COâRAFâ¹ Bâ¹LGâ¹ Sâ¹STEMLERâ¹NE Gâ¹Râ¹fi
COâRAFâ¹ Bâ¹LGâ¹ Sâ¹STEMLERâ¹NE Gâ¹Râ¹fi
COâRAFâ¹ Bâ¹LGâ¹ Sâ¹STEMLERâ¹NE Gâ¹Râ¹fi
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2206<br />
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1214<br />
CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹NE<br />
G‹R‹fi<br />
Yazarlar<br />
Kadir Mustafa ÇABUK - Prof.Dr. Alper ÇABUK (Ünite 1-3)<br />
Doç.Dr. Yücel GÜNEY (Ünite 5, 6)<br />
Arfl.Gör. U¤ur AVDAN (Ünite 4-6)<br />
Yrd.Doç.Dr. Hakan UYGUÇG‹L (Ünite 7-9)<br />
Özge IfiIK - Prof.Dr. Alper ÇABUK - Kadir Mustafa ÇABUK (Ünite 10)<br />
Editör<br />
Prof.Dr. Alper ÇABUK<br />
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.<br />
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.<br />
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t<br />
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.<br />
Copyright © 2011 by Anadolu University<br />
All rights reserved<br />
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted<br />
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without<br />
permission in writing from the University.<br />
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹<br />
Genel Koordinatör<br />
Prof.Dr. Levend K›l›ç<br />
Genel Koordinatör Yard›mc›s›<br />
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya<br />
Ö¤retim Tasar›mc›s›<br />
Doç.Dr. Volkan Yüzer<br />
Grafik Tasar›m Yönetmenleri<br />
Prof. Tevfik Fikret Uçar<br />
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z<br />
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur<br />
Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu<br />
Ö¤r.Gör. Gamze Özbilgin Erflen<br />
Kitap Koordinasyon Birimi<br />
Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur<br />
Uzm. Nermin Özgür<br />
Kapak Düzeni<br />
Prof. Tevfik Fikret Uçar<br />
Dizgi<br />
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
ISBN<br />
978-975-06-0884-1<br />
1. Bask›<br />
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 250 adet bas›lm›flt›r.<br />
ESK‹fiEH‹R, May›s 2011
‹çindekiler<br />
iii<br />
‹çindekiler<br />
Önsöz ............................................................................................................<br />
ix<br />
Co¤rafya ‹le ‹lgili Temel Bilgiler ....................................................... 1<br />
CO⁄RAFYANIN TANIMI, KONUSU VE BÖLÜMLER‹................................. 3<br />
Co¤rafyan›n Tan›m›....................................................................................... 3<br />
Co¤rafyan›n Konusu ve Yararland›¤› Bilim Dallar›..................................... 3<br />
Co¤rafyan›n Bölümleri .................................................................................. 6<br />
Genel Co¤rafya.............................................................................................. 6<br />
Yerel Co¤rafya ............................................................................................. 6<br />
YER YUVARLA⁄I VE EVREN ....................................................................... 6<br />
Yerin fiekli ve Boyutlar› ............................................................................... 8<br />
PARALEL-MER‹DYEN, ENLEM-BOYLAM ..................................................... 9<br />
Paralel Daireleri ve Meridyenler................................................................... 9<br />
Enlem ve Boylam ......................................................................................... 10<br />
YEREL SAAT - ULUSLARARASI SAAT D‹L‹MLER‹....................................... 11<br />
Özet ............................................................................................................... 13<br />
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 14<br />
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 15<br />
Okuma Parças› 1 .......................................................................................... 15<br />
Okuma Parças› 2 ........................................................................................... 16<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 16<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 17<br />
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 18<br />
Yaflad›¤›m›z Yer ....................................................................... 20<br />
‹NSAN VE ‹Ç‹NDE YAfiADI⁄I YAKIN ÇEVRES‹ ......................................... 21<br />
Toplum Hayat›............................................................................................... 21<br />
Yak›n Çevremiz ............................................................................................. 21<br />
Çevremizdeki Yerleflim Birimleri.................................................................. 22<br />
Ülkemizde Yönetim ...................................................................................... 22<br />
CO⁄RAF‹ YÖNLER VE YÖN BULMA .......................................................... 23<br />
Ana Yönler - Ara Yönler............................................................................... 23<br />
Yön Bulmak ‹çin Kullan›lan Yöntemler ...................................................... 24<br />
‹NSANIN ÜZER‹NDE YAfiADI⁄I F‹Z‹K‹ ÇEVRE ......................................... 24<br />
Yer Kabu¤unun Yap›s›.................................................................................. 24<br />
Yer Kabu¤unun Oluflumu............................................................................. 25<br />
Karalar ve Denizler ....................................................................................... 25<br />
YER fiEK‹LLER‹N‹N OLUfiUMU .................................................................... 27<br />
‹ç Kuvvetler ve ‹ç Olaylar............................................................................. 27<br />
D›fl Kuvvetler ve D›fl Olaylar........................................................................ 28<br />
BAfiLICA YERYÜZÜ fiEK‹LLER‹.................................................................... 31<br />
Da¤lar............................................................................................................. 32<br />
Ovalar............................................................................................................. 32<br />
Platolar ........................................................................................................... 33<br />
1. ÜN‹TE<br />
2. ÜN‹TE
iv<br />
‹çindekiler<br />
Vadiler............................................................................................................ 35<br />
Özet................................................................................................................ 36<br />
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 37<br />
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 38<br />
Okuma Parças› 1 ........................................................................................... 39<br />
Okuma Parças› 2 ........................................................................................... 40<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 41<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 41<br />
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 42<br />
3. ÜN‹TE<br />
4. ÜN‹TE<br />
Harita Bilgisi ............................................................................ 44<br />
HAR‹TA B‹LG‹S‹N‹N ÖNEM‹ ...................................................................... 45<br />
HAR‹TA VE TÜRLER‹ ................................................................................... 45<br />
HAR‹TALARDA ÖLÇEK VE ÇEfi‹TLER‹ ........................................................ 47<br />
Haritalarda Ölçek ......................................................................................... 47<br />
Ölçek Çeflitleri ............................................................................................... 47<br />
HAR‹TALARDA YÜZEY fiEK‹LLER‹N‹N GÖSTER‹LMES‹ ........................... 47<br />
HAR‹TALARDAN YARARLANMA.................................................................. 49<br />
Harita ‹flaretlerinden Yararlanma ................................................................. 50<br />
Harita Üzerinde Uzunluk Ölçülmesi ........................................................... 50<br />
Harita Üzerinde Alan Hesaplama ............................................................... 51<br />
Uzunluklardan ve Alanlardan Yararlanarak Ölçe¤i Bulma ....................... 51<br />
E¤im Hesaplama .......................................................................................... 52<br />
Profil Ǜkarma................................................................................................ 52<br />
PLAN H‹YERARfi‹S‹ ....................................................................................... 53<br />
Özet................................................................................................................ 56<br />
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 57<br />
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 58<br />
Okuma Parças› 1 ........................................................................................... 59<br />
Okuma Parças› 2 ........................................................................................... 59<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 60<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 60<br />
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 61<br />
Harita Projeksiyonlar› ve Koordinat Sistemleri................... 62<br />
G‹R‹fi .............................................................................................................. 63<br />
HAR‹TA PROJEKS‹YONLARI ........................................................................ 64<br />
Aç› Koruyan Projeksiyonlar .......................................................................... 65<br />
Uzunluk Koruyan Projeksiyonlar ................................................................. 65<br />
Alan Koruyan Projeksiyonlar........................................................................ 65<br />
Normal Konumlu Projeksiyonlar ................................................................. 66<br />
Transversal Konumlu Projeksiyonlar ........................................................... 66<br />
E¤ik Konumlu Projeksiyonlar....................................................................... 67<br />
PROJEKS‹YON TÜRLER‹............................................................................... 67<br />
S‹L‹ND‹R‹K PROJEKS‹YONLAR .................................................................... 68<br />
Merkator Projeksiyonu.................................................................................. 68
‹çindekiler<br />
v<br />
Transversal Merkator Projeksiyonu........................................................ 69<br />
Universal Transversal Merkator Projeksiyonu ............................................. 70<br />
KON‹K PROJEKS‹YONLAR........................................................................... 73<br />
Polikonik Projeksiyon ............................................................................. 74<br />
Lambert Komformal Konik Projeksiyon ................................................ 74<br />
DÜZ PROJEKS‹YONLAR ............................................................................... 74<br />
KOORD‹NAT S‹STEMLER‹ ............................................................................ 76<br />
Co¤rafi Koordinat Sistemi (ϕ,λ).................................................................... 77<br />
Dik Koordinat Sistemi (X,Y)................................................................... 77<br />
Datum Bilgisi........................................................................................... 79<br />
PAFTA BÖLÜMLEME VE ADLANDIRMA ..................................................... 79<br />
Özet ............................................................................................................... 81<br />
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 82<br />
Okuma Parças› ........................................................................................... .. 83<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 84<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 84<br />
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 85<br />
Yararlan›lan ‹nternet Adresleri ..................................................................... 85<br />
Ölçme ve Ölçme Bilgisine ‹liflkin Temel Kavramlar ........... 86<br />
ÖLÇME B‹LG‹S‹............................................................................................. 87<br />
Uzunluk Birimi .............................................................................................. 87<br />
Aç› Birimi....................................................................................................... 88<br />
Yay Birimi...................................................................................................... 89<br />
Alan Birimleri................................................................................................. 90<br />
ÖLÇME ‹fiLEM‹NDE MEYDANA GELEN HATALAR .................................... 90<br />
Ölçme ‹fllemlerinde Karfl›lafl›lan Hatalar...................................................... 90<br />
Kaba Hatalar............................................................................................ 91<br />
Sistematik (Düzenli) Hatalar................................................................... 91<br />
Tesadüfi (Düzensiz) Hatalar................................................................... 91<br />
Do¤ruluk ve Hassasiyet .......................................................................... 92<br />
Gerçek ve Görünen Hata ....................................................................... 93<br />
Ölçü Dengelemesi, Tolerans De¤eri............................................................ 93<br />
UZUNLUK ÖLÇÜMÜ..................................................................................... 94<br />
Yatay Mesafe Ölçüm Yöntemi...................................................................... 94<br />
Yatay Ölçmede Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar.................................... 95<br />
DETAY ALIMI ................................................................................................ 96<br />
Ba¤lama Yöntemi.......................................................................................... 96<br />
Dik Koordinat Yöntemi (Ortogonal Yöntemi) ............................................ 97<br />
Alan›n Bir Kenar›n›n Ölçü Do¤rusu Yap›lmas›..................................... 97<br />
Herhangi Bir Köflegenin Do¤ru Ölçüsü Yap›lmas›............................... 98<br />
Birden Fazla Ölçü Do¤rusunun Kullan›lmas›........................................ 99<br />
Dik Koordinat Yöntemi ‹le Bir Kapal› Alan›n Detay Ölçümü ............. 99<br />
Ba¤lama Yöntemi ile Dik Koordinat Yönteminin Karfl›laflt›r›lmas› ............ 100<br />
Detay Al›m›nda Dikkat Edilecek Hususlar .................................................. 100<br />
Dik Koordinat Yöntemiyle Yap›lan Ölçülerin Kontrolü ............................. 100<br />
5. ÜN‹TE
vi<br />
‹çindekiler<br />
Ölçü Krokileri................................................................................................ 101<br />
Özet ............................................................................................................... 102<br />
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 103<br />
Okuma Parças› ........................................................................................... .. 104<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 105<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 105<br />
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 106<br />
6. ÜN‹TE<br />
7. ÜN‹TE<br />
Temel Ölçme Aletleri ve Haritac›l›k Hesaplar› ................... 108<br />
BAS‹T ÖLÇME ALETLER‹.............................................................................. 109<br />
Jalon ............................................................................................................... 109<br />
Jalon Sehpas› ................................................................................................. 109<br />
Çekül.............................................................................................................. 110<br />
Çelik fierit Metre............................................................................................ 110<br />
Alet Sehpas› ................................................................................................... 110<br />
Total Station................................................................................................... 111<br />
Nivo ve Mira.................................................................................................. 111<br />
GPS................................................................................................................. 112<br />
D‹K KOORD‹NAT S‹STEM‹ VE TEMEL ÖDEVLER ..................................... 113<br />
Dik Koordinat Sistemi................................................................................... 113<br />
Trigonometrik ve Jeodezik Daire................................................................. 114<br />
Temel Ödevler............................................................................................... 114<br />
Birinci Temel Ödev....................................................................................... 114<br />
‹kinci Temel Ödev ........................................................................................ 116<br />
ALAN HESAPLARI ......................................................................................... 118<br />
Ölçü De¤erlerine Göre Alan Hesab›............................................................ 118<br />
Al›m›n Ba¤lama Yöntemi Kullan›larak Yap›lmas› Durumunda Alan<br />
Hesab› ...................................................................................................... 118<br />
Al›m›n Dik Koordinat Yöntemiyle Yap›ld›¤› Durumlarda Alan Hesab› 119<br />
Al›m›n Kutupsal Yöntem ‹le Yap›ld›¤› Durumlarda Alan Hesab› ........ 119<br />
HAC‹M HESAPLARI....................................................................................... 121<br />
Enkesitlerden Yararlanarak Hacim Hesab› .................................................. 122<br />
Yüzey Nivelman Ölçülerine Göre Hacim Hesab› ....................................... 123<br />
Özet ............................................................................................................... 126<br />
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 128<br />
Okuma Parças› ........................................................................................... .. 130<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 131<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 131<br />
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 131<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemlerine ‹liflkin Temel Kavramlar............ 132<br />
TEMEL KAVRAMLAR..................................................................................... 133<br />
CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹N‹N TAR‹HÇES‹............................................. 134<br />
CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹ B‹LEfiENLER‹................................................ 136<br />
Personel ......................................................................................................... 137<br />
Yöntem .......................................................................................................... 137
Önsöz<br />
vii<br />
Donan›m ........................................................................................................ 137<br />
Yaz›l›m ........................................................................................................... 137<br />
Veri................................................................................................................. 138<br />
CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹NDE KULLANILAN ANAL‹Z YÖNTEMLER‹. 138<br />
Konumsal Kaynak Envanteri ........................................................................ 139<br />
A¤ (fiebeke) Analizleri .................................................................................. 139<br />
Yer Seçimi Analizleri..................................................................................... 139<br />
Yüzey Analizleri ............................................................................................ 140<br />
Zamana Ba¤l› Konumsal De¤ifliklik Analizleri ............................................ 140<br />
CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹N‹N KULLANIM ALANLARI .......................... 141<br />
Özet ............................................................................................................... 142<br />
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 143<br />
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 144<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 144<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 145<br />
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 145<br />
CBS Veri Tipleri ve Veri Modelleri ....................................... 146<br />
G‹R‹fi .............................................................................................................. 147<br />
CBS VER‹ T‹PLER‹......................................................................................... 147<br />
Konumsal Veri Tipleri................................................................................... 148<br />
CBS VER‹ MODELLER‹.................................................................................. 150<br />
RASTER VER‹ MODEL‹ ................................................................................. 150<br />
VEKTÖR VER‹ MODEL‹................................................................................ 152<br />
KATMAN YAPISI ........................................................................................... 155<br />
Özet ............................................................................................................... 157<br />
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 158<br />
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 159<br />
Okuma Parças› ............................................................................................. 159<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 160<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 160<br />
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 161<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde Proje Tasar›m› ve Sorgulama<br />
Teknikleri.................................................................................. 162<br />
G‹R‹fi .............................................................................................................. 163<br />
KONUMSAL VER‹TABANI (GEODATABASE) YAPISI ................................ 163<br />
VER‹ KAYNAKLARI VE VER‹ TOPLAMA TEKN‹KLER‹............................... 164<br />
CBS’DE KONUMSAL VER‹ GÖSTER‹M‹ VE SEMBOLOJ‹............................ 166<br />
CBS SORGULAMA TEKN‹KLER‹................................................................... 167<br />
CBS’DE TEMAT‹K HAR‹TA........................................................................... 169<br />
Özet ............................................................................................................... 171<br />
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 172<br />
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 173<br />
Okuma Parças› ........................................................................................... .. 174<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 174<br />
8. ÜN‹TE<br />
9. ÜN‹TE
viii<br />
Önsöz<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 174<br />
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 175<br />
10. ÜN‹TE<br />
CBS Uygulamalar› ................................................................... 176<br />
UYGULAMA 1................................................................................................ 178<br />
UYGULAMA 2................................................................................................ 188<br />
UYGULAMA 3-4 ............................................................................................ 192<br />
UYGULAMA 5................................................................................................ 204<br />
UYGULAMA 6................................................................................................ 213<br />
UYGULAMA 7................................................................................................ 214<br />
UYGULAMA 8................................................................................................ 221<br />
UYGULAMA 9................................................................................................ 224<br />
UYGULAMA 10.............................................................................................. 231
‹çindekiler<br />
ix<br />
Önsöz<br />
Dünyada içinde bulundu¤umuz yüzy›la damgas›n› vuran sektör kuflkusuz biliflim<br />
sektörüdür. Sektörel anlamda en çok gereksinim duyulan bileflenler ise internet<br />
uygulamalar›, telekomünikasyon ve flüphesiz bilgi sistemleri uygulamalar›d›r.<br />
Yeryüzündeki verilerin yaklafl›k %80’nin mekansal veri oldu¤u düflünülürse, öneri<br />
projenin önemi ortaya ç›kacakt›r. Bu yaklafl›mla bilgi sistemleri uygulamalar›n›n<br />
biliflim dünyas›nda en az %30-%40l›k bir pay içerdi¤i düflünüldü¤ünde, mekansal<br />
bilgi sistemleri, yak›n bir gelecekte biliflim sektörünün yaklafl›k %25-%35lik bir<br />
segmentini kapsayacakt›r. Mekansal bilgi sistemleri ya da co¤rafi bilgi sistemleri,<br />
dünyan›n bir çok ülkesinde çok genifl bir çerçevede kullan›lan bir teknoloji haline<br />
gelmifltir. Dolay›s› ile bu teknolojiye iliflkin çal›flmalar ve üretilen mekansal veriler,<br />
planlama, jeoloji, hidroloji, ziraat gibi pek çok alanda çal›flman›n birincil veri<br />
kayna¤›n› teflkil etmektedir. Bunun yan› s›ra üniversiteler, enstitüler, özel kurulufllar,<br />
firmalar vb. kurulufllar için mekansal veriler çal›flmalar›n›n ve bilimsel araflt›rmalar›n›n<br />
yap›labilmesi için mutlak suretle gereklidir. Dünyada art›k çok yayg›n<br />
bir kullan›m alan›na sahip olan co¤rafi bilgi sistemleri ve uzaktan alg›lama verileri<br />
ülkemizde de özellikle özel sektor, üniversitelerde ve kamu kurulufllar›nda kullan›lmaktad›r.<br />
Ancak özellikle kamu kurulufllar›nda CBS teknolojilerinden yararlan›lmas›<br />
son derece önemli olmas›na karfl›n, bu kapsamda çal›flabilecek e¤itimli<br />
personelin yetersizli¤i nedeniyle CBS yeterince etkin kullan›lamamaktad›r. Bu bak›mdan<br />
ülkemizde son y›llarda co¤rafi bilgi sistemlerine yönelim ve ilgi artmakla<br />
birlikte, yeterli ve nitelikli insan kayna¤› noksanl›¤› nedeniyle bu teknolojiden<br />
hak etti¤i düzeyde yararlan›lamamaktad›r. Ayr›ca kimi kamu kurulufllar›ndaki yöneticiler<br />
co¤rafi bilgi sistemleri teknolojisinin gereklili¤i konusunda bilinçli olmakla<br />
birlikte, bu konuda yetiflmifl eleman eksiklikleri olmas› nedeniyle, yat›r›m yap›p<br />
yapmama konusunda karars›z kalmaktad›rlar. Say›lan tüm bu nedenlerle CBS ve<br />
yönetim biliflim sistemleri konusunda insan kaynaklar› noksanl›¤›n› gidermenin<br />
gereklili¤i aç›kt›r. Ülkemizde bilimsel çal›flmalardaki, kamu kurulufllar›ndaki ve<br />
özel sektördeki co¤rafi bilgi sistemleri ve yönetim biliflim sistemleri konusunda<br />
yetiflmifl eleman noksanl›¤›n›n giderilmesi sonucu teknoloji etkin olarak kullan›labilecek<br />
ve her y›l özellikle kamu kurulufllar› taraf›ndan milyonlarca dolar maliyetli<br />
olarak oluflturulan sistemler at›l durumda kalmayacakt›r. Bunun yan› s›ra özellikle<br />
planlama, jeoloji, ziraat, ormanc›l›k a¤›rl›kl› çal›flmalarda bu teknolojiyi daha<br />
yayg›n ve etkin olarak kullan›lmas› sonucu, bu bazdaki çal›flmalar›n niteli¤i yükselebilecektir.<br />
Editör<br />
Prof.Dr. Alper Çabuk
1CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹NE G‹R‹fi<br />
Amaçlar›m›z<br />
<br />
<br />
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;<br />
Co¤rafyan›n konusunu ve bölümlerini aç›klayabilecek,<br />
Co¤rafyan›n hangi bilim dallar›yla ilgisi oldu¤unu tan›mlayabilecek,<br />
Teknolojik geliflmelerin ve uzay araflt›rmalar›n›n co¤rafyan›n geliflimine katk›s›n›<br />
iliflkilendirilebilecek,<br />
Dünya ve evren ile ilgili temel bilgileri yap›land›rabilecek,<br />
Bir yerin enlem ve boylam›n› saptayabilecek,<br />
Yerel ve uluslararas› saat sistemlerini ay›rt edebileceksiniz.<br />
Anahtar Kavramlar<br />
• Co¤rafya<br />
• Yer Yuvarla¤›<br />
• Evren<br />
• Paralel<br />
• Meridyen<br />
• Enlem<br />
• Boylam<br />
• Yerel Saat<br />
• Uluslararas› Saat<br />
‹çerik Haritas›<br />
Co¤rafi Bilgi<br />
Sistemlerine Girifl<br />
Co¤rafya ‹le ‹lgili<br />
Temel Bilgiler<br />
• CO⁄RAFYANIN TANIMI, KONUSU<br />
VE BÖLÜMLER‹<br />
• YER YUVARLA⁄I VE EVREN<br />
• PARALEL-MER‹DYEN, ENLEM-<br />
BOYLAM<br />
• YEREL SAAT - ULUSLARARASI<br />
SAAT D‹L‹MLER‹
Co¤rafya ‹le ‹lgili<br />
Temel Bilgiler<br />
CO⁄RAFYANIN TANIMI, KONUSU VE BÖLÜMLER‹<br />
Co¤rafyan›n Tan›m›<br />
Co¤rafya çok genifl kapsaml› ve çeflitli konular› içeren bir bilimdir. Co¤rafya ad›,<br />
geo; ‘yer’ ve graphein ‘yazmak, tasvir etmek’ sözcüklerinin birleflmesinden oluflmufltur.<br />
Sözcük anlam› “yerin tasvir edilmesi” olarak belirtilen co¤rafya; “yeryüzünde<br />
meydana gelen fiziki ve befleri olaylar›n da¤›l›m›n›, aralar›ndaki iliflkileri<br />
neden ve sonuçlar›yla aç›klayan bir bilimdir” fleklinde tan›mlanabilir.<br />
Co¤rafyan›n Konusu ve Yararland›¤› Bilim Dallar›<br />
‹nsan›n üzerinde yaflad›¤› yeryüzü tek boyutlu bir yüzey olmay›p derinli¤i de olan bir<br />
ortamd›r. Tafl küre (litosfer), hava küre (atmosfer), su küre (hidrosfer) insan›n üzerinde<br />
ve içinde yaflad›¤› ortam›n elemanlar›ndand›r. Canl›lar küresi (biyosfer) de insan›n<br />
çevresindeki di¤er bir elemand›r. Baflka bir anlat›mla, yer kabu¤unun en üst bölümü,<br />
atmosferin alt bölümü, deniz ve okyanuslar›n üst bölümleri SIRA S‹ZDE co¤rafi anlamda<br />
yeryüzüne dahildir. Bu nedenle, co¤rafya yeryüzünü sadece yerkürenin yüzeyi olarak<br />
de¤il, insan› etkilemesi durumuna göre derinli¤i de olan bir ortam olarak ele al›r.<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Sonuç olarak; co¤rafya, insan› etkileyen olaylar› kendi prensiplerine göre di¤er<br />
olaylarla iliflkiler kurarak inceler, bunlar›n yeryüzündeki da¤›l›mlar›n› neden ve sonuçlar›n›<br />
belirterek<br />
SORU<br />
gösterir.<br />
Co¤rafya ile ilgili temel konular ve tarihçesi aç›s›ndan Okuma Parças›n› D‹KKAT ve Yaflam›n ‹çinden<br />
bölümünü mutlaka okumal›s›n›z.<br />
Co¤rafya, Dünya’daki<br />
fiziksel, sosyal ve ekonomik<br />
olaylar› insan ve çevre<br />
özellikleri ile olan iliflkileri<br />
içinde ve kendi prensipleri<br />
aç›s›ndan inceler.<br />
Co¤rafyan›n temel amac›;<br />
do¤al çevreyle insan<br />
aras›ndaki iliflkileri<br />
belirlemek ve bu olaylar›n<br />
co¤rafi da¤›l›m›n›, bu<br />
da¤›l›m›n neden ve<br />
sonuçlar›n› ortaya<br />
ç›kartmakt›r.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Yer bilimleri grubu içinde yer alan co¤rafya, yerkürenin çeflitli özelliklerini ve<br />
insan etkinliklerini incelerken birçok bilim dal›ndan da yararlan›r. Co¤rafyan›n yararland›¤›<br />
bafll›ca bilimler afla¤›da s›ralanm›flt›r:<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
Antropoloji: ‹nsan bilimi ya da antropoloji (Latince: anthrop- “insan,<br />
<br />
adam” ve<br />
SIRA S‹ZDE<br />
logia “bilim”; anthropologia, insan›n ve insanl›¤›n incelenmesini konu alan bilim<br />
dal›d›r.<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
Astronomi: Gökbilim (gök bilimi, astronomi), kökenleri, evrimleri, fiziksel ve<br />
kimyasal özellikleri ile gök cisimlerini aç›klamaya çal›flmak üzere gözleyen bilim<br />
dal›d›r. Astronomi terimi eski Yunanca’daki astron ve nomos TELEV‹ZYON sözcüklerinden türetilmifl<br />
TELEV‹ZYON<br />
olup, “y›ld›zlar›n yasas›” anlam›na<br />
gelir.<br />
‹NTERNET<br />
‹NTERNET
4 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Co¤rafyan›n yararland›¤›<br />
bafll›ca bilimler; antropoloji<br />
(insan kökenini inceleyen<br />
bilim), astronomi (uzay<br />
bilimi), botanik ( bitkiler<br />
bilimi) , ekonomi,<br />
etnografya, istatistik,<br />
hidroloji (sular bilimi),<br />
jeofizik (yerkürenin fiziksel<br />
özelliklerini inceleyen bilim),<br />
jeodezi (yer ölçme bilimi),<br />
jeoloji (yer kabu¤unun<br />
oluflumunu, yap›s›n› ve<br />
özelliklerini inceleyen bilim),<br />
jeopolitik, karto¤rafya<br />
(harita bilimi), meteoroloji<br />
(atmosfer olaylar›n›<br />
inceleyen bilim) petrografi<br />
(tafllar bilimi), sosyoloji<br />
(toplum bilimi), tarih ve<br />
zooloji (hayvanlar bilimi) dir.<br />
Botanik: Bitkileri ve bitki yaflam›n› inceleyen bilim dal›d›r. Bitki bilimi de denilebilir.<br />
Bitki morfolojisi, bitki histolojisi, bitki sitolojisi, bitki fizyolojisi, bitki ekolojisi,<br />
sistematik botanik gibi alt dallara ayr›l›r. Bitki co¤rafyas› ise bitkiler alemi ile<br />
yeryüzü aras›ndaki iliflkileri ve bitkilerin yay›l›fl›n› araflt›ran botanik ve co¤rafya ile<br />
iliflkili bir bilim dal›d›r.<br />
Ekonomi: S›n›rs›z olan insan gereksinimlerini, s›n›rl› olan kaynaklarla en etkin<br />
flekilde karfl›layabilmeyi amaçlayan, bu kapsamda üretim, da¤›t›m, tüketim, ticaret,<br />
de¤iflim ve bölüflüm vb. ile ilgili etkinliklerin bütününü inceleyen bir bilim dal›d›r.<br />
“Ekonomi” kelimesi, “ev”, ve “yönetim” kelimelerinden gelmektedir. Makro ve<br />
mikro ekonomi, normatif ekonomi gibi alt alanlar› bulunmaktad›r.<br />
Etnografya: Toplumlar›n kültür unsurlar›n› tümüyle ele alan bilim dal›d›r. Kültür<br />
oluflumlar›n› araflt›ran bu toplum bilimi Yunanca ethnos, yani “insanlar” ile<br />
graphein “yaz›m” kelimelerinin birleflmesinden meydana gelmifltir.<br />
‹statistik: Bir amaca yönelik olarak veri toplama, tablo ve grafiklerle özetleme,<br />
sonuçlar› yorumlama, sonuçlar›n güven derecelerini aç›klama, örneklerden elde<br />
edilen sonuçlar› kitle için genelleme, özellikler aras›ndaki iliflkiyi araflt›rma, çeflitli<br />
konularda gelece¤e iliflkin tahmin yapma, deney düzenleme ve gözlem ilkelerini<br />
belirleme süreçlerini kapsayan bilim dal›d›r. ‹statistik, sözcük olarak Latincedeki<br />
statisticum collegium (devlet konseyi) ve ‹talyancadaki statista (devlet adam›, politikac›)<br />
sözcüklerinden türemifltir.<br />
Hidroloji: Sözcük anlam› su bilimi olan hidroloji, sular›n yerküre üzerindeki<br />
da¤›l›m›yla mekanik, fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerini inceleyen disiplinler<br />
aras› bir bilimdir.<br />
Jeofizik: Yer kabu¤undaki hareketlerin ve oluflumlar›n mekanik olarak incelendi¤i<br />
bilim dal›d›r. Yer fizi¤i olarak da bilinen jeofizik, fizi¤in temel ilkelerinden<br />
yararlan›larak, su küre ve atmosferi de içerecek biçimde yerin araflt›r›lmas›n› konu<br />
edinir ve a¤›rl›kl› olarak yerküre kaynakl› afetlerle iliflkili olarak geliflmifltir.<br />
Jeodezi: Yer ölçümü anlam›ndaki jeodezi, haritac›l›k ve topo¤rafyan›n kuramlar›<br />
do¤rultusunda yer yuvarla¤›n›n modellenmesiyle yer yuvarla¤›nda ve d›fl alan›nda<br />
koordinat sistemlerini tan›mlayan, referans a¤lar›n› oluflturan, mekansal bilgileri<br />
bu a¤ ve sistemlerle iliflkilendiren ve zamana ba¤l› de¤iflimlerini izleyen bilimdir.<br />
Jeodezi, genel anlamda yerkürenin fleklini tespit ve yeryüzünü ölçme ifllemlerini<br />
konu edinen bir bilim dal›d›r.<br />
Jeoloji: Latince kökeni “geos:yer” ve “logos:bilim” sözcükleri olan jeoloji, Türk<br />
Dil Kurumu’nun tan›m›na göre: yer bilimidir. Paleontoloji, petrografi, petroloji, fosil<br />
yak›tlar, mineraloji, tektonik, stratigrafi, jeokimya, volkanoloji, kayaç deformasyon<br />
mekanizmalar› gibi konularda çal›flmalar yapan jeoloji dünyan›n kat› maddesinin,<br />
içeri¤inin, yap›s›n›n, fiziksel özelliklerinin, tarihinin ve onu flekillendiren süreçlerin<br />
incelenmesini içeren, genifl anlam› ile ise, yerkürenin günefl sistemi içerisindeki<br />
durumundan onun fiziksel ve kimyasal özelliklerine, oluflumundan bu yana<br />
geçirdi¤i de¤iflikliklere, üzerinde yaflayan canl›lar›n evrimine kadar genifl bir<br />
kapsama sahip bilim dal›d›r.<br />
Jeopolitik: Devletlerin siyasi yap›lar› ile bu konulara hakim olan co¤rafya konular›n›,<br />
baflka bir deyiflle; devletlerin co¤rafi özellikleriyle siyasetleri aras›ndaki<br />
iliflkileri ve do¤al etkenlerin politikalar üzerindeki etkilerini inceleyen, politik co¤rafyan›n<br />
bir alt dal›d›r. Kavram›n isim babas› ‹sveçli Rudolf Kjellen’dir.<br />
Karto¤rafya: Haritalar ile u¤rafl›r ve harita üretim sürecinde veri toplamadan<br />
kullanmaya kadar her tür ve ölçekteki harita üretim ve harita kullanma çal›flmala-
1. Ünite - Co¤rafya ‹le ‹lgili Temel Bilgiler<br />
r›n› konu edinir. Karto¤rafya, genel bir tan›mla, harita ve harita benzeri gösterimlerle<br />
iletilecek bilgileri toplayan, bu bilgileri iflleyen, bu gösterimlerde kullan›lan<br />
grafik iflaretlerin özelliklerini belirleyen, haritan›n çizimsel tasar›m, bas›m ve kullan›m<br />
yöntemlerini gelifltirmeye yönelik çal›flmalar yapan ve co¤rafi bilginin grafik,<br />
kabartma veya say›sal formda sunulmas›n›, iletiflimini, organizasyonunu ve kullan›lmas›n›<br />
sa¤layan teknik bir bilim dal›d›r. Bu bilimle u¤raflanlara karto¤raf denir.<br />
Karto¤raflar, yeryüzü üzerinde gördükleri gerçek objeleri ya da elde ettikleri bilgiler<br />
ile flekillendirdikleri konular› belirli karto¤rafik kurallar çerçevesinde bir haritaya<br />
aktar›rlar. Bu bilgilerin haritaya aktar›lmas›ndaki amaç, haritaya aktar›lan bilginin<br />
di¤er insanlara ulaflt›r›lmas› ve di¤er bilim dallar› taraf›ndan kullan›lmas›na imkân<br />
vermektir.<br />
Meteoroloji: Gök olaybilim olarak Türkçelefltirilmifl olan, hava bilimi ya da bilgisi<br />
anlam›na gelen meteoroloji, atmosfer içinde oluflan s›cakl›k de¤iflmelerini, rüzgar,<br />
y›ld›r›m, ya¤mur, dolu gibi olaylar› inceleyen bir bilim dal›d›r. Atmosferin<br />
özellikle alt katmanlar›nda meydana gelen hava olaylar›n›n oluflumunu ve de¤iflimini<br />
nedenleriyle inceleyen meteoroloji, ayr›ca k›sa dönemli tahminler yapmay› da<br />
amaçlar. Matematik, co¤rafya, istatistik ve fizikten yararlan›r.<br />
Petrografi: Yer biliminin, yer kabu¤unun kütlelerini inceleyen dal›d›r. Jeoloji<br />
ile iliflkili olan bu bilim dal›nda kayac›n mineral içeri¤i ve dokusal yap›s›n›n ayr›nt›l›<br />
bir flekilde incelenmesi amaçlan›r ve böylece do¤ada var olan kayaçlar›n minerallerini,<br />
kimyasal bileflimlerini, yap› ve dokular›n› ve do¤ada bulunufl flekillerini<br />
ortaya koymay› hedefler.<br />
Sosyoloji: Sociology kelimesi, Latince’de, genel anlamda insan› iflaret eden,<br />
üye, arkadafl veya dost anlam›ndaki, “socius” kelimesinden gelen “socio-” ve “bilim”<br />
anlam›na gelen “logy” ekinden oluflan sosyoloji, toplum ve insan›n etkileflimi<br />
üzerinde çal›flan bir sosyal bilimdir. Toplum bilimi alan›nda çal›flan bir kifliye de<br />
sosyolog (toplum bilimci) denir. Toplum bilimciler, bir veya daha fazla uzmanl›k<br />
alan›nda veya alt dallar›nda çal›flmaktad›r.<br />
Tarih: Geçmiflte yaflanm›fl olaylara iliflkin bilinenleri, objektif bir flekilde insan<br />
kay›tlar›na, yaz›l› ya da sözlü kaynaklara dayanarak, yer-zaman göstererek, nedensonuç<br />
iliflkisini anlatarak inceleyen ve bu bilinenlere ba¤l› olarak SIRA geçmiflte S‹ZDE yaflanm›fl<br />
olaylar› güncel düflünce çerçevesinde yorumlanmas›yla tarihi bilgileri ortaya<br />
ç›karan bilim dal›d›r.<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Zooloji: Zoo “hayvanlar toplulu¤u” ve logos “bilim” sözcüklerinin birlefltirilmesiyle<br />
türetilmifl bir sözcük olup biyolojinin hayvanlar› çeflitli yönleriyle inceleyen<br />
alt<br />
SORU<br />
dal›d›r.<br />
Yukar›da say›lan bilimlerin hepsi co¤rafya ile ilgili oldu¤u kadar, co¤rafi SIRA D‹KKAT S‹ZDE bilgi sistemleri<br />
ile de iliflkilidir. Ayr›ca yukar›da say›lan bu alanlarda co¤rafi bilgi sistemlerinden oldukça<br />
yayg›n flekilde yararlan›lmaktad›r.<br />
SIRA DÜfiÜNEL‹M S‹ZDE<br />
5<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
SIRA D‹KKAT S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Co¤rafya neden birçok bilim dal›ndan yararlan›r? Aç›klay›n›z.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SORU<br />
SORU<br />
1<br />
Yukar›da say›lan bilimler içerisinde yer alan karto¤rafya ve jeodezi, DÜfiÜNEL‹M do¤rudan D‹KKAT co¤rafi bilgi<br />
sistemleri ile iliflkili olan bilim dallar›d›r. Bu bilim dallar›, co¤rafi bilgi sistemlerinin<br />
K ‹ T A P<br />
ortaya ç›kmas›nda ve yayg›nlaflmas›nda a¤›rl›kl› olarak hizmet verirler. SIRA<br />
SORU<br />
S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
D‹KKAT<br />
K ‹ T A P<br />
SIRA SORU S‹ZDE<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
D‹KKAT<br />
D‹KKAT<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
SIRA S‹ZDE<br />
‹NTERNET<br />
K ‹ T A P<br />
SIRA S‹ZDE<br />
‹NTERNET<br />
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
6 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Co¤rafya, konuyu veya alan›<br />
esas alma flekline göre<br />
Genel Co¤rafya ve Yerel<br />
Co¤rafya olmak üzere iki<br />
bölüme ayr›l›r.<br />
Matematik co¤rafya:<br />
Yerkürenin biçimini,<br />
boyutlar›n›, hareketlerini, bu<br />
hareketlerin sonuçlar›n› ve<br />
co¤rafi koordinatlar›n›<br />
inceler.<br />
Hidro¤rafya: Yeryüzündeki<br />
yüzey ve yer alt› sular› ile<br />
ilgili konular› inceler.<br />
‹klim bilimi: Yeryüzünde<br />
görülen iklim tiplerini ve<br />
bunlar›n özelliklerini inceler.<br />
Klimatoloji de denilen iklim<br />
bilimi, temelde<br />
meteorolojinin<br />
verilerinden yararlan›r.<br />
Biyoco¤rafya: Yeryüzündeki<br />
hayvan ve bitki<br />
topluluklar›n›n da¤›l›m›n› ve<br />
bunlar› etkileyen flartlar›<br />
inceler.<br />
Jeomorfoloji: Yeryüzü<br />
flekillerini tan›mlar, bunlar›<br />
s›n›fland›r›r ve zaman<br />
içindeki de¤iflimlerini<br />
inceler.<br />
Co¤rafyan›n Bölümleri<br />
Co¤rafya, konular›n ifllenifli bak›m›ndan birbirinden farkl› ancak birbirini bütünleyen<br />
iki ana bölüme ayr›l›r:<br />
• Genel Co¤rafya<br />
• Yerel Co¤rafya<br />
Genel Co¤rafya<br />
Genel co¤rafyada esas olan konudur. Co¤rafya konular›n› ayr› ayr› ele al›r ve bunlar›<br />
yeryüzünün bütününde veya bir bölümünde inceler. Nüfusun da¤›l›fl›, iklim<br />
tipleri, yer flekilleri, volkanizma olaylar› gibi konular genel co¤rafyan›n inceleme<br />
alan›na girer. Olaylar›n oluflum nedenlerini, biçimlerini, da¤›l›fllar›n› ve bu da¤›l›-<br />
fl›n sonuçlar›n› inceler. Genel co¤rafya, kapsad›¤› konulara göre;<br />
• Fiziki co¤rafya,<br />
• Befleri co¤rafya,<br />
• Ekonomik co¤rafya olmak üzere üç ana dala ayr›l›r.<br />
Do¤al çevrede bulunan canl› ve cans›z varl›klar› kendisine konu edinen fiziki<br />
co¤rafya, yeryüzü biçimlerini, sular›, bitkileri ve hayvanlar› inceler. Fiziki co¤rafyan›n<br />
alt gruplar› flunlard›r:<br />
• Matematik co¤rafya<br />
• Hidro¤rafya<br />
• ‹klim bilimi<br />
• Biyoco¤rafya<br />
• Jeomorfoloji<br />
SIRA S‹ZDE Fiziki co¤rafyan›n SIRA S‹ZDE temel olarak ele ald›¤› alanlar› aç›klay›n›z.<br />
2<br />
Ekonomik co¤rafya:<br />
Befleri ve ekonomik co¤rafya, insanlar›n do¤al çevre flartlar› içinde daha iyi yaflayabilmeleri<br />
DÜfiÜNEL‹M için uygulad›klar› befleri ve ekonomik etkinlikleri inceler. Nüfus, yer-<br />
Hizmetlerin DÜfiÜNEL‹M ve mallar›n<br />
üretimini, tüketimini ve<br />
yeryüzündeki da¤›l›m›n› leflme, göç olaylar›, ulafl›m, tar›m, ticaret, endüstri, üretim, turizm gibi konular› befleri<br />
ve ekonomik SORUco¤rafya ele al›r.<br />
inceler.<br />
SORU<br />
Demografi: Yeryüzündeki Befleri co¤rafyan›n alt gruplar› flunlard›r:<br />
veya bir bölgedeki nüfusun • Nüfus co¤rafyas›<br />
cinsiyet, yafl, medeni durum<br />
ve di¤er D‹KKAT özelliklerine göre • Yerleflme D‹KKAT co¤rafyas›<br />
da¤›l›m›n›, ölüm, do¤um ve<br />
göç olaylar›n› inceler. Ekonomik co¤rafya da;<br />
SIRA S‹ZDE<br />
• Maden SIRA co¤rafyas›<br />
S‹ZDE<br />
Siyasi co¤rafya: Siyasal<br />
s›n›rlar› ve ülkelerin siyasal • Sanayi co¤rafyas›<br />
iflleyifllerini inceler.<br />
• Tar›m co¤rafyas›<br />
Sosyal AMAÇLARIMIZ ve kültürel co¤rafya: • Ulafl›m co¤rafyas› gibi alt gruplara ayr›l›r.<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
‹nsan nüfusunu, etnik<br />
köken, din, dil ve di¤er<br />
kültürel özellikleri Yerel Co¤rafya<br />
aç›lar›ndan K ‹ T Ainceler.<br />
P<br />
Yerel co¤rafyada K ‹ T Aesas P al›nan konu de¤il aland›r. Yeryüzünün bir bölümündeki<br />
co¤rafi konular bir bütün olarak ele al›n›r, olaylar›n karfl›l›kl› etkileri ve bulunduklar›<br />
yer ile ilgileri bir bütün olarak incelenir ve de¤erlendirilir.<br />
TELEV‹ZYON<br />
Bu incelemelerin TELEV‹ZYONkonusu, bölgeler ise “bölge co¤rafyas›”, ülkeler ise “ülkeler<br />
co¤rafyas›”, k›talar ise “k›ta co¤rafyas›” ad›yla an›l›r.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
‹NTERNET<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
3<br />
Co¤rafyan›n SIRA bölümlerini S‹ZDE flematik olarak gösteriniz.<br />
‹NTERNET<br />
YER YUVARLA⁄I VE EVREN<br />
Bütün gök DÜfiÜNEL‹M cisimleri ile onlar› bar›nd›ran s›n›rs›z gök bofllu¤una “evren” denir. Bir<br />
baflka deyiflle, evren sonsuz uzayda bulunan tüm madde ve enerji biçimlerini içeren<br />
bütünün<br />
SORU<br />
ad› olarak da ifade edilebilir.<br />
D‹KKAT<br />
D‹KKAT
1. Ünite - Co¤rafya ‹le ‹lgili Temel Bilgiler<br />
Evrende milyonlarca y›ld›z, gezegen, meteor gibi gök cisimleri bulunur. Gök cisimlerini<br />
birbirinden ay›ran en önemli özellik, bir bölümünün ›s› ve ›fl›k yaymas›<br />
(y›ld›zlar), bir bölümünün ise y›ld›zlardan ald›klar› ›s› ve ›fl›¤› yans›tmas›d›r (gezegenler).<br />
Gök cisimleri binlerce “galaksi” halinde gruplaflm›fllard›r. Galaksilerin içindeki<br />
y›ld›zlar›n kimileri de bir araya gelerek y›ld›z sistemleri’ ni oluflturur. Dünyam›z da,<br />
Samanyolu Galaksisi içinde binlerce y›ld›z sisteminden biri olan “günefl sistemi”<br />
içinde yer al›r. Dünya; yer, yer yuvarla¤› ve yerküre diye de adland›r›l›r.<br />
Günefl sisteminde; Günefl ile birlikte gezegenler, bunlar›n uydular›, kuyruklu<br />
y›ld›zlar, asteroidler, gök tafllar›, gaz ve toz bulutlar› bulunur.<br />
Günefl sistemi kütlesinin %99’ unu Günefl, %1 kadar›n› da Günefl’in etraf›nda<br />
belirli yörüngelerinde dolanan 9 gezegen oluflturur. Bu gezegenler, Günefl’e olan<br />
uzakl›klar›na göre flu flekilde s›ralan›rlar: Merkür, Venüs, Dünya, Mars, Jüpiter, Satürn,<br />
Uranüs, Neptün ve Plüton.<br />
Bu gezegenlerin çevresinde dolanan, kendilerinden daha küçük gök cisimleri<br />
(uydular) de bulunmaktad›r. Merkür, Venüs, Dünya ve Mars iç gezegenler, Jüpiter,<br />
Satürn, Uranüs, Neptün ve Plüton ise d›fl gezegenler olarak adland›r›l›rlar.<br />
Gezegenler, hem kendi çevrelerinde hem de Günefl etraf›nda dönerler. Gezegenlerin<br />
dönüfl süreleri birbirinden farkl›d›r. Örne¤in; kendi çevresinde bir dönü-<br />
Galaksi ad›n›n kökeni eski<br />
Yunancadaki, bizim<br />
galaksimizi belirtmek üzere<br />
kullan›lan “sütlü, süt gibi,<br />
sütsü” anlamlar›na gelen<br />
galaxias (γαλαξιασ)<br />
sözcü¤ü ya da “süt dairesi”<br />
anlam›ndaki kyklos galaktikos<br />
(κψκλοσ γαλακτικοσ)<br />
terimidir. Bu terim ve<br />
dolay›s›yla bat› kültüründe<br />
Samanyolu için kullan›lan<br />
“Süt Yolu” terimi eski Yunan<br />
mitolojisindeki bir mitosdan<br />
kaynaklan›r: Bir gece, Zeus<br />
ölümlü bir kad›ndan olan o¤lu<br />
Herakles’i, farkettirmeden<br />
uykuya dalm›fl olan Hera’n›n<br />
gö¤süne koyar. Bebek<br />
Herakles, Hera’n›n<br />
memelerinden akan sütü<br />
içecek ve böylece ölümsüz<br />
olacakt›r. Fakat Hera, gece<br />
uyan›p tan›mad›¤› bir bebe¤i<br />
emzirdi¤ini farkedince onu<br />
f›rlat›p atar ve boflalan<br />
memesinden ç›kan süt de<br />
gece gökyüzüne f›flk›r›p akar.<br />
Hikayeye göre, iflte geceleyin<br />
gökte sönük bir ›fl›kla p›r›ldar<br />
halde gördü¤ümüz “Süt Yolu”<br />
(Türkçede Samanyolu) denilen<br />
kuflak böyle oluflmufltur.<br />
(Kaynak: Vikipedi).<br />
7<br />
fiekil 1.1<br />
Samanyolu Galaksisi<br />
Kaynak:<br />
http://tr.wikipedia.org<br />
fiekil 1.2<br />
Satürn<br />
Asteoroid kufla¤›<br />
GÜNEfi<br />
Yer<br />
Mars Merkür<br />
Venüs<br />
Jüpiter<br />
Uranüs<br />
Plüton<br />
Neptün<br />
Günefl<br />
Sistemine<br />
Giren<br />
Gezegenler ve<br />
Bunlar›n<br />
Yörüngeleri.
