoruğu)
Damkoruğugiller familyasınının
bir başka üyesidir. Çok sayıda
yeşilimsi kahverengi çiçekli etli
yaprakları ile Kayakoruğuna
benzer. Yaprakları dipten çıkar
ve rozet teşkil eder. Genellikle
Kuzey dağ silsilesi boyunca,
kaya yarıkları ve eski
duvarlarda yetişir. Bitkinin bir
ferdi 2 veya daha fazla yıl
yaşayabilir, ancak Haziran -
Ağustos ayları arasında bir
defa çiçek açtıktan sonra ölür.
İsmini eski sahil kasabası
Lambousa'dan almıştır.

• Pimpinella cyprıa
(Kıbrıs taç anasonu)
Küçük beyaz çiçekleri ile bir
başka Maydonozgildir.
Kenarları dişli yaprakçıkları ile
birleşik alt yaprakları ve ekseri
ucu 3 dişli, dar parçalı üst
yaprakları arasındaki
farklılıktan en güzel şekilde
ayırt edilmektedir. 60 cm. den
kısa bir bitkidir. Sent
Hilarion'un zirvesine çıkan
merdiven basamaklarının her
iki yanındaki yamaçlarda
yaygındır ve Kuzey Dağ
Silsilesinin kuzeye bakan diğer
birçok gölgeli yetişme
muhitinde görülmüştür. Nisan
ve Mayıs'ta küçük beyaz
çiçekler açar.

• Limonum albıdum
(Kıbrıs soluk
Ddenizlavantaçiçeği)
Dişotugiller familyasındandır.
Kalın çok yıllık, kazık kökü
kaya yarıklarına bir kama gibi
sokulur ve lavanta mavisi
çiçekli dalları yalınız 20 - 30
cm yükselir. Dipten çıkan
yapaklarının muntazam rozet
şeklinde dizilişi ile diğer
türleriden ayrılmaktadır.
Kıbrısın sahilleri oyunca
bulunmaktadır

• Onosma caespıtosa
(Küme sincarı)
Kısa yapraklı birçok sürgünleri
20-30 cm. yüksekliğinde çiçekli
gövdeleri ile yan yana, birlikte
kümeler oluşturmaktadır.
Çiçeklerinin kapalı bir kangal
gibi dizilmesi bu familyanın tipik
özelliğidir. Çiçekler tabanından
yukarı doğru açıldıkça kangal
düzelmektedir. Böylece
olgunlaşmış çiçekler altın
küpeler gibi aşağı doğru sarkar.
Kırmızı veya mavi çiçekleri
vardır; üç Onosma türünün altın
sarısı ve boru şeklindeki
çiçekleri bir istisna teşkil eder.
Yaprakları, gövdesi ve çanak
yaprakları ince beyaz sert
tüylerle örtülüdür. Mart'tan
Mayıs'a kadar çiçek açar ve
yüksek kaya yarıklarında
bulunabilir.

• Origanum syrıacum (Kıbrıs
beyaz kekiği)
Çok dallanan yarım metreden
yüksek demetler oluşturan
meşhur baharat bitkisinin, bize
has bu variyetesidir. Lapta'da
belirli bir yerde, çayırlı
bağlamalar üzerindeki dar
sınırlar içerisinde yetiştiği
görülmektedir. Dikdörtgen
şeklindeki dört sıralı başaklar
üzerinde sıkıca dizilmiş yeşil
çiçek yaprakların arasından
her defasında birer veya ikişer
ufacık beyaz çiçekleri görünür.
Yaprak altı kuvvetli damarlı ve
çok az tüylüdür. Çeşitli kekik
(Marjoram) türlerinde olduğu
gibi bundanda güzel kokulu bir
yağ elde edilir.

• Salvia venerıs
(Değirmenlik adaçayı)
Her ne kadar çiçeği çay
yapımında kullanımına alışmış
olduğumuz Salvia fruticosa'ya
benzerse de bu baharat bitkisi
ile ortak yanları azdır. Yaprakları
yassı, keçeli, rozet şeklinde,
basık ve yere yakındır. Mart
sonu veya Nisan'da kısa
gövdeleri göründüğünde üstü
soluk mavi, altdudağı beyaz,
soluk-sarı benekli, iki renkli
çiçek taşırlar. Çiçekleri
kokusuzdur. Bize özgü türler
içerisinde belirli bir yere en çok
bağımlı olanlardan biridir.
Yalnız Değirmenlik'in civarında
ayrışmakta olan kumtaşı
tepelerinde veya köyün
kuzeyindeki koyu gri yamaçlar
üzerinde bulunur. Kireçtaşı
üzerinde yetişmez.

• Sideritis cyprıa
(Kıbrıs sivriçayı)
Kuzey Dağ Silsilesinin güney
tarafında yüksek seviyelerde
kireçtaşı yarıklarında büyüyen,
tavşan kulakları gibi, dipten
çıkan gümüşi, yünlü yaprak
kümeleridir. Çiçekleri gövdeleri
üzerindedir. Yalnız ulaşılması
zor ve keçilerden arındırılmış
yerlerde, yarım metre
yükseklikteki sapları ve belirli
aralıklarla dizilmiş, kaseye
benzer çift çiçek yaprakları ile
Haziran'dan Ağustosa kadar
görülebilir. Çiçeklerin kendileri
yalnız pek az süre için çiçek
yaprakların üzerinde gizlice
görünmeyi başarır; sarı olup,
kenar ve üzerlerindeki çikolata
kahverengisi alışılmamış
renkleri bakımından aranıp
bulunmaya değer.

• Phlomis cyprıa
(Sent Hilarion kudüs adaçayı)
Parlak altın renginde, bitişik, sık
bir şekilde dizili, bir biri
arkasına açılan çiçekleri ile çok
dikkati çeken bir bitkidir. Sent
Hilarion'un tepesinde güney
tarafında, Nisan-Haziran
arasında görebilirsiniz. Servili
tepe ve Alsancak'ta da
bulunmaktadır. Ayni türün daha
dar yapraklı bir diğer variyetesi,
yalnız Güneyde volkanik tepe
yamaçları üzerinde yetişir.
Herikisi de Kıbrıs'a özgüdür. Bir
diğer tür, Phlomis
brevibracteata, hem Kuzey
Kıbrıs'ta Kantara civarında ve
hem de Güneyde aynı şekilde
çoğunlukla kireçtaşı üzerinde
yetişir. Phlomis cypria'nın(Sent
Hilarion kudüs-adaçayı) her iki
variyetesinden çiçek tepelerini
çevreleyen çok kısa
çiçekyaprakları ile ayrılmaktadır
.

• Scutellaria cyprıa
(Sibthorp'un kasideotu)
Ballıbabagiller familyasındandır.
Bu türün genellikle "Dudaklı"
çiçeği vardır. Yalnız
dudaklarının altındaki borunun
S kıvrımı ve koyu fesrenkli alt
dudağı ile üzerindeki sarımtırak
büyük leke tamamen bellidir ve
hiçbir yanılgıya meydan vermez.
Özgü türlerinin en yaygın
olanlarından biridir, en yüksek
yamaçlarda ağaç altlarında,
sahile yakın yerlerde çalılar
arasında büyümekte ve Karpaz
yarımadasının tepelerine kadar
uzanaktadır. Çanak yapraklıdır.
Nisan - Mayıs ayları arasında
kırmızı ve sarımtırak lekeli
çiçekler açar

KAYNAKLAR
• http://www.kulturturizm.gov.tr(Kasım 2007)
•
http://tr.wikipedia.org/wiki/Endemik_%28b
otanik%29 (Kasım 2007)