8 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
SIRA S‹ZDE<br />
4<br />
flünü Jüpiter 9 saat 50 dakikada, Neptün 15 saat 08 dakikada, Dünya ise 24 saatte<br />
tamamlar. Günefl çevresindeki bir dolan›m›n›, Merkür 88 günde, Dünya 365 gün 6<br />
satte, Jüpiter 11 y›l 316 günde, Neptün ise 249 y›lda gerçeklefltirir.<br />
Gezegenlerle SIRA y›ld›zlar S‹ZDEaras›ndaki temel fark nedir?<br />
Yerin fiekli ve Boyutlar›<br />
Yerküre DÜfiÜNEL‹M olarak da<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Günefl sisteminde yer alan dokuz gezegenden biri olan yerküre (Dünya), üzerinde<br />
canl›lar›n yaflad›¤› bilinen tek gezegendir. Di¤er gezegenlerde yaflam›n olup ol-<br />
adland›r›lan Dünya’m›z<br />
“Evren” denilen sonsuz gök<br />
bofllu¤u SORU içindeki “Günefl<br />
mad›¤›na iliflkin SORU araflt›rmalar sürmekte olup Dünya d›fl›nda bir gezegende canl›lar›n<br />
bulundu¤u, bugüne kadar kan›tlanamam›flt›r.<br />
Sistemi”nde yer al›r.<br />
Yerküre, ekvatordan fliflkin,<br />
kutuplardan bas›k, küremsi<br />
Dünya’n›n küre fleklinde oldu¤unu ilk öne süren ‹yonya’l› filozof Pitagaros olmufltur.<br />
Daha sonra Aristotales, Dünya’n›n ay üzerine düflen gölgesinin daire flek-<br />
görünümde D‹KKAT “Geoid” adl› bir<br />
D ‹KKAT<br />
flekle sahiptir.<br />
Pozitif SIRA bilimler S‹ZDEaç›s›ndan<br />
linde oldu¤unu<br />
SIRA S‹ZDE<br />
belirterek, bunu yerkürenin yuvarlakl›¤›n›n kan›t› olarak göstermifltir.<br />
16. yüzy›lda Kopernik’in, daha sonrada Keppler’in çal›flmalar› Dünya’n›n bi-<br />
evren, gök cisimlerini<br />
bar›nd›ran uzay ve karanl›k<br />
uzay›n toplam›d›r. çimi ve hareketleri ile ilgili önemli bilgilere ulaflmam›z› sa¤lam›flt›r. 18. yüzy›lda<br />
AMAÇLARIMIZ gerçeklefltirilen hassas ölçmeler<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
fiekil 1.3<br />
sonucunda, yerkürenin kutuplardan<br />
bas›k ve küreye çok yak›n<br />
bir flekilde oldu¤u saptan-<br />
K ‹<br />
Yerkürenin<br />
T A P<br />
K ‹ T A P<br />
Uzaydan<br />
Görünüflü<br />
m›flt›r. 20. yüzy›l›n ortalar›ndan<br />
itibaren uzaydan çekilen foto¤raflarla<br />
yerkürenin biçimi kesin<br />
TELEV‹ZYON Kaynak:<br />
TELEV‹ZYON<br />
www.kaliteliresimler.com<br />
olarak kan›tlanm›flt›r. Yerkürenin<br />
‹NTERNET<br />
‹NTERNET<br />
ekvator kesiminden fliflkin,<br />
kutuplardan bas›k olan kendine<br />
özgü küremsi flekline “geoid”<br />
ad› verilir.<br />
Dünya’n›n küreye benzer<br />
yuvarlak biçiminin en önemli<br />
sonuçlar› flu flekilde say›labilir:<br />
Yap›lan hassas ölçümler • Günefl ›fl›nlar›, yeryüzünün de¤iflik k›s›mlar›na farkl› aç›larla düfler. Kimi<br />
sonucunda Dünya’n›n<br />
boyutlar› ile ilgili flu bilgilere yerler (ekvator ve çevresi) günefl ›fl›nlar›n› y›l boyunca dik ve dike yak›n bir<br />
ulafl›lm›flt›r:<br />
• Ekvator çevresi: 40.070 km aç›da al›rken, kimi yerlerde (kutuplara yak›n yerlerde) bu aç› çok fazla daral›r.<br />
Bu da iklim kuflaklar›n›n oluflmas›na yol açar.<br />
• Meridyen çevresi: 40.009<br />
km<br />
• Ekvator yar›çap›: 6.378 km • Günefl ›fl›nlar›n›n ulaflt›¤› yerler ayd›nl›k, ulaflamad›¤› yerler ise karanl›kt›r.<br />
• Kutuplar yar›çap›: 6.357<br />
km<br />
Dünya’n›n kendi ekseni etraf›nda dönmesiyle gece ve gündüzün oluflumu<br />
• Yar›çaplar aras›ndaki fark: gerçekleflir.<br />
21 km<br />
• Dünyan›n yüzölçümü: Kendi ekseni etraf›nda dönmesi sonucu oluflan merkezkaç kuvvetinin etkisiyle<br />
510.000.000 km 2<br />
• Dünyan›n hacmi:<br />
1.083.320.000 km 3<br />
• Kutuplarda bas›kl›k oran›:<br />
yerkürenin ekvator kesiminde bir fliflkinlik, kutuplarda ise bir bas›kl›k oluflmufltur.<br />
Bas›kl›k oran›n›n 1/297 oldu¤u kutuplarda yer çekimi biraz daha fazlad›r.<br />
1/297<br />
SIRA S‹ZDE<br />
5<br />
Dünyan›n kutuplardan SIRA S‹ZDE bas›kça, ekvatordan fliflkince olmas›n›n nedenini aç›klay›n›z.<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE
1. Ünite - Co¤rafya ‹le ‹lgili Temel Bilgiler<br />
9<br />
PARALEL-MER‹DYEN, ENLEM-BOYLAM<br />
Dünya üzerindeki herhangi bir noktan›n bulundu¤u yerin bilinmesi büyük önem<br />
tafl›r. Buna o yerin, co¤rafi konumu denir. Bir yerin, bölgenin, ülkenin vb. co¤rafi<br />
konumunu pek çok bilgiyle anlatmak olas›d›r.<br />
Bir bölge veya ülkenin, hangi k›tada veya k›talar aras›nda bulundu¤u, çevresindeki<br />
denizler, komflu ülkeler, önemli ticaret yollar›na göre durumu, hangi iklim<br />
kufla¤›nda yer ald›¤›, farkl› ekonomik, siyasi ve kültürel topluluklara göre konumu,<br />
o yerin özel konumunu belirler.<br />
Bir bölgenin veya ülkenin, hangi meridyenler ve paralel daireleri aras›nda bulundu¤unu<br />
belirten konumuna o yerin matematik konumu ad› verilir.<br />
Paralel Daireleri ve Meridyenler<br />
Bir harita veya küreye bakt›¤›m›zda birbirini dik kesen birtak›m çizgiler görürüz.<br />
Dünya yüzeyinden geçti¤i varsay›lan bu çizgilere paralel daireleri ve meridyen<br />
yaylar› denir.<br />
Küre fleklindeki Dünya’y› eflit iki parçaya bölen daire “ekvator” olarak adland›-<br />
r›lm›flt›r. Ekvator, her iki kutuptan eflit uzakl›kta bulunan en büyük paralel dairedir.<br />
Ekvatorun kuzeyindeki kuzey yar›m kürede ekvatordan kuzey kutup noktas›-<br />
na kadar 90 tane (kuzey paralelleri), güneyindeki güney yar›m kürede de ekvatordan<br />
güney kutup noktas›na kadar 90 tane (güney paralelleri) olmak üzere 180 tane<br />
paralel dairesi bulunmaktad›r.<br />
fiekil 1.4<br />
Paralel Daireleri (1), Meridyenler (2), Ekvator, Dönenceler (3), Enlem ve Boylam ile ‹stanbul’un Konumu (4)<br />
1<br />
K<br />
2<br />
K<br />
Bafllangݍ<br />
meridyeni<br />
0°<br />
0°<br />
0° Ekvator<br />
3<br />
G<br />
Paralel daireleri<br />
Kuzey kutup noktas›<br />
90° kuzey paraleli<br />
66°33’ kuzey paraleli<br />
Kuzey kutup dairesi<br />
Yengeç dönencesi<br />
O¤lak dönencesi<br />
Güney kutup dairesi<br />
66°33’ güney paraleli<br />
90° güney paraleli<br />
Güney kutup noktas›<br />
Ekvator, dönenceler<br />
23°27’ kuzey paraleli<br />
0° ekvator<br />
23°27’ güney paraleli<br />
0° bafllang›ç<br />
meridyeni<br />
4<br />
G<br />
Meridyenler<br />
Güney<br />
Kuzey<br />
‹stanbul<br />
41° kuzey paraleli<br />
0° ekvator<br />
29° do¤u meridyeni<br />
‹stanbul’un konumu: 41°00’16” kuzey enlemi<br />
ile 28°58’59” do¤u boylam›ndad›r
10 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Dünya’n›n merkezinden 1’er<br />
derecelik aç› ile çizilen paralel<br />
dairelerinin birbirine olan<br />
uzakl›klar› ayn›d›r; ancak çaplar›<br />
ve çevreleri ekvatordan<br />
kutuplara do¤ru azal›r, kutup<br />
noktalar›nda s›f›r olur. En büyük<br />
paralel daire olan ekvatorun<br />
uzunlu¤u 40.070 km’dir ve 0°lik<br />
paralel daire olarak gösterilir. En<br />
küçük paralel daireleri ise, kuzey<br />
kutup noktas›n› ve güney kutup<br />
noktas›n› oluflturan 90° kuzey<br />
paraleli ile 90° güney paralelidir.<br />
Meridyenlerin uzunluklar›<br />
birbirine eflittir ve her meridyenin<br />
bir karfl›t› vard›r. Karfl›l›kl› iki<br />
meridyen yay› birlikte bir çember<br />
olufltururlar. Örne¤in; ‹stanbul’un<br />
üzerinden geçti¤i kabul edilen<br />
29° do¤u meridyeninin karfl›t›<br />
151° bat› meridyenidir.<br />
Paralel daireleri; ekvatordan kutuplara do¤ru uzan›r, aralar›nda eflit uzakl›k<br />
(111 km) bulunur, kutuplara yaklaflt›kça küçülür ve kutuplarda bir nokta haline<br />
gelirler.<br />
Meridyenler; iki kutup noktas›n› birlefltiren ve ekvatoru dik olarak kesen<br />
yar›m dairelerdir. Ekvator üzerinde, aralar›ndaki uzakl›k eflit olan (111 km) meridyenler,<br />
kutuplara uzand›kça birbirine yaklafl›r ve kutuplarda bir noktada birleflirler.<br />
Dairenin çevresi 360° oldu¤undan, aralar›nda 1’er derecelik uzakl›k bulunan<br />
360 meridyen yay› bulunur. ‹ngiltere’deki Greenwich gözlem evinden geçti¤i kabul<br />
edilen meridyen yay› bafllang›ç meridyeni olarak kabul edilir ve 0˚’lik meridyen<br />
olarak adland›r›l›r. Bafllang›ç meridyeninin do¤usunda yer alan 180 meridyen<br />
do¤u meridyenleri, bat›s›nda yer alan 180 meridyen de bat› meridyenleri olarak<br />
adland›r›l›r. 180°’lik meridyen bir tanedir ve 0°’lik meridyen yay›n›n tam karfl›s›nda<br />
bulunur.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
6<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SIRA SORU S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT<br />
SIRA SORU S‹ZDE<br />
33° bat› meridyeninin SIRA S‹ZDEkarfl›t› hangi meridyendir? Neden?<br />
Enlem ve Boylam<br />
Paralel daireleri DÜfiÜNEL‹M ve meridyen yaylar› aras›ndaki noktalar›n yerlerini bulmak için,<br />
bir derecelik yaylar dakikalara ve saniyelere bölünmüfltür. Böylece, üzerinden bir<br />
paralel dairesi SIRA SORU ve S‹ZDE meridyen geçmeyen noktalar›n ekvatora ve bafllang›ç meridyenine<br />
olan uzakl›¤›n› bulmak kolaylafl›r.<br />
Buna göre; yeryüzündeki bir noktan›n, ekvatora olan uzakl›¤›n›n derece, dakika<br />
ve saniye cinsinden aç› de¤erine enlem denir. Ayn› noktan›n, bafllang›ç merid-<br />
DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT<br />
yenine olan uzakl›¤›n›n derece, dakika ve saniye cinsinden aç› de¤erine ise boylam<br />
ad› verilir.<br />
SIRA S‹ZDE SORU<br />
AMAÇLARIMIZ D‹KKAT<br />
Bir noktan›n enlem ve boylam› belirtilirken, hangi yar›m kürede oldu¤u ve bafllang›ç meridyeninin<br />
hangi taraf›nda bulundu¤u da söylenir. Örne¤in; ‹stanbul’un enlem ve boylam›<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
D‹KKAT<br />
belirtilirken 41° 00' 16'' kuzey ve 28° 58' 59'' do¤u olarak belirtilir. Böylece enlem ve boylam›<br />
(co¤rafi K koordinatlar›) ‹ T A P verilen bir yer, Dünya üzerinde kolayl›kla<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
K ‹ T A P<br />
bulunabilir.<br />
AMAÇLARIMIZ Koordinatlar›n hava ve deniz ulafl›m›nda büyük yarar› vard›r. Denizcilikte, koordinatlar<br />
TELEV‹ZYON yard›m› ile s›¤, kayal›k kesimler ve dar bo¤azlar›n yerleri kolayl›kla bu-<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
TELEV‹ZYON<br />
lunur. Hava ulafl›m›nda da uçaklar›n izleyece¤i yolun belirlenmesinde koordinatlardan<br />
yararlan›l›r. K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
Enlem ve boylama göre belirlenen konuma matematik konum denir. Türkiye’nin<br />
matematik konumu; “Türkiye, 36°- 42° kuzey paralelleri ile 26°-45° do¤u<br />
‹NTERNET<br />
‹NTERNET<br />
TELEV‹ZYON meridyenleri TELEV‹ZYON aras›ndad›r.” fleklinde belirtilir.<br />
Bir yerin enlemi o yerin;<br />
• ‹klimi,<br />
‹NTERNET<br />
• Bitki ‹NTERNET örtüsü,<br />
• Hayvan topluluklar›,<br />
• Toprak çeflitleri,<br />
• Ürün çeflitleri,<br />
• Yerleflme özellikleri,<br />
• Akarsu rejimleri,<br />
• Deniz sular›n›n özellikleri üzerinde etkili olur.
1. Ünite - Co¤rafya ‹le ‹lgili Temel Bilgiler<br />
Bir yerin boylam›, o yerin yerel saatini belirler. Günefl’in herhangi bir zamandaki<br />
konumu, çeflitli boylamlarda farkl› oldu¤undan günün saati boylamlara göre<br />
farkl›l›k gösterir.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
YEREL SAAT - ULUSLARARASI SAAT D‹L‹MLER‹<br />
Dünya kendi ekseni etraf›nda bat›dan do¤uya do¤ru döner. Bütün meridyenler<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
s›ras›yla Günefl’in karfl›s›ndan geçerler. Yeryüzünde, her bir nokta için, Günefl’in<br />
o noktadaki meridyen üzerinden geçmesi ile düzenlenen saate yerel saat<br />
denir.<br />
SORU<br />
11<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
Yerel saatin hesaplanmas›nda meridyen yaylar› esas al›n›r. Ayn› meridyen D‹KKAT yay› üzerindeki<br />
D‹KKAT<br />
her noktada yerel saat ayn› iken, farkl› meridyen yaylar› üzerindeki noktalar›n ye-<br />
rel saatleri farkl› olur. Bir noktada yerel saat ayarlan›rken, o noktadan SIRA S‹ZDE geçen meridyene<br />
günefl ›fl›nlar›n›n dik gelmesi göz önünde tutulur. Günefl, gökyüzünde en yüksek<br />
SIRA S‹ZDE<br />
noktaya geldi¤i an, saatler tam 12.00’ye ayarlan›r.<br />
AMAÇLARIMIZ Günlük yaflam›m›zda<br />
AMAÇLARIMIZ yerel<br />
saatin kullan›lmas› pratikte<br />
Ticari iliflkilerin kolaylaflt›r›lmas›, haberleflme ve ulafl›m›n SIRA düzenlenmesi S‹ZDE için<br />
SIRA S‹ZDE<br />
pek mümkün de¤ildir.<br />
ulusal ve uluslararas› saat uygulamalar›na gereksinim duyulmufltur.<br />
Yurdumuzda yerel saat,<br />
K ‹ T A P<br />
sadece dini törenlerin K ‹ T A P<br />
Dünya’n›n kendi ekseni etraf›ndaki bir dönüflünü 24 saatte tamamlad›¤› göz<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
zamanlar›n›nDÜfiÜNEL‹M<br />
önünde tutuldu¤unda, 1 saatte 15 meridyenlik (360° : 24 = 15 meridyen) bir mesafe<br />
saptanmas›nda<br />
ald›¤›, bir derecelik meridyen yay›n›n dönme h›z›n›n da yaklafl›k 4 dakika ol-<br />
kullan›lmaktad›r. Çünkü<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹slamiyet’te<br />
TELEV‹ZYON<br />
namaz, ezan,<br />
SORU<br />
du¤u saptan›r.<br />
oruç vb. ibadet SORU zamanlar›<br />
Dünya üzerinde saat farkl›l›klar›ndan do¤an kar›fl›kl›klar› önlemek için, Dünya<br />
24 saat dilimine ayr›lm›flt›r. Buna göre, her 15 meridyenlik D‹KKAT bölüm bir saat dilimi<br />
Ay’›n hareketleriyle ve<br />
Günefl’in do¤ufl ve bat›fl›na<br />
göre ayarlanmaktad›r. D‹KKAT<br />
olarak kabul edilmifltir. Ayn› saat diliminde yer alan her yerde ayn› saat aya-<br />
‹NTERNET<br />
‹NTERNET<br />
r› kullan›l›r. Bafllang›ç saat dilimi (“0” numaral› dilim) olarak do¤u ve<br />
7 1 7 1 Meridyenler ve paralel<br />
°<br />
daireleri kullan›larak bir<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
yerin enlem ve boylam›<br />
°<br />
2<br />
bat› meridyenleri aras› kabul edilmifl, di¤er saat dilimleri de buna göre belirlenebilir ve matematik<br />
2<br />
konumu bulunur.<br />
ayarlanm›flt›r.<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
Bir ülkenin s›n›rlar› içerisinde bulunan belirli bir yerden geçen meridyen<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
esas<br />
al›narak ayarlanan saat düzenine ulusal saat denir. Türkiye’de, ‹zmit yak›nlar›ndan<br />
geçen 30° do¤u meridyeni esas al›nm›fl ve “Do¤u Avrupa Saat K Dilimi” ‹ T A P olarak an›-<br />
K ‹ T A P<br />
lan 2 numaral› saat dilimi ulusal saat olarak belirlenmifltir.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Bir yerin yerel saatini o yerin hangi özellikleri belirler?<br />
TELEV‹ZYON<br />
SIRA S‹ZDE<br />
TELEV‹ZYON<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
7<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
‹nternetten evren ve yerküre ile ilgili bilgilere ulaflarak bunlar› gözden ‹NTERNET geçiriniz.<br />
SORU<br />
SORU<br />
Birkaç noktan›n koordinatlar›n› saptayarak enlem ve boylamlar›n› bulup D‹KKAT harita üzerinde<br />
gösteriniz.<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
‹NTERNET<br />
SORU<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON
12 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
fiekil 1.5<br />
Uluslararas› Saat Dilimleri<br />
Kaynak: www.mygeo.info
1. Ünite - Co¤rafya ‹le ‹lgili Temel Bilgiler<br />
13<br />
Özet<br />
A MAÇ<br />
1<br />
A MAÇ<br />
2<br />
A MAÇ<br />
3<br />
Co¤rafyan›n konusunu ve bölümlerini aç›klamak.<br />
Co¤rafya, Dünya ile ilgili fiziksel, sosyal ve ekonomik<br />
olaylar›, insan ve çevre özellikleri ile olan<br />
iliflkileri içinde ve kendi prensiplerine göre inceler.<br />
Co¤rafya biliminin temel amac›; inceleme<br />
alan›na giren olaylar aras›ndaki iliflkileri araflt›rmak,<br />
bu olaylar›n co¤rafi da¤›l›m›n› ve bu da¤›-<br />
l›m›n neden ve sonuçlar›n› belirlemektir. Co¤rafya;<br />
konuyu esas alan Genel Co¤rafya ve alan›<br />
esas alan Yerel Co¤rafya olmak üzere iki ana bölüme<br />
ayr›l›r.<br />
Co¤rafyan›n hangi bilim dallar›yla ilgisi oldu¤unu<br />
tan›mlamak.<br />
Co¤rafya, hem yerkürenin çeflitli özelliklerini<br />
hem de insan etkinliklerini inceledi¤i için birçok<br />
bilim dal› ile iliflki içindedir. Co¤rafyan›n yararland›¤›<br />
bafll›ca bilim dallar›; antropoloji, astronomi,<br />
botanik, ekonomi, etnografya, hidroloji, istatistik,<br />
jeoloji, karto¤rafya, meteoroloji, sosyoloji,<br />
tarih ve zooloji olarak say›labilir.<br />
Teknolojik geliflmelerin ve uzay araflt›rmalar›n›n<br />
co¤rafyan›n geliflimine katk›s›n› iliflkilendirmek.<br />
Uzay ça¤› olarak adland›r›lan günümüzde, uzay<br />
teknolojisinin geliflimine paralel olarak, yerkürenin<br />
flekli, boyutlar› ve di¤er özellikleri ile ilgili<br />
çok çeflitli ve do¤ru bilgilere kolayl›kla ulafl›labilmektedir.<br />
Bu durum, co¤rafyan›n geliflimine büyük<br />
katk› sa¤lam›flt›r.<br />
A MAÇ<br />
4<br />
A MAÇ<br />
5<br />
A MAÇ<br />
6<br />
Dünya ve evren ile ilgili temel bilgileri yap›land›rmak.<br />
Yerküre olarak da adland›r›lan Dünya’m›z, bütün<br />
gök cisimlerini bar›nd›ran “Evren” adl› sonsuz<br />
gök bofllu¤u içinde yer al›r. Dünya, Samanyolu<br />
Galaksi’sindeki y›ld›z sistemlerinden biri<br />
olan “Günefl Sistemi” içinde yer alan “Geoid” denilen<br />
küremsi biçimde bir gezegendir.<br />
Bir yerin enlem ve boylam›n› saptamak.<br />
Bir yerin enlemini ve boylam›n› belirleyebilmek<br />
için, o yerin ekvatora ve bafllang›ç meridyenine<br />
olan uzakl›¤›n›n derece, dakika ve saniye cinsinden<br />
bilinmesi gerekir. Bir noktan›n, ekvatorun<br />
kaç derece, dakika, saniye güneyinde/kuzeyinde<br />
ve bafllang›ç meridyeninin kaç derece dakika,<br />
saniye do¤usunda/bat›s›nda oldu¤unu belirtti¤imizde<br />
o noktan›n enlem ve boylam›n› vermifl<br />
oluruz.<br />
Yerel ve uluslararas› saat sistemlerini ay›rt etmek.<br />
Yerel saat; Günefl’in meridyen yaylar› üzerinden<br />
geçmesi esas›na dayan›r. Ayn› meridyen yay› üzerindeki<br />
tüm noktalarda ayn›d›r ve en yak›n›ndaki<br />
meridyenle aralar›nda 4’ fark vard›r. Uluslararas›<br />
saat sistemi ise; bafllangݍ meridyeninin<br />
bat›s› ile 7 1 7 1 °<br />
°<br />
2<br />
do¤usu aras›ndaki dilim “0” kabul<br />
2<br />
edilerek her 15°’lik meridyen dilimi bir saat dilimi<br />
olarak belirlenir. Buna göre; 360° : 15=24 saat<br />
dilimi vard›r. Her dilim aras›nda bir saat fark<br />
bulunur.
14 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Kendimizi S›nayal›m<br />
1. Afla¤›dakilerden hangisi, en üst kat›n› yer kabu¤unun<br />
oluflturdu¤u tafl küreye verilen isimdir?<br />
a. Biyosfer<br />
b. Hidrosfer<br />
c. Litosfer<br />
d. Atmosfer<br />
e. Troposfer<br />
2. Afla¤›dakilerden hangisi genel co¤rafyan›n alt gruplar›ndan<br />
biri de¤ildir?<br />
a. Ekonomik co¤rafya<br />
b. Ülkeler co¤rafyas›<br />
c. Siyasi co¤rafya<br />
d. Matematik co¤rafya<br />
e. Demografi<br />
3. Afla¤›dakilerden hangisi, co¤rafyan›n yararland›¤›<br />
bilim dallar›ndan biri de¤ildir?<br />
a. Antropoloji<br />
b. Zooloji<br />
c. ‹statistik<br />
d. Kimya<br />
e. Ekonomi<br />
4. Afla¤›dakilerden hangisi yer kabu¤unun oluflumunu,<br />
yap›s›n›, geçirdi¤i evreleri inceleyen ve co¤rafya ile<br />
s›k› bir iliflkisi olan bilim dal›d›r?<br />
a. Jeofizik<br />
b. Jeodezi<br />
c. Jeopolitik<br />
d. Jeomorfoloji<br />
e. Jeoloji<br />
5. Afla¤›dakilerden hangisi yerkürenin biçimini, boyutlar›n›,<br />
hareketlerini ve bu hareketlerin sonuçlar›n› inceler?<br />
a. Matematik co¤rafya<br />
b. Klimatoloji<br />
c. Jeomorfoloji<br />
d. Hidro¤rafya<br />
e. Biyoco¤rafya<br />
6. Afla¤›daki gezegenlerden hangisi, Günefl çevresindeki<br />
bir dolan›m›n› di¤erlerinden daha uzun sürede<br />
gerçeklefltirir?<br />
a. Dünya<br />
b. Jüpiter<br />
c. Mars<br />
d. Neptün<br />
e. Merkür<br />
7. Bir yerin enlemi, o yerin afla¤›daki özelliklerinden<br />
hangisi üzerinde en az etkilidir?<br />
a. ‹klim<br />
b. Bitki örtüsü<br />
c. Yüzey flekilleri<br />
d. Yerleflme özellikleri<br />
e. Akarsu rejimleri<br />
8. Afla¤›daki bilgilerden hangisi yanl›flt›r?<br />
a. En büyük paralel dairesi ekvatordur.<br />
b. ‹ki meridyen aras›ndaki uzakl›k her yerde 111<br />
km’dir.<br />
c. Türkiye, bafllang›ç meridyeninin do¤usunda yer<br />
al›r.<br />
d. Her meridyen aras›nda 4 dakikal›k zaman fark›<br />
vard›r.<br />
e. Dönenceler, 23° 27' de¤erindeki iki paralel daireye<br />
verilen add›r.<br />
9. A ve B flehirleri ayn› saat diliminde yer almaktad›r.<br />
37° do¤u meridyeni üzerindeki A flehrinde güneflin saat<br />
06:00’da do¤du¤u gün, 24° do¤u meridyeni üzerindeki<br />
B flehrinde günefl saat kaçta do¤mufltur?<br />
a. 05:08<br />
b. 05:47<br />
c. 06:13<br />
d. 06:24<br />
e. 06:52<br />
10. 29° do¤u meridyeni üzerindeki ‹stanbul’da saat<br />
11:00 iken 0° meridyeni yak›nlar›nda bulunan Londra’da<br />
saat kaçt›r?<br />
a. 09:00<br />
b. 10:00<br />
c. 12:00<br />
d. 13:00<br />
e. 14:00
1. Ünite - Co¤rafya ‹le ‹lgili Temel Bilgiler<br />
15<br />
“<br />
Yaflam›n ‹çinden<br />
MODERN CO⁄RAFYA ANLAYIfiI VE Ö⁄RET‹M‹<br />
Co¤rafya ö¤retiminde önceleri yeryüzündeki mevcutlar<br />
ortaya konulmaktayd›. Da¤lar, ›rmaklar, göller, flehirler,<br />
yetifltirilen ürünler listeler halinde verilmekteydi. Ülke<br />
baflkentleri, flehir ve ülkelerin nüfuslar›, çeflitli üretim de-<br />
¤erleri gibi zamanla de¤iflen bilgiler verilmekteydi.<br />
Bu tür ö¤retim ve bu anlay›flla haz›rlanm›fl olan ders kitaplar›,<br />
co¤rafyan›n yurdumuzda sevimsiz ve önemsiz bir<br />
bilim olarak tan›nmas›na yol açm›flt›r. Ancak zamanla her<br />
fleyde oldu¤u gibi co¤rafi görüfl ve anlay›flta da de¤iflmeler<br />
oldu. Yeni co¤rafi anlay›flta, co¤rafya ö¤retiminde göz<br />
önünde bulundurulan noktalar flöyle s›ralanabilir:<br />
1. Önce ö¤renciye kendi ülkeleri iyi tan›t›lmakta, bu yap›l›rken<br />
de yukar›daki gibi istatistik ve ansiklopedik<br />
bilgilerle zaman içinde de¤iflen de¤erler ö¤retilmekten<br />
kaç›n›lmaktad›r. Co¤rafi olaylar›n ve özelliklerin<br />
nedeni, da¤›l›fl› ve sonuçlar› tart›fl›larak insana olan<br />
etkileri üzerinde durulmaktad›r.<br />
2. Ö¤retim daha çok uygulamal› olmakta, bunun için<br />
arazi gezileri yap›lmakta, laboratuarlardan yararlan›lmaktad›r.<br />
3. Hava foto¤raflar›, uzay görüntüleri, büyük ölçekli haritalar,<br />
projeksiyon makineleri, tepegöz gibi çeflitli<br />
ders araç-gereçleri kullan›lmaktad›r.<br />
4. Dünyadaki bütün ülkelerin ö¤retilmesi yerine, o ülkenin<br />
ekonomik ve sosyal iliflkilerinin güçlü oldu¤u<br />
ülkeler aras›ndan bafll›calar› seçilmektedir.<br />
5. Ders kitaplar› birer bilgi ambar› fleklinde haz›rlanmamakta,<br />
anahtar bilgiler verilmekte ve ö¤renci araflt›rmaya,<br />
ö¤renmeye yönlendirilmektedir. Co¤rafi terimlerin<br />
ezbercili¤i teflvik edercesine tan›mlar› verilmemekte,<br />
örnekler verilerek ö¤rencinin kavramas›<br />
sa¤lanmaktad›r.<br />
6. Pek ço¤u ansiklopediler, atlaslar ve istatistik bültenlerinde<br />
bulunan, pratikte daha az de¤erli olan ve k›-<br />
sa zamanda unutulmaya mahkum bir y›¤›n bilgiyi ö¤retmek<br />
yerine, ülke yarar›na olan ve günlük hayatta<br />
kullan›lan gerekli bilgiler seçilerek ö¤retilmektedir.<br />
Böylece co¤rafya bilimi, di¤er bilimler yan›nda daha<br />
sayg›n bir yere sahip olmaktad›r. Co¤rafyac› ise, yapt›¤›<br />
co¤rafi analiz ve sentezlerle di¤er meslek sahipleri<br />
aras›nda aran›r bir kifli olmaktad›r.<br />
Yurdumuzda da gereksiz bilgilerden ar›nd›r›lm›fl ders<br />
kitaplar›, yenilikçi ve bilgili ö¤retmenler taraf›ndan okutulan<br />
dersler ile co¤rafya, daha sevimli hale gelecektir.<br />
Kaynak: fiahin, C., Co¤rafya 1, Sayfa 12, Ders Kitaplar›<br />
A.fi. ‹stanbul 1993.<br />
Okuma Parças› 1<br />
Di¤er bütün bilimler gibi co¤rafya da gereklilik sebebiyle<br />
ortaya ç›km›flt›r. Eski ça¤larda, M›s›r uygarl›¤›nda<br />
verimli topraklar›n nerede oldu¤u ve nas›l kullan›laca¤›<br />
gibi konular ayr›ca her y›l gerçekleflen sellerin sonuçlar›n›<br />
bulmak ve zararlar›n› en aza indirmek için co¤rafyay›<br />
kullanm›fllard›r. Dönemin göçebe topluluklar› su<br />
kaynaklar›n›, yerleflecekleri yerleri ve yollar› bulabilmek<br />
için kolay haritalar yapm›fllard›r.<br />
Eski Yunanl›lar ise verimli alanlar›n k›tl›¤›ndan dolay›<br />
denizcilikle ilgilenmifl ve bu alanda co¤rafyay› gelifltirmifllerdir.<br />
Miletoslu Hekataios’un ‹.Ö. 500’de yazd›¤› kitab›n<br />
ilk co¤rafya yap›t› oldu¤u varsay›l›r. Ayr›ca Klaudios<br />
Ptolemaios, Geographike hyphegesis kitab›nda<br />
harita yap›m yöntemlerinden bahsetmifl ve bu alanda<br />
co¤rafyaya büyük katk›da bulunmufltur. Eratosthenes,<br />
Surlu Marinus ve Ptolemaios da bugün kulland›¤›m›z<br />
paraleller ve meridyenlerden oluflan düzenin geliflmesine<br />
katk›da bulunmufllard›r.<br />
Karakteristik olarak yay›lmac› olan Roma ‹mparatorlu¤u<br />
döneminde co¤rafya daha çok askeri amaçlar için kullan›ld›<br />
ve gelifltirildi. Co¤rafi flartlar›n savafl üzerindeki<br />
etkileri ba¤lam›nda yer ve hava incelemelerinde bulundular,<br />
ayr›ca haritac›l›k da askeri alanda gelifltirildi.<br />
‹slam dünyas›nda ise Havkal’›n 10. yüzy›lda yazd›¤› el-<br />
Mesalik ve’l-Memalik (Yollar ve Ülkeler), 9. yüzy›lda<br />
Belhi’nin yazd›¤› Suverü-l-Ekâlim (‹klim Türleri), 10.<br />
yüzy›lda Mesudi’nin yazd›¤› el-Müru-çü’z-Zeheb (Alt›n<br />
Çay›rlar) ve 14. yüzy›lda ‹bn Battuta’n›n yazd›¤› Tuhfetü’n-Nuzzarfi<br />
Garaibi’l-Emsar adl› yap›tlar öne ç›kmaktad›r.<br />
Ayr›ca ‹slam dünyas› taraf›ndan gelifltirilen 360<br />
dereceli düzen, haritac›l›kta hala kullan›lmaktad›r.<br />
Pusulan›n Avrupa’ya geçmesi sonucunda uzak diyarlara<br />
yolculuklar bafllad› ve yeryüzü hakk›nda daha genifl<br />
bilgiler edinildi. Kristof Kolomb, Vasco da Gama, Amerigo<br />
Vespucci, Cabot ve Macellan’›n keflifleriyle haritalar<br />
zenginleflti. Anversli Abraham Ortelius 1570’te ilk<br />
yeryüzü atlas›n› yapt›.<br />
1700’lü y›llardan sonra co¤rafya yöntem ve biçim olarak<br />
daha bilimselleflti. Teleskop ve kronometrenin (süreölçer)<br />
bulunufluyla co¤rafi bilgilerin güvenilirli¤i ve<br />
hesaplar›n kolayl›¤› sa¤land›.<br />
1800’lü y›llarda ise co¤rafya, Alman do¤abilimci Alexander<br />
von Humboldt ile tarihçi Carl Ritter taraf›ndan<br />
akademide ders olarak verilmeye baflland›. Humboldt’un<br />
Cosmos (Evren), Ritter’in de Die Erdkunde<br />
(Co¤rafya) adl› yap›tlar›nda co¤rafya bilgisini düzenli<br />
biçimde düzenlemeye çal›flarak modern co¤rafyan›n<br />
dayanaklar›n› att›lar. Humboldt fiziki co¤rafyan›n, Ritter<br />
ise befleri co¤rafyan›n kurucusu olarak kabul edilir.<br />
”<br />
Kaynak: http://tr.wikipedia.org
16 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Okuma Parças› 2<br />
Uzay Çal›flmalar› ve Co¤rafya<br />
Uzay çal›flmalar›, 20. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda ABD ve<br />
eski SSCB’nin katk›lar› ile büyük bir ilerleme göstermifltir.<br />
‹lk bak›flta sadece bilimsel amaçlarla yap›ld›¤› san›-<br />
lan bu çal›flmalar›n önemli bir amac› daha vard›r. O da,<br />
dünyan›n di¤er yerleri ve bu arada di¤er ülkeleri hakk›nda<br />
çeflitli bilgilerin toplanmas›d›r. Yukar›da adlar›<br />
belirtilen iki devlet taraf›ndan adeta bir yar›fl fleklinde<br />
yap›lan uzay çal›flmalar›, önceleri insans›z olarak bafllat›ld›.<br />
Dünya’n›n çekim gücünden kurtulan uzay araçlar›,<br />
yer atmosferinin d›fl›nda bulunan di¤er gök cisimleri<br />
ve olaylar› ile yer ve yer atmosferi hakk›nda bilgi toplamaya<br />
bafllad›. Daha sonra insanl› uydu gönderilerek<br />
1967 y›l›nda ilk olarak insan Ay’a ayak basm›fl oldu.<br />
Uzaya gönderilen araçlar›n bir k›sm›, belirli görevleri<br />
tamamlayarak k›sa bir süre sonra yeryüzüne geri inmektedir.<br />
Ancak bir k›sm› da Yer’in etraf›nda uydu olarak<br />
dönmekte ve sürekli biçimde görev yapmaktad›r.<br />
Bunlardan, meteoroloji uydular›, hava olaylar›n› yeryüzüne<br />
aktarmaktad›r. Haberleflme uydular›ysa, k›talar<br />
aras›ndaki radyo ve televizyon yay›nlar›n›, telefon<br />
konuflmalar›n› sa¤lamaktad›r.<br />
Uzay çal›flmalar›, birçok bilimde önemli geliflmeler sa¤lam›flt›r.<br />
Özellikle astronomi, meteoroloji gibi uzay ve<br />
atmosfer olaylar› ile u¤raflan bilimler ve jeoloji, jeofizik,<br />
haritac›l›k gibi yer bilimlerinde önemli aflamalar kaydedilmifltir.<br />
Uzaya gönderilen uydulardan yerkürenin çok çeflitli görüntüleri<br />
elde edilmektedir. Çeflitli teknikler kullan›larak<br />
sa¤lanan bu görüntüler sayesinde yeryüzünün çok<br />
çeflitli özellikleri ortaya konulabilmektedir. Yer kabu-<br />
¤unun yap›s› ve yeryüzündeki varl›klar hakk›nda çok<br />
do¤ru bilgiler elde edilmektedir. Maden yataklar›, toprak<br />
çeflitleri, yer alt› ve yer üstü su durumu, ormanlardaki<br />
a¤aç türleri, atmosferdeki hava olaylar›, denizlerdeki<br />
ak›nt›lar ve hatta denizlerdeki bal›k sürüleri ve<br />
cinsleri bile ortaya konulabilmektedir. Onun için uzay<br />
çal›flmalar›n›n, co¤rafya biliminin geliflmesine de önemli<br />
katk›lar› olmufltur.<br />
1992 y›l›nda yine bir uzay arac›ndan (Cobe) al›nan bilgilere<br />
göre Evren’in, günümüzden 15 milyar y›l önce<br />
büyük bir patlama sonucu (big bang) oluflmaya bafllad›¤›<br />
görüflü kesinlik kazanm›flt›r. 1965 y›l›nda ortaya<br />
at›lan ve Stephen Hawking taraf›ndan gelifltirilen büyük<br />
patlama teorisi, uzay çal›flmalar› ile do¤rulanm›fl<br />
durumdad›r.<br />
Ak›ll› uydu olarak nitelendirilen Cobe’den al›nan bilgilere<br />
göre büyük patlamadan sonra uzay ›s›s›n›n astronomik<br />
rakamlarla ifade edildi¤i zamanlarda, galaksiler<br />
oluflmaya bafllam›flt›r. Bu s›rada Evren, yo¤un bir halde<br />
idi. Bu nedenle galaksiler birbirine çok yak›nd›. Büyük<br />
patlamadan 10 milyar y›l sonra (günümüzden 5 milyar<br />
y›l önce) y›ld›z ve gezegenler oluflmaya bafllam›flt›r. Buna<br />
göre, yerkürenin de içinde bulundu¤u Günefl Sistemi,<br />
5 milyar y›l önce oluflmaya bafllam›flt›r.<br />
Kaynak: fiahin Cemalettin, Co¤rafya 1, Sayfa 24, Ders<br />
Kitaplar› Afi. ‹stanbul-1993.<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›<br />
1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Co¤rafyan›n Konusu”<br />
bölümüne bak›n›z.<br />
2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Co¤rafyan›n Bölümleri”<br />
konusuna bak›n›z.<br />
3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Co¤rafyan›n Yararland›¤›<br />
Bilim Dallar›” konusuna bak›n›z.<br />
4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Co¤rafyan›n Yararland›¤›<br />
Bilim Dallar›” konusuna bak›n›z.<br />
5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yerin fiekli ve Boyutlar›”<br />
konusuna bak›n›z.<br />
6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yer Yuvarla¤› ve Evren”<br />
konusuna bak›n›z.<br />
7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Enlem ve Boylam” konusuna<br />
bak›n›z.<br />
8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Paralel Daireleri ve<br />
Meridyenler” konusuna bak›n›z.<br />
9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yerel Saatler” konusuna<br />
bak›n›z.<br />
10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uluslararas› Saat Dilimleri”<br />
konusuna bak›n›z.
1. Ünite - Co¤rafya ‹le ‹lgili Temel Bilgiler<br />
17<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›<br />
S›ra Sizde 1<br />
Co¤rafya, Dünya’daki fiziksel, sosyal ve ekonomik olaylar›<br />
insan ve çevre özellikleri ile olan iliflkileri içinde<br />
kendi prensiplerine göre inceler. Co¤rafya’n›n temel<br />
amac›; inceleme alan›na giren olaylar aras›ndaki iliflkileri<br />
saptamak ve bu olaylar›n co¤rafi da¤›l›m›n› neden<br />
ve sonuçlar›yla belirlemektir. Co¤rafya bir yer bilimi olmakla<br />
beraber, araflt›rmalar›n›n temelini insan, yani toplum<br />
oluflturur.<br />
Sonuç olarak; co¤rafya, hem yerkürenin birçok de¤iflik<br />
özelli¤ini hem de insan etkinliklerini inceledi¤i için birçok<br />
bilim dal›ndan yararlanmak durumundad›r.<br />
S›ra Sizde 2<br />
Do¤al çevreyi ve bu çevredeki varl›klar› inceleyen fiziki<br />
co¤rafyan›n inceledi¤i konular, alt gruplar›na göre<br />
flu flekilde s›ralanabilir:<br />
• Yer flekillerini tan›mlamak, bunlar› s›n›flamak ve zaman<br />
içindeki de¤iflimlerini incelemek (Jeomorfoloji).<br />
• Yeryüzünde görülen iklim tiplerini ve bunlar›n da¤›-<br />
l›fllar›n› araflt›rmak (Klimatoloji).<br />
• Yerkürenin biçimini, boyutlar›n›, hareketlerini ve bu<br />
hareketlerin sonuçlar›n› incelemek (Matematik co¤rafya).<br />
• Dünya’daki bitki ve hayvan topluluklar›n›n da¤›l›m›-<br />
n› ve bu da¤›l›m› etkileyen flartlar› araflt›rmak (Biyoco¤rafya).<br />
• Yeryüzündeki yüzey ve yer alt› sular› ile ilgili konular›<br />
incelemek (Hidrografya).<br />
S›ra Sizde 3<br />
Co¤rafya<br />
Genel Co¤rafya<br />
(Konuyu esas al›r.)<br />
Yerel Co¤rafya<br />
(Alan› esas al›r.)<br />
Fiziki Co¤rafya<br />
Befleri Co¤rafya<br />
Ekonomik Co¤rafya<br />
K›ta<br />
Co¤rafyas›<br />
Ülkeler<br />
Co¤rafyas›<br />
Bölge<br />
Co¤rafyas›<br />
Jeomorfoloji<br />
Klimatoloji<br />
Hidro¤rafya<br />
Biyoco¤rafya<br />
Matematik<br />
Co¤rafya<br />
Sanayi<br />
Co¤rafyas›<br />
Maden<br />
Co¤rafyas›<br />
Tar›m<br />
Co¤rafyas›<br />
Ulafl›m<br />
Co¤rafyas›<br />
Nüfus<br />
Co¤rafyas›<br />
Yerleflme<br />
Co¤rafyas›
18 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
S›ra Sizde 4<br />
Y›ld›zlar ›s› ve ›fl›k yayan gök cisimleridir (örn.Günefl).<br />
Gezegenler ise y›ld›zlardan ald›klar› ›s› ve ›fl›¤› yans›tan<br />
gök cisimleridir (örn. Dünya’n›n uydusu olan Ay, Günefl’ten<br />
ald›¤› ›s› ve ›fl›¤› yans›t›r).<br />
S›ra Sizde 5<br />
Yerkürenin ekvatordaki yar›çap› 6378 km, kutuptan<br />
geçen yar›çap› ise 6357 km’dir. Yerküredeki bas›kl›k,<br />
kutuplar aras›ndaki çapta belirlenir ve 1/297 gibi bir<br />
de¤er gösterir. Yerkürenin, ekvator kesiminde fliflkin<br />
olmas›n›n nedeni, kendi ekseni çevresinde dönmesi<br />
sonucu oluflan merkezkaç kuvvetidir. Merkezkaç kuvvetinin<br />
neden oldu¤u bu fliflkinlik kutuplar›n da bas›klaflmas›na<br />
yol açm›flt›r.<br />
S›ra Sizde 6<br />
33° bat› meridyeninin karfl›t› 147° do¤u meridyenidir.<br />
Küre biçimindeki yer yuvarla¤›n›n üzerinde 360 meridyen<br />
yay› bulundu¤u var say›l›r. Bunlar›n 180 tanesi bafllang›ç<br />
meridyenin do¤usunda yer alan do¤u meridyenleri,<br />
180 tanesi de bafllang›ç meridyeninin bat›s›nda bulunan<br />
bat› meridyenleridir. Birbirinin karfl›t› olan tüm<br />
meridyen yaylar›n›n de¤erlerinin toplam› 180’dir ve her<br />
do¤u meridyeninin karfl›s›nda bir bat› meridyeni vard›r.<br />
180-33=147 oldu¤una göre; 33° bat› meridyeninin tam<br />
karfl›s›nda 147° do¤u meridyeni bulunur (Not: 0° lik<br />
meridyenin karfl›t› 180° lik meridyendir).<br />
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek<br />
Kaynaklar<br />
Duran, F.S., (1985). Büyük Atlas, ‹stanbul.<br />
Erinç, S., (1982). Jeomorfoloji I. ‹stanbul Üniversitesi<br />
Yay›nlar› No: 2931, ‹stanbul.<br />
Erinç, S. Öngör, S., (1986). Genel Co¤rafya Milli E¤itim<br />
Bakanl›¤› Yay›nlar›, ‹stanbul.<br />
Hoflgören, Y., (1983). Jeomorfolojinin Ana Çizgileri.<br />
‹stanbul Üniversitesi Yay›nlar› ‹stanbul.<br />
Izb›rak, R., (1975). Co¤rafya Terimleri Sözlü¤ü,<br />
Mektupla Ö¤retim Merkezi Yay›nlar› No:15, Ankara.<br />
Öngör, S. (1966). Matematik Co¤rafya, Güven Yay›nlar›,<br />
‹stanbul<br />
Seymen, R. (1970). Genel Co¤rafya. Remzi Kitabevi,<br />
‹stanbul<br />
fiahin, C. (1993). Co¤rafya I, Ders Kitaplar› A.fi., ‹stanbul.<br />
Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yay›nlar›, Ankara.<br />
Vikidepi Özgür Ansiklopedi (www.tr-wikipedia.org)<br />
S›ra Sizde 7<br />
Bir yerin yerel saati, o yerin boylam› ile ilgilidir. Dünya<br />
kendi ekseni etraf›nda dönerken, bütün meridyenler s›-<br />
ras›yla Günefl’in karfl›s›ndan geçerler. Yeryüzünde, her<br />
bir nokta için, Günefl’in o noktadaki meridyen üzerinden<br />
geçmesi ile düzenlenen saate yerel saat denir. Boylam›<br />
ayn› olan tüm noktalarda yerel saat ayn›d›r.
2CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹NE G‹R‹fi<br />
Amaçlar›m›z<br />
<br />
<br />
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;<br />
‹nsan›n içinde yaflad›¤› sosyal çevre ile ilgili bilgileri tan›mlayabilecek,<br />
Türkiye’de görülen bafll›ca yerleflim birimlerini tan›yarak ülkemizin nas›l<br />
yönetildi¤ini de¤erlendirebilecek,<br />
Yönümüzü nas›l bulabilece¤imizi aç›klayabilecek,<br />
Yer kabu¤unun yap›s›n› analiz edebilecek,<br />
Yer flekillerinin oluflum özelliklerini özetleyebilecek, da¤, ova, plato, vadi<br />
gibi yüzey flekillerini ve bunlar›n çeflitlerini ay›rt edebileceksiniz.<br />
Anahtar Kavramlar<br />
• Toplum<br />
• Sosyal Davran›fl Kurallar›<br />
• Bölge-Bölüm-Yöre<br />
• Mahalle-Semt-fiehir<br />
• K›r Yerleflmesi<br />
• Kent Yerleflmesi<br />
• Merkezi Yönetim<br />
• Yönler<br />
• Tafl Küre<br />
• Su Küre<br />
• Hava Küre<br />
• K›ta<br />
• Okyanus<br />
• Yer fiekilleri<br />
• Da¤<br />
• Ova<br />
• Plato<br />
• Vadi<br />
‹çerik Haritas›<br />
Co¤rafi Bilgi<br />
Sistemlerine Girifl<br />
Yaflad›¤›m›z Yer<br />
• ‹NSAN VE ‹Ç‹NDE YAfiADI⁄I<br />
YAKIN ÇEVRES‹<br />
• CO⁄RAF‹ YÖNLER VE YÖN<br />
BULMA<br />
• ‹NSANIN ÜZER‹NDE YAfiADI⁄I<br />
F‹Z‹K‹ ÇEVRE<br />
• YER fiEK‹LLER‹N‹N OLUfiUMU<br />
• BAfiLICA YERYÜZÜ fiEK‹LLER‹
Yaflad›¤›m›z Yer<br />
‹NSAN VE ‹Ç‹NDE YAfiADI⁄I YAKIN ÇEVRES‹<br />
Toplum Hayat›<br />
‹nsanlar do¤duklar› andan itibaren toplum içinde yaflarlar. Toplumu oluflturan en<br />
küçük temel birim olan aile, anne, baba ve çocuklardan oluflur (çekirdek aile). Baz›<br />
ailelerde, nene, dede, amca, hala gibi yak›n akrabalar da bulunur (genifl aile).<br />
‹nsan yaflam›nda en önemli topluluklardan bir di¤eri okuldur. Herkesin uymas›<br />
gereken kurallar›n geçerli oldu¤u okullar, aile ile birlikte ilk e¤itim ve ö¤retimimizi<br />
ald›¤›m›z kurumlard›r.<br />
‹nsanlar›n yaflamlar›n› sürdürebilmeleri için, çeflitli gereksinmelerinin karfl›lanmas›<br />
gerekir. ‹nsanlar tüm gereksinmelerini tek bafllar›na karfl›layamayacaklar› için<br />
toplu halde yaflamak zorundad›rlar. Bu amaçla, aralar›nda ifl bölümü yapar, dayan›flma<br />
içinde olurlar. Toplum yaflam›n›n bar›fl ve güvenlik içinde devaml›l›¤› sosyal<br />
davran›fl kurallar› ad› verilen kurallar ve yaz›l› baz› kurallarla sa¤lan›r. Yaz›l›<br />
kurallar; anayasa, yasa, tüzük ve yönetmelik gibi hukuk kurallar›d›r. Toplumda<br />
kendili¤inden do¤an, kuflaktan kufla¤a geçen, gelenek ve görenekler, ahlak kurallar›<br />
ve görgü kurallar› gibi yaz›l› olmayan kurallar da sosyal davran›fllar›m›z› düzenleyen<br />
kurallard›r.<br />
Yak›n Çevremiz<br />
‹çinde yaflad›¤›m›z çevrede birçok bina, ev, yol vb. bulunur. ‹ki yan›nda evlerin<br />
s›raland›¤› dar ve k›sa yollara sokak, sokaklar›n birleflti¤i ana yollara da cadde<br />
denir.<br />
Gidifl ve gelifl yönlerine ayr›lm›fl genifl caddelere bulvar ad› verilir.<br />
Sokak ve caddelerle bunlar›n etraf›ndaki binalardan oluflan alanlara mahalle,<br />
birkaç mahallenin birleflmesinden oluflan daha büyük yerleflim alanlar›na da semt<br />
ad› verilir. Semtlerin birleflmesiyle oluflan en büyük yerleflme birimi kent (flehir)’dir.<br />
Yak›n çevremizi daha genifl boyutta tan›yabilmek için yöre, bölüm ve bölge<br />
kavramlar›n› da bilmek gerekir. ‹klim, bitki örtüsü, yüzey flekilleri gibi do¤al özellikler<br />
ile nüfus, yerleflme ve ekonomik etkinlikler gibi befleri ve ekonomik özellikler<br />
aç›s›ndan di¤er alanlardan ayr›lan, fakat kendi içerisinde bir bütünlük gösteren<br />
en büyük co¤rafi birime bölge ad› verilir (örnek: Akdeniz Bölgesi). Ayn› bölgede<br />
yer alan, ancak yüzey flekilleri, iklim, bitki örtüsü ile befleri ve ekonomik yönden<br />
Anayasa ve yasalar<br />
(kanunlar), TBMM’de kabul<br />
edilen ve Cumhurbaflkan›n›n<br />
onay› ile Resmi Gazete’de<br />
yay›mlanmas›ndan sonra<br />
yürürlü¤e giren hukuk<br />
kurallar›d›r. Tüzükler,<br />
Bakanlar Kurulu karar›yla<br />
kabul edilen, herhangi bir<br />
kurumun tutaca¤› yolu ve<br />
uygulayaca¤› hükümleri<br />
gösteren metinlerdir.<br />
Yönetmelikler ise, bir<br />
kuruluflun çal›flma<br />
yöntemini belirleyen, bu<br />
kuruluflta çal›flanlar›n<br />
uyacaklar› kurallar bütünü<br />
olup ilgili bakanl›kça kabul<br />
edilir.
22 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
kendi içinde benzer özellikleri daha çok olan bölgeden küçük alanlara bölüm denir<br />
(örnek: Antalya Bölümü). Bölüm içinde yer alan, co¤rafi özellikleri bak›m›ndan<br />
kendine özgü görünüflü olan en küçük co¤rafi birim de yöre olarak adland›r›l›r<br />
(örnek; Göller Yöresi).<br />
SIRA S‹ZDE<br />
1<br />
Toplum hayat›n› SIRA düzenleyen S‹ZDE yaz›l› olmayan sosyal davran›fl kurallar› hangileridir? Bu kurallara<br />
uyulmamas›n›n yapt›r›m› nedir?<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Çevremizdeki Yerleflim Birimleri<br />
Ülkemizde nüfus yerleflmesi, k›r ve flehir yerleflmeleri fleklinde görülür. K›r yerleflmelerinin<br />
en SORU küçükleri ço¤unlukla Güney Do¤u ve Do¤u Anadolu bölgelerimizde<br />
SORU<br />
bulunan köy alt› yerleflmelerinden kom ve mezralard›r. Hayvanc›l›kla u¤raflan ve<br />
D‹KKAT<br />
birkaç evden D ‹KKAT oluflan yerleflmelere kom, gene birkaç evden oluflan ancak tar›m ile<br />
u¤raflan k›r yerleflmelerine ise mezra denir. Bunlar›n yan› s›ra, genellikle yazlar›<br />
hayvanlar› otlatmak amac›yla yüksek yerlerde geçici olarak yerleflilen ve çad›rlarda<br />
yaflan›lan yaylalar ile çiftlik, dam ve divan gibi birkaç yap›dan oluflan köy alt›<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
yerleflmeleri de bulunur. Da¤›n›k veya toplu köy yerleflmeleri ise k›rsal yerleflme<br />
AMAÇLARIMIZ alanlar›n›n en büyü¤üdür.<br />
Kasaba AMAÇLARIMIZ<br />
ve kentler ise flehir yerleflmelerini olufltururlar. Halk›n tar›m d›fl›nda sanat<br />
ve ticaretle de u¤raflt›¤›, pazar, ma¤aza, çarfl› gibi al›flverifl merkezlerinin bulundu¤u,<br />
köyden K ‹ T Adaha P büyük yerleflme birimlerine kasaba ad› verilir. Kasabadan<br />
K ‹ T A P<br />
daha büyük olan, çeflitli ekonomik ve kültürel etkinliklerin yap›ld›¤›, ulafl›m bak›-<br />
m›ndan geliflmifl yerleflme birimlerine de kent (flehir) denir. Kentlerde yaflayan<br />
TELEV‹ZYON halk, devlet TELEV‹ZYON dairelerinde, bankalarda, çeflitli özel kurumlarda çal›flarak veya ticaret<br />
yaparak geçimini sa¤lar.<br />
‹NTERNET<br />
Ülkemizde Yönetim<br />
‹NTERNET<br />
Ülkemizde yönetim, merkezi (merkezden) ve yerel (yerinden) olmak üzere iki flekilde<br />
gerçeklefltirilir.<br />
Merkezi Yönetim: Ülkemizde; Egemenlik erklerinden Yasama (kanun yapma)<br />
yetkisi TBMM, Yürütme (yasalar› uygulama) yetkisi Cumhurbaflkan› ve Bakanlar<br />
Kurulu, Yarg› (yasalara uymayanlar› yarg›lama) yetkisi de Ba¤›ms›z Mahkemeler<br />
taraf›ndan kullan›l›r.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Ülkemizde hangi SIRA S‹ZDE mahkemelerin bulundu¤unu ve görevlerini araflt›r›n›z.<br />
2<br />
Cumhurbaflkan›, Türkiye Cumhuriyetini ve ulusal birli¤imizi temsil eder, devletin<br />
bafl›d›r. DÜfiÜNEL‹M Baflbakan›n baflkanl›¤›nda bakanlardan oluflan Bakanlar Kurulu (Hükü-<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
met) da devletin yapmakla yükümlü oldu¤u iflleri yürütür. Her bakan, kendi bakanl›¤›<br />
ile ilgili hizmetlerin yürütülmesini sa¤lar. Baflbakan da hükümetin genel<br />
SORU<br />
SORU<br />
politikas›n›n yürütülmesini gözetir ve bakanlar aras›nda ifl birli¤ini sa¤lar.<br />
Devlet ifllerinin daha kolay yürütülebilmesi için il ve ilçelerde bakanl›klara ba¤l›<br />
taflra kurulufllar› D‹KKAToluflturulmufltur. Köylerde de devlet ifllerinin yürütülmesinden<br />
D‹KKAT<br />
köy yönetimleri yetkili ve sorumludurlar.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Yurdumuz SIRA 81 S‹ZDE ile (vilayete) ayr›lm›flt›r. ‹l yönetiminin bafl› vali’dir. Valiler, illerinde<br />
yasalar›, yönetmelikleri, tüzükleri ve hükümetin ald›¤› kararlar› uygulamakla<br />
görevlidirler. ‹l merkezlerinde bulunan il müdürlükleri, ba¤l› olduklar› bakanl›¤a<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
ait hizmetlerin AMAÇLARIMIZ yürütülmesinden sorumludurlar.<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON
2. Ünite - Yaflad›¤›m›z Yer<br />
‹ller, yönetim bak›m›ndan ilçelere ayr›l›rlar. ‹lçe yönetiminin bafl›nda kaymakam<br />
bulunur. Kaymakamlar, bulunduklar› ilin valisine ba¤l› olarak ilçelerinde tüm<br />
devlet ifllerinin düzenli olarak yürütülmesini sa¤larlar.<br />
‹l ve ilçe say›lar› sabit de¤ildir. Ortaya ç›kan yeni flartlara göre bu say›larda de-<br />
¤iflme olabilir.<br />
Muhtar, köy yönetiminin bafl› ve devletin köydeki temsilcisidir. Köylerde yasalar›n,<br />
yönetmeliklerin ve hükümetin ald›¤› kararlar›n uygulanmas›ndan köy muhtar›<br />
ve köy ihtiyar heyeti sorumludurlar. Köy ö¤retmeni ile köy imam› ihtiyar heyetinin<br />
do¤al üyesidirler.<br />
Yerel Yönetim: Yönetim ifllerinin, halk›n seçti¤i temsilciler taraf›ndan yerinden<br />
yürütülmesine yerel yönetim denir. Yurdumuzdaki yerel yönetim kurulufllar›;<br />
il özel idareleri, belediyeler ve köylerdir.<br />
‹l özel idaresi, il halk›n›n ortak gereksinmelerini karfl›lamak amac›yla kurulan<br />
ve karar organ› halk›n seçti¤i temsilcilerden oluflan, idari ve mali özerkli¤e sahip<br />
kamu tüzel kiflili¤idir. Vali, il özel idaresinin bafl›d›r; il genel meclisi ve il encümeni<br />
de il özel idaresinin organlar›d›r.<br />
Belediyeler Bakanlar Kurulu karar›yla, belirli esaslar do¤rultusunda kurulurlar.<br />
Nüfusu çok fazla olup ilçe belediyeleri kurulmufl flehirlerimizde ise büyük flehir<br />
belediyeleri oluflturulur. Belediye örgütü; belediye baflkan›, belediye meclisi, belediye<br />
encümeni ve belediye müdürlüklerinden oluflur. Genel olarak, belediyeler<br />
bulunduklar› yerin yol, su, kanalizasyon, yeflil alan, do¤algaz, flehir içi toplu tafl›-<br />
ma gereksinmelerini gidermek ve halk için halk yaralar›na çeflitli sosyal, kültürel,<br />
sa¤l›k vb. hizmetleri yerine getirmek için çal›fl›rlar.<br />
Köylerde muhtarlar devletin temsilcisi olmakla birlikte, kendisini seçen köy<br />
halk›n›n çeflitli gereksinmelerini karfl›lamak amac›yla ihtiyar heyetiyle birlikte hizmet<br />
yaparlar.<br />
23<br />
Bir flehrin, kasaban›n veya<br />
büyük köyün bölümlerine<br />
mahalle denir. Mahallelerin<br />
yönetim organlar›, muhtar<br />
ve ihtiyar heyetidir. Halk<br />
taraf›ndan seçilen ve<br />
mahallelerinde yaflayanlar›n<br />
gereksinmelerinin<br />
karfl›lanmas›nda yard›mc›<br />
olmak için çal›flan mahalle<br />
yönetimi de yerel yönetime<br />
örnek gösterilebilir. Ancak,<br />
tüzel kiflilikleri ve<br />
kendilerine özgü bütçeleri<br />
olmad›¤›ndan, do¤rudan<br />
hizmet üretemezler,<br />
hizmetlerin<br />
gerçeklefltirilmesinde<br />
arac›l›k yaparlar.<br />
CO⁄RAF‹ YÖNLER VE YÖN BULMA<br />
Yönler, bilinen bir yere göre baflka yerlerin nerede oldu¤unu anlat›r. K›saca yön,<br />
“bulundu¤umuz yere göre di¤er bir yerin bulundu¤u taraft›r” fleklinde tan›mlanabilir.<br />
Ana Yönler - Ara Yönler<br />
Yönler; ana yönler (kuzey, güney, do¤u, bat›) ve ara yönler (kuzeydo¤u, kuzeybat›,<br />
güneydo¤u, güneybat›) olmak üzere iki guruba ayr›l›rlar. ‹ki ana yönün aras›nda<br />
kalan ara yönler, aras›nda olduklar› iki yönün ad›n› al›rlar.<br />
fiekil 2.1 fiekil 2.2<br />
Yönler<br />
Pusula
24 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Türkiye’nin co¤rafi<br />
konumunu yönlerle<br />
belirtirken; “Türkiye’nin<br />
kuzeyinde Karadeniz,<br />
kuzeydo¤usunda Gürcistan,<br />
do¤usunda Ermenistan,<br />
Azerbaycan ve ‹ran,<br />
güneydo¤usunda Irak,<br />
güneyinde Suriye ve Akdeniz,<br />
bat›s›nda Ege Denizi,<br />
kuzeybat›s›nda da<br />
Yunanistan ve Bulgaristan<br />
yer al›r.” fleklinde bir<br />
anlat›m kullan›l›r.<br />
Yön Bulmak ‹çin Kullan›lan Yöntemler<br />
Yön bulmada kullan›lan bafll›ca yöntemler flunlard›r:<br />
• Pusula ‹le Yön Bulma: Yönlerin en kolay ve en do¤ru olarak bulundu¤u<br />
yöntemdir. Pusulan›n ortas›ndaki ibrenin renkli ucu her zaman kuzeyi gösterir.<br />
• Kutup Y›ld›z› ‹le Yön Bulma: Kutup Y›ld›z› (Demirkaz›k)’ n›n bulundu¤u<br />
yön kuzeydir. Buna göre di¤er yönler belirlenir.<br />
• Günefl’ten Yararlanma: Gece ve gündüz sürelerinin eflit oldu¤u 21 Mart<br />
ve 23 Eylül günlerinde Günefl tam do¤udan do¤ar ve tam bat›dan batar. Bu<br />
nedenle, bu tarihlerde bu yöntemle kesin do¤ru sonuç al›n›r. Sa¤ kol Günefl’in<br />
do¤du¤u tarafa çevrildi¤inde sol kol bat›y›, ön taraf kuzeyi, arka taraf<br />
da güneyi gösterir.<br />
• Çubuk ve Gölge Yöntemi: Ülkemiz kuzey yar›m kürede yer almaktad›r.<br />
Bu nedenle, yere dikilen bir çubu¤un gölgesinin en k›sa oldu¤u ö¤le vaktinde<br />
gölgenin yönü kuzeyi gösterir. Güney yar›m kürede ise bunun tam<br />
tersi olur, yani gölgenin en k›sa oldu¤u zamandaki do¤rultusu güneye do¤rudur.<br />
• Kar›nca Yuvalar› Yard›m›yla Yön Bulma: Kar›ncalar, yuvalar›n›n güney<br />
k›sm›na toprak y›¤arlar. Buna bakarak yön bulunabilir.<br />
• Yosunlar Yard›m›yla Yön Bulma: A¤açlar ve kayalar›n yosun tutan taraflar›<br />
kuzeyi gösterir. Bundan yararlanarak yön bulunabilir.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
3<br />
D‹KKAT fiekil 2.3<br />
Yerin Katmanlar›<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Kaynak:<br />
www.cografyaokulu.net<br />
Ankara ilimize SIRA komflu S‹ZDEolan illeri yönlerine göre belirtiniz.<br />
‹NSANIN ÜZER‹NDE YAfiADI⁄I F‹Z‹K‹ ÇEVRE<br />
Yerkürenin<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
yüzeyi karalar ve denizlerle kapl›d›r. ‹nsanlar›n üzerinde yaflad›¤› karalar›n<br />
bulundu¤u bölüme tafl küre (litosfer), okyanus ve denizlerin kaplad›¤› bölüme<br />
de su küre (hidrosfer) SORU ad› verilir. Tafl küre ile su küreyi çepeçevre saran hava tabakas›<br />
da yerkürenin bir di¤er bölümü olan hava küre (atmosfer)’yi oluflturur.<br />
D‹KKAT<br />
Manto<br />
Derinlik: 7 ila 50-2,890 km<br />
Kal›nl›k: >= 2,840 km<br />
Kütle SIRA oran›: S‹ZDE % 67.4<br />
Yo¤unluk: 3.3 gr/cm 3<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
Yerkabu¤u<br />
Derinlik: 0-7 ila 50 km<br />
Kal›nl›k:
2. Ünite - Yaflad›¤›m›z Yer<br />
25<br />
‹nsanlar, tafl kürenin yer kabu¤u denilen en üst katman›n›n üzerinde ve hava<br />
kürenin en alt bölümünün içinde yaflarlar. Do¤al olarak, yaflad›¤› yerin çevresindeki<br />
su küre de insan yaflam›nda önemli yer tutar.<br />
Yer Kabu¤unun Yap›s›<br />
Yerküre, etraf›n› saran atmosfer ve çukur yerlerini dolduran hidrosfer d›fl›nda iç içe<br />
üç küreden oluflur. Geosfer denilen bu kürelerin kal›nl›klar›, yo¤unluklar› ve bileflimleri<br />
birbirinden farkl›d›r. Yo¤unluklar› Dünya’n›n merkezine do¤ru artan bu üç<br />
geosfer flunlard›r:<br />
• Yer Kabu¤u: Kal›nl›¤› ortalama 35 km’ dir.<br />
• Manto: Yer kabu¤unun bitiminden yaklafl›k 2900 km’ye kadar devam eden bu<br />
küre a¤›r maddelerden oluflmufltur.<br />
• Çekirdek: Manto’nun alt›nda, Dünya’n›n merkezine kadar inen bölümdür.<br />
Yer kabu¤unda derinliklere inildikçe s›cakl›k, ortalama her 33 metrede 1C° artar.<br />
Dünya’n›n merkezinde s›cakl›k 2500 C° civar›ndad›r.<br />
Yer Kabu¤unun Oluflumu<br />
Günefl sisteminin oluflumuyla ilgili teorilerin en kabul göreni olan Büyük Patlama<br />
(Big Bang) kuram›na göre; Evren, 15 milyar y›l önce büyük bir patlama sonucu,<br />
çok yüksek s›cakl›ktaki bir yap›dan oluflmufltur. Daha sonra, galaksiler ve günefl<br />
sisteminin oluflumu gerçekleflmifl, yerküre de günefl sistemi içinde bir gezegen olarak<br />
yer alm›flt›r. K›zg›n gazlardan oluflan yerküre uzun bir zaman dilimi içinde yüzeyden<br />
itibaren so¤umaya bafllam›fl, en üst k›sm› tamamen so¤uyarak sert bir kabuk<br />
(yer kabu¤u) oluflmufltur. Yer kabu¤u, koruyucu bir görev yapt›¤› için iç k›-<br />
s›mlar›n so¤umas›n› engellemifltir.<br />
K›talar ve okyanuslar ile yüzey flekillerinin oluflumu jeolojik devirler olarak adland›r›lan<br />
çok uzun bir süreçte gerçekleflmifl, yer kabu¤unun çeflitli etkenlerle biçim<br />
de¤ifltirmesi sonucu yer yüzeyi bugünkü fleklini alm›flt›r.<br />
Yer kabu¤unun tarihi;<br />
• ‹lkel zaman (Prekambrien ve Arkeen),<br />
• Birinci zaman (Paleozoik),<br />
• ‹kinci zaman (Mezozoik),<br />
• Üçüncü zaman (Tersiyer),<br />
• Dördüncü zaman (Kuaterner) olarak befl “jeolojik devir” e ayr›lm›flt›r.<br />
Yer kabu¤u kayalardan, kayalar da minerallerin bir araya gelmesinden oluflmufltur.<br />
Kayalar, oluflum biçimlerine göre üç grupta toplan›r:<br />
• Püskürük (Ma¤matik) Kayalar: Dünya’n›n iç k›s›mlar›nda bulunan k›zg›n<br />
maddelerin yer kabu¤u içine sokulmas› ya da yeryüzüne püskürerek y›-<br />
¤›lmas›, zamanla kat›lafl›p so¤umas› sonucu oluflan kayaçlard›r. Andezit,<br />
bazalt, granit ve tüfler bu gruptaki kayalardand›r. SIRA S‹ZDE<br />
• Tortul Kayalar: Denizlerde, göllerde, akarsu boylar›nda ve çöllerde tortulanma<br />
yoluyla kat kat birikme ya da çökelmelerle oluflurlar. Kaya tuzu, jips,<br />
kumtafl›, kil tafl›, kalker, tebeflir ve konglemera bu gruba DÜfiÜNEL‹M girer.<br />
• Baflkalaflm›fl (Metaformik) Kayalar: Tortul ya da püskürük tafllar›n artan<br />
bas›nç ve ›s› yüzünden içlerine baflka maddeleri de alarak veya almadan<br />
özelliklerinin de¤iflmesiyle oluflan<br />
SORU<br />
kayalard›r.<br />
Büyük Patlama Kuram›’n›<br />
ünlü ‹ngiliz bilim adam›<br />
Stephen Hawking<br />
sistemlefltirmifltir. Uzay<br />
çal›flmalar›yla ulafl›lan<br />
bilgiler de bu kuram›<br />
do¤rulamaktad›r. ‹sviçre’de<br />
Cern Araflt›rma Merkezi’nde<br />
bu kuram ile ilgili<br />
çal›flmalar<br />
sürdürülmektedir.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
Günefl sisteminin oluflumu ile ilgili bilgiler, 1. ünitede “Yer Yuvarla¤› D‹KKAT ve Evren” bölümünde<br />
daha genifl flekilde<br />
D‹KKAT<br />
verilmifltir.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Yer kabu¤unun yap›s› ile yer alt› zenginlikleri aras›nda bir iliflki var SIRA m›d›r? S‹ZDE Araflt›r›n›z.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
4<br />
K ‹ T A P<br />
SORU<br />
K ‹ T A P<br />
SORU
26 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Karalar›n en yüksek noktas›,<br />
8882 m yüksekli¤inde olan<br />
ve Asya k›tas›ndaki<br />
Himalaya Da¤lar›’nda<br />
bulunan Everest tepesidir.<br />
Denizlerin en derin yeri ise<br />
Büyük Okyanusta Filipin<br />
Çukuru’nda bulunan<br />
10800m derinlikteki<br />
Mariana - Emden<br />
derinli¤idir.<br />
Karalar ve Denizler<br />
Yerkürenin yüzeyinde ana kabar›kl›klar (karalar) ve ana çukurluklar (denizler)<br />
yer al›r. Karalar ve denizler aras›nda büyük yükseklik fark› vard›r.<br />
Yeryüzünün toplam alan› 510 milyon km2 dir. Bunun 361 milyon km2 sini (%<br />
71’ ini) denizler, 149 milyon km2 sini de (% 29’unu) karalar oluflturur. Karalar ve<br />
denizler güney ve kuzey yar›m kürelerde eflit olarak da¤›lmazlar. Karalar›n ço¤u<br />
kuzey yar›m kürede, denizlerin ço¤u ise güney yar›m kürede toplanm›flt›r.<br />
fiekil 2.4<br />
Kara ve Denizlerin<br />
Da¤›l›m›<br />
K›ta kütlesinin deniz alt›na<br />
do¤ru 200m derinli¤e kadar<br />
devam etti¤i sahaya flelf<br />
(k›ta sahanl›¤›), karalar›n<br />
denizle birleflti¤i yere k›y›<br />
(sahil), k›y›lar›n uzan›fl›nda<br />
ileriye do¤ru ç›k›nt› yapm›fl,<br />
karan›n denize do¤ru<br />
uzanm›fl k›sm›na da burun<br />
ad› verilir.<br />
Kendine ba¤l› yar›madalarla birlikte büyük kara kütlelerine k›ta denir. Dünya<br />
üzerindeki k›talar (büyüklüklerine göre); Asya, Afrika, Kuzey Amerika, Güney<br />
Amerika, Antarktika, Avrupa ve Avustralya (Okyanusya) ’d›r.<br />
Etraf› sularla çevrili k›tadan küçük kara parças›na ada, birbirine yak›n adalar toplulu¤una<br />
tak›mada, üç taraf› denizlerle çevrili kara parças›na da yar›mada denir.<br />
Anakaralar› birbirinden ay›ran genifl su kütlelerine okyanus denir. Yerkürede<br />
(büyüklüklerine göre); Büyük Okyanus (Pasifik), Atlas Okyanusu (Atlantik) ve<br />
Hint Okyanusu olmak üzere 3 okyanus bulunur.<br />
fiekil 2.5<br />
K›talar ve Okyanuslar<br />
Kaynak: (http://www. sosyalcim. org)
2. Ünite - Yaflad›¤›m›z Yer<br />
27<br />
Denizler, okyanuslar›n kara içlerine do¤ru sokulmufl kollar›d›r. Okyanuslar denizlerden<br />
çok daha büyük ve derindir. Baz› denizler birbirlerine veya okyanuslara<br />
bo¤azlar (kara parçalar› aras›nda bulunan, denizleri birbirine ba¤layan dar su geçidi)<br />
ile ba¤lanm›flt›r.<br />
Denizler, bulunduklar› yere göre kenar deniz veya iç deniz olarak tan›mlan›r.<br />
Kenar denizler, k›talar›n kenarlar›nda bulunurlar ve okyanuslardan derinli¤i az<br />
olan deniz bölümleriyle veya adalarla ayr›l›rlar (Balt›k Denizi gibi). K›ta içlerine sokulmufl,<br />
okyanuslarla ba¤lant›lar› dar bo¤azlarla sa¤lanan denizlere de iç deniz denir<br />
(Akdeniz gibi).<br />
Denizin karaya do¤ru yapt›¤› büyük girintiye körfez, daha küçük girintiye de<br />
koy ad› verilir. Da¤lar›n denize dik uzand›¤› Ege Denizi k›y›lar›m›z çok girintili ç›-<br />
k›nt›l› olup birçok koy ve körfeze sahiptir.<br />
Bafll›ca k›y› tiplerinin adlar›n› ve özelliklerinin neler oldu¤unu araflt›r›n›z. SIRA S‹ZDE<br />
YER fiEK‹LLER‹N‹N OLUfiUMU<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Yer kabu¤unun oluflumu ve yeryüzünün üzerinde yaflad›¤›m›z bölümünün flekillenmesi<br />
çok uzun bir süreçte gerçekleflmifltir. Yer kabu¤unun yüzeyinde görülen<br />
de¤iflik flekiller yer flekilleri (yüzey flekilleri) olarak adland›r›l›r. Yer SORU flekilleri, iç kuvvetler<br />
ve olaylarla d›fl kuvvetlerin ve olaylar›n etkisi alt›nda yeryüzünün biçim de-<br />
¤ifltirmesi, flekillenmesi sonucu oluflmufllard›r.<br />
D‹KKAT<br />
Enerjisini yerin merkezinden alan kuvvetlere iç kuvvetler; enerjisini Günefl’ten<br />
alan kuvvetlere de d›fl kuvvetler ad› verilir. ‹ç olaylar iç kuvvetlerin, d›fl olaylar da<br />
SIRA S‹ZDE<br />
d›fl kuvvetlerin etkisiyle oluflurlar.<br />
5<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
‹ç Kuvvetler ve ‹ç Olaylar<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
Da¤ oluflumlar›, volkanik olaylar ve depremler gibi yerin iç enerjisinin sonuçlar› AMAÇLARIMIZ<br />
olan iç kuvvetler genellikle yap›c›d›rlar ve yer kabu¤unu oluflturan flekilleri meydana<br />
getirirler.<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
Orojenez: Da¤ oluflumu demektir. Yer kabu¤unun oynak yerlerinde tabakalar›n<br />
k›vr›lmalar› sonucunda da¤lar›n oluflmas› “orojenez” diye adland›r›l›r. D›fl olaylarla<br />
afl›nd›r›lan yer kabu¤u yeni bir flekil al›rken, bir taraftan TELEV‹ZYON da afl›nd›r›lan maddeler<br />
çukur yerlerde ve derinlerde birikir. Yer kabu¤unun esnek oldu¤u bölümler-<br />
TELEV‹ZYON<br />
deki birikme alanlar›na “Jeosenklinal” denir. Bu birikme alanlar› yan bas›nçlara u¤rad›¤›nda<br />
s›k›fl›r, k›vr›l›r ve birbirini izleyen s›rada¤lar› oluflturur. Yan bas›nçlarla<br />
oluflan yer k›r›klar›na “fay”; yer kabu¤unun k›r›lmalar sonucunda ‹NTERNET çevresine göre<br />
‹NTERNET<br />
yüksekte kalan bölümlerine “horst”; horstlar aras›nda kalan çöküntü alanlar›na da<br />
“graben” ad› verilir.<br />
Epirojenik Hareketler: “K›ta oluflum hareketleri” olarak da adland›r›lan dikey<br />
yönlü bu hareketlerle, yer kabu¤unun üzerinde genifl alanl› kubbeleflmeler ve büyük<br />
yayvan çukurlaflmalar oluflur. Söz gelimi, epirojenik hareketler sonucunda ‹skandinavya’da<br />
yükselmeler görülürken Almanya ve Hollanda’da çökmeler olmaktad›r.<br />
Epirojenik hareketler, denizin karalara do¤ru ilerlemesi (transgresyon) ve<br />
denizin karalardan geriye do¤ru çekilmesi (regrasyon) olaylar›na neden olurlar.<br />
Volkanizma: Yer kabu¤unun alt›nda bulunan ma¤man›n yeryüzüne ç›kt›¤›<br />
yerlere “volkan” denir. Volkanlar koni fleklinde tepelerdir. Her volkan›n bacas› ve<br />
krater ad› verilen a¤z› vard›r. Volkanlar›n püskürttü¤ü maddelere “lav” denir.
28 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
fiekil 2.6<br />
Cleveland Volkan›n›n<br />
Patlama An›<br />
Kaynak<br />
http://en.wikipedia.org<br />
Depremler, sars›nt›lar›<br />
saptay›p bunlar› kaydeden<br />
sismograf adl› araçlarla<br />
ölçülür. Depremin büyüklü¤ü<br />
Rihter ölçe¤i ad› verilen<br />
ölçekle belirlenir.<br />
Depremler: Yer kabu¤unun do¤al nedenlerle oluflan sal›n›m ve titreflim hareketleri<br />
sonucu hissedilen sars›nt›lara deprem denir. Depremler oluflumlar›na göre<br />
üç gruba ayr›l›rlar:<br />
Volkanik Depremler: Volkanlar›n püskürmelerine ba¤l› olarak oluflan yer<br />
sars›nt›lar›d›r.<br />
Tektonik Depremler: Yer kabu¤unun bir bölümünün yanlara ve yukar›ya<br />
do¤ru yer de¤ifltirmesi, k›r›lmas› ve k›vr›lmas› sonucu oluflan depremlerdir.<br />
Çöküntü Depremleri: Eriyen kütlelerin (kaya tuzu, jibs vb.) bulundu¤u yerlerde<br />
oluflurlar. Kolay eriyen kütlelerin oluflturdu¤u kayalar› sular›n eritmesi sonucunda<br />
yer alt›ndaki ma¤aralar›n tavanlar›n›n çökmesiyle oluflan sars›nt›lard›r.<br />
Depremlerin meydana geldi¤i yer alt›ndaki noktaya iç merkez, yeryüzünde<br />
depremin iç merkeze en yak›n oldu¤u noktaya da d›fl merkez denir. ‹ki merkez<br />
aras›ndaki derinlik de odak derinli¤i olarak adland›r›l›r.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
6<br />
Ülkemizdeki SIRA deprem S‹ZDEbölgeleri nerelerdedir? Araflt›r›n›z.<br />
D›fl Kuvvetler ve D›fl Olaylar<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Oluflum esaslar› yerin yüzeyinde olan rüzgarlar, akarsular, buzullar, günefl ›fl›nlar›,<br />
dalgalar ve ak›nt›lar d›fl kuvvetleri ile olufltururlar. Bu d›fl güçler, yer kabu¤unu<br />
SORU<br />
afl›nd›r›r, afl›nd›rma SORU ile kopard›klar› maddeleri tafl›r ve bunlar› çukur yerlere doldururlar.<br />
Bu flekilde, yüksek yerleri yontup, alçak yerleri de doldurarak yer kabu¤undaki<br />
yükselti D‹KKAT farklar›n› azaltmaya, yeryüzünü düzlefltirmeye çal›fl›rlar.<br />
D‹KKAT<br />
D›fl kuvvetler, yer kabu¤unun her taraf›nda ayn› ölçüde etkili olamazlar. Çöllerde<br />
daha çok s›cakl›k farkl›l›¤› ve rüzgarlar etkili olurken, çok yüksek yerlerde ve<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
kutup bölgelerinde buzullar, deniz k›y›lar›nda dalgalar ve ak›nt›lar, bunlar›n d›fl›nda<br />
kalan kesimlerde de akarsular daha etkilidirler. D›fl kuvvetlerin neden oldu¤u<br />
AMAÇLARIMIZ çözülmeler, göçme ve kaymalar, afl›nd›rmalar, tafl›malar ve biriktirmeler yer kabu-<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
¤unun flekillenmesini sa¤larlar. D›fl kuvvetlerin oluflturdu¤u d›fl olaylar›n bafll›calar›<br />
flunlard›r:<br />
K ‹ T A P<br />
Çözülmeler: K ‹ T AKayalar›n P d›fl kuvvetlerin etkisiyle ufalan›p da¤›lmas›na “çözülme”<br />
denir. Çözülen kayalar›n erimesi, çürümesi, da¤›lmas› ve parçalanmas› sonucunda<br />
yeryüzünde ufalanm›fl tafllar örtüsü ve bunlardan oluflan toprak ortaya ç›-<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
kar. Kayalar›n yap›sal de¤iflikli¤e u¤ramas›, kimyasal ve mekanik çözülme ad› verilen<br />
iki farkl› flekilde gerçekleflir. Kimyasal çözülmeler, sular›n ve havadaki gazla-<br />
‹NTERNET<br />
‹NTERNET
2. Ünite - Yaflad›¤›m›z Yer<br />
r›n etkisiyle kayalar›n eriyip da¤›lmas› sonucunda; mekanik çözülmeler ise günlük<br />
s›cakl›k farklar›n›n ve rüzgarlar›n etkisiyle kayalar›n çatlamas› ve yar›lmas›, bazen<br />
de bitkilerin kökleriyle kayalar› parçalamas› sonucunda oluflurlar.<br />
Yer Göçmeleri ve Kaymalar: Yeryüzünün flekillenmesinde etkili olaylardan<br />
biri de toprak kaymalar› ve göçmelerdir. Toprak tabakalar› yer de¤ifltiriyorsa buna<br />
“toprak kaymas›”, toprak tabakalar›yla birlikte kayalar da yer de¤ifltiriyorsa buna<br />
da “göçme” veya “heyelan” denir. Toprak göçmeleri ve kaymalar›n› dört etken kolaylaflt›r›r.<br />
Bunlar; su, topra¤›n e¤imi, topra¤›n veya kayan›n yap›sal özelli¤i ile yer<br />
çekimi olarak say›labilir. fiiddetli depremler de göçme ve kaymalara yol açarlar.<br />
Toprak Erozyonu: Topra¤›n rüzgar ve su gibi do¤al güçlerin etkisiyle baflka<br />
bir yere sürüklenmesidir. Sular›n oluflturdu¤u erozyona su erozyonu, rüzgarlar›n<br />
oluflturdu¤u erozyona da rüzgar erozyonu denir.<br />
Toprak erozyonu ile bitkilerin yetiflmesi ve suyu tutmas› aç›s›ndan önemi büyük<br />
olan topraklar kaybolur. Topraklar›n ortadan kalkt›¤› yerler bitki örtüsü bak›-<br />
m›ndan çok fakirdir.<br />
Akarsular›n Etkileri: Akarsular›n flekillendirici etkileri üç farkl› olayla gerçekleflir;<br />
afl›nd›rma, tafl›ma ve biriktirme.<br />
• Afl›nd›rma: Kimyasal ve mekanik yoldan olur. Akarsular›n, kayalar›n içindeki<br />
kolay eriyen mineralleri eritip beraberinde sürüklemesine “kimyasal<br />
SIRA S‹ZDE<br />
afl›nd›rma”; akarsular›n yataklar›ndan kopard›klar› toprak ve di¤er maddeleri<br />
sürüklemesine de “mekanik afl›nd›rma” denir. Mekanik afl›nd›rma, su<br />
miktar›, ak›fl h›z› ve yüzeyin direnciyle do¤rudan ilgilidir. DÜfiÜNEL‹M Akarsuyun tafl›d›-<br />
¤› su miktar› ve h›z› ne kadar fazlaysa afl›nd›rma da o kadar fazla olur. Akarsular›n<br />
afl›nd›rmas› sonucunda çentik vadiler, bo¤az vadiler, genifl tabanl›<br />
SORU<br />
vadiler ve yat›k yamaçl› vadiler oluflur.<br />
29<br />
Çöllerde gün içinde s›cakl›k<br />
fark›n›n fazla olmas› ve<br />
kurakl›k nedeniyle daha çok<br />
mekanik çözülme görülür.<br />
Bu nedenle, çöller kumlarla<br />
ve rüzgarlar›n sürükleyip<br />
biriktirmesi sonucunda<br />
oluflan kumullarla kapl›d›r.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
‹lerideki sayfalarda, “Bafll›ca Yüzey fiekilleri” bölümünde vadi türleri D‹KKAT flekilleriyle gösterilmifltir.<br />
• Tafl›ma: Akarsular, yataklar›ndaki<br />
ve yamaçlardan<br />
kopard›klar› maddeleri<br />
tafl›rlar ve bunlar›<br />
güçlerinin bitti¤i bir yerde<br />
biriktirirler. Bir akarsuyun<br />
tafl›ma gücü, tafl›-<br />
d›¤› su miktar› ve h›z›yla<br />
do¤ru orant›l›d›r.<br />
• Biriktirme: Akarsular›n<br />
h›zlar› azal›nca tafl›ma<br />
güçleri de azal›r ve tafl›-<br />
d›klar› maddeleri biriktirmeye<br />
bafllarlar. Bu biriktirmeler<br />
sonucunda;<br />
da¤ ovalar›, da¤ ete¤i<br />
ovalar›, taban seviyesi<br />
ovalar› ve delta ovalar›<br />
oluflur.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ Yüzey Ak›fl›<br />
AMAÇLARIMIZ ve Su<br />
Erozyonu<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET<br />
fiekil 2.7<br />
Kaynak: (htpp://<br />
www.etoplum.com)<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET
30 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
S ORU<br />
D‹KKAT<br />
7<br />
Çöl alanlar›nda SIRA kimyasal S‹ZDE çözülmenin yetersiz olmas›n›n nedenini aç›klay›n›z.<br />
Yer Alt› Sular›n›n Etkileri: Yer alt› sular› ve kaynaklar da afl›nd›rma, tafl›ma<br />
ve biriktirme DÜfiÜNEL‹M olaylar›na neden olurlar. Karstik alanlarda polye, lapya, obruk ve düden<br />
gibi karstik flekilleri olufltururlar. Yer alt› sular›n›n erittikleri maddeleri tafl›malar›<br />
ve baz› yerlerde SORU çökeltmeleri sonucunda oluflan travertenlerin en ilginç örneklerinden<br />
biri Denizli’deki Pamukkale Travertenleri’dir. Sark›t, dikit, sütun, saçak<br />
gibi flekiller de yer alt› sular›n›n çökeltmesiyle oluflurlar.<br />
D‹KKAT<br />
Resim 2.8 Resim 2.8<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Da¤ Ete¤i<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Delta Ovas›<br />
Ovas›<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET<br />
‹NTERNET<br />
Karstik alanlarda kireç<br />
tafllar›n›n erimesi sonucu<br />
oluflan büyük düzlüklere<br />
“polye”; oluk biçimindeki<br />
küçük flekillere de “lapya”<br />
denir. Yer alt›na akan<br />
sular›n oyup oluflturdu¤u<br />
derin kuyular “düden”; baca<br />
veya kuyu biçiminde ve dik<br />
yamaçl› çukurlar da “obruk”<br />
olarak adland›r›l›r.<br />
“Travertenler” ise karstik<br />
alanlardan ç›kan sular›n<br />
buharlaflmas› sonucunda<br />
içindeki kirecin çökelmesiyle<br />
oluflan gözenekli tafllard›r.<br />
Rüzgar›n Etkileri: Kurak bölgelerin flekillenmesinde d›fl etmenlerin en önemlisi<br />
rüzgarlard›r. Rüzgarlar›n flekillendirme etkileri, afl›nd›rma, tafl›ma ve biriktirme<br />
yoluyla gerçekleflir. Rüzgarlar›n afl›nd›rmas›yla kovuklar, masa ve mantar kayalar<br />
oluflur. Rüzgarlar›n tafl›ma gücünün azald›¤› yerlerde tafl›d›¤› maddeleri biriktirmesiyle<br />
de kumullar, kum örtüleri ve löslü topraklar oluflur.<br />
Dalga ve Ak›nt›lar›n Etkileri: Dalgalar ve ak›nt›lar da afl›nd›rma, tafl›ma ve biriktirme<br />
yoluyla yer kabu¤unu flekillendirirler. Dalgalar›n afl›nd›rmas›yla yal›yar<br />
(falez); biriktirmesi yoluyla da k›y› seti, k›y› oku, tombolo, lagün gibi k›y› flekilleri<br />
oluflur. K›y›lar, dalgalar›n ve ak›nt›lar›n etkisiyle sürekli olarak flekil de¤ifltirirler.<br />
Ancak, farkl› k›y› tiplerinin oluflmas›nda yüzey flekillerinin çeflitlili¤i en önemli etmen<br />
olarak ortaya ç›kar, yani yer flekillerinin özelliklerine ba¤l› olarak de¤iflik k›-<br />
y› tipleri oluflur.<br />
Buzullar›n Etkileri: Kutup bölgelerinde ve da¤lar›n yüksek kesimlerinde ya-<br />
¤›fllar kar fleklinde olur ve buralarda karlar erimeyerek üst üste y›¤›l›rlar. Erimeyen,<br />
sürekli olarak yerde kalan bu karlara tokta¤an karlar (kal›c› karlar) ad› verilir.<br />
Buzullar, bir yandan da biriktirerek yeryüzünün fleklini de¤ifltirirler. Buzullar›n,<br />
bulunduklar› yeri oymalar›, s›y›rmalar›, afl›nd›rmalar› sonucunda kayalarda cilalanmalar,<br />
çizilmeler ve kopmalar olur, ileriye do¤ru sürüklenme gerçekleflir. Buzullar›n<br />
hareket etmesiyle U fleklinde vadiler ve sirk ad› verilen üç taraf› çevrili çanaklar<br />
ortaya ç›km›flt›r. ‹skandinavya’da oldu¤u gibi, U fleklindeki vadilere denizin girmesi<br />
sonucunda da fiyortlar oluflmufltur.
2. Ünite - Yaflad›¤›m›z Yer<br />
31<br />
fiekil 2.9<br />
Biriktirme sonucu<br />
oluflan k›y› flekilleri<br />
Buzullar›n kopard›klar› ve tafl›d›klar› kaya parçalar›n›n y›¤›lmas› ile buzul tafllar<br />
(morenler) oluflur. Buzullar›n erimesi sonucunda geride kalan yer flekillerinin bafll›calar›;<br />
oluklar, buz yalaklar› ve buzul gölleridir.<br />
fiekil 2.10<br />
Fiyort örne¤i<br />
Kaynak: http// www.cografyadersi.com<br />
(a)<br />
(b)<br />
(c)
32 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Türkiye’nin kuzeyinde bulunan<br />
“Kuzey Anadolu Da¤lar›”<br />
ile güneyini bat›dan do¤uya<br />
kadar kat eden “Toros Da¤lar›”<br />
Dünya’n›n en önemli<br />
genç da¤lar›ndan olan Alp -<br />
Himalaya kufla¤› üzerinde<br />
bulunurlar.<br />
BAfiLICA YERYÜZÜ fiEK‹LLER‹<br />
Yer kabu¤unun yüzeyinde görülen flekillere yer flekilleri (yüzey flekilleri) ad› verilir.<br />
Yer flekillerinin bafll›calar›; da¤lar, ovalar, platolar ve vadilerdir.<br />
Da¤lar<br />
Yer kabu¤unun çevresine göre yüksekte kalan bölümlerine da¤ denir. Üzerinde<br />
e¤imli yerlerin çok, düzlüklerin az oldu¤u da¤lar, yer yüzeyinin en yüksek ve engebeli<br />
flekilleridir. Da¤lar, k›r›lmalar, k›vr›lmalar veya püskürmelerle oluflurlar.<br />
Da¤lar; flekillerine (görünümlerine) göre tek da¤lar ve s›rada¤lar; yafllar›na göre<br />
de genç da¤lar ve yafll› da¤lar olarak gruplafl›rlar.<br />
Y›¤›lmalar veya afl›nmalarla oluflan ve çevresindeki çukurca yerlere göre genellikle<br />
500 metreden daha az yükseklikte bulunan yer kabart›lar›na “tepe”; da¤l›k<br />
yerlerde, doruk boylar›nda yer yer görülen, k›fl›n da geçilebilen çukurluklara da<br />
“geçit” ad› verilir.<br />
fiekil 2.11<br />
7<br />
1<br />
8<br />
10<br />
11<br />
2<br />
4 5<br />
3 12<br />
6<br />
13<br />
9<br />
15<br />
17<br />
14 16 19<br />
18<br />
38<br />
39<br />
37<br />
36<br />
21<br />
40<br />
35<br />
41<br />
25<br />
33<br />
34<br />
26 27<br />
23 24<br />
28<br />
32<br />
31<br />
30<br />
29<br />
20<br />
22<br />
Türkiye ovalar› ve Gediz ovas›<br />
Kaynak: http:// img.blogcu.com ve http://static. panoramio.com<br />
Ovalar<br />
Akarsular›n hemen yüzeyde akt›¤›; vadilerle yar›lmam›fl düzlüklere “ova” denir.<br />
Ovalar oluflumlar›na göre; birikinti (da¤ ovalar›, taflma ovalar›, delta ovalar› vb.),<br />
afl›nma (peneplen), yükselme (deniz ve göl diplerinin yükselmesiyle oluflan ovalar)<br />
ovalar› olarak üç gruba ayr›l›rlar.
2. Ünite - Yaflad›¤›m›z Yer<br />
33<br />
fiekil 2.12<br />
A¤r› da¤› resmi ve uydu görüntüsü<br />
Kaynak:(http:// :tr. wikipedia.org)<br />
Ovalar, yüksekliklerine göre de alçak ovalar ve yüksek ovalar olmak üzere iki<br />
grupta toplan›rlar.<br />
fiekil 2.13<br />
Tafleli platosu<br />
Kaynak:<br />
http://alaturka.info<br />
Platolar<br />
Akarsu vadileriyle parçalanm›fl düzlüklerdir. Vadi taban›yla plato yüzeyi aras›nda<br />
büyük bir seviye fark› bulunur. Kimi platolar 100 - 200 m yükseklikte (alçak platolar)<br />
yer al›rken kimi platolar da 1800 - 2000 m yükseklikte (yüksek platolar) bulunurlar.
34 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
fiekil 2.14<br />
Colorado vadisi ve<br />
nehri<br />
Kaynak:<br />
http://www.msxlabs<br />
.org<br />
fiekil 2.15<br />
Vadi resimleri<br />
Kaynak: http:www.turkiye-resimleri.com ve http://4.bp.blogspot.com<br />
fiekil 2.16<br />
Vadi örnekleri
Vadiler<br />
2. SIRA Ünite S‹ZDE - Yaflad›¤›m›z Yer<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Akarsular›n veya buzullar›n oluflturdu¤u, da¤lar› boyuna ve enine kesen uzun çukurlara<br />
“vadi” ad› verilir.<br />
SORU<br />
Bafll›ca vadi türleri yukar›daki flekilde verilmifltir.<br />
SIRA S‹ZDE 35<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
S ORU<br />
1. Befleri ve Ekonomik Co¤rafya kitaplar›ndan nüfus ve yerleflme özellikleri D ‹KKATile ilgili genifl<br />
D‹KKAT<br />
bilgi edinebilirsiniz.<br />
2. Türkiye’nin co¤rafi bölgelerini, yerleflme birimlerini ve yer flekillerini bir atlas üzerinde<br />
inceleyiniz.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
3. Yüzey flekilleri ile ilgili daha genifl bilgi edinebilmek için Genel Co¤rafya kitaplar›ndan<br />
yararlanabilirsiniz.<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
4. Bir Türkiye haritas› üzerinde akarsular›m›z› ve havzalar›n› gözden geçiriniz. AMAÇLARIMIZ<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET<br />
‹NTERNET
36 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Özet<br />
A MAÇ<br />
1<br />
A MAÇ<br />
2<br />
A MAÇ<br />
3<br />
‹nsan›n içinde yaflad›¤› sosyal çevre ile ilgili bilgileri<br />
tan›mlamak.<br />
‹nsan toplum içinde yaflamas› gereken bir varl›kt›r.<br />
‹nsan›n içinde yaflad›¤› ilk topluluk ailedir.<br />
Daha sonra, aile ile birlikte okul toplulu¤u da<br />
yaflam›m›zda önemli bir yer tutar.<br />
‹nsanlar yaflamlar›n› sürdürebilmek için, ifl birli¤i<br />
ve ifl bölümü yapmak ve dayan›flma içinde olmak<br />
zorundad›rlar. Güvenli, huzurlu ve bar›fl<br />
içinde birlikte yaflayabilmek için, yaz›l› hukuk<br />
kurallar› ile yaz›l› olmayan baz› sosyal davran›fl<br />
kurallar›na uymak gerekmektedir.<br />
Türkiye’de görülen bafll›ca yerleflim birimlerini<br />
tan›yarak ülkemizin nas›l yönetildi¤ini de¤erlendirmek.<br />
Çevremizdeki yerleflme birimlerini; köy alt› yerleflmeleri,<br />
köyler, kasabalar ve kentler olarak sayabiliriz.<br />
Köy alt› yerleflmeleri ile köyler k›rsal<br />
nüfusu olufltururken, kasaba ve kentlerde oturanlar<br />
flehir nüfusunu olufltururlar.<br />
Anayasam›za göre yurdumuzda yönetim iki flekilde<br />
olur: Merkezi (merkezden) yönetim ile yerel<br />
(yerinden) yönetim.<br />
Merkezi yönetimin bafl›nda cumhurbaflkan› ve<br />
bakanlar kurulu vard›r. Bakanlar kurulu (Hükümet)<br />
baflbakan ve bakanlardan oluflur. Cumhurbaflkan›n›n<br />
seçimi, görev ve yetkileri ile bakanlar<br />
kurulunun oluflturulmas›, çal›flmalar›, denetlenmesi<br />
vb. konular anayasa ile belirlenmifltir.<br />
Vatandafllar›n her türlü ifllerinin baflkentten yürütülmesi<br />
olanaks›z oldu¤undan il ve ilçelerde bakanl›klar›n<br />
taflra kurulufllar› oluflturulmufltur. ‹llerde<br />
valiler, ilçelerde kaymakamlar, köylerde de<br />
muhtarlar devleti temsil ederler.<br />
Merkezi yönetim d›fl›nda yerel yönetim kurulufllar›<br />
da bulunmaktad›r. ‹l özel idareleri, belediyeler<br />
ve köyler yerinden yönetim kurulufllar› olarak<br />
say›l›r. Yerel yönetim kurulufllar›, bulunduklar›<br />
yerdeki halk›n gereksinmelerini karfl›lamak amac›yla<br />
kurulmufllard›r ve merkezi yönetim kurulufllar›ndan<br />
farkl›d›rlar. Halk taraf›ndan seçilmifl kiflilerden<br />
oluflan organlar›, ayr› gelir ve giderleri vard›r.<br />
Bu kurulufllar, kararlar›n› kendileri al›rlar, çal›flmalar›n›<br />
kurulduklar› yerin s›n›rlar› içinde yürütürler.<br />
Tüzel kiflilikleri olan bu kurulufllar›n yetki<br />
ve görevleri ilgili kanunlarla belirlenir.<br />
Yönümüzü nas›l bulabilece¤imizi aç›klamak.<br />
Yönler, bir yerin bilinen baflka bir yere göre nerede<br />
bulundu¤unu belirtir. Kuzey, güney, do¤u<br />
ve bat› olmak üzere 4 anayön vard›r. Anayönlerin<br />
aras›nda, kuzeydo¤u, kuzeybat›, güneydo¤u,<br />
A MAÇ<br />
4<br />
A MAÇ<br />
5<br />
güneybat› olarak adland›r›lan 4 de arayön bulunur.<br />
Yönümüzü bulmak için; pusuladan, kutup<br />
y›ld›z›ndan, Günefl’ten, kar›nca yuvalar›ndan ve<br />
yosunlardan yararlan›labilir.<br />
Yer kabu¤unun yap›s›n› analiz etmek.<br />
Yerküre, etraf›n› çepeçevre saran çeflitli gazlardan<br />
oluflan atmosfer ile yer kabu¤unun çukur<br />
yerlerini dolduran hidrosfer d›fl›nda iç içe üç küreden<br />
oluflur. Geosfer olarak adland›r›lan ve Dünya’n›n<br />
merkezine do¤ru yo¤unluklar› artan bu<br />
üç küre; yer kabu¤u, manto ve çekirdek’tir. Yer<br />
kabu¤u 35 km, manto 2900 km, çekirdek ise<br />
11.500 km civar›nda bir kal›nl›ktad›r.<br />
Yer flekillerinin oluflum özelliklerini özetlemek,<br />
da¤, ova, plato, vadi gibi yüzey flekillerini ve<br />
bunlar›n çeflitlerini ay›rt etmek.<br />
Yer flekillerinin oluflumu çok uzun bir süreçte<br />
gerçekleflmifltir. Yer flekilleri, iç ve d›fl kuvvetlerle<br />
bunlar›n etkisiyle oluflan iç ve d›fl olaylar sonucunda<br />
meydana gelmifltir.<br />
Yer flekillerini oluflturan iç kuvvetler ve iç olaylar;<br />
da¤ oluflumlar›, yükselme ve çökmeler, volkanik<br />
olaylar ve depremler olarak say›labilir. ‹ç<br />
kuvvetler yap›c›d›rlar.<br />
Yer flekillerini oluflturan d›fl kuvvetlerin bafll›calar›;<br />
rüzgarlar, akarsular, buzullar, dalga ve ak›nt›lar<br />
ile günefl ›fl›nlar›d›r. Bu d›fl güçler, afl›nd›rma,<br />
tafl›ma ve biriktirmelere neden olarak yer<br />
kabu¤unun flekillenmesine yol açarlar.<br />
Yer kabu¤unun yüzeyi dümdüz de¤ildir, pürüzlüdür.<br />
Kimi yerler çukur, kimi yerler ç›k›nt›, kimi<br />
yerler yüksek ya da alçak düzlüktür. Yer kabu-<br />
¤unda görülen bu flekillere yüzey flekilleri denir.<br />
Bafll›ca yüzey flekilleri flunlard›r: Da¤, ova, plato<br />
ve vadi.<br />
Da¤lar yer yüzeyinin en engebeli ve en yüksek<br />
flekilleridir. Da¤larda sivrilikler ve keskin s›rtlar<br />
s›kça görülür. Da¤lar; tek ve s›rada¤lar; genç ve<br />
yafll› da¤lar; birikme, afl›nma ve tektonik olaylarla<br />
oluflmufl da¤lar olarak grupland›r›labilir.<br />
Ovalar akarsular›n derin vadi açmadan akt›¤›,<br />
platolar ise akarsular›n derin vadilerle oydu¤u<br />
genifl düzlüklerdir. Ovalar; birikme ile oluflan,<br />
afl›nma ile oluflan ve yükselme ile oluflan ovalar<br />
olarak üç gruba ayr›l›rlar. Platolar ise alçak ve<br />
yüksek platolar olarak ikiye ayr›l›rlar.<br />
Akarsular›n, yata¤›n› enine ve derinlemesine<br />
afl›nd›rmas›yla oluflturdu¤u uzun çukurluklara<br />
vadi denir. Bafll›ca vadi çeflitleri; genifl tabanl› vadi,<br />
V biçimli vadi, bo¤az vadi ve yat›k yamaçl›<br />
vadidir.
2. Ünite - Yaflad›¤›m›z Yer<br />
37<br />
Kendimizi S›nayal›m<br />
1. Afla¤›dakilerden hangisi toplum yaflam›n› düzenleyen<br />
yaz›l› kurallar aras›nda yer almaz?<br />
a. Tüzükler<br />
b. Yönetmelikler<br />
c. Yasalar<br />
d. Ahlak kurallar›<br />
e. Anayasa<br />
2. Afla¤›dakilerden hangisi belediye örgütünü oluflturan<br />
kifli ve kurumlardan biri de¤ildir?<br />
a. Baflkan<br />
b. Muhtar<br />
c. Encümen<br />
d. Meclis<br />
e. ‹tfaiye müdürlü¤ü<br />
3. Gürcistan, Türkiye’nin hangi co¤rafi yöndeki komflusudur?<br />
a. Güneydo¤u<br />
b. Güneybat›<br />
c. Do¤u<br />
d. Kuzeybat›<br />
e. Kuzeydo¤u<br />
4. Ülkemizde gece ve gündüz sürelerinin birbirine eflit<br />
oldu¤u tarihler afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru<br />
verilmifltir?<br />
a. 23 Haziran ve 21 Aral›k<br />
b. 21 Haziran ve 23 Aral›k<br />
c. 21 Mart ve 23 Eylül<br />
d. 23 Mart ve 21 Eylül<br />
e. 21 Mart ve 21 Eylül<br />
5. Afla¤›daki bilgilerden hangisi yanl›flt›r?<br />
a. Jeolojik devirlerin dördüncü zaman› Paleozoik<br />
devir olarak adland›r›l›r.<br />
b. Yerkürenin, okyanus ve denizlerle kapl› olan<br />
bölümüne hidrosfer denir.<br />
c. Çekirdek, manto’nun alt›nda, Dünya’n›n merkezine<br />
kadar inen bölüme verilen add›r.<br />
d. Yer kabu¤unda derinlere inildikçe s›cakl›k her<br />
33 metrede 1 C° artar.<br />
e. Mermer, kalkerin özelliklerinin de¤iflmesi sonucu<br />
oluflan baflkalaflm›fl kayalard›r.<br />
6. Afla¤›dakilerden hangisi püskürük kayaçlardan biri<br />
de¤ildir?<br />
a. Jips<br />
b. Andezit<br />
c. Bazalt<br />
d. Granit<br />
e. Tüfler<br />
7. K›y› kordonlar›n›n bir aday› karaya ba¤layarak yar›-<br />
mada haline getirmesiyle oluflan ve sapl› ada da denilen<br />
oluflumlara ne ad verilir?<br />
a. Lagün<br />
b. Yal›yar<br />
c. Tombolo<br />
d. Kumsal<br />
e. Haliç<br />
8. Afla¤›dakilerden hangisi yer alt› sular›n›n oluflturdu-<br />
¤u karstik flekiller aras›nda yer almaz?<br />
a. Lapya<br />
b. Delta<br />
c. Obruk<br />
d. Düden<br />
e. Polye<br />
9. Dalgalar›n afl›nd›rmas› sonucunda oluflan k›y› dikli-<br />
¤i afla¤›dakilerden hangisidir?<br />
a. Kumsal<br />
b. Dalmaçya tipi k›y›<br />
c. Ria tipi k›y›<br />
d. Falez<br />
e. Fiyort<br />
10. Yamaç e¤iminin en az oldu¤u vadi tipi hangisidir?<br />
a. Dik vadi<br />
b. Bak›fl›ms›z vadi<br />
c. Kanyon<br />
d. Çentik vadi<br />
e. Genifl tabanl› vadi
38 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
“<br />
Yaflam›n ‹çinden<br />
YER’‹N D‹B‹NDEN GELEN SESLER<br />
En derin sondaj 15.000 metrelik derinli¤i aflmazken,<br />
dünyam›z›n içini nas›l araflt›rabilece¤iz? On befl kilometre,<br />
yer mantosunun üç bin kilometrelik kal›nl›¤› yan›nda<br />
ne ifade eder ki? Bereket, gezegenimizin içinden<br />
gelen gümbürtüleri dinlememizi sa¤layacak baz› dolayl›<br />
usullerimiz bulunmaktad›r.<br />
Diyelim ki, gözünüzü ba¤lad›lar ve ellerinizi s›rt›n›za<br />
çaprazlad›lar. Önünüze de¤iflik biçimlerde ve de¤iflik<br />
malzemelerden yap›l› davullar getirdiler. Bu davullardan<br />
baz›lar› yuvarlak, baz›lar› kare fleklinde, baz›lar›<br />
deriden, baz›lar› plastikten, kasnaklar› ise metalden ya<br />
da tahtadan olsun; bir tokmak ile bu davullardan birine<br />
vursalar, davulun biçimini kestirebilir misiniz? ‹flte, dünyan›n<br />
derinliklerini araflt›r›rken böyle bir durumla karfl›lafl›yoruz;<br />
çünkü yer yüzeyini çok iyi tan›mam›za ra¤men,<br />
büyük derinlikleri araflt›racak bir imkan›m›z yoktur.<br />
Sadece davul örne¤imizdeki gibi, ‹ran’da 20 Temmuz’da<br />
meydana gelene benzer fliddetli bir deprem yeri<br />
sallarsa, yerin titreflimlerini dinleyebiliyoruz.<br />
fiili’de 20 May›s 1960’ta meydana gelmifl olan 8 fliddetini<br />
aflk›n depremden beri, bilim adamlar› yerin dibinden<br />
gelen bu heyecanland›r›c› sesleri dinlemektedir. Yerin<br />
titreflimlerinin bir kayd› olan sismogram, ilk bak›flta üst<br />
üste binmifl anlafl›lmaz bir sinyaller karmaflas› gibi görünür.<br />
Bundan tabii bir fley yoktur; çünkü dünyam›z<br />
birbirinden de¤iflik tabakalardan yap›l›d›r. Ayaklar›m›-<br />
z›n 2.900 kilometre dibindeki çekirdek tabakas›n›n özellikleri,<br />
yerin manto ya da kabu¤unun özelliklerinden<br />
çok daha farkl›d›r.<br />
Yerin 1.000 saniyeyi aflk›n bir periyodu olan kal›n tonlar›,<br />
bütün dünyam›z› titretirken, periyodu daha az olan<br />
tiz tonlar›, sadece yerin bir k›sm›n› titretebilmektedir.<br />
Bu sesler kar›fl›m›na bakarak dünyam›z›n yap›s›n› nas›l<br />
kestirebiliriz?<br />
Altm›fll› y›llara gelinceye kadar, bizim yeryüzü hakk›ndaki<br />
bilgilerimiz çok kabataslak idi. Yer mantosu ve çekirdek<br />
hakk›nda hemen hiçbir fley bilmiyorduk. fiili<br />
depreminden sonra, ölçüm aletleri depremin fliddetinden<br />
yerlerinden oynam›fl olmalar›na ra¤men, bize yerin<br />
asal frekanslar› hakk›nda bilgi sa¤layabilmifllerdir. Bunlar›n<br />
incelenmesi, bize ayaklar›m›z›n dibinde neler oldu¤u<br />
hakk›nda giderek daha aç›k bir fikir vermifltir. Bu<br />
tarihten beri binlerce özgün frekans ortaya ç›kar›lm›flt›r.<br />
Don Anderson ve Adam Dziewonski’ nin bu verilerden<br />
hareketle yapt›¤› çal›flmalardan, dünyam›z›n esas itibariyle<br />
üç yo¤un tabakadan yap›ld›¤›n› ö¤renmifl bulunuyoruz.<br />
Bu tabakalardan birincisi, yer kabu¤udur ve yaklafl›k<br />
olarak 30 ile 40 kilometrelik bir kal›nl›¤› vard›r.<br />
Bundan sonra, 2900 kilometre kal›nl›¤›ndaki manto tabakas›<br />
gelmektedir. En içteki çekirdek tabakas›n›n, s›v›<br />
bir d›fl bölümü ve kat› bir öz bölümü vard›r.<br />
Dünyam›z›n bu araflt›rmalardan yararlanarak haz›rlanm›fl<br />
ilk modeli, hayli inand›r›c› görülmekteydi. Yerin<br />
neresinde olursak olal›m, belirli bir derinlikten sonra,<br />
ayn› kayalara ve ayn› s›cakl›¤a rastlayacakt›k. Bu yap›<br />
birli¤i, küresel simetri olarak adland›r›lmaktad›r. Üstelik<br />
teorik modelin öngördü¤ü sesler ile gerçek sesler aras›nda<br />
sadece ço¤u kere %1’i aflmayan bir fark bulunmaktad›r.<br />
Ay’a gelince, ay titreflimlerini ölçebilecek ilk sismometre,<br />
Ay’a ilk insan›n ayak bast›¤› 1969 Temmuzu’nda yerlefltirilmifltir.<br />
Bu sismometrenin kaydetti¤i ay depremlerini<br />
inceleyen sismologlar, Ay’›n Dünya’n›nkinden çok<br />
daha gevflek bir iç yap›ya sahip oldu¤u sonucuna varm›fllard›r.<br />
Daha sonraki Apollo astronotlar› taraf›ndan<br />
yerlefltirilen sismometrelerin sa¤lad›¤› bilgilerden, Ay’›n<br />
bir çekirdek tabakas›n›n olmad›¤›, sadece bir kabuk ve<br />
manto tabakas›ndan olufltu¤u anlafl›lm›flt›r.<br />
fiimdi s›ra Mars’a gelmifltir. Mariner sondalar›, Mars yüzeyinde<br />
25 kilometre yüksekli¤inde ve 600 kilometre<br />
geniflli¤inde volkanlar, derin vadiler, çöller ve kutuplarda<br />
buz örtüleri tespit etmifllerse de, Mars’›n iç yap›s›<br />
hakk›nda henüz kesin bilgi sahibi de¤iliz.<br />
Gök cisimlerin özgün titreflimlerinin incelenmesi, onlar›n<br />
iç yap›s›n› anlamam›z› sa¤layabilecek tek yol gibi<br />
görünüyor. Herhalde astrofizikçiler gezegenlerden gelen<br />
sesleri dinlemekten hiç b›k›p usanmayacakt›r.<br />
(Dr. E. Korur’ un çevirisi k›salt›larak al›nm›flt›r.)<br />
Kaynak: Ayd›n C., (1993), Co¤rafya 1, Sayfa 69, Do¤an<br />
Yay›nc›l›k, Ankara.<br />
”
2. Ünite - Yaflad›¤›m›z Yer<br />
39<br />
Okuma Parças› 1<br />
DEN‹ZLER YÜKSEL‹YOR<br />
Dünyam›z›n jeolojik geçmifli boyunca deniz seviyesi<br />
sabit kalmam›fl, birçok kez alçal›p yükselmifltir. ‹klim<br />
de¤iflmelerinin neden oldu¤u bu deniz seviyesi oynamalar›na,<br />
östatik hareketler denilmektedir. Dünya’n›n<br />
iklim flartlar›nda önemli de¤ifliklik oldu¤unda, örne¤in<br />
hava so¤udu¤unda, denizlerdeki suyun büyük bir bölümü<br />
kar ya¤›fl› halinde karalar üzerinde birikmifl, böylece<br />
deniz seviyesi alçalm›flt›r. Buna karfl›l›k s›cakl›¤›n<br />
artt›¤› dönemlerde, karalar üzerindeki daimi karlar ve<br />
buzullar eriyerek deniz seviyesini yükseltmifltir.<br />
Son jeolojik devrin sonlar›nda, birbirini izleyen birçok<br />
buzul ve buzullar aras› dönem meydana gelmifl ve buna<br />
ba¤l› olarak, deniz seviyesi birkaç kez alçal›p yükselmifltir.<br />
Bunlardan en iyi bilineni ve en fliddetlisi, yaklafl›k<br />
35.000 y›l önce meydana gelen son büyük buzul<br />
dönemidir. Bu dönemde deniz seviyesi bugünküne göre<br />
90 m daha alçalm›flt›r. Bu olaya ba¤l› olarak, Adriyatik<br />
Denizi ve Karadeniz’in büyük bir bölümü ile Kuzey<br />
Denizi’nin güney kesimleri kara haline dönüflmüfl, Manfl<br />
Denizi ortadan kalkarak, Britanya Adalar› Avrupa k›tas›na<br />
ba¤lanm›flt›r. Yine bu dönemde, Yeni Gine Adalar›<br />
Avustralya’ya ba¤lanm›fl, Basra Körfezi ise kara haline<br />
geçmifltir. ‹stanbul Bo¤az›’n›n kara üzerinde bir vadi<br />
taraf›ndan aç›lmas› da bu döneme rastlamaktad›r. Denizin<br />
- 90 metreye indi¤i bu so¤uk dönemde Kuzey Amerika’n›n<br />
% 45’i, Avrupa’n›n % 64’ü, Asya’n›n ise % 17’ si<br />
buzullarla kaplanm›flt›r. Daha sonra, havan›n ›s›nmas›yla<br />
buzullar erimifl ve deniz seviyesi yükselmeye bafllam›flt›r.<br />
Günümüzde durum nedir? Deniz seviyesi alçal›yor mu,<br />
yükseliyor mu? Gel - git ölçümü sonuçlar›, günümüzde<br />
deniz seviyesinin dünya k›y›lar›n›n büyük bir bölümü<br />
boyunca yükseldi¤ini ortaya koyuyor. 20. Yüzy›l›n büyük<br />
bir bölümünde bu yükselifl, y›lda ortalama 1.25 mm<br />
dir. Araflt›rmac›lar bu olay›n nedenini, büyük ölçüde<br />
sera etkisine ba¤l›yorlar. Orta enlemlerdeki buzullar bu<br />
nedenle sürekli olarak eriyerek denizleri yükseltiyor,<br />
tundra bölgelerindeki yüzeye yak›n donmufl suyun çözülmesi<br />
de yükselmeyi artt›r›yor.<br />
Bilim adamlar› bu olay karfl›s›nda önlem olarak, de¤iflik<br />
seçenekler ortaya koyuyorlar. K›y›da oturan nüfusun<br />
geriye çekilmesi veya k›y›n›n tamamen boflalt›lmas›, çeflitli<br />
mühendislik projeleriyle k›y›n›n Hollanda’da yap›ld›¤›<br />
flekilde savunulmas› veya dünyan›n hidrolojik döngüsünün<br />
belli bir ölçüde kontrol alt›na al›nmas›, akla<br />
gelen çarelerin belli bafll›lar›. Uzmanlara göre, dünya<br />
ölçe¤inde gerçeklefltirilecek bir boflaltman›n veya k›y›<br />
savunmas›n›n mali portresini kestirmek flu anda olanaks›zd›r.<br />
Ancak bu önlemlerden herhangi birisinin, k›-<br />
y› ülkelerinin birço¤unda milli gelirin önemli bir bölümünü<br />
yutaca¤›na kesin gözüyle bak›l›yor.<br />
Bu durumda deniz seviyesinin yükselmesini önlemeye<br />
yönelik en uygun seçenek, hidrolik döngüsünün insan<br />
eliyle kontrolü olmaktad›r. Deniz seviyesinde meydana<br />
gelecek 1.25 mm’ lik bir yükselme, okyanuslarda yaklafl›k<br />
500 km3 su art›fl›na neden olmaktad›r. Bu durumda,<br />
deniz seviyesini bugünkü çizgide tutmaya yönelik çal›flmalar<br />
flu sorunun yan›t›n› ar›yor: Hidrolik döngüye<br />
nas›l etki edelim de her y›l eklenen 500 km3 suyun denizlere<br />
ak›fl›n› önleyelim?<br />
Asl›nda, k›talar üzerinde zaten hat›r› say›l›r miktarda su<br />
depolam›fl durumday›z. ‹nsano¤lu, bugün dünyadaki<br />
tüm nehirlerin boflaltt›klar› suyun %15’ini karalar üzerinde<br />
tutmaktad›r. Bugüne dek depolanm›fl ya da yüzy›l›n<br />
sonuna dek depolanacak toplam su miktar› ile,<br />
1932 y›l›ndan bu yana deniz seviyesi yükselmeleri, depolama<br />
yoluyla bast›r›lm›fl (azalt›lm›fl) olmaktad›r.<br />
E¤er, hidrolojik döngüdeki suyun bir bölümü karalar<br />
üzerinde büyük barajlarda tutulmam›fl olsayd›, deniz<br />
seviyesinin y›ll›k yükselimi çok daha fazla olacakt›.<br />
Deniz seviyesinin yükselimini önlemeye yönelik bir di-<br />
¤er çare, deniz suyunun, karalar üzerinde kot olarak s›-<br />
f›r metrenin alt›nda bulunan iç havzalara kanal aç›larak<br />
doldurulmas›d›r.<br />
Bu tür havzalara örnek olarak, Kaliforniya’daki ‹mperial<br />
Valley, kuzeybat› M›s›r’daki Attara Çukurlu¤u, ‹srail<br />
ve Ürdün’deki Lut Çukurlu¤u say›labilir. Bu projeler<br />
hidroelektrik elde etmeye de uygundur.<br />
Tatl› su depolama yönünden en büyük potansiyele,<br />
Aral - Hazar Çukurlu¤u sahiptir. Hazar Gölü’nün yüzey<br />
seviyesi -28m olup, giderek bu seviyenin alt›na düflmektedir.<br />
Yap›lan hesaplara göre, göl seviyesinin 10m<br />
yükseltilmesiyle, 4420 km3 ek su depolanabilecektir.<br />
Bu miktar, denizlerin 8 y›ll›k yükselimini önleyecek bir<br />
su kütlesidir.<br />
(F. Sancar Ozaner’ den, k›salt›larak al›nm›flt›r. Tübitak<br />
Bilim ve Teknik Dergisi)<br />
Kaynak: Ayd›n C, (1993) Co¤rafya 1, Sayfa 87, Do¤an<br />
Yay. Ankara
40 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Okuma Parças› 2<br />
Deprem, yerkabu¤u içindeki k›r›lmalar nedeniyle ani<br />
olarak ortaya ç›kan titreflimlerin dalgalar halinde yay›larak<br />
geçtikleri ortamlar› ve yeryüzeyini sarsma olay›d›r..<br />
Magma üzerinde yüzen levhalar konveksiyonel ak›m<br />
sayesinde sürekli hareket halindedir. K›talar›n hareketi<br />
ile plato s›n›rlar›nda kaynama ve ayr›lmadaki sürtünmeden<br />
oluflan kinetik enerji aniden büyük bir güçle<br />
boflalabilir. Yer katmanlar›nda oluflan flok dalgalar›n›n<br />
sebep oldu¤u do¤a olay›na deprem denir.<br />
Depremin nas›l olufltu¤unu, deprem dalgalar›n›n yeryuvar›<br />
içinde ne flekilde yay›ld›klar›n›, ölçü aletleri ve<br />
yöntemlerini, kay›tlar›n de¤erlendirilmesini ve deprem<br />
ile ilgili di¤er konular› inceleyen bilim dal›na “Sismoloji”<br />
denir.<br />
Sismik flok dalgalar›, yer kabu¤unda dikey veya yatay<br />
olarak hareket edebilirler. Deprem bölgesinin jeolojik<br />
yap›s› sonucu killi veya kumlu arazilerde yer alt› su<br />
kaynaklar› aniden yeryüzüne ç›kabilir. Arazide seviye<br />
kayb› veya tersi oluflabilir.<br />
Deprem, insan›n hareketsiz kabul etti¤i ve güvenle aya-<br />
¤›n› bast›¤› topra¤›n da oynad›¤› ve üzerinde bulunan<br />
tüm yap›lar›n da hasar görüp, can kayb›na u¤rayacak<br />
flekilde y›k›labileceklerini gösteren bir do¤a olay›d›r. ‹stanbul<br />
Kandilli Rasathanesi Türkiye depremlerini araflt›rma<br />
ve bilgi merkezidir.<br />
Dünya’da meydana gelen önemli depremler<br />
• ‹stanbul - Küçük K›yamet, 1509 Büyük ‹stanbul Depremi<br />
• Lizbon Depremi (1755)(190.000 kifliye yak›n ölü)<br />
• ‹stanbul - 1766 Büyük ‹stanbul Depremi<br />
• San Francisco Depremi (1906) - Büyüklü¤ü 7,7-8,3<br />
aras›nda. Deprem ve sonras›nda ç›kan yang›n büyük<br />
hasara sebep olmufltur.<br />
• Karabük Depremi (1912) - 7,2 fliddetindeki depremde<br />
2,514 kifli ölmüfltür.<br />
• Erzincan Depremi (1939) - 7,9 büyüklü¤ündeki depremde<br />
32.962 kifli hayat›n› kaybetmifltir.<br />
• Bolu Depremi (1944) - 7,2 büyüklü¤ündeki depremde<br />
3,959 kifli ölmüfltür.<br />
• 1960 - Büyük fiili Depremi: Richter ölçe¤ine göre 9,5<br />
büyüklü¤ündeki depremde 4.000 ile 5.000 aras›nda<br />
insan hayat›n› kaybetti. Bugüne kadar ölçülmüfl en<br />
fliddetli depremdir.<br />
• Büyük Meksika Depremi (1985). 8,1 büyüklü¤ünde.<br />
• Ermenistan Depremi (1988)<br />
• Erzincan Depremi (13 Mart 1992) 6,9 büyüklü¤ündeki<br />
depremde 653 insan ölmüfltür.<br />
• ‹zmit Depremi (17 A¤ustos 1999) Mw 7.4 büyüklü-<br />
¤ündeki depremde 25.000’e yak›n insan ölmüfltür.<br />
• Düzce Depremi (12 Kas›m 1999) Mw 7.2 büyüklü-<br />
¤ündeki depremde yaklafl›k 2.000 kifli hayat›n› kaybetmifltir.<br />
• Bakü Depremi (2000)<br />
• Keflmir Depremi (2005) 80.000’e yak›n insan›n ölümüne<br />
sebep oldu.<br />
• Cava Depremi (2006) 6.2 büyüklü¤ünde meydana<br />
gelmifltir. Yaklafl›k 5.782kifli ölmüfltür.<br />
1999 Gölcük Depremi, ‹zmit Depremi, Marmara<br />
Depremi ya da 17 A¤ustos 1999 depremi, 17 A¤ustos<br />
1999 sabah›, yerel saatle 03:02’de gerçekleflen, Kocaeli<br />
Gölcük merkezli deprem. Mw ölçe¤ine göre 7,4<br />
büyüklü¤ünde gerçekleflen deprem, büyük çapta can<br />
ve mal kayb›na neden olmufltur.<br />
17 A¤ustos depremi, tüm Marmara Bölgesi’nde, Ankara’dan<br />
‹zmir’e kadar genifl bir alanda hissedildi. Resmi<br />
raporlara göre, 17.480 ölüm oldu. 505 kifli sakat kald›.<br />
285.211 konut, 42.902 iflyeri hasar gördü. Resmi olmayan<br />
bilgilere göre ise yaklafl›k 50.000 ölüm, a¤›r-hafif<br />
100.000’e yak›n yaral› olmufltur. Ayr›ca 133.683 çöken<br />
bina ile yaklafl›k 600.000 kifliyi evsiz b›rakm›flt›r. Yaklafl›k<br />
16 milyon insan, depremden de¤iflik düzeylerde etkilenmifltir.<br />
Bu nedenle Türkiye’nin yak›n tarihini derinden<br />
etkileyen en önemli olaylardan biridir. Deprem<br />
gerek büyüklük, gerek etkiledi¤i alan›n geniflli¤i, gerekse<br />
sebep oldu¤u maddi kay›plar aç›s›ndan son yüzy›l›n<br />
en büyük depremlerinden biridir.<br />
Büyüklü¤ü ve konumu<br />
Deprem, 17 A¤ustos 1999’da, saat 3:02 de, 40° kuzey<br />
enlemi ile 29° do¤u boylam›n›n tarif etti¤i bölgede, ‹zmit’in<br />
11 km güneydo¤usunda meydana gelmifltir.<br />
Depremin büyüklü¤ü çeflitli kurulufllar taraf›ndan de¤iflik<br />
de¤erlerde bildirilmifl ise de moment magnitüdü büyüklü¤ü<br />
Mw = 7,4 ve yüzey dalgas› büyüklü¤ü Ms = 7,8<br />
de¤erleri civar›nda de¤iflmektedir.<br />
• Cisim Dalgas› Magnitüdü = 6,3 (USS)<br />
• Yüzey Dalgas› Magnitüdü = 7,8 (USGS)<br />
• Moment Magnitüdü = 7,4 (Kandilli,USGS,Afet ‹flleri<br />
Genel Md. Deprem Araflt›rma Dairesi AIGM-DAD )<br />
• Kay›t Süresi Magnitüdü = 6,7 (Kandilli)<br />
Depremin odak derinli¤inin 10-15 km oldu¤u ve sa¤<br />
at›ml› 120 km civar›nda bir fay hareketi ortaya ç›kt›¤›<br />
yap›lan incelemelerle belirlenmifltir. Ana deprem dalgas›n›n<br />
ard›ndan büyüklü¤ü 4,0- 5,0 de¤erlerinde olan<br />
çok say›da artç› depremler meydana gelmifltir.
2. Ünite - Yaflad›¤›m›z Yer<br />
41<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›<br />
Deprem merkez üssüne en yak›n ivme kayd›, Afet ‹flleri<br />
Genel Müdürlü¤ü Deprem Araflt›rma Dairesi taraf›ndan<br />
tüm Türkiye çap›nda kurulmufl ve iflletilmekte olan<br />
Kuvvetli Yer Hareketi Kay›t fiebekesi’nin bir istasyonu<br />
olan ‹zmit Meteoroloji ‹stasyonu’ndan al›nm›flt›r. Buna<br />
göre, maksimum ivme, kuzeygüney do¤rultusunda 163<br />
mG, do¤u-bat› do¤rultusunda 220 mG ve düfley do¤rultuda<br />
123 mG dir. Her üç birleflen de birbirleri ile k›yaslanabilir<br />
büyüklüktedir.<br />
Tarihçe<br />
Yak›n tarihte bu bölgede Adapazar› merkez üssü olmak<br />
üzere 1943, 1957, 1967 y›llar›nda fliddetli depremler olmufltur.<br />
Geçmiflteki tarihlere bakt›¤›m›zda ortalama 30<br />
senede bir bu bölgede büyük depremler olmaktad›r.<br />
1999 depreminden sonrada belirli periyotlarda ve çeflitli<br />
büyüklüklerde depremlerin beklenmesi bu fay hatt›-<br />
n›n karakteristik özelli¤inden kaynaklanmaktad›r.<br />
Depremin bu kadar çok can kayb›na yol açmas›n›n sebebi<br />
olarak kaçak yap›lar, standartlara uygun olmayan<br />
binalar ve daha ucuza mal etmek için malzemeden çalan<br />
müteahhitler gösterilmektedir. Depremden sonra<br />
tüm Türkiye’de geçerli olmak üzere deprem yönetmeli-<br />
¤i ç›kar›lm›fl, zorunlu deprem sigortas› gibi birtak›m düzenlemeler<br />
getirilmifl olsa da, infla edilen yeni binalar›n<br />
halen depreme karfl› dayan›kl› olarak infla edildiklerini<br />
söylemek zordur. Bu konuda vatandafl› bilinçlendirmek,<br />
denetimleri s›k›laflt›rmak ve yapt›r›mlar› uygulamak<br />
için devlete büyük bir görev düflmektedir.<br />
Kaynak: (http://tr.wikipedia.org)<br />
1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplum Hayat›” konusuna<br />
bak›n›z.<br />
2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yerel Yönetim” konusuna<br />
bak›n›z.<br />
3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Co¤rafi Yönler ve Yön<br />
Bulma” konusuna bak›n›z.<br />
4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Co¤rafi Yönler ve Yön<br />
Bulma” konusuna bak›n›z.<br />
5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yer Kabu¤unun Yap›s› ve<br />
Oluflumu” konusuna bak›n›z.<br />
6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yer Kabu¤unun Oluflumu”<br />
konusuna bak›n›z.<br />
7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yer fiekillerinin Oluflumu”<br />
konusuna bak›n›z.<br />
8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yer fiekillerinin Oluflumu”<br />
konusuna bak›n›z.<br />
9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yer fiekillerinin Oluflumu”<br />
konusuna bak›n›z.<br />
10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bafll›ca Yeryüzü fiekilleri”<br />
konusuna bak›n›z.<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›<br />
S›ra Sizde 1<br />
Toplum hayat›n› düzenleyen yaz›l› olmayan kurallar;<br />
gelenek ve görenekler, ahlak kurallar› ve görgü kurallar›d›r.<br />
Bu kurallara ayk›r› hareket edildi¤inde toplum<br />
taraf›ndan k›nan›r, ay›plan›r, alay konusu olur ve küçük<br />
düfleriz.<br />
S›ra Sizde 2<br />
Yüksek mahkemeler, normal mahkemelerin kararlar›n›<br />
yasalara uygunluk yönünden inceler, uygun görmedi¤i<br />
kararlar›n uygun olmas› için gerekli düzeltmeleri yaparak<br />
kararlar›n› verirler. Böylece, yüksek mahkemeler<br />
normal mahkemelerin kararlar›n› denetleyerek uyuflmazl›klar›n<br />
daha adil olarak çözülmesini sa¤larlar. Ayr›-<br />
ca, yüksek mahkemeler anayasa ve yasalarla belirlenmifl<br />
di¤er görevlerini yerine getirerek devletin iflleyiflini<br />
sürdürmesinde etkili olurlar.<br />
Anayasam›z›n kurdu¤u yüksek mahkemeler flunlard›r;<br />
• Anayasa Mahkemesi<br />
• Yarg›tay<br />
• Dan›fltay<br />
• Askeri Yarg›tay<br />
• Askeri Yüksek ‹dare Mahkemesi<br />
• Uyuflmazl›k Mahkemesi
42 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
S›ra Sizde 3<br />
Ankara ilimizin kuzeyinde Çank›r›, kuzeybat›s›nda Bolu,<br />
bat›s›nda Eskiflehir, güneyinde Konya, güneydo¤usunda<br />
Ni¤de, do¤usunda K›rflehir ve Yozgat, kuzeydo¤usunda<br />
Çorum illerimiz yer al›r.<br />
S›ra Sizde 4<br />
Yer kabu¤unun yap›s› ile yer alt› zenginlikleri aras›nda<br />
s›k› bir iliflki vard›r. Milyarlarca y›l süren jeolojik devirler<br />
sürecinde yer kabu¤unun yap›s›n›n geçirdi¤i jeolojik<br />
geliflmeler, yer kabu¤unun içinde çeflitli yer alt› zenginliklerinin<br />
oluflmas›n› sa¤lam›flt›r. Örne¤in, tafl kömürü,<br />
linyit, petrol vb. organik yoldan; manganez, kurflun,<br />
elmas, pirit, krom vb.de volkanizma olaylar›na ba¤l›<br />
olarak oluflmufllard›r. Yer alt› zenginlikleri, en baflta bulunulan<br />
arazinin jeolojik yap›s›na ba¤l›d›r.<br />
S›ra Sizde 5<br />
Dalgalar›n, deniz ak›nt›lar›n›n, akarsular›n ve buzullar›n<br />
flekillendirdi¤i birçok k›y› tipi vard›r. Bafll›ca k›y› tipleri<br />
flunlard›r:<br />
Dalmaçya Tipi K›y›lar: Atlantik tipi k›y›lar olarak da<br />
adland›r›lan enine k›y›lard›r. Denize dik uzanan da¤lar<br />
aras›ndaki çukurluklar›n çökmesi ve deniz alt›nda kalmas›<br />
sonucu oluflan girintili - ç›k›nt›l› k›y› tipidir. Koy<br />
ve körfezlerin s›kça görüldü¤ü bu k›y›larda da¤lar›n<br />
aras›nda kalan çöküntülerde alüvyal delta ovalar› oluflmufltur<br />
(Ege k›y›lar›m›z gibi).<br />
Boyuna K›y› Tipi: Da¤lar›n k›y›ya paralel uzand›¤›, girinti<br />
ve ç›k›nt›lar›n az oldu¤u k›y› tipidir. Bu tip yüksek<br />
k›y›larda dalgalar›n afl›nd›rmas› sonucu oluflan falezler<br />
ile ›rmak a¤›zlar›nda büyük deltalar bulunur (Karadeniz<br />
k›y›lar›m›z gibi).<br />
Ria Tipi K›y›lar: Bunlar, eski akarsu vadilerinin sular<br />
alt›nda kalmas› sonucu oluflmufllard›r. ‹stanbul ve Çanakkale<br />
bo¤azlar› ile haliç bu tip k›y›lara güzel bir örnektir.<br />
Limanl› K›y›lar: Yükseltisi az düzlüklerde aç›lm›fl vadilerin<br />
a¤›zlar›nda deniz basmas› sonucu derinli¤i az<br />
koylar oluflmufltur. Zamanla bu koylar›n önü kapanarak<br />
do¤al limanlar meydana gelmifltir (Kuzey Karadeniz<br />
k›y›lar› gibi).<br />
S›ra Sizde 6<br />
Türkiye, Akdeniz deprem kufla¤› üzerinde, ço¤u yeri<br />
henüz yerleflmemifl Alpin k›vr›lmalar kufla¤› üzerindedir.<br />
Aktif deprem kuflaklar›ndan biri üzerindeki ülkemizin<br />
%22’si birinci derece, %30’u ikinci derece, %44’ü de<br />
üçüncü ve dördüncü derece deprem bölgeleridir. Ülkemizde<br />
fliddetli ve y›k›c› yer sars›nt›lar›n›n s›kça görüldü-<br />
¤ü yerler flunlard›r:<br />
Kuzey Anadolu Deprem Bölgesi: Bu kuflak, Marmara<br />
Denizi’nden Aras vadisine kadar uzan›r. Ülkemizdeki<br />
en fliddetli depremlerin görüldü¤ü bu kuflak 1300<br />
km uzunlu¤undad›r.<br />
Bat› Anadolu Deprem Bölgesi: Trakya’n›n güney bölümü<br />
ile Ege bölgesini ve özellikle bu kesimdeki çöküntü<br />
hendeklerini içine alan genifl bir deprem bölgesidir.<br />
Güneydo¤u Anadolu Deprem Bölgesi: ‹skenderun<br />
Körfezi’nden Van Gölü’ne kadar 850 km’ lik bir yay boyunca<br />
uzan›r.<br />
S›ra Sizde 7<br />
Kimyasal çözülmenin gerçekleflmesi için su gereklidir.<br />
S›cakl›k ve havadaki gazlar›n da etkisiyle, sular kayalar›n<br />
bileflimini de¤ifltirerek çeflitli minerallerin erimesine<br />
ve kayalar›n da¤›lmas›na yol açar. Çöllerde ya¤›fl›n az<br />
oluflu ve yer alt› sular›n›n da yayg›n olmay›fl›, kimyasal<br />
çözülmenin yetersiz kalmas› sonucunu do¤urur.<br />
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek<br />
Kaynaklar<br />
Ayd›n C., (1993). Co¤rafya 1, Do¤an Yay›nc›l›k, Ankara.<br />
Büyük Atlas, (1988). Sayg› Yay›nlar›, ‹stanbul.<br />
Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedi, Cilt 23, 1992,<br />
Milliyet Yay. ‹stanbul.<br />
Erinç S. Öngör S., (1980). Türkiye Co¤rafyas›, Devlet<br />
Kitaplar›, ‹stanbul.<br />
‹zb›rak R, (1992), Genel Co¤rafya, Devlet Kitaplar›,<br />
‹stanbul.<br />
Mater B, (1986). Toprak Oluflumu, Erozyon ve<br />
Korumas›, ‹st. Ün. Yay. ‹stanbul.<br />
Seymen R, (1970). Genel Co¤rafya, Remzi Kitabevi,<br />
‹stanbul.<br />
fiahin C, (1993). Co¤rafya 1, Ders Kit. A.fi. ‹stanbul.<br />
Tano¤lu A. (1969). Nüfus ve Co¤rafya, ‹st. Ün. Co¤.<br />
Ens. Yay. ‹stanbul.<br />
Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yay. Ankara.<br />
Vikipedi Özgür Ansiklopedi (http://tr.wikipedia.org)
3CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹NE G‹R‹fi<br />
Amaçlar›m›z<br />
<br />
<br />
<br />
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;<br />
Co¤rafya ö¤retiminde harita bilgisinin önemini aç›klayabilecek,<br />
Harita ve türleri ile ölçek ve çeflitlerini tan›mlayabilecek,<br />
Haritalarda kullan›lan yüzey flekillerini gösterme yöntemlerini anlamland›rabilecek,<br />
Haritalar›n ölçe¤inden yararlanarak, uzakl›k ölçme ve alan hesaplamalar›n›<br />
uygulayabilecek,<br />
Haritalar›n ölçe¤ini bulma, e¤im hesaplama ve profil ç›karma konular›n›<br />
aç›klayabileceksiniz.<br />
Anahtar Kavramlar<br />
• Harita<br />
• Projeksiyon<br />
• Karto¤rafya<br />
• Ölçek<br />
• Yüzey fiekilleri<br />
• ‹zohips<br />
• ‹zobat<br />
• E¤im Hesaplama<br />
• Profil Ç›karma<br />
• Ülkemizdeki Planlama Hiyerarflisi<br />
‹çerik Haritas›<br />
Co¤rafi Bilgi<br />
Sistemlerine Girifl<br />
Harita Bilgisi<br />
• HAR‹TA B‹LG‹S‹N‹N ÖNEM‹<br />
• HAR‹TA VE TÜRLER‹<br />
• HAR‹TALARDA ÖLÇEK VE<br />
ÇEfi‹TLER‹<br />
• HAR‹TALARDA YÜZEY<br />
fiEK‹LLER‹N‹N GÖSTER‹LMES‹<br />
• HAR‹TALARDAN YARARLANMA<br />
• PLAN H‹YERARfi‹S‹
Harita Bilgisi<br />
HAR‹TA B‹LG‹S‹N‹N ÖNEM‹<br />
Do¤al ortamla insan topluluklar› aras›ndaki karfl›l›kl› iliflkileri inceleyen co¤rafya<br />
biliminde en çok kullan›lan araçlardan biri de haritad›r. Haritalarda, çeflitli co¤rafi<br />
bilgiler ve co¤rafi olaylar›n da¤›l›fl› gösterilir, co¤rafi bilgiler somut ve daha anlafl›l›r<br />
hale getirilir. Böylece, co¤rafyan›n temel prensiplerinden biri olan da¤›l›fl<br />
özelli¤i haritalarla uygulamaya geçirilir.<br />
Harita bilgisi var olmasayd›, co¤rafya bilimi bundan nas›l etkilenirdi? SIRA S‹ZDE<br />
HAR‹TA VE TÜRLER‹<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Harita: Dünya’n›n bütününün ya da bir bölümünün kufl bak›fl› görünüflünün, belli<br />
bir ölçe¤e göre küçültülerek bir düzlem üzerine geçirilmesidir. Dünya’n›n kendine<br />
özgü küremsi flekli nedeniyle, yeryüzünün bir zemin üzerine SORU hatas›z olarak<br />
SORU<br />
çizilmesi olanaks›zd›r. Onun için, haritalarda ancak gerçe¤e yak›n görünümler<br />
yans›t›labilir. Bu nedenle, bu konuda baz› yöntemler gelifltirilmifltir. Bu yöntemlerin<br />
bafl›nda iz düflüm esas›na dayanan projeksiyonlar gelir.<br />
D‹KKAT<br />
D‹KKAT<br />
Projeksiyonlar: Çeflitli iz düflüm metotlar›na göre enlem ve boylam a¤›n›n bir Projeksiyon: Yuvarlak olan<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
düzleme aktar›lmas›n› sa¤larlar. Projeksiyonlarda, önce yerküre üzerindeki koordinatlar<br />
bir düzleme aktar›l›r. Bu ifllem, genellikle düzleme koni ya da silindir biçimi<br />
yeryüzünü düz k⤛t üzerine<br />
düflürme yollar›, harita iz<br />
düflümü, harita aç›l›m›.<br />
verilerek gerçeklefltirilir. Her projeksiyonun ayr› özellikleri vard›r. AMAÇLARIMIZ Kimi projeksiyonlar<br />
uzunlu¤u, kimileri ise aç›y› veya alan› korur. Co¤rafyada ço¤unlukla alan<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
koruyan projeksiyonlar kullan›l›r.<br />
Efl alanl› projeksiyonlarda alan korundu¤u için, bu projeksiyonla K ‹ T A Ptopo¤rafya<br />
Karto¤rafya: Yeryüzünün K ‹ T A P<br />
haritalar›n›n çizimi yayg›nd›r. Bu haritalarda alan ve mesafe ölçümleri yap›l›r. Projeksiyonlardan<br />
yararlanarak harita çizimi ile u¤raflan bilim dal›na Karto¤rafya ad› geçirilmek üzere ana<br />
tümünün ya da bir<br />
bölümünün bir düzleme<br />
verilir.<br />
TELEV‹ZYON<br />
çizgilerinin, a¤lar›n›n<br />
TELEV‹ZYON<br />
çizilmesini gösteren harita<br />
Haritalar›n ölçekleri, çizilecek haritan›n özelli¤ine göre de¤iflir. Ayr›ca, çizilecek bilimidir.<br />
haritan›n amac›na ve kapsam›na uygun ölçek belirlemeye dikkat edilir.<br />
1<br />
Pafta, parsel ve ada kavramlar›n› araflt›r›n›z.<br />
SIRA<br />
‹NTERNET<br />
S‹ZDE<br />
Haritalar, ölçeklerine ve gösterdikleri ayr›nt›lara göre dört grupta toplan›rlar:<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Planlar: Ölçekleri 1:20.000’den büyük haritalard›r. Genellikle belediyelerin<br />
kulland›¤› 1:1000, 1:5000 ölçekli imar planlar› bu gruba iyi bir örnektir.<br />
SORU<br />
2<br />
‹NTERNET<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE
46 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
fiekil 3.1<br />
Yüksek<br />
Çözünürlüklü<br />
Uydu Görüntüsü<br />
Kaynak:<br />
http://img201.<br />
imageshack.us<br />
Haritalar, yeryüzünün bir<br />
bölümünün veya tümünün<br />
kufl bak›fl› görünümünün<br />
belli bir oranda küçültülüp<br />
k⤛da çizilmesidir.<br />
Haritalar yap›l›rken<br />
özelli¤ine, konuya ve amaca<br />
uygun ölçek seçilir.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
3<br />
Büyük Ölçekli Haritalar: Ölçekleri 1:20.000 ile 1:100.000 aras›nda olan haritalard›r.<br />
Yüzey flekillerinin fiziki ve befleri co¤rafya özelliklerinin gösterildi¤i topo¤rafya<br />
haritalar› en yayg›n olanlar›d›r.<br />
Orta Ölçekli Haritalar: Genellikle bir ülkeyi veya k›tay› gösteren haritalard›r.<br />
Ölçekleri 1:100.000 ile 1:800.000 aras›nda olan haritalar bu gruba girerler.<br />
Küçük Ölçekli Haritalar: Ölçekleri, 1:800.000’den daha küçük olan haritalard›r.<br />
Bir ülkeyi veya bir grup ülkeyi bir arada gösteren duvar haritalar› bu türdendir.<br />
Ayr›ca, Dünya’n›n tümü üzerindeki yüzey flekilleri, iklim ve do¤al bitki örtüsü,<br />
befleri ve ekonomik co¤rafya özellikleri küçük ölçekli haritalarla gösterilir.<br />
Haritalar konular›, amaç ve kapsamlar› bak›m›ndan da iki gruba ayr›l›rlar:<br />
Genel Haritalar: Konular› gere¤i toplumun büyük k›sm›na hitap ederler. Topo¤rafya<br />
haritalar›, atlaslar, duvar haritalar›, flehir haritalar› ile turistik, fiziki, idari<br />
ve siyasi haritalar genel haritalar› olufltururlar.<br />
Özel Haritalar: Bir konunun uzmanlar› taraf›ndan yap›lan ve kullan›lan özel<br />
amaçl› haritalard›r. Jeolojik haritalar, jeomorfoloji, iklim, nüfus, toprak, orman ve<br />
ekonomi haritalar› özel haritalard›r. Örne¤in; jeolojik haritalardan madenciler ve<br />
jeologlar, bitki örtüsü haritalar›ndan co¤rafyac›lar, botanikçiler ve ormanc›lar daha<br />
çok yararlan›rlar.<br />
Özel haritalar›n SIRA özelli¤ini S‹ZDE aç›klay›n›z ve bu gruba giren haritalar› say›n›z.<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
SORU
3. Ünite - Harita Bilgisi<br />
47<br />
HAR‹TALARDA ÖLÇEK VE ÇEfi‹TLER‹<br />
Haritalarda Ölçek<br />
Co¤rafi olaylar›n, özelliklerin ve yer flekillerinin haritaya aktar›lmas› s›ras›nda kullan›lan<br />
küçültme oran›na ölçek denir. Baflka bir anlat›mla; ölçek, harita üzerinde<br />
belirli iki nokta aras›ndaki uzunlu¤un, yeryüzündeki gerçek uzakl›¤a oran›d›r.<br />
Bunu:<br />
harita üzerindekiuzunluk<br />
ölçek=<br />
yeryüzündekigerçek uzaklık<br />
fleklinde gösterebiliriz.<br />
Harita üzerindeki ayr›nt›larla ölçek aras›nda yak›n bir iliflki vard›r. Haritan›n ölçe¤i<br />
büyüdükçe harita üzerinde gösterilen ayr›nt›lar artar, küçüldükçe de azal›r.<br />
Büyük ölçekli bir haritada, deniz k›y›lar›ndaki girinti - ç›k›nt›lar, akarsu k›vr›mlar›,<br />
küçük göller gösterilirken, küçük ölçekli haritalarda bu ayr›nt›lar yer alamaz.<br />
Ölçek Çeflitleri<br />
Haritalarda ölçek iki flekilde gösterilir:<br />
Kesir Ölçek: Bir yerin haritas› yap›l›rken uygulanan küçültme oran› kesirli ifade<br />
ile gösterilir. Pay› her zaman 1 olan kesrin paydas›na küçültme oran› yaz›larak<br />
elde edilir. Söz gelimi; bir haritan›n ölçe¤i 1:1.000.000 olarak gösterilmiflse, arazi<br />
üzerinde 1.000.000 cm (10 km) olan bir uzakl›k, haritada 1 cm olarak gösterilmifltir.<br />
Yani, harita arazinin 1.000.000 defa küçültülmüfl halidir.<br />
Çizgi (Grafik) Ölçek: Belli dilimlere (genellikle 1 cm’lik) ayr›lm›fl bir çizgi fleklinde<br />
gösterilir. Haritalar›n alt›na konan çizgi ölçek, harita üzerindeki uzunluklar›n<br />
gerçekte ne kadar oldu¤unu gösterir.<br />
Kesir ölçekte, payday›<br />
gösteren rakam büyüdükçe<br />
ölçek küçülür.( 1:500.000<br />
ölçe¤i, 1:1.000.000<br />
ölçe¤inden büyüktür.) Çizgi<br />
ölçekte de dilimleri gösteren<br />
rakam basama¤› büyüdükçe<br />
ölçek küçülür.<br />
ölçe¤i<br />
ölçe¤inden daha büyüktür.<br />
fleklindeki bir çizgi ölçekte dilimlerin uzunlu¤u 1 cm ise, arazi üzerinde bulunan<br />
gerçek karfl›l›¤›n›n 50 km oldu¤u anlafl›l›r.<br />
Çizgi ölçekten yararlanmak için, harita üzerinde iki nokta aras›ndaki mesafe<br />
pergel veya cetvelle ölçülüp çizgi ölçe¤e tafl›n›r, böylece gerçek uzakl›¤›n kaç km<br />
oldu¤u görülür.<br />
Haritalarda kesirli ve çizgi ölçek genellikle afla¤›daki gibi gösterilir:<br />
Ölçek: 1:500.000<br />
HAR‹TALARDA YÜZEY fiEK‹LLER‹N‹N GÖSTER‹LMES‹<br />
Da¤, ova, plato, vadi, tepe vb. yüzey flekilleri iki ayr› harita türüyle gösterilir:<br />
Jeomorfoloji Haritalar›: Yüzey flekilleri iflaretlerle gösterilir. Özel amaçlarla<br />
kullan›lan bu haritalar pek yayg›n de¤ildir.<br />
Topo¤rafya Haritalar›: Yüzey flekillerini göstermek için farkl› yöntemler<br />
kullan›l›r. Bu yöntemlerin bafll›calar› flunlard›r:
48 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
1. ‹zohips Yöntemi: ‹zohipsler, yüksekli¤i ayn› olan noktalar›n birlefltirilmesiyle<br />
çizilen efl yükselti e¤rileridir. Birbirini kesmeyen, içine kapal› e¤riler halinde<br />
çizilen izohipslerin üzerinde e¤rinin geçti¤i yükseklik yaz›l›r. Bu flekilde, yeryüzünün<br />
herhangi bir noktas›n›n yüksekli¤i kolayl›kla bulunabilir.<br />
E¤imin fazla oldu¤u yamaçlarda izohipsler s›klafl›r, ova yüzeylerinde ise seyrekleflirler.<br />
Vadilerde iç bükey olarak çizilen izohipsler, yamaçlarda d›fl bükey olarak<br />
gösterilir. Baz› yerlerde de bu e¤riler bir nokta halini al›rlar. Efl yükselti e¤risinin<br />
nokta halinde gösterildi¤i yerler, ya bir yükseltinin doruk noktas› yada bir çukurlu¤un<br />
dip noktas›d›r. Efl yükselti e¤rileriyle çizilen haritalarda, deniz k›y›s› s›f›r<br />
metre e¤risiyle gösterilir.<br />
fiekil 3.2<br />
‹zohipsler (efl<br />
yükselti e¤rileri)<br />
Deniz alt›ndaki yer flekilleri de izobat ad› verilen efl derinlik e¤rileriyle gösterilir.<br />
Ayr›nt›l› olarak çizilen efl derinlik haritalar›ndan gemiciler yararlan›r.<br />
2. Tarama Yöntemi: Bu yöntem, kal›nl›klar› e¤im ile orant›l› olarak artan çizgilerin<br />
kullan›lmas› esas›na dayan›r. E¤imin fazla oldu¤u yerlerde çizgiler kal›nlafl›r,<br />
e¤im azald›kça çizgiler de incelir. Düzlükler ise beyaz olarak b›rak›l›r. Bu haritalarda,<br />
çizgi boylar› yükselti basamaklar›n› gösterirler.<br />
3. Gölgelendirme Yöntemi: Haritalarda yer flekillerinin gölgelendirme yöntemiyle<br />
canl› bir flekilde gösterilmesidir. Bir yamaç ayd›nlat›l›rken, di¤er yamac›n gölgede<br />
kalmas›na benzer bir biçimde gölgelendirilmesi yoluyla engebeler belirtilir.
3. Ünite - Harita Bilgisi<br />
49<br />
fiekil 3.3<br />
Taramalar, iki<br />
izohips aras› dikey<br />
çizgilerle<br />
doldurularak elde<br />
edilir.<br />
4. Renklendirme Yöntemi: En çok okul haritalar›nda kullan›lan bu yöntemle<br />
yer flekillerinin daha kolay anlafl›lmas› sa¤lan›r. Bu yöntemin kullan›ld›¤› haritalarda,<br />
deniz seviyesinden itibaren yükseklik<br />
artt›kça s›ras›yla; koyu yeflil, aç›k<br />
Metre<br />
yeflil, aç›k sar›, aç›k kahverengi ve koyu<br />
kahverengi renkler kullan›l›r. Renkler<br />
1000<br />
yüzey flekillerini göstermez, sadece yükseltileri<br />
ifade eder.<br />
Okyanus, deniz ve göllerdeki derinlikler<br />
ise mavinin tonlar›yla belirtilir. De-<br />
500<br />
rinli¤in az oldu¤u yerler aç›k mavi renkle<br />
gösterilirken, derinlik artt›kça mavinin<br />
tonu koyulafl›r. Bir haritada, yüksek-<br />
200+<br />
lik ve derinliklerin saptanabilmesi için<br />
0<br />
alt k›sm›nda renk basamaklar› verilir. Bu<br />
renk basamaklar›ndan yararlanarak haritadaki<br />
herhangi bir yerin yüksekli¤i veya<br />
derinli¤i<br />
200-<br />
anlafl›labilir.<br />
fiekil 3 .4<br />
Haritalarda<br />
yükseklikleri<br />
göstermek amac›yla<br />
kullan›lan örnek<br />
semboloji<br />
500<br />
Haritalarda Kullan›lan Bafll›ca Renkler<br />
“Haritalarda yeflil renkler ovalar›, sar› renkler yaylalar›, kahverengi SIRA renkler S‹ZDE de da¤lar›<br />
gösterir.” fleklinde yayg›n bir görüfl bulunmaktad›r. Sizce bu görüfl do¤ru mudur? Neden?<br />
HAR‹TALARDAN YARARLANMA<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Haritalar, co¤rafi olaylar›n da¤›l›fl›n›, do¤al de¤erleri ve insanl›¤› ilgilendiren birçok<br />
etkinli¤i aç›klar. Haritalar arac›l›¤›yla çeflitli bilgiler edinilir SORU ve de¤erlendirmeler<br />
yap›l›r. Bu nedenle, haritalar›n günlük yaflam›m›zda son derece önemli yeri vard›r.<br />
Haritalardan yararland›¤›m›z alanlar›n bafll›calar› flunlard›r:<br />
D‹KKAT<br />
4<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ
50 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
fiekil 3.5<br />
Harita ‹flaretlerinden Yararlanma<br />
Haritalarda, çizilen flekillerin, iflaretlerin ve renklerin neleri gösterdi¤i iflaretlerle<br />
belirtilir. ‹flaretler, haritan›n anahtar› olup onun anlafl›lmas›n› sa¤larlar.<br />
Haritalarda iflaretler, bazen renklerle, bazen de çeflitli flekillerle gösterilir. Haritan›n<br />
amac›na uygun olarak kullan›lan bu iflaretler, haritan›n uygun bir yerine<br />
yerlefltirilir.<br />
Bafll›ca Harita<br />
‹flaretleri<br />
Orman<br />
Batakl›k<br />
Kumluk<br />
Tafll›k<br />
Çukurluk<br />
Akarsu<br />
Baraj ve baraj gölü<br />
Çeflme<br />
Maden yata¤›<br />
Hava alan›<br />
Toprak yol<br />
Asfalt yol<br />
Devlet s›n›r›<br />
Demir yolu<br />
Kent<br />
Mezarl›k<br />
De¤iflik konular› kapsayan<br />
ve farkl› amaçlara yönelik<br />
haritalar sadece<br />
co¤rafyac›lar taraf›ndan<br />
yap›lmaz. Haritalar›n çok<br />
genifl kullan›m alanlar›<br />
vard›r. Özellikle ekonomi,<br />
orman, maden vb. özel<br />
haritalar sadece bu iflle<br />
u¤raflan kifliler ve<br />
araflt›rmac›lar için<br />
gereklidir.<br />
Haritan›n, iflaretlerini ve<br />
bunlar›n anlamlar›n›<br />
gösteren bölümüne lejant<br />
denir.<br />
Harita Üzerinde Uzunluk Ölçülmesi<br />
Bir harita üzerinde iki nokta aras›ndaki uzunlu¤un, gerçekte (arazi üzerinde) ne<br />
kadar oldu¤unu bulmak için o haritan›n ölçe¤ine bak›l›r. Harita üzerinde ölçülen<br />
uzunluk, kesirli ölçe¤in paydas›yla çarp›l›r ve km’ ye çevrilir. Bulunan rakam, bu<br />
iki nokta aras›ndaki gerçek uzakl›¤› kufl uçumu olarak ifade eder.<br />
Bu ifllem, çizgi ölçek yard›m›yla da yap›l›r. Harita üzerinde iki nokta aras›ndaki<br />
uzunluk, bir pergel veya cetvel arac›l›¤›yla ölçülür. Çizgi ölçek üzerinde bir cm’<br />
lik dilimin gerçekte kaç km’ yi gösterdi¤ine bak›l›r. Bu iki rakam birbiriyle çarp›larak<br />
iki nokta aras›ndaki gerçek uzakl›¤›n kaç km oldu¤u bulunur.<br />
Bir örnekle bu ifli nas›l gerçeklefltirdi¤imizi görelim:<br />
Harita üzerindeki iki nokta aras›ndaki uzunluk: 3,5 cm.<br />
Haritan›n çizgi ölçe¤i:<br />
Haritan›n kesir ölçe¤i: 1:1.000.000 olsun.<br />
Buna göre kesir ölçe¤i kullanarak;<br />
gerçek uzakl›k = harita üzerindeki uzakl›k × haritan›n küçültme oran›<br />
gerçek uzakl›k = 3,5 cm × 1.000.000<br />
gerçek uzakl›k = 3500000 cm (35 km) bulunur.
Çizgi ölçe¤i kullanarak;<br />
Ölçek üzerindeki 1 cm’lik dilim gerçekte 10 km oldu¤una göre;<br />
3,5 × 10 = 35 km bulunur.<br />
3. Ünite - Harita Bilgisi<br />
Harita Üzerinde Alan Hesaplama<br />
Haritalardan yararlanarak herhangi bir yerin gerçek alan›n› hesaplayabiliriz. Bunun<br />
için, önce haritan›n ölçe¤ine bak›l›r ve haritadaki 1 cm uzunlu¤un gerçekte<br />
kaç km oldu¤u hesaplan›r. Daha sonra, alan› bulunacak yerin eni ve boyu birbiriyle<br />
çarp›larak gerçek alan hesaplan›r.<br />
Haritadaki alandan yararlanarak, gerçek alan hesaplan›rken haritan›n ölçe¤inin<br />
karesi al›n›r. Çünkü alanlar haritaya aktar›l›rken ölçe¤in karesi kadar küçültülmüfltür.<br />
Alan hesaplamas›n› iki örnekle aç›klayal›m:<br />
Ölçe¤i 1:1.000.000 olan bir haritada 9 cm 2 lik yer kaplayan bir gölün alan› gerçekte<br />
kaç km 2 dir?<br />
51<br />
Yeryüzünün tümünün veya<br />
bir bölümünün belli bir<br />
oranda küçültülerek<br />
haritas›n›n çizilmesinde<br />
kullan›lan küçültme oran›na<br />
ölçek ad› verilir.<br />
Haritalar›n ölçe¤i;<br />
1:200.000 ; 1:1.000.000 gibi<br />
kesir ölçekle veya,<br />
gibi çizgi ölçekle gösterilir.<br />
ÖRNEK 1<br />
gerçek alan = haritadaki alan × ölçek böleninin karesi<br />
gerçek alan = 9 × (1.000.000 cm) 2<br />
gerçek alan = 9 × (10 km) 2<br />
gerçek alan = 9 × 100 = 900 km 2 dir.<br />
1:500.000 ölçekli bir haritada eni 3, boyu 3,5 cm gösterilen bir alan gerçekte kaç<br />
km 2 dir?<br />
ÖRNEK 2<br />
gerçek alan = haritadaki alan × ölçek böleninin karesi<br />
gerçek alan = (3 × 3,5) × (500.000 cm) 2<br />
gerçek alan = 10,5 × (5 km) 2<br />
gerçek alan = 10,5 × 25 = 262,5 km 2 dir.<br />
Harita üzerindeki alan›n tam olarak hesaplanabilmesi için, milimetrik k⤛t kullan›labilir.<br />
Milimetrik k⤛t yard›m›yla alan› ölçülecek yerin kaç mm 2 oldu¤u bulunur.<br />
Daha sonra, ölçe¤e bak›larak 1 mm 2 lik alan›n gerçekte kaç km 2 oldu¤u hesaplan›r.<br />
Alan› hesaplanacak yerde bulunan mm 2 say›s› ile bir mm 2 lik alan›n kaplad›¤›<br />
birim çarp›larak gerçek alan bulunur.<br />
1:4.000.000 ölçekli Türkiye haritas›nda, bir ilimizin kaplad›¤› alan milimetrik SIRA S‹ZDE ka¤›tla 800<br />
mm 2 olarak ölçülmüfltür. Bu ilimizin kaplad›¤› gerçek alan ne kadard›r?<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Uzunluklardan ve Alanlardan Yararlanarak Ölçe¤i Bulma<br />
Baz› bilgiler kullan›larak haritalar›n ölçe¤i bulunabilir. Örne¤in; bir haritada iki<br />
nokta aras›ndaki uzunluk 2 cm, bu iki nokta aras›ndaki gerçek SORU uzakl›k da 100 km<br />
ise haritan›n ölçe¤i;<br />
5<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
ölçek= haritadakiuzunluk<br />
gerçek uzaklık<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P
52 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Ölçekten yararlanarak harita<br />
üzerinde bulunan iki nokta<br />
aras›ndaki gerçek uzakl›k ile<br />
harita üzerindeki bir alan›n<br />
gerçek büyüklü¤ü de<br />
hesaplanabilir. Ayr›ca<br />
topo¤rafya haritalar›ndan<br />
yararlanarak bir yerin<br />
e¤imini hesaplama, izohips<br />
haritalar›ndan yararlanarak<br />
da bir yer fleklinin yandan<br />
görünüflünü gösteren profil<br />
ç›karma gerçeklefltirilebilir.<br />
cm<br />
ölçek = 2<br />
100 km<br />
2cm<br />
ölçek =<br />
10. 000.<br />
000 cm<br />
ölçek =<br />
1<br />
5. 000.<br />
000<br />
bulunur.<br />
Alanlardan yararlanarak ölçe¤i bulmak da mümkündür. Haritadaki alan, gerçek<br />
alana oranland›¤›nda ölçe¤in karesi bulunur. Ölçe¤i bulmak için de rakam›n karekökü<br />
al›n›r.<br />
Buna göre, yüz ölçümlerden yararlanarak ölçe¤i bulmak için flu formül kullan›l›r:<br />
ölçek =<br />
haritadakialan<br />
gerçek alan<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
E¤im, yüzde olarak ifade<br />
edildi¤inde SORUçarpan olarak<br />
100, binde olarak ifade<br />
edildi¤inde de çarpan olarak<br />
1000 kullan›l›r.<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
6<br />
Gerçek alan› SIRA 100 S‹ZDE km 2 olan bir göl, ölçe¤i bilinmeyen bir haritada 4 cm 2 lik bir yer kapl›-<br />
yorsa, bu haritan›n ölçe¤i nedir? Bulunuz.<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
E¤im Hesaplama<br />
E¤im; belirli bir yatay uzakl›kta bulunan iki nokta aras›ndaki yükseklik fark›n›n,<br />
bu iki nokta SORU aras›ndaki uzakl›¤a olan oran›d›r.<br />
Topo¤rafya haritalar›n› kullanarak bir yerin e¤imi hesaplanabilir. E¤imi bulmak<br />
için, önce haritan›n D‹KKAT ölçe¤inden yararlanarak belirtilen iki nokta aras›ndaki yatay<br />
uzakl›k bulunur. Daha sonra, bu iki nokta aras›ndaki yükseklik fark› hesap edilir.<br />
E¤imi bulmak için;<br />
SIRA S‹ZDE<br />
eğim= yükseklikfarkı<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ yatayuzaklık x100<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET<br />
formülü kullan›l›r. K ‹ T A P<br />
Profil Ǜkarma<br />
Co¤rafi anlamda, TELEV‹ZYON yer flekillerinin yandan görünüflü olarak ifade edilebilir. ‹zohips<br />
haritalar›ndan yararlanarak herhangi bir yerin profili ç›kar›labilir.<br />
Profili ç›kar›lacak yer iki nokta ile s›n›rland›r›ld›ktan sonra, bu iki nokta bir do¤ru<br />
ile birlefltirilir ve bu do¤runun izohipsleri kesti¤i yerler iflaretlenir. Daha sonra, bir<br />
k⤛da yatay ‹NTERNET bir do¤ru ve bu do¤runun iki ucundan birer dikme çizilir. Bu dikmeler<br />
üzerinde yükselti basamaklar› belirtilir. ‹zohipslerin yükseltileri dikkate al›narak<br />
iflaretlenen noktalar bu k⤛da aktar›ld›¤›nda istenilen yerin profili ç›kar›lm›fl olur.<br />
Afla¤›da flekilden de anlafl›laca¤› gibi, efl yükselti e¤rileri profil ç›kar›lacak<br />
yerden itibaren dikey olarak oluflturulmufl grafi¤e aktar›l›r. Afla¤›da oluflturulmufl<br />
grafikte ölçe¤e uygun olarak belirtilmifl olan yükseklik aral›klar›na ba¤l› yatay<br />
düzlem ile yukar›dan gelen çizgilerin birleflti¤i noktalar birlefltirilerek profil ç›kar›l›r.
3. Ünite - Harita Bilgisi<br />
53<br />
fiekil 3.6<br />
1020<br />
Profil ç›karma<br />
A<br />
1200<br />
AKKÖY<br />
1100<br />
1100<br />
D ü zk r<br />
D i lek t ep e<br />
1185<br />
D ü zçay r<br />
Kurugöl<br />
B<br />
Kaynak: Ayd›n<br />
Celal, Co¤rafya I,<br />
Sayfa 33, Do¤an<br />
Yay›nc›l›k, Ankara,<br />
1993.<br />
m<br />
1300<br />
1200<br />
1100<br />
A<br />
AKKÖY<br />
0<br />
Bozçay<br />
D ü zk r<br />
D i lek t ep e<br />
1185<br />
SIRA S‹ZDE Kurugöl<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SIRA S‹ZDE<br />
B<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SORU<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
De¤iflik türdeki haritalar› inceleyerek bunlardan hangi bilgileri edinebilece¤inizi D‹KKAT araflt›r›n›z.<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
SORU<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Bir harita üzerinde, ölçekten yararlanarak uzakl›k ölçme ve alan hesaplama D‹KKAT çal›flmalar›<br />
D‹KKAT<br />
yap›n›z.<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ<br />
SIRA S‹ZDE<br />
PLAN H‹YERARfi‹S‹<br />
Ülkemizde flehir ve bölge planlamada kullan›lan planlama hiyerarflisi ana hatlar›yla<br />
flu flekilde s›n›fland›r›labilir:<br />
AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P<br />
1. Bölge Planlar›<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
K ‹ T A P<br />
2. Çevre Düzeni Planlar›<br />
3. ‹mar Plan›<br />
a. Naz›m ‹mar Plan›<br />
b. Uygulama ‹mar Plan›<br />
TELEV‹ZYON<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
K ‹ T A P<br />
4. Koruma Amaçl› ‹mar Plan›<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET<br />
‹NTERNET<br />
5. ‹lave ‹mar Plan›<br />
6. Revizyon ‹mar Plan›<br />
7. Mevzii ‹mar Plan›<br />
1. Bölge Planlar›: Sosyo-ekonomik geliflme e¤ilimlerini, yerleflmelerin ‹NTERNET geliflme<br />
‹NTERNET<br />
potansiyelini, sektörel hedefleri, faaliyetlerin ve alt yap›lar›n da¤›l›m›n› belirlemek<br />
üzere haz›rlanacak bölge planlar›n›, gerekli gördü¤ü hallerde Devlet Planlama<br />
Teflkilat› yapar veya yapt›r›r.<br />
2. Çevre Düzeni Planlar›: Çevre Düzeni Planlar›, Kalk›nma Planlar› ve varsa<br />
Bölge Plan› kararlar› esas al›narak yap›l›r.Ülke ve Bölge plan kararlar›na uygun
54 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
olarak konut, sanayi, tar›m, turizm, ulafl›m gibi yerleflme ve arazi kullan›m kararlar›n›<br />
belirleyen ve 1/25.000, 1/50.000, 1/100.000 veya daha küçük ölçekli olarak haz›rlanan<br />
planlard›r. Çevre ve Orman Bakanl›¤›nca onaylanarak yürürlü¤e girer.<br />
Bakanl›kça onaylanan Çevre Düzeni Planlar› ilgili valiliklerde veya belediyelerde<br />
bir ay süre ile ask›da kal›r. Planlar kamuya aç›kt›r. Plan kararlar›na gerçek ve<br />
tüzel kifliler, kamu kurum ve kurulufllar› itiraz edebilirler. ‹tirazlar koordinasyonu<br />
sa¤layan ilgili kurum taraf›ndan Bakanl›¤a iletilir. Bakanl›kça itirazlar›n yerinde<br />
görülmesi halinde gerekli görülen de¤iflikliklerin yap›lmas› için plan müellife<br />
gönderilir. Düzeltilen plan Bakanl›k ad›na Genel Müdürlükçe onaylanarak yürürlü¤e<br />
girer.<br />
3. ‹mar Plan›:<br />
a. Naz›m ‹mar Plan›: Onayl› halihaz›r haritalar üzerine varsa kadastral durumu<br />
ifllenmifl olan, varsa bölge ve çevre düzeni planlar›na uygun olarak haz›rlanan<br />
ve arazi parçalar›n›n; genel kullan›fl biçimlerini, bafll›ca bölge tiplerini, bölgelerin<br />
gelecekteki nüfus yo¤unluklar›n›, gerekti¤inde yap› yo¤unlu¤unu, çeflitli yerleflme<br />
alanlar›n›n geliflme yön ve büyüklükleri ile ilkelerini, ulafl›m sistemlerini ve problemlerinin<br />
çözümü gibi hususlar› göstermek ve uygulama imar planlar›n›n haz›rlanmas›na<br />
esas olmak üzere 1/2000 veya 1/5000 ölçekte düzenlenen, detayl› bir<br />
raporla aç›klanan ve raporu ile bir bütün olan pland›r.<br />
b. Uygulama ‹mar Plan›: Onayl› halihaz›r haritalar üzerine varsa kadastral durumu<br />
ifllenmifl olan ve naz›m imar plan›na uygun olarak haz›rlanan ve çeflitli bölgelerin<br />
yap› adalar›n›, bunlar›n yo¤unluk ve düzenini, yollar› ve uygulama için gerekli<br />
imar uygulama programlar›na esas olacak uygulama etaplar›n› ve esaslar›n›<br />
ve di¤er bilgileri ayr›nt›lar› ile gösteren ve 1/1000 ölçekte düzenlenen raporuyla bir<br />
bütün olan pland›r.<br />
4. Koruma Amaçl› ‹mar Plan›: Sit içeren yerleflme alanlar›nda Koruma ve Gelifltirme<br />
amaçl› plan olup, Kültür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Kanununca tan›mlanan<br />
tafl›nmaz eser kapsam›ndaki ‘’An›t’’, ‘’Külliye’’, ‘’sit’’, ‘’arkeolojik sit’’, ‘’ören<br />
yeri’’ ve ‘’tabii sit’’ ile, kent mekan ve bunu bütünleyen çevresel alanlarda yer alan<br />
tarihi, arkeolojik yada mimari de¤eri bulunan eski eser ve sanat yap›lar›n›n ya da<br />
tek tek sanat de¤eri tafl›masalar bile bozulmam›fll›klar› ve bütünlükleri aç›s›ndan<br />
belirli bir devri karakterize eden yerleflme dokular ve kent parçalar›n›n topluca<br />
oluflturduklar›’’kentsel sit’’alanlar›n›n korunmalar›, bu alanlara uygun yeni kentsel<br />
fonksiyonlar getirilmesi ile bu çevrelerde yeni yap›lar yap›labilmesi için uyulmas›<br />
gereken koflullar› yeterli ayr›nt›da belirleyen planlard›r.<br />
5. ‹lave ‹mar Plan›: Uygulama aflamas›na geçilmifl yürürlükte bir imar plan› bulunan,<br />
ancak bu planla karar getirilmemifl yak›n ya da uzak çevredeki alanlarda de-<br />
¤iflen koflullar nedeniyle arazi kullanma kararlar› üretilmesi gerekli görünen hallerde,<br />
bu alanlarda düzenlenen ve mevcut planla bütünleflen yada iliflkilendirilen s›-<br />
n›rl› ve dar kapsaml› pland›r.<br />
‹lave plan için araflt›rma ve planlama sürecinin tümüyle yenilenmesi gerekmeyip,<br />
ancak fiziksel mekanda plan sonras› ortaya ç›kan de¤iflikliklerden kaynaklanan<br />
ve geliflmeye aç›lan yeni alanlarda üretilen ek plan kararlar›n› yönlendiren k›-<br />
s›tl› bir dizi araflt›rma ve yenilenen toplu de¤erlendirme ile yetinilir.<br />
6. Revizyon ‹mar Plan› (Yenileme): Kentsel ve çevresel alanlarda; uygulama<br />
aflamas›na geçilmifl yürürlükte bir imar plan› bulunmas›, ancak bu plan›n de¤iflen<br />
koflullarda uygulamay› yönlendirmede yetersiz kald›¤›n›n belirlenmesi sonucunda,<br />
aksayan konularda ve topluca düzeltilmesinin gerekli görüldü¤ü durumlarda, yürürlükteki<br />
plan›n temel ilke kararlar› de¤ifltirilmeden bu plan üzerinde uygulama-
3. Ünite - Harita Bilgisi<br />
55<br />
ya dönük ayr›nt›larda getirilen gerekli bir dizi düzeltme ve yenileme yap›larak, yürürlükteki<br />
plan›n yenilenmesi(revize edilmesi) dir. Uygulamadaki öncelikler nedeniyle<br />
k›sa sürede elde edilmesi amaçlanan plan revizyonu için araflt›rma ve planlama<br />
sürecinin tümüyle yenilenmesi gerekmeyip ancak fiziksel mekanda plan sonras›<br />
ortaya ç›kan de¤iflikliklerden kaynaklanan ve revizyon gerekçesi olan aksakl›k<br />
ve sorunlar›n araflt›r›lmas› ve toplu de¤erlendirmenin yenilenmesi ile yetinilir.<br />
7. Yerel Plan (Mevzii ‹mar Plan›): Mevcut ‹mar Plan› s›n›rlar› d›fl›nda olup,<br />
bu planla bütünleflmeyen bir konumda bulunan alanlar üzerinde haz›rlanan sosyal<br />
ve teknik altyap› ihtiyaçlar›n› kendi bünyesinde sa¤lam›fl olan pland›r.
56 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Özet<br />
A MAÇ<br />
1<br />
Co¤rafya ö¤retiminde harita bilgisinin önemini<br />
aç›klamak.<br />
Co¤rafya ö¤retiminde harita bilgisinin çok önemli<br />
bir yeri vard›r. ‹nsan topluluklar›n›n do¤al çevresiyle<br />
iliflkilerini inceleyen co¤rafya biliminde en<br />
çok kullan›lan araçlardan biri de haritalard›r. Co¤rafyan›n<br />
temel prensiplerinden biri olan da¤›l›fl<br />
özelli¤i haritalarla uygulamaya geçirilir.<br />
Harita ve türleri ile ölçek çeflitlerini tan›mlamak.<br />
2 Dünya’n›n bütününün veya bir bölümünün kufl<br />
bak›fl› görünümünün belli bir oranda küçültülerek<br />
çizilmifl flekli olan haritalar, ölçeklerine ve gösterdikleri<br />
ayr›nt›lara göre;<br />
• Planlar<br />
• Büyük ölçekli haritalar<br />
• Orta ölçekli haritalar<br />
• Küçük ölçekli haritalar, olmak üzere dört grupta<br />
toplan›rlar.<br />
Amaç ve kapsamlar› bak›m›ndan da haritalar ikiye<br />
ayr›l›rlar:<br />
1. Genel Haritalar: Konular› toplumun büyük bir<br />
k›sm›na hitap eder.<br />
2. Özel Haritalar: Konular›n›n uzmanlar› taraf›ndan<br />
yap›lan ve kullan›lan özel amaçl› haritalard›r.<br />
Harita çizilirken kullan›lan küçültme oran›na ölçek<br />
denir. Ölçek iki flekilde gösterilir:<br />
1. Kesir Ölçek: 1:100.000, 1:1.000.000, 1:5.000.000<br />
gibi.<br />
A MAÇ<br />
2. Çizgi (Grafik) Ölçek:<br />
gibi.<br />
Haritalarda kullan›lan yüzey flekillerini gösterme<br />
yöntemlerini anlamland›rmak.<br />
3<br />
Haritalarda, yüzey flekilleri çeflitli yöntemlerle gösterilir.<br />
Jeomorfoloji haritalar›nda yüzey flekilleri iflaretlerle<br />
gösterilirken, topo¤rafya haritalar›nda yüzey<br />
flekillerini göstermek için:<br />
• ‹zohips (efl yükselti e¤rileri) yöntemi,<br />
• Tarama yöntemi,<br />
• Gölgelendirme yöntemi<br />
• Renklendirme yöntemi gibi de¤iflik yöntemler<br />
kullan›l›r.<br />
A MAÇ<br />
10 0 10 20 30 40 50<br />
km<br />
A MAÇ<br />
4<br />
A MAÇ<br />
5<br />
Haritalar›n ölçe¤inden yararlanarak, uzakl›k<br />
ölçme ve alan hesaplamalar›n› uygulamak.<br />
Haritalar›n ölçe¤inden yararlanarak iki nokta aras›ndaki<br />
gerçek uzakl›¤› bulmak ve haritadaki bir<br />
co¤rafi fleklin gerçek alan›n› hesaplamak mümkündür.<br />
Harita üzerindeki iki nokta aras›ndaki uzunluk<br />
ölçülüp ölçe¤in paydas› ile çarp›ld›¤›nda, bu iki<br />
nokta aras›ndaki gerçek uzakl›k bulunur.<br />
Formül:<br />
gerçek uzakl›k = harita üzerindeki uzunluk × küçültme<br />
oran›<br />
Harita üzerindeki bir co¤rafi fleklin gerçek alan›<br />
da ölçek yard›m›yla hesaplanabilir. Bunun için<br />
en do¤ru yol milimetrik k⤛t kullanmakt›r. Alan›<br />
ölçülecek yerin harita üzerindeki kaç mm 2 lik<br />
yer kaplad›¤› bulunur.<br />
gerçek alan = haritadaki alan × ölçek böleninin<br />
karesi<br />
formülü kullan›larak bulunan rakam km 2 ye çevrilip<br />
gerçek alan hesaplan›r.<br />
Haritalar›n ölçe¤ini bulma, e¤im hesaplama ve<br />
profil ç›karma konular›n› aç›klamak.<br />
Haritalar›n ölçe¤ini bulmak için;<br />
(Uzunluk biliniyorsa)ölçek=<br />
(Alanlar biliniyorsa)ölçek=<br />
haritadakiuzunluk<br />
gerçek uzaklık<br />
haritadakialan<br />
gerçekalan<br />
formülleri kullan›l›r.<br />
Topo¤rafya haritalar›ndan yararlanarak bir yerin<br />
e¤imi hesaplanabilir. Bunun için, önce e¤imin<br />
alt ve üst noktas› aras›ndaki uzakl›k ve yükseklik<br />
fark› bulunur. Daha sonra;<br />
⎛<br />
yükseklik farkı<br />
eğim =<br />
⎝⎜<br />
yatayuzaklık x 100<br />
⎞<br />
⎠⎟<br />
formülü kullan›larak e¤im hesaplan›r.<br />
Profil, yer flekillerinin yandan görünüflüdür. ‹zohips<br />
haritalar›ndan yararlanarak bir yüzey fleklinin<br />
profili ç›kar›labilir.
3. Ünite - Harita Bilgisi<br />
57<br />
Kendimizi S›nayal›m<br />
1. Afla¤›daki özelliklerinden hangisi, haritalar›n co¤rafya<br />
ö¤retimindeki önemini en kapsaml› flekilde aç›klar?<br />
a. Bir yerin belli bir oranda küçültülerek çizilmesi<br />
b. Derinlik ve yüksekliklerin belirtilmesinde renklerin<br />
kullan›lmas›<br />
c. Efl yükseltilerin ve efl derinliklerin gösterilmesinde<br />
izohips ve izobatlardan yararlan›lmas›<br />
d. ‹nsan›n do¤al çevresini incelemesi<br />
e. Co¤rafi bilgiler ve olaylar›n da¤›l›fl›n› göstermesi<br />
2. Harita çizimi ile u¤raflan bilim dal›na ne ad verilir?<br />
a. Karto¤rafya<br />
b. Co¤rafya<br />
c. Klimatoloji<br />
d. Jeodezi<br />
e. Jeoloji<br />
3. Afla¤›dakilerden hangisi özel haritalar grubunda<br />
yer almaz?<br />
a. Jeolojik haritalar<br />
b. Siyasi haritalar<br />
c. ‹klim haritalar›<br />
d. Toprak haritalar›<br />
e. Nüfus haritalar›<br />
4. Afla¤›daki bilgilerden hangisi yanl›flt›r?<br />
a. Büyük ölçekli haritalar›n en yayg›n olan› topo¤rafya<br />
haritalar›d›r.<br />
b. Orta ölçekli haritalar genellikle bir ülkeyi veya<br />
k›tay› gösterirler.<br />
c. Ölçe¤i 1:1.000.000 olan bir harita küçük ölçekli<br />
haritad›r.<br />
d. Haritalar›n ölçe¤i büyüdükçe, gösterilen ayr›nt›-<br />
lar azal›r.<br />
e. Dünya’n›n tümü üzerindeki yüzey flekilleri küçük<br />
ölçekli haritada gösterilir.<br />
5. Afla¤›dakilerden hangisi, topo¤rafya haritalar›nda<br />
yüzey flekillerini göstermek için kullan›lan yöntemlerden<br />
biri de¤ildir?<br />
a. ‹zohipsler kullanma<br />
b. Taramalar yapma<br />
c. ‹flaretlerle gösterme<br />
d. Renklendirme<br />
e. Gölgelendirme<br />
6. Deniz alt›ndaki yer flekillerinin gösterilmesinde kullan›lan<br />
efl derinlik e¤rilerine ne ad verilir?<br />
a. ‹zohips<br />
b. ‹zoterm<br />
c. ‹zobat<br />
d. ‹zobar<br />
e. ‹zoyet<br />
7. 1:5.000.000 ölçekli bir harita üzerinde iki nokta aras›ndaki<br />
uzunluk 10 cm’dir. Bu iki nokta aras›ndaki gerçek<br />
uzakl›k kaç km’dir?<br />
a. 20 km<br />
b. 50 km<br />
c. 100 km<br />
d. 200 km<br />
e. 500 km<br />
8. Çizgi ölçe¤i olan bir<br />
haritada A ve B flehirleri aras›ndaki uzunluk 8 cm’dir.<br />
Bu iki flehir aras›ndaki gerçek uzakl›k kaç km’dir?<br />
a. 20 km<br />
b. 40 km<br />
c. 80 km<br />
d. 200 km<br />
e. 800 km<br />
9. 1:200.000 ölçekli haritada bir sazl›k alan›n eni 2 cm,<br />
boyu 3 cm ölçülmüfltür. Bu sazl›¤›n gerçek alan› kaç<br />
km 2 dir?<br />
a. 120 km 2<br />
b. 24 km 2<br />
c. 12 km 2<br />
d. 2,4 km 2<br />
e. 1,2 km 2<br />
10. ‹ki yerleflim merkezi aras›ndaki uzakl›k 120 km’dir.<br />
Bu uzakl›¤›n 3 cm gösterildi¤i haritan›n ölçe¤i afla¤›dakilerden<br />
hangisidir?<br />
a. 1:4.000.000<br />
b. 1:3.600.000<br />
c. 1:1.200.000<br />
d. 1:400.000<br />
e. 1:360.000
58 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
“<br />
Yaflam›n ‹çinden<br />
N‹Ç‹N CO⁄RAFYA OKUMALIYIZ?<br />
Uygulamal› bir bilim olan co¤rafyan›n, planlamadaki ve<br />
dolay›s›yla da ülke ekonomisindeki rolü büyüktür.<br />
Co¤rafya, sadece genel kültür veren, ayd›n kiflilerin<br />
dünya olaylar sistemini daha kolay alg›lamas›n› kolaylaflt›ran<br />
bir kültürel bilim de¤ildir. Bu fonksiyonlar› yan›nda,<br />
co¤rafi düflüncenin özellikle tabiat sevgisinin geliflip<br />
kökleflmesinde büyük rolü vard›r.<br />
Türkiye’yi romantik bir dille de¤il, ama realist bir yaklafl›mla<br />
ne kadar iyi tan›t›rsak, yetiflmekte olan gençlik<br />
de yurdumuzu ve milletimizi bu ölçüde çok sevecek ve<br />
yurdumuza hayranl›k duyacakt›r. Çünkü yurt sevgisinin<br />
kayna¤›, öncelikle tan›mak ve tan›tmakt›r. Bu tan›t›m›n<br />
araçlar› ise, o ülkenin tarihi, co¤rafyas›, sanat›, dili, edebiyat›<br />
ve di¤er kültürel de¤erleridir.<br />
Ancak, bu de¤erlerin oluflmas› için öncelikle millet, milletin<br />
var olmas› için de bir “vatan” gerekir. ‹flte o vatan,<br />
co¤rafyan›n ta kendisidir.<br />
Strateji ve bu arada jeopolitik biliminin teorileri, bilindi-<br />
¤i üzere temelde co¤rafi görüfllere dayan›r. Bu nedenle<br />
de milletleraras› iliflkiler ve harp sanat›nda, co¤rafi görüfl<br />
ve bilgiler eskiden beri büyük rol oynamaktad›r.<br />
Biz bu konuda, teorilerden ziyade pratik birkaç örnek<br />
vermekle yetinmek istiyoruz. Co¤rafyan›n, temelde bir<br />
“yer” bilimi olmas› ve co¤rafi konumlar› tan›madaki üstün<br />
fonksiyonu, askerlik sanat›nda büyük rol oynar. Zaten<br />
ATATÜRK de, “Ben, askeri meseleleri oldu¤u gibi,<br />
siyasi meseleleri de haritadan mütalaa ederim” derken,<br />
bu bilimin dolayl› olarak askerlikteki önemini vurgulamaktad›r.<br />
Gerçekten de bütün askeri hedefler, ayn› zamanda<br />
en stratejik co¤rafi konumlard›r. Bunlar tarihteki<br />
savafllarda ilk hedefler olmufllard›r. Bugün de böyledir,<br />
yar›n da böyle olacakt›r. Bu gibi hedeflerin matematiksel<br />
ya da özel konumlar›n›n tespiti, güvenilir savunma<br />
planlar›n›n haz›rlanmas›, öncelikle o bölge arazisinin<br />
topo¤rafik özelliklerinin iyi tan›t›lmas›na ve haz›rlanan<br />
plan-haritalar›ndaki konumlar›n›n do¤ru yerlefltirilmesine<br />
ba¤l›d›r. Bunlar›n yap›labilmesi için, ayr›nt›l›<br />
bir jeomorfoloji ve karto¤rafya bilgisine, daha da<br />
genellefltirirsek, detayl› bir co¤rafya bilgisine ihtiyaç<br />
vard›r.<br />
Co¤rafyan›n askerlik sanat›na yapaca¤› etkiler ve sa¤layaca¤›<br />
katk›lar, sadece bir “konumlar ve konumland›rmalar”<br />
sorunu de¤ildir. Bu konuda, bir bütün olarak<br />
co¤rafi çevrenin fiziki ve befleri özelliklerinin bilinmesi<br />
gerekir.<br />
Bunlar aras›nda, özellikle arazinin engebe durumu (topo¤rafik<br />
özellikleri) ve bölgenin iklim flartlar›n›n önceden<br />
bilinmesi, askerlikte taktik ve stratejik savafl planlar›n›n<br />
önceden haz›rlanmas›nda ve bunlarda amaçlanan<br />
hedeflere var›lmas›nda ayr› bir önem tafl›r.<br />
Söz gelimi, Napolyon’un ünlü Moskova seferine 420.000<br />
kifli (belki 600.000 kifli) ile ç›kmas› (24 Haziran 1812) ve<br />
sefil bir flekilde, 50.000 kifli ile Fransa’ya dönmesinde,<br />
yani bu a¤›r yenilgide, fliddetli k›fl flartlar›n›n büyük rolü<br />
olmufltur. Hatta Napolyon’un bu seferde, “Rus ordular›na<br />
de¤il, a¤›r k›fl flartlar›na yenildi¤i” görüflünü ileri<br />
sürmesi bile pek yanl›fl say›lmaz. Gerçekten de, Napolyon<br />
bu sefere ç›karken, Do¤u Avrupa’n›n kas›m ve aral›k<br />
aylar›ndaki çetin k›fl flartlar›n› dikkate almam›flt›r.<br />
Co¤rafi flartlar bak›m›ndan “sefere ç›k›fl zamanlamas›”<br />
n›, bu ünlü devlet adam› ve komutan bile yanl›fl yapm›flt›r.<br />
Benzer hatalar›, II. Dünya Savafl› y›llar›nda Rusya’ya<br />
sald›ran Hitler’in yapt›¤› taktik yanl›fll›¤›nda ve<br />
Enver Pafla’n›n Sar›kam›fl Harekât›’nda (22 Aral›k 1914-<br />
19 Ocak 1915 ) görmekteyiz.<br />
Co¤rafya, ülke yönetiminde de çok önemlidir. Özellikle<br />
devlet adamlar› ve ülke yöneticilerinin, hem ülkelerinin<br />
co¤rafyas›n› hem de dünya co¤rafyas›n› çok iyi bilmeleri<br />
gerekir.<br />
Bir ülkenin iç yönetim bölgeleri, bu bölgelerin sosyal<br />
ve ekonomik yönden kalk›nd›r›lmas›, yat›r›mlarda öncelik<br />
tan›ma sorunu ve benzerleri, temelde köklü bir<br />
co¤rafi bilgiyi gerektirir. Ancak, baz› mülki yönetim<br />
amirleri bunu, temsil ettikleri yönetim bölgelerinde genellikle<br />
“Kaç köyde elektrik var, kaç köyde telefon<br />
yok”... gibi çok yüzeysel esaslarda ele al›rlar. Oysa co¤rafi<br />
görüfl, say›lardan ziyade “co¤rafi sistemler”le u¤rafl›r.<br />
‹ster yönetim bölgesi, ister planlama bölgesi olsun,<br />
bunu bir olaylar ve iliflkiler bütünü fleklinde ele al›r. Bu<br />
görüflten bütün yöneticiler yararlanmal›d›r. Olaylara tek<br />
tek yaklaflmaktansa, bir bütün olarak bunlar› ele al›p<br />
köklü çözümler önermek, en ak›lc› yoldur.<br />
(Doç. Dr. Hayati Do¤anay’ dan k›salt›larak)<br />
(Co¤rafya Araflt›rmalar› Dergisi, Say›-1)<br />
Ayd›n Celal, Co¤rafya 1, Sayfa 12, Do¤an Yay›nc›l›k,<br />
Ankara-1993.<br />
”
3. Ünite - Harita Bilgisi<br />
59<br />
Okuma Parças› 1 Okuma Parças› 2<br />
HAVA FOTO⁄RAFLARINDAN HAR‹TA YAPIMI<br />
Son 60-70 y›lda hava foto¤raflar› yoluyla harita alma iflleri<br />
büyük geliflme göstermifltir. Eski harita alma iflleri<br />
yan›nda bu, önemli yer tutmufltur. Her bölgede, özellikle<br />
çal›fl›lmas› güç alanlarla girilmesi güç ormanlar ve<br />
batakl›klarda, böylece, harita alma iflleri kolaylaflm›flt›r.<br />
Yeryüzünün bir bölümünü gösteren foto¤raflara dayan›larak<br />
yap›lan bu harita yapma tekni¤ine “foto¤rametri”<br />
denilmifltir. Bu çal›flmalar birçok ilerlemifl ülkelerde<br />
ve Türkiye’de uygulama alan› bulmufltur.<br />
Havadan al›nan foto¤raflar›n mozaikler halinde birlefltirilmesi<br />
(Fotoplan) ile ekonomi, ulafl›m, barajlar, yollar,<br />
köprüler, demiryollar› gibi kurulufllar›n inflaat projelerinin<br />
haz›rlanmas›nda önemli malzeme elde edilir. Foto¤rametrik<br />
metotlarda var›lan do¤ruluk derecesi, hava<br />
foto¤raflar›n›n büyük ölçekli kadastro (arazi ve<br />
mülklerin yeri, alan›, s›n›rlar›n› plana ba¤lama<br />
iflleri...) çal›flmalar›nda kullan›lmas› da mümkün<br />
olmufltur.<br />
Hava foto¤raflar›, uçaktan al›nan foto¤raflar için kullan›lm›flt›r.<br />
Bunlara dayan›larak haritalar yap›lm›flt›r: Yer<br />
flekilleri, bitki örtüsü, insan›n eserleri... Hava foto¤raflar›<br />
toprak erozyonunun önlenmesi, ormanc›l›k,<br />
co¤rafya, jeoloji alanlar›nda büyük önem kazanm›flt›r.<br />
Çeflitli aletlerin kullan›lmas›n› ve de¤erlendirmeleri<br />
gerektiren “hava foto¤raf al›m›” için, otomatik çal›flan<br />
hava kameralar›, özel duyar kartlar, büzülmesi ve genifllemesi<br />
az filmler, üstün nitelikte objektifler, özel yap›da<br />
uçaklar kullan›l›r. Hava foto¤raf›, yeryüzünün<br />
bütün ayr›nt›lar›n› da gösteren geometrik nitelikte bilgi<br />
ve de¤erler ile dolu bir haritaya benzer. Bu metot ile,<br />
harita al›m›nda uça¤a yerlefltirilen özel foto¤raf makineleriyle,<br />
haritas› yap›lacak bölgenin fleritler halinde<br />
foto¤raflar› çekilir. Bunlar, flerit do¤rultusunda %60-<br />
70 ve yanlama %20-30 birbirine binecek flekilde çekilir.<br />
Bu ortak alan stereoskopik bir model oluflturur. Bunlar,<br />
foto¤raflar› haritaya çevirme aletlerine konur, de-<br />
¤erlendirmeler burada yap›l›r.<br />
Kaynak: ‹zb›rak Reflat, Co¤rafya 1, Sayfa 39, Milli E¤itim<br />
Yay›nlar›,<br />
P‹R‹ RE‹S HAR‹TASI<br />
Üzerinde yerli- yabanc› birçok yay›m yap›lan Atlas Okyanusu<br />
ve k›y›lar› haritas›. Topkap› Saray›’n›n müze olarak<br />
düzenlendi¤i s›ralarda Milli Müzeler Müdürü olan<br />
Halil Ethem (Eldem) taraf›ndan 1929’da bulundu. Bu<br />
haritay› do¤u bilimci P.Kohle ve co¤rafyac› E. Oberhummer<br />
ayr›nt›l› biçimde bilim dünyas›na tan›tt›lar. Haritan›n<br />
önemi ve gördü¤ü büyük ilgi, yap›ld›¤› dönem<br />
için çok sa¤l›kl› karto¤rafik bir belge olmas›, XVI yy. da<br />
Türk denizcilerinin ve deniz co¤rafyac›lar›n›n yüksek<br />
ve güncel bilgi düzeyini kan›tlamas› ve ayr›ca Kristof<br />
Kolomb’un 1498 tarihli kaybolmufl haritas›n›n içerdi¤i<br />
bilgileri de kapsamas›n›n sonucudur. Harita, Atatürk taraf›ndan<br />
da incelenmifl ve 1935’te Milli E¤itim Bas›mevi’nde<br />
bir t›pk› bas›m› yap›lm›fl, bunu daha sonra Seyir,<br />
Hidrografi ve Oflinografi Dairesince yap›lan de¤iflik ölçekte<br />
birkaç bask› izlemifltir. Harita 1513’te Gelibolu’da<br />
ünlü Türk Amirali Piri Reis taraf›ndan, ceylan derisi üzerine,<br />
renkli olarak özenle çizilmifl ve 1517’de M›s›r’da<br />
Yavuz Sultan Selim’e sunulmufltur. Boyutlar› 61 x 67 cm<br />
ve ölçe¤i yaklafl›k 1:11.600.000 dolay›nda olan harita<br />
özgün bir yap›tt›r ve asl›nda Eski Dünya K›talar›n› da<br />
gösteren, kapsad›¤› alan daha genifl olan bir haritan›n<br />
günümüze kadar ulaflabilmifl B parças› oldu¤u san›lmaktad›r.<br />
Harita kenar›nda Piri Reis’in kendi el yaz›s›yla<br />
yapt›¤› aç›klamalardan anlafl›ld›¤›na göre telifinde 20<br />
kadar eski haritadan, B.Kesimi için Kristof Kolomb’un<br />
haritas›ndan kaybolmufl olan D. parças› içinde Portekizliler’in<br />
yapt›¤› 4 yeni haritadan yararlan›lm›fl ve kendi<br />
ifadesi ile “ifl bu harti misalinde harti as›r içinde kimsede<br />
yoktur” diye tan›mlad›¤› harita meydana gelmifltir.<br />
Gerçekten, Piri Reis’in haritas› ayn› yüzy›lda yeni dünya<br />
haritalar›ndan çok daha sa¤l›kl›, k›y› ve denizle ilgili<br />
ayr›nt›lar bak›m›ndan Mercator’un haritalar›ndan da<br />
daha üstündür. Haritan›n çiziminde Piri Reis, zaman›-<br />
n›n deniz haritac›l›¤› geleneklerine uymufl, kentleri ve<br />
kaleleri k›rm›z›, ›ss›z yerleri kara çizgilerle, gizli kayalar›<br />
+ iflareti ile, deniz içindeki tafll›klar›, k›y›daki kumluklar›<br />
k›rm›z› noktalarla belirtmifltir. Haritada özellikle B.<br />
Afrika ve ‹ber Yar›madas› k›y›lar› ile G. Amerika’n›n K.-D.<br />
k›y›lar› o zaman›n flartlar›na göre flafl›lacak bir do¤rulukla<br />
gösterilmifltir. Buna karfl›l›k Antil adalar›n›n boyutlar› ve<br />
biçimleri ayn› derecede isabetli de¤ildir. G. Amerika’da,<br />
muhtemelen o dönemde çok yayg›n olan G. K›tas› varsay›m›<br />
nedeniyle Atlas Okyanusu’nu G.’den çevirecek flekilde<br />
fazlaca uzat›lm›flt›r. Harita kenarlar› bu k›y›lardaki<br />
ülkelerin özelliklerine iliflkin resimlerle süslenmifl, baz›<br />
rivayetlere dayal› aç›klamalara yer verilmifltir.
60 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›<br />
Piri Reis’in Atlas Okyanusu ile ilgili ikinci bir haritas›<br />
daha vard›r. Birincisinden on befl y›l sonra telif edilmifl<br />
olan bu harita, deve derisi üzerine sekiz renkle çizilmifltir.<br />
Topkap› Saray› kütüphanesinde bulunmufl olan bu<br />
harita Asor adalar› ile Antiller ve Orta Amerika k›y›lar›<br />
aras›nda K. Atlas Okyanusu’nu kapsamaktad›r. ‹lginç<br />
olan, bu haritada Antil adalar› ile ilgili boyut ve biçim<br />
haritalar›n›n edinilen bilgilerden yararlan›larak düzeltilmifl<br />
olmas›d›r. Bu durum, 1521’de zaman›n›n en mükemmel<br />
denizcilerinden biri olan ve Kitab-› Bahriye’yi<br />
yazan Piri Reis’in sürekli olarak yenilikleri izleyen ve<br />
bilgisini güncellefltirmeye çal›flan bir bilim adam› oldu-<br />
¤unu ortaya koyar.<br />
Kaynak:<br />
(Büyük Larousse’ tan)<br />
Ayd›n Celal, Co¤rafya I, Sayfa 34, Do¤an Yay›nc›l›k,<br />
Ankara, 1993.<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›<br />
1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Harita Bilgisinin Önemi”<br />
bölümünü tekrar gözden geçiriniz.<br />
2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Harita ve Türleri” bölümünü<br />
tekrar gözden geçiriniz.<br />
3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Harita ve Türleri” bölümünü<br />
tekrar gözden geçiriniz.<br />
4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Harita ve Türleri” bölümünü<br />
tekrar gözden geçiriniz.<br />
5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Haritalarda Yüzey fiekillerinin<br />
Gösterilmesi” bölümünü tekrar gözden<br />
geçiriniz.<br />
6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Haritalarda Yüzey fiekillerinin<br />
Gösterilmesi” bölümünü tekrar gözden<br />
geçiriniz.<br />
7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Harita Üzerinde Uzunluk<br />
Ölçülmesi” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.<br />
8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Harita Üzerinde Uzunluk<br />
Ölçülmesi” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.<br />
9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Harita Üzerinde Alan Hesaplama”<br />
bölümünü tekrar gözden geçiriniz.<br />
10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uzunluk ve Alanlardan Yararlanarak<br />
Ölçe¤i Bulma” bölümünü tekrar gözden<br />
geçiriniz.<br />
S›ra Sizde 1<br />
Co¤rafya bilimi, insan ve do¤al çevresi ile ilgili co¤rafi<br />
bilgileri ve co¤rafi olaylar› incelerken bunlar›n da¤›l›fl›-<br />
n› ve bu da¤›l›fl›n sonuçlar›n› da ele al›r. Co¤rafyan›n<br />
temel prensiplerinden biri olan da¤›l›fl özelli¤i haritalarla<br />
uygulamaya geçirilir. Harita bilimi, yani harita var olmasayd›<br />
co¤rafyan›n da¤›l›fl özelli¤ini gösterebilmesi<br />
çok zorlafl›rd›.<br />
S›ra Sizde 2<br />
Pafta: Büyük haritalar› oluflturan ayr› parçalardan her<br />
biridir.<br />
Parsel: Belli bir amaç için ayr›larak s›n›rland›r›lm›fl toprak<br />
parças›d›r.<br />
Ada: Çevresi yollarla s›n›rlanm›fl olan arsa ve böyle bir<br />
arsay› kaplayan yap›lar tak›m›d›r.<br />
S›ra Sizde 3<br />
Özel haritalar, belirli bir co¤rafi bilginin veya co¤rafi<br />
olay›n bir bölge, ülke, k›ta veya Dünya üzerindeki da-<br />
¤›l›m›n› gösterirler, Ele ald›¤› konunun uzmanlar› taraf›ndan<br />
yap›lan bu haritalar, genellikle bu konunun uzmanlar›nca<br />
kullan›l›rlar. Özel haritalar›n bafll›calar›;<br />
• Jeolojik haritalar,<br />
• Jeomorfoloji haritalar›,<br />
• ‹klim haritalar›,<br />
• Nüfus haritalar›,<br />
• Maden haritalar›<br />
• Toprak haritalar›,<br />
• Orman haritalar›,<br />
• Bitki örtüsü haritalar›,<br />
• Ekonomi haritalar› olarak say›labilir.<br />
S›ra Sizde 4<br />
Haritalarda renkler yüzey flekillerini de¤il, yükselti ve<br />
derinlik basamaklar›n› belirtirler. Su küredeki derinlikler<br />
mavinin tonlar›yla, tafl küredeki yükseklikler de yeflil,<br />
sar› ve kahverenginin tonlar›yla gösterilirler. Koyu<br />
yeflilden koyu kahverengiye do¤ru de¤iflen renkler ve<br />
tonlar›, deniz k›y›s›ndan haritadaki en yüksek yere kadarki<br />
yükselti basamaklar›n› ifade ederler.<br />
Genellikle, ovalar yüksekli¤in az oldu¤u yerlerde, yaylalar<br />
daha yüksek alanlarda, da¤lar ise taflkürenin en<br />
yüksek bölümlerinde yer al›rlar. Bu nedenle, haritalarda<br />
yeflil renkte gösterilen yüksekli¤in az oldu¤u yerlerin<br />
ovalar›, kahverengi olarak gösterilen yüksekli¤in<br />
fazla oldu¤u alanlar›n da da¤lar› gösterdi¤i fleklinde<br />
yanl›fl bir bilgi toplumda oldukça yayg›nd›r.
3. Ünite - Harita Bilgisi<br />
61<br />
S›ra Sizde 5<br />
Harita üzerindeki bir yerin gerçek alan›n› bulmak için;<br />
gerçek alan = haritadaki alan × ölçek böleninin karesi<br />
formülünü kullan›r›z. Verilen bilgileri formüle yerlefltirdi-<br />
¤imizde;<br />
gerçek alan = 800 mm 2 × (4.000.000 cm) 2<br />
gerçek alan = 8 cm 2 × (4.000.000 cm) 2<br />
gerçek alan = 8 × (40 km) 2<br />
gerçek alan = 8 × 1600<br />
gerçek alan = 12.800 km 2 bulunur.<br />
S›ra Sizde 6<br />
Bu haritan›n ölçe¤ini bulmak için;<br />
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek<br />
Kaynaklar<br />
Ayd›n C. (1993). Co¤rafya I, Ankara, Do¤an Yay›nc›l›k.<br />
Bilgin, T. (1987). Genel Karto¤rafya I, ‹stanbul, ‹st. Ün.<br />
Ed. Fak. Yay. No: 1898.<br />
Bilgin, T. (1985-1986). Genel Karto¤rafya II, ‹stanbul,<br />
‹st. Ün. Ed. Fak. Yay. No:1676.<br />
Darkot, B. (1957). Karto¤rafya Dersleri, ‹stanbul, ‹st,<br />
Ün, Co¤. Enst. Yay. No: 5.<br />
Duran, F.S. (1985). Büyük Atlas, ‹stanbul.<br />
‹zb›rak, R. (1975). Co¤rafya Terimleri Sözlü¤ü, Ankara,<br />
Mek. Ö¤r. Mer. Yay. No:15.<br />
‹zb›rak, R. (1992). Co¤rafya I, ‹stanbul, MEB Yay.<br />
Türkçe Sözlük, Ankara, Türk Dil Kurumu Yay›nlar›.<br />
Vikipedi Özgür Ansiklopedi (http://tr.wikipedia.org/)<br />
ölçek =<br />
haritadaki alan<br />
gerçek alan<br />
formülü kullan›l›r. Buna göre;<br />
2<br />
4cm<br />
ölçek =<br />
2<br />
100km<br />
2<br />
4cm<br />
ölçek =<br />
2<br />
1. 000. 000. 000.<br />
000cm<br />
1<br />
ölçek<br />
=<br />
250. 000. 000.<br />
000<br />
1<br />
ölçek =<br />
500.<br />
000<br />
bulunur.
4CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹NE G‹R‹fi<br />
Amaçlar›m›z<br />
<br />
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;<br />
Harita projeksiyon türlerini tan›mlayabilecek,<br />
Farkl› koordinat sistemlerini tan›mlayabilecek,<br />
Ülkemizdeki pafta bölümlemelerini ve adland›rmalar›n› yapabileceksiniz.<br />
Anahtar Kavramlar<br />
• Datum<br />
• Koordinat Sistemleri<br />
• Pafta Bölümleme<br />
• Harita Projeksiyonu<br />
• UTM<br />
‹çerik Haritas›<br />
Co¤rafi Bilgi<br />
Sistemlerine Girifl<br />
Harita<br />
Projeksiyonlar› ve<br />
Koordinat Sistemleri<br />
• G‹R‹fi<br />
• HAR‹TA PROJEKS‹YONLARI<br />
• PROJEKS‹YON TÜRLER‹<br />
• S‹L‹ND‹R‹K PROJEKS‹YONLAR<br />
• KON‹K PROJEKS‹YONLAR<br />
• DÜZ PROJEKS‹YONLAR<br />
• KOORD‹NAT S‹STEMLER‹<br />
• PAFTA BÖLÜMLEME VE<br />
ADLANDIRMA
Harita Projeksiyonlar› ve<br />
Koordinat Sistemleri<br />
G‹R‹fi<br />
Türkiye ve dünyada haritac›l›k çal›flmalar›, haritalar›n askeri kullan›mlar› ile geliflmifl<br />
ve bugünkü halini alm›flt›r. Tarih boyunca istihbarat ve co¤rafi bilgiler, baflar›-<br />
l› askeri harekatlar›n temelini teflkil etmifltir. Tarihte do¤ru yap›lamayan veya eksik<br />
yap›lan bir harita ile yola ç›kan ordular›n askeri anlamda baflar›s›z oldu¤u görülmüfl,<br />
bu baflar›s›zl›¤›n temel sebebi olarak haritalar gösterilmifltir. II. Dünya Savafl›’nda<br />
Alman kuvvetlerinin Moskova önlerindeki baflar›s›zl›¤› Moskova’ya uzanan<br />
ana yolun bitmemifl oldu¤unu bilmemelerinden kaynaklanm›flt›r. Alman silahl›<br />
kuvvetlerinin ellerindeki haritada sözü geçen yolun bitmifl oldu¤u gösterilmekteydi.<br />
Ancak aksi durum söz konusu oldu¤undan Alman askerleri baflar›s›z olmufltur.<br />
Görüldü¤ü gibi askeri kullan›mlar için son derece önemli olan haritalar sivil anlamda<br />
da çok büyük önem arz etmektedir. Özellikle mülkiyet s›n›rlar›n›n belirlenmesinde<br />
kullan›lan haritalar bize en do¤ru ve güncel veriyi göstermelidir. Bu nedenle<br />
ilk harita, insanlar›n kendi mülkiyetlerini belirlemeleri için kullan›lm›flt›r.<br />
Bafllang›çta, bugün bilinen haritalar yerine basit krokiler kullan›lm›flt›r.<br />
Yollar<br />
fiekil 4.1<br />
Farkl› katmanlar›n<br />
bir arada<br />
gösterilmesi.<br />
Alan Kullan›m›<br />
S›n›rlar<br />
Hidrografi<br />
Yükseklik Modeli<br />
Say›sal Görüntü
64 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Tarihi kay›tlar göz önünde tutuldu¤unda, ilk haritan›n Babilliler taraf›ndan yap›ld›-<br />
¤› bilinmektedir. Art›k günümüzde uydu teknolojileri ve bilgisayar sistemlerindeki<br />
geliflmeler bizlere yeni terimler ö¤retmeye bafllam›flt›r. Bu terimlere haritac›l›k manas›nda<br />
bak›ld›¤›nda en önemli terim “Say›sal Veri Teknolojisi” dir. Say›sal veri ile<br />
art›k klasik haritac›l›k dönemi geride kalm›fl, yerine say›sal haritac›l›k dönemi bafllam›flt›r.<br />
Biz, bütün verilerimizi say›sal altl›klar üzerine infla etmek zorunday›z. Gelinen<br />
teknoloji ve bilgi gereksinimi bizi bu noktaya getirmektedir. Verilerin birleflerek<br />
bir bütünlük oluflturmas› ve bu yollar ile de¤iflik bilgilere ulafl›lmas› kaç›n›lmazd›r.<br />
fiekil 4.1’de farkl› veri kümeleri bir arada gösterilmifltir.<br />
‹flte bu noktada haritalar›n birbirleri ile çak›flmas› gündeme gelmifltir. Farkl› kiflilerin<br />
ve/veya kurumlar›n yapm›fl oldu¤u say›sal haritalar›n bir bütünlük içinde<br />
birleflmesi gerekmektedir. Sonuç olarak, Co¤rafi Bilgi Sistemleri uzmanlar›n›n oluflturdu¤u<br />
farkl› haritalar›n da ayn› flekilde bir s›n›r problemi olmadan çak›flmas› gerekmektedir.<br />
Hatta bu haritalar sadece ülke ölçe¤inde de¤il dünya ölçe¤inde bile<br />
bir bütünlük oluflturmal›d›r. Bu noktada “Harita Projeksiyonlar›” ve “Referans Sistemleri”<br />
gibi terimlerle karfl›lafl›lmaktad›r. Yeryüzünün iki boyutlu düzlemde matematiksel<br />
ba¤›nt›lar veya geometrik iliflkiler yard›m›yla temsil edilmesi ifllemine<br />
“Harita Projeksiyonu”; harita üzerindeki noktalar›n ve alanlar›n yerlerinin gösterilmesinde<br />
kullan›lan yöntemlere ise “Referans Sistemleri” denir.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
HAR‹TA PROJEKS‹YONLARI<br />
Evrendeki herhangi bir noktan›n konumunun belirlenmesi için her bir noktan›n<br />
yerinin tan›mland›¤› bir koordinat sistemine ihtiyaç duyulmaktad›r. Bu amaç için<br />
harita mühendisleri ve astronomlar taraf›ndan bir çok koordinat sistemi belirlenmifltir.<br />
Her bir koordinat sisteminin kendine göre zay›f ve güçlü oldu¤u yönleri<br />
vard›r. Bu nedenle hangi koordinat sisteminin hangi ortamlarda kullan›laca¤›n›n<br />
belirlenmesi, tan›mlanan konumlar›n do¤rulu¤u aç›s›ndan önemlidir. Koordinat<br />
sistemlerinin belirlenmesi için öncelikle tan›mlanacak bölgenin bir düzlem üzerine<br />
düflürülmesi gerekmektedir. Bu ihtiyac›n karfl›lanmas› için projeksiyon sistemleri<br />
tan›mlanm›flt›r. Harita projeksiyonu, fiziksel yeryüzünün belli bir koordinat sistemine<br />
göre tan›ml› bir referans yüzey modeli üzerindeki görüntüsünü düzlem<br />
üzerine ya da düzleme aç›labilen yard›mc›, arac› yüzeyler üzerine geometrik iliflkiler<br />
ve/veya matematik ba¤›nt›lar arac›l›¤› ile aktarma ifllemidir. Üzerinde yaflad›¤›-<br />
m›z yer kürenin tüm özelliklerinin bozulmadan düz bir alan üzerinde gösterilmesi<br />
olanaks›zd›r. Bu yüzden projeksiyonlar koruduklar› özellik bak›m›ndan üçe ayr›l›rlar.<br />
Bunlar;<br />
• Aç› Koruyan Projeksiyonlar,<br />
SIRA S‹ZDE<br />
• Uzunluk Koruyan Projeksiyonlar,<br />
• Alan Koruyan Projeksiyonlar,<br />
d›r. Haritalar DÜfiÜNEL‹M oluflturulurken hangi özelli¤in korunaca¤› karar› haritan›n kullan›m<br />
alan›na göre de¤ifliklik gösterir. Kimi haritalarda alan çok önemli bir unsurken, kimi<br />
haritalarda aç› veya uzunluk büyük önem arz edebilir.<br />
SORU<br />
Küre fleklinde D‹KKAT olan fiziksel yeryüzü, düzleme (harita) aktar›l›rken baz› bozulmalar meydana<br />
gelir. Bu bozulmalar olmadan aktarmak imkans›zd›r. Ancak aç›, uzunluk veya alan<br />
özelliklerinden birisi korunarak harita ortam›na aktar›labilir. Hangi özelli¤in korunaca¤›<br />
SIRA S‹ZDE<br />
haritan›n kullan›m flekline göre de¤ifliklik gösterir.<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P
4. Ünite - Harita Projeksiyonlar› ve Koordinat Sistemleri<br />
65<br />
Aç› Koruyan Projeksiyonlar<br />
fiekil 4.2’de görülen beflgenler ne alan bak›m›ndan ne de kenar uzunluk oranlar›<br />
bak›m›ndan birbirlerine benzemedikleri halde, aç›lar› birbirine eflit oldu¤undan flekilleri<br />
birbirine benzemektedir. Aç›lar› koruyan projeksiyon tiplerinde kenar uzunluklar›<br />
büyük veya küçük olabilir, ayn› flekilde yüzey alanlar› da büyük veya küçük<br />
olabilir. Ancak harita üzerinde gösterdikleri flekil bak›m›ndan ayn› fiziksel yeryüzü<br />
flekillerine benzemektedir.<br />
fiekil 4.2<br />
c<br />
b<br />
c<br />
d<br />
Aç›lar› koruyan<br />
projeksiyonda<br />
yüzey flekillerinin<br />
aç›lar› korunarak<br />
haritaya aktar›l›r.<br />
b<br />
d<br />
a<br />
e<br />
a<br />
e<br />
Uzunluk Koruyan Projeksiyonlar<br />
Hiçbir yöntem fiziksel yeryüzü üzerindeki flekillerin ve do¤rultular›n uzunluklar›-<br />
n›n eflit oranda küçülmesini sa¤layamaz. Uzunluk oranlar›n› koruyan projeksiyon<br />
tiplerinde, haritan›n gösterdi¤i alan›n ortas›ndan itibaren kenarlara do¤ru olan<br />
uzakl›klar korunmaktad›r. Baflka bir deyiflle belirli do¤rultular boyunca uzunluklar›<br />
koruyan projeksiyon tiplerine “Uzunluk Koruyan” projeksiyonlar denir. Uzunluklar<br />
meridyen boyunca korunuyorsa “Meridyen Uzunluklar›n› Koruyan Projeksiyon”,<br />
uzunluklar paralel daireler boyunca korunuyorsa “Paralel Uzunluklar›n› Koruyan<br />
Projeksiyon” olarak isimlendirilir.<br />
Alan Koruyan Projeksiyonlar<br />
Alan koruyan projeksiyonlar fiziksel yeryüzündeki flekiller, aç› veya uzunluklar bak›m›ndan<br />
farkl›l›klar gösterebilirler. Bu tip projeksiyonlar ile haz›rlanan haritalarda<br />
flekillerin yüzey alanlar› korunarak aktar›l›rlar, ancak aç› ve mesafeleri do¤ru de-<br />
¤ildir. fiekil 4.3’de aç› ve kenarlar› farkl› olmas›na ra¤men yüzölçümleri birbirine<br />
eflit flekiller görülmektedir.<br />
Projeksiyonlar yüzey konumlar›na göre çeflitlilik gösterirler. Projeksiyon yüzeyinin<br />
yerin dönme eksenine olan konumuna göre 3’e ayr›l›rlar. Bunlar;<br />
• Normal Konumlu Projeksiyonlar,<br />
• Transversal Konumlu Projeksiyonlar,<br />
• E¤ik Konumlu Projeksiyonlar,<br />
d›r.<br />
Kuzeyden güneye kutuplar<br />
aras›nda uzanan çizgiler<br />
meridyen yaylar›d›r.<br />
‹ngiltere’nin Greenwich gözlem<br />
evinden geçen meridyen, bafllang›ç<br />
meridyeni kabul edilir<br />
ve 0 derece olarak gösterilir.<br />
Do¤usunda kalan yerlere Do¤u<br />
Yar›m Küre, Bat›s›nda kalan<br />
yerlere Bat› Yar›m Küre denir.<br />
Bafllangݍ meridyeninin 180<br />
do¤usunda, 180 bat›s›nda olmak<br />
üzere toplam 360 meridyen<br />
yay› vard›r. Meridyenler kutup<br />
noktalar›nda birleflirler. Her<br />
meridyen aras›nda 4 dakikal›k<br />
yerel saat fark› vard›r.<br />
Paraleller yer küre üzerinde<br />
eflit aral›klarla çizildi¤i<br />
varsay›lan, Ekvator’a paralel<br />
çemberlerden her biridir.<br />
Dünya üzerindeki bir noktan›n<br />
ekvatora olan uzakl›¤›-<br />
n›n aç›sal de¤erine enlem<br />
denir. Ekvatorun güneyinde<br />
90, kuzeyinde 90 adet olmak<br />
üzere toplam 180 paralel<br />
vard›r.<br />
Dünya üzerindeki bir<br />
noktan›n bafllang›ç<br />
meridyenine olan uzakl›¤›na<br />
o yerin boylam› denir.
66 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
fiekil 4.3<br />
Alan koruyan projeksiyonda<br />
yüzey<br />
flekillerinin alanlar›<br />
korunarak haritaya<br />
aktar›l›r.<br />
fiekil 4.4<br />
Normal Konumlu<br />
Projeksiyonlar.<br />
Normal Konumlu Projeksiyonlar<br />
Düzlemin kuzey ya da güney kutbuna te¤et olmas› durumudur (fiekil 4.4).<br />
Düzlem<br />
Transversal Konumlu Projeksiyonlar<br />
Düzlem yerküreye ekvator üzerinde herhangi bir noktada te¤et, eksen yerin dönme<br />
eksenine dik konumda olmas› durumudur (fiekil 4.5).
4. Ünite - Harita Projeksiyonlar› ve Koordinat Sistemleri<br />
67<br />
fiekil 4.5<br />
Düzlem<br />
Transversal<br />
Konumlu<br />
Projeksiyon.<br />
E¤ik Konumlu Projeksiyonlar<br />
Düzlem yer küreye herhangi bir noktada te¤et, eksen yerin dönme ekseni ile herhangi<br />
bir aç› alt›nda kesiflmesi durumudur (fiekil 4.6).<br />
fiekil 4.6<br />
E¤ik Konumlu<br />
Projeksiyon.<br />
Düzlem<br />
PROJEKS‹YON TÜRLER‹<br />
Küre fleklinde olan fiziksel yeryüzünün hiç bir bozulmaya u¤ramadan harita ortam›na<br />
aktar›lmas› olanaks›zd›r. ‹flte üç boyutlu yeryüzünün, iki boyutlu düzlemlere<br />
matematiksel ba¤›nt›lar veya geometrik iliflkiler yard›m›yla temsil edilme ifllemine<br />
“Projeksiyon” denir. Projeksiyon sistemleri kullan›larak harita ortam›na aktar›lan<br />
objelerin alanlar›, uzunluklar› ve aç›lar› de¤iflmelere u¤rar.<br />
Yeryüzü gerçekte, çeflitli topografik özeliklere sahip, girintili ç›k›nt›l›, kabaca<br />
bak›ld›¤›nda bir küreyi and›ran yuvarlak bir kütledir. Yeryüzündeki objelerin düzleme<br />
aktar›lmas› s›ras›nda baz› kabuller yap›lmal›d›r. Bunlardan bafll›calar› yer yüzeyini<br />
elipsoid veya küre olarak kabul etmektir (fiekil 4.7). Aksi takdirde matematiksel<br />
olarak fiziksel yeryüzünü tan›mlamak mümkün de¤ildir.
68 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
fiekil 4.7<br />
Fiziksel<br />
yeryüzünün<br />
tan›mlanan<br />
elipsoid ve küre<br />
fleklinde<br />
gösterilmesi.<br />
Fiziksel<br />
Yeryüzü<br />
Geoid Elipsoid Küre<br />
Geoid (Jeoid) durgun deniz<br />
yüzeyinin karalar›nda<br />
alt›ndan devam etti¤i bir<br />
yüzeydir. Fiziksel yeryüzüne<br />
en çok benzeyen flekil “Geoid<br />
(Jeoid)” dir.<br />
Elipsin kendi eksenlerinin<br />
birinin etraf›nda<br />
döndürülmesiyle elde edilen<br />
matematiksel biçime “Elipsoid”<br />
denir. Bir bütün olarak<br />
jeoide en çok yaklaflan ve<br />
dünyan›n geometrik flekli<br />
olarak jeodezi hesaplar›nda<br />
kullan›lan çaplar› belli bir<br />
elipsin dünya ekseni etraf›nda<br />
dönmesiyle elde edilen<br />
flekil.<br />
fiekil 4.8<br />
Genel olarak üç tip projeksiyon bulunmaktad›r. Bunlar;<br />
• Silindirik Projeksiyonlar,<br />
• Konik Projeksiyonlar,<br />
• Düz Projeksiyonlar,<br />
d›r.<br />
S‹L‹ND‹R‹K PROJEKS‹YONLAR<br />
Silindirik projeksiyonlar, merkezinde bir ›fl›k kayna¤› bulunan küresel dünyan›n,<br />
ekvatora te¤et olarak çizilen bir silindire iz düflürülmesi sonucu, harita elde edilmesini<br />
sa¤layan projeksiyonlard›r. Baflka bir deyiflle, küre fleklinde oldu¤u düflünülen<br />
dünyan›n etraf›na silindir fleklinde bir film tabakas› yerlefltirelim. Daha sonra<br />
dünyan›n merkezinden bir ›fl›k kayna¤› ile, t›pk› foto¤raf makinelerinde oldu¤u<br />
gibi, pozlama yapal›m. ‹flte film fleridine geçen resim, dünyan›n iki boyutlu haritas›n›<br />
göstermektedir (fiekil 4.8).<br />
Silindirik<br />
projeksiyon.<br />
Silindirik projeksiyonlar›n birçok çeflidi mevcuttur ancak burada Merkator Projeksiyonu<br />
ve Transfer Merkator Projeksiyonu ifllenecektir.<br />
Merkator Projeksiyonu<br />
Bu projeksiyon, Hollandal› karto¤raf Merkator taraf›ndan ortaya kondu¤undan<br />
onun ad›n› tafl›maktad›r. Merkator projeksiyonunda silindirin te¤et oldu¤u k›s›m
4. Ünite - Harita Projeksiyonlar› ve Koordinat Sistemleri<br />
ekvator oldu¤u için en do¤ru alan ekvatordur. Ekvator bölgesinden kutuplara do¤ru<br />
ç›k›ld›kça deformasyon miktar› artar. Sonuç olarak kutup bölgelerinin haritalanmas›nda<br />
kullan›lamaz bir haldedir.<br />
Merkator projeksiyonu ile yap›lan haritalar›n özellikleri afla¤›daki gibidir;<br />
• Meridyenler, birbirine paralel ve eflit aral›kl› düz çizgiler halindedir,<br />
• Kutuplara do¤ru deformasyonlar çok artt›¤›ndan kutup bölgesine yak›n bölgelerin<br />
haritas› bu projeksiyon yöntemi ile yap›lamaz,<br />
• Meridyenler ve paraleller birbirine diktir,<br />
• Meridyenler birbirine paralel oldu¤u için kerte hatt› do¤rudur. Bu sebepten<br />
dolay› genellikle seyrüsefer için bu projeksiyon sistemi ile yap›lan haritalar<br />
kullan›l›r,<br />
• Mesafeler ve alanlar kutup civar›nda afl›r› derecede bozuktur.<br />
fiekil 4.9’da Merkator projeksiyonu ile yap›lm›fl bir dünya haritas› gösterilmektedir.<br />
69<br />
Deformasyon, fiziksel<br />
yeryüzü üzerindeki herhangi<br />
bir objenin bozulmas› ve<br />
de¤iflmesi anlam›na gelmektedir.<br />
Meridyenleri ayn› aç› alt›nda<br />
kesen hatlara “Kerte Hatt›”<br />
denir.<br />
fiekil 4.9<br />
Merkator<br />
projeksiyonu ile<br />
haz›rlanm›fl dünya<br />
haritas›.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
fiekil 4.9’daki dünya haritas› incelendi¤inde, Atlas Okyanusu’nun kuzeyinde,<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
kuzey kutbundaki en büyük buz örtüsüyle kapl› Grönland adas›, Güney Amerika<br />
ile ayn› büyüklükte gözükmektedir. Gerçekte, Güney Amerika 7.700.000 mil karelik<br />
bir sahaya sahip iken, Gronland adas› 800.000 mil karelik bir alana sahiptir.<br />
SORU<br />
Merkator projeksiyonu ile yap›lan haritalarda kutup bölgelerinin haritas›n›n D‹KKAT yap›lmas›<br />
uygun de¤ildir. Bu projeksiyon türünde kutup bölgelerine do¤ru gidildikçe deformasyon<br />
miktar› artar.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Transversal Merkator Projeksiyonu<br />
Transversal Merkator (TM) projeksiyonunda silindir herhangi bir meridyen dairesine<br />
te¤et olarak geçirilir. Transversal Merkator projeksiyonunda ayn› Merkator<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON
70 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
fiekil 4.10<br />
(a) Merkator<br />
Projeksiyonu ile<br />
üretilmifl dünya<br />
haritas›,<br />
(b) Transversal<br />
Merkator<br />
Projeksiyonu ile<br />
üretilmifl dünya<br />
haritas›<br />
Projeksiyonu’nda oldu¤u gibi te¤et meridyeninden uzaklaflt›kça deformasyon (hata<br />
oran›) artmaktad›r. Afla¤›daki flekilde Merkator Projeksiyonu ile ve Transversal<br />
Merkator Projeksiyonu ile üretilmifl dünya haritas› gösterilmektedir (fiekil 4.10).<br />
(a)<br />
(b)<br />
Universal Transversal Merkator Projeksiyonu<br />
Universal Transversal Merkator (UTM), American Military Services taraf›ndan üretilmifl,<br />
TM projeksiyonunu kullanan bir projeksiyondur. Ülkemizde de s›kl›kla bu<br />
projeksiyon türü kullan›lmaktad›r. Özellikle topo¤rafik haritalar›n üretilmesinde<br />
tercih edilen bir projeksiyon türüdür. UTM projeksiyon sisteminin bafll›ca özelli¤i<br />
aç›lar›n ve dilim orta meridyeni uzunlu¤unun do¤ru olufludur.<br />
UTM projeksiyonunda, 180° meridyeninden bafllamak üzere dünya, 6° derecelik<br />
boylam aral›kl› 60 dilime ayr›lm›flt›r. Dilimler 1’den bafllar ve do¤uya do¤ru artan<br />
s›rada 60’a kadar numaralanm›flt›r. Her bir dilim bir projeksiyon sistemini belirtir.<br />
Silindir dilimin orta meridyeni boyunca dünyaya te¤et geçirilir. Türkiye’de<br />
1/25 000 ölçekli ve daha küçük ölçekli haritalarda 6° dilim geniflli¤inde yap›lmaktad›r.<br />
1/25 000 ölçekli ve daha büyük ölçekli (Örnek olarak 1/5000 ölçekli Standart<br />
Topografik ve Standart Topografik Kadastral haritalar) 3° dilim geniflli¤inde üretilmifltir.<br />
Türkiye için; 3° lik dilim genifllikli dilim orta meridyenleri 27°, 30°, 33°,<br />
36°, 39°, 42° ve 45° iken, 6° lik dilim genifllikli dilim orta meridyenleri 27°, 33°,<br />
39° ve 45° dir. UTM sistemi için ülkemizde toplam dört dilim (Zone) söz konusudur<br />
ve dilim numaralar› (DN) 35, 36, 37 ve 38’dir (fiekil 4.11).<br />
Örne¤in; Eskiflehir ilinde yap›lacak bir çal›flmada Dilim Numaras› olarak 36 seçilmelidir.<br />
Bütün parametreler ve koordinat sistemleri bu Dilim Numaras›na göre<br />
belirlenmektedir. Baflka bir örnek vermek gerekir ise, ‹stanbul’da yap›lacak bir çal›flmada<br />
Dilim Numaras› olarak 35 de¤eri verilmesi gerekmektedir. fiekil 2.12’de<br />
Türkiye için dilim numaralar› gösterilmifltir. Her renk bir dilim numaras›n› ve 1/25<br />
000 ölçekli pafta s›n›r›n› göstermektedir. Türkiye’nin bat›s›ndan bafllayarak 35, 36,<br />
37 ve 38 numaral› dilimler ve iller gösterilmifltir.
4. Ünite - Harita Projeksiyonlar› ve Koordinat Sistemleri<br />
71<br />
fiekil 4.11<br />
Zone 35<br />
Zone 36<br />
Zone 37<br />
Zone 38<br />
Türkiye’deki dilim<br />
numaralar›.<br />
3° 3°<br />
3° 3°<br />
3° 3°<br />
3° 3°<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Çal›flma alan› Konya ili olarak seçilen bir CBS projesinde Dilim Numaras› SIRA S‹ZDE ne olarak verilmelidir?<br />
SORU<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SIRA S‹ZDE<br />
1 SORU<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
UTM projeksiyonunda aç›lar korunur. UTM projeksiyonu aç› koruyan D‹KKAT bir projeksiyon sistemidir.<br />
D‹KKAT<br />
SORU<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SORU<br />
SIRA S‹ZDE<br />
UTM projeksiyonunda bir dilime 84° kuzey paraleliyle 80° güney paraleli aras›nda<br />
kalan bölgelerin projeksiyonu yap›l›r. UTM projeksiyon sisteminde silindirin<br />
D‹KKAT<br />
D‹KKAT<br />
te¤et oldu¤u meridyen üzerinde (dilim orta meridyeni) deformasyon AMAÇLARIMIZ yoktur. Dilim<br />
orta meridyeninden uzaklaflt›kça deformasyon büyümektedir. SIRA Dilim S‹ZDE orta meridyeninden<br />
SIRA S‹ZDE<br />
bafllayarak dilim sonuna do¤ru giderek artan deformasyon bu projeksiyon<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
sisteminde uygun flekilde da¤›t›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Bu amaçla, ölçek faktörü olarak<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
isimlendirilen bir katsay› ile X ve Y koordinat de¤erleri çarp›l›r. Ölçek faktörü 6°<br />
dilimler için mo=0,9996’dir. Böylece dilimin bitti¤i yerlerdeki maksimum deformasyonlar<br />
küçültülmüfl ve deformasyon olamayan dilim orta meridyeni üzerinde<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
de yapay olarak deformasyon oluflturulmufltur. Bu durum, haritalar›n kullan›m›n›<br />
etkileyecek deformasyonlar› azaltmak için do¤mufltur. Dilim orta meridyeninin solundaki<br />
Y de¤erini eksi de¤erden kurtarmak için küçültme faktörü ile küçültülen<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET<br />
Y de¤erine 500000 metre de¤eri eklenir, X de¤erleri kuzey yar›m kürede pozitif oldu¤u<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET<br />
için herhangi bir sabit de¤er eklenmez. Ancak güney yar›m küre için küçült-<br />
me faktörü ile küçültülen X de¤erine 10.000.000 metre eklenir. Bu flekilde elde<br />
edilen koordinatlara SA⁄A ve YUKARI de¤erler denir. Sa¤a de¤erleri ‹NTERNET Y, yukar› de-<br />
‹NTERNET<br />
¤erleri X ile ifade edilir.
72 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
fiekil 4.12<br />
DN 35 DN 36 DN 37 DN 38<br />
Türkiye için ‹ller ve Dilim Numaralar› gösterilmektedir.<br />
6° haritalardaki<br />
deformasyonu azaltmak ve<br />
hata miktar›n› da¤›tmak için<br />
X ve Y de¤erleri mo=0,9996<br />
ile çarp›l›r. 3° haritalarda<br />
ölçek de¤eri mo = 1’dir.<br />
UTM projeksiyonu ile yap›lan haritalar›n (fiekil 4.13) özellikleri afla¤›daki gibidir;<br />
• Buna göre dünya, bafllang›ç meridyenleri 6°’de bir de¤iflen 60 dilime (zone)<br />
ayr›l›r.<br />
• Her dilimin ayr› bir koordinat sistemi vard›r. Dilim orta meridyenleri X ekseni,<br />
ekvator da Y eksenidir. ‹kisinin kesiflimi bafllang›ç noktas›d›r.<br />
• X de¤erleri dünyadaki uzunluklarla ayn›, Y de¤erleri ise dünyadakinden biraz<br />
büyüktür. Bu fark› azaltmak için X, Y de¤erleri ölçek faktörü ile çarp›l›rlar.<br />
• Y de¤eri bafllang›ç meridyeninin solunda negatif olur. Bundan kurtulmak<br />
için Y de¤erine 500.000 metre de¤eri eklenir.<br />
• Kuzey yar›m kürede X de¤erleri pozitiftir. Güney yar›m kürede ise negatiftir.<br />
Bu negatiflikten kurtulmak için X de¤erlerine 10.000.000 metre de¤eri<br />
eklenir.<br />
• Bu durumda koordinatlara Sa¤a ve Yukar› de¤er denir.<br />
• Uzunluk birimi metredir.
4. Ünite - Harita Projeksiyonlar› ve Koordinat Sistemleri<br />
73<br />
fiekil 4.13<br />
UTM projeksiyonu<br />
ile üretilmifl dünya<br />
haritas›.<br />
KON‹K PROJEKS‹YONLAR<br />
Konik Projeksiyon sisteminde yer kürenin çevresine koni fleklinde k⤛t sar›larak,<br />
küre üzerindeki paralel ve meridyenler koni üzerine yans›t›l›r (fiekil 4.14). Bu yöntemle<br />
çizilen haritalarda flekil bozulmalar› ortaya ç›kar, ancak alanlar korunur. Bu<br />
projeksiyon orta enlemler ve çevresindeki bölgelerin gösterilmesinde daha do¤ru<br />
sonuçlar verir.<br />
fiekil 4.14<br />
Konik Projeksiyon<br />
sistemi.<br />
Konik projeksiyonlar genelde iki k›s›mda incelenir. Bunlar;<br />
• Polikonik Projeksiyon,<br />
• Lambert Komformal Konik Projeksiyon’dur.
74 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Polikonik Projeksiyon<br />
Ekseni, koninin tepe noktas›na gelecek flekilde dünya küresi üzerine geçirilen<br />
muhtelif koniler vas›tas›yla yap›lan projeksiyondur. Polikonik projeksiyon ile yap›-<br />
lan haritalar›n özellikleri afla¤›daki gibidir;<br />
• Ekvator ve merkezi meridyen birbirine dik ve düz hatlar halindedir,<br />
• Merkezi meridyenin her iki taraf›ndaki meridyenler, içe bükey kavisli olup<br />
ekvatordan kutuplara do¤ru birbirine birleflecek flekildedir,<br />
• Merkezi meridyen üzerinde, paralellerin aralar› birbirine eflit ancak kavislidir,<br />
• Merkezi meridyenin her iki taraf›nda 560 millik bir saha içinde, ölçek ve alanlar<br />
üzerindeki hatalar %1’i aflmaz. Bu yüzden alan koruyan projeksiyonlard›r,<br />
• Yönler do¤rudur,<br />
• Kerte hatt› e¤ridir.<br />
fiekil 4.15<br />
Lambert<br />
Komformal Konik<br />
Projeksiyon sistemi.<br />
Lambert Komformal Konik Projeksiyon<br />
Yer kürenin etraf›na iki standart paralel ile<br />
sar›lmas› sonucu oluflan bir projeksiyon<br />
sistemidir (fiekil 4.15). Ölçeklerde meydana<br />
gelebilecek hatalar› en aza indirebilmek<br />
ve gerçek do¤rulu¤u sa¤layabilmek<br />
için standart paraleller aras› 20 dereceyi<br />
geçmemelidir. Standart paraleller üzerinde<br />
ölçekler do¤rudur. Standart paralellerden<br />
uzaklafl›ld›kça ölçekler deforme olur<br />
ve giderek büyür.<br />
Lambert komformal konik projeksiyonun<br />
bafll›ca özellikleri afla¤›daki gibidir;<br />
Standart Paralel<br />
•Meridyenler kutuplarda kesiflen düz do¤rulard›r,<br />
•Paraleller merkezi ayn› olan yay parçalar›d›r,<br />
•Standart paraleller boyunca ölçek sabittir.<br />
Bu paraleller aras›ndaki bütün istikametler<br />
do¤rudur,<br />
•Kerte hatt› hafifçe e¤ridir.<br />
Küre üzerinde, merkezi<br />
kürenin merkezi olan ve çap›<br />
kürenin çap›yla ayn› olan<br />
sonsuz dairelerin her birine<br />
“Büyük Daire” denir.<br />
DÜZ PROJEKS‹YONLAR<br />
Gerek Silindirik Projeksiyonlar, gerekse Konik Projeksiyonlar genellikle yer kürenin<br />
belirli bir alan›nda kullan›l›rlar. Ancak kutup bölgelerinin haritalanmas› çal›flmalar›nda<br />
genellikle Düzlem Projeksiyonlar kullan›l›r. Düzlem Projeksiyonlarda<br />
yeryüzünde istenilen herhangi bir noktaya te¤et olacak bir flekilde düz bir sat›h›n<br />
konulmas› ile elde edilen bir projeksiyon sistemidir (fiekil 4.16). Düzlem Projeksiyonlar›n<br />
en önemli olan› Gnomonik Projeksiyonlard›r. Düzlem projeksiyonlarda<br />
te¤et noktas›ndan uzaklafl›ld›kça deformasyon miktar›nda da art›fl gözlenmektedir.<br />
Yani te¤et noktadan uzaklaflt›kça haritalarda büyük bozulmalar meydana gelir. Bu<br />
projeksiyonun en önemli özelli¤i büyük dairenin düz bir hat fleklinde olmas›d›r.<br />
Bu özellik dünya üzerindeki en k›sa mesafenin bulunmas› için kullan›l›r. Bu özelli¤inden<br />
dolay› kutuplara yak›n uçufllarda Düzlem Projeksiyon ile üretilmifl harita-
4. Ünite - Harita Projeksiyonlar› ve Koordinat Sistemleri<br />
lar kullan›lmaktad›r.<br />
Projeksiyon Düzleminin (sat›h) yer<br />
küre üzerine te¤et olarak kondu¤u<br />
noktaya göre Gnomonik Projeksiyonlar<br />
üçe ayr›l›r. Bunlar;<br />
• Kutbi Gnomonik (Projeksiyon<br />
düzlemi kutuplara te¤et),<br />
• Ekvator Gnomonik (Projeksiyon<br />
düzlemi ekvatora te¤et),<br />
• E¤ik Gnomonik (Projeksiyon<br />
düzlemi yer küreye e¤ik konumda<br />
ve herhangi bir noktada<br />
te¤et),<br />
dir. fiekil 4.17’de projeksiyon düzleminin<br />
flekline göre Gnomonik Projeksiyon<br />
türleri gösterilmektedir.<br />
Gnomonik Projeksiyonlar›n bafll›ca özellikleri afla¤›daki gibidir;<br />
• Meridyenler düz bir hat halinde do¤rulardan oluflur,<br />
• Paraleller eflit aral›klarda de¤ildir. Paraleller Kutbi Gnomonikte daire fleklinde,<br />
Ekvator ve E¤ik Gnomonikte ise kavisli flekildedir,<br />
• Büyük daireler düz hat halindedir. Kerte hatt› e¤ridir,<br />
• Te¤et noktas›ndan uzaklafl›ld›kça flekil ve alanlarda çok büyük miktarda bozulmalar<br />
meydana gelir.<br />
fiekil 4.16<br />
Düzlem<br />
Projeksiyon<br />
sistemi.<br />
fiekil 4.17<br />
Gnomonik<br />
Projeksiyon türleri.<br />
75<br />
Kutbi Gnomonik Ekvator Gnomonik E¤ik Gnomonik<br />
fiekil 4.18’de bu bölümde ifllenmifl olan Silindirik Projeksiyon, Konik Projeksiyon<br />
ve Düzlem Projeksiyonlar›n›n genel özellikleri gösterilmektedir. Çizelge 4.1’de<br />
genel hatlar›yla projeksiyonlar›n s›n›fland›r›lmas› gösterilmektedir.<br />
Projeksiyon<br />
yüzeylerine göre<br />
Projeksiyonun<br />
karakterine göre<br />
S›n›fland›rma<br />
Yüzeyin cinsi Düzlem Silindir Koni<br />
Yüzeyin ortak<br />
noktalar›<br />
Te¤et Kesen Çok yüzeyli<br />
Yüzeyin konumu Normal Transversal E¤ik<br />
Projeksiyonun Uzunluk koruya Alan koruyan Aç› koruyan<br />
özelli¤i<br />
Projeksiyonun<br />
oluflu<br />
Geometrik Yar› geometrik Matematiksel<br />
Çizelge 4.1<br />
Projeksiyonlar›n<br />
s›n›fland›r›lmas›.
76 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
fiekil 4.18<br />
Projeksiyonlar›n<br />
genel özellikleri.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
2<br />
Kutup bölgesinde SIRA S‹ZDE çal›flma yapan bir araflt›rmac›n›n CBS projesinde hangi projeksiyon sistemini<br />
kullanmas› daha uygundur?<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
KOORD‹NAT S‹STEMLER‹<br />
Konum belirlemek SORUamac›yla kullan›lan belirli bir referans sistemindeki do¤rusal ve<br />
aç›sal büyüklüklerdir. Eksenlerden oluflan referans sistemine denilmektedir.<br />
Koordinat sistemini tan›mlamak için en az 3 parametreye ihtiyaç vard›r.<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ
4. Ünite - Harita Projeksiyonlar› ve Koordinat Sistemleri<br />
77<br />
Bu parametreler;<br />
• Bafllang›ç noktas›,<br />
• Dönüklü¤ü,<br />
• Birimi’dir.<br />
Co¤rafi Koordinat Sistemi (ϕ,λ)<br />
Bu sistem paralel (enlem dairesi) ve meridyen (boylam dairesi) dairelerinden oluflur.<br />
Yer küre üzerindeki noktalar›n konumlar›n› belirlemek amac›yla bir dik koordinat<br />
a¤ sistemi tan›mlan›r. Co¤rafi Koordinat A¤› denilen bu sistem paralel ve meridyen<br />
ad› verilen dairelerden oluflur. Yer kürenin merkezinden, dönme eksenine<br />
dik geçen, dünyay› kuzey ve güney yar› kürelere ay›ran düzlem ile yer kürenin<br />
arakesitine ekvator denir. Ekvator düzlemine paralel olan düzlemler ile yer kürenin<br />
arakesitine di¤er bir deyiflle dünyay› kuzey ve güney yar›m küre diye ikiye<br />
ay›ran ekvatora paralel dairelerden oluflan dairelere paralel (enlem) daireleri ad›<br />
verilir. Ekvatorun kuzeyinde kalan dairelere kuzey paralelleri, güneyinde kalan dairelere<br />
de güney paralelleri ad› verilir. Paralel daireler kuzey ve güneyde eflit aral›kl›<br />
90’ar tane olmak üzere 180 tanedir. Kutuplardan geçen düzlemlerin yer küre<br />
ile arakesitine ve ekvatora dik, kutuplarda birleflen dairelere meridyen (boylam)<br />
daireleri denir. Londra’da Greenwich gözlemevinde bulunan bir gök dürbününün<br />
merkezlendirildi¤i noktadan geçti¤i varsay›lan meridyen bafllang›ç meridyeni olarak<br />
isimlendirilir. Dolay›s›yla bafllang›ç meridyeni Greenwich’de 0 0 dir. Bafllang›ç<br />
meridyeninin do¤usunda bulunanlara do¤u meridyenleri, bat›s›nda bulunanlara<br />
da bat› meridyenleri denir. Meridyen daireleri do¤uda ve bat›da 180’er tane olmak<br />
SIRA S‹ZDE<br />
üzere toplam 360 tanedir.<br />
Yer yüzündeki bir noktan›n yer küre merkezinden ölçülmek üzere, ekvatora<br />
olan aç›s›na o noktan›n co¤rafi enlemi denir ve ϕ ile gösterilir. DÜfiÜNEL‹M Yer yüzündeki bir<br />
noktadan geçerek iki kutbu birlefltiren boylam çizgisi ya da meridyenin, SIRA S‹ZDE Greenwich’den<br />
geçen referans ya da bafllang›ç meridyeni ile aç›s›na o noktan›n co¤rafi<br />
SORU<br />
boylam› denir ve λ ile gösterilir (fiekil 4.19).<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Co¤rafi Koordinat Sisteminde, Londra’da bulunan Greenwich gözlem evi D‹KKAT bafllang›ç noktas›d›r.<br />
SORU<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Meridyen daireleri, do¤uda ve bat›da 180’er adet olmak üzere toplam D‹KKAT 360 adettir.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SORU<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
D‹KKAT<br />
SORU<br />
SIRA S‹ZDE<br />
D‹KKAT<br />
Bafllang›ç meridyeni Greenwich de 0 0 SIRA S‹ZDE<br />
’dir. Bafllang›ç enlemi AMAÇLARIMIZ ise ekvatorda 0 0 ’dir.<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Ekvator yer küreyi SIRA Kuzey S‹ZDE ve<br />
ϕ ve λ ,enlem ve boylam, de¤erlerine bir noktan›n co¤rafi koordinatlar› ad› verilir. Güney yar›m kürelere böler.<br />
Paralel daire ve meridyenlerin kesim noktalar›na iliflkin co¤rafi DÜfiÜNEL‹M koordinatlar küre<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
üzerinde bir co¤rafi koordinat a¤› olufltururlar. Bu koordinat AMAÇLARIMIZ sisteminin K ‹ T A P bafllang›c›<br />
K ‹ T A P<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
Greenwich meridyeni ile ekvatorun kesim noktas›d›r.<br />
SORU<br />
SORU<br />
Co¤rafi koordinat sisteminde bafllang›ç enlemi ekvator çizgisidir.<br />
TELEV‹ZYON<br />
K ‹ T A P<br />
D‹KKAT<br />
TELEV‹ZYON<br />
K ‹ T A P<br />
D‹KKAT<br />
Dik Koordinat Sistemi (X,Y)<br />
TELEV‹ZYON<br />
SIRA ‹NTERNET S‹ZDE<br />
Birbirlerini dik aç› alt›nda kesen iki do¤runun oluflturdu¤u sisteme “Dik Koordinat<br />
Sistemi” denir. Dik koordinat sistemi, bir düzlem içerisinde bulunan noktalar›n birbirlerine<br />
olan konumlar›n› belirlemek için kullan›l›r.<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
‹NTERNET AMAÇLARIMIZ<br />
‹NTERNET<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON
78 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
fiekil 4.19<br />
Co¤rafi Koordinat<br />
Sistemi.<br />
K<br />
Paralel Daire<br />
Bafllangݍ<br />
Meridyeni<br />
P<br />
Meridyen<br />
Ekvator<br />
M<br />
: Enlem<br />
: Boylam<br />
G<br />
Koordinat eksenlerinin kuzey yönü “+X”, güney yönü “-X”, do¤u yönü “+Y”,<br />
bat› yönü “-Y” olarak tan›mlan›r. Eksenlerin kesiflim noktas›na orjin (bafllang›ç)<br />
noktas› ad› verilir. X yönü absis, Y yönü ordinat olarak isimlendirilir. Bir noktan›n<br />
absis ve ordinat› o noktan›n koordinat›n› tan›mlar.<br />
Matematik ve trigonometrik hesaplarda kullan›lan koordinat sistemleri haritac›-<br />
l›k hesaplar›nda kullan›lmaz. Matematik ve trigonometride sa¤a ve sola giden eksen<br />
X, yukar› ve afla¤› giden eksen ise Y olarak isimlendirilir.<br />
Dik koordinat sistemlerinde dikkat edilmesi gereken en önemli husus, bölümler<br />
ve bölümlerin iflaretleridir. Haritac›l›kta kullan›lan dik koordinat sistem bölümleri<br />
ve iflaretleri Çizelge 4.2’de gösterilmektedir.<br />
Çizelge 4.2<br />
Haritac›l›kta<br />
kullan›lan dik<br />
koordinat sistem<br />
bölümleri.<br />
Bölüm<br />
I<br />
Koordinat<br />
II III IV<br />
X + - - +<br />
Y + + - -<br />
Çizelge 4.3’de bu bölümde kullan›lan koordinat sistemleri, koordinat de¤erleri<br />
ve kullan›m alanlar› ile ilgili özet bilgi verilmifltir.<br />
Çizelge 4.3<br />
Koordinat sistemleri,<br />
koordinatlar ve<br />
kulan›m alanlar›.<br />
Sistem Koordinatlar Kullan›m Alanlar›<br />
Jeodezik Koordinatlar<br />
(UTM)<br />
Y = SA⁄A<br />
X = YUKARI<br />
Askeri, global koordinat<br />
sistemi<br />
Dik Koordinatlar X, Y, Z Matematik, günlük yaflam<br />
Co¤rafi Koordinatlar<br />
λ, ϕ (boylam,enlem)<br />
Denizcilik, havac›l›k, küçük<br />
ölçekli haritalar
4. Ünite - Harita Projeksiyonlar› ve Koordinat Sistemleri<br />
79<br />
Datum Bilgisi<br />
Datum, herhangi bir noktan›n yatay ve düfley konumunu tan›mlamak için bafllang›ç<br />
al›nan referans yüzeyidir. Datum, Yer’in fleklini ve boyutunu tan›mlayan bir referans<br />
sistemidir. Datum yatay ve düfley olmak üzere ikiye ayr›l›r. Yatay datum;<br />
Koordinatlar için referans al›nan bafllang›ç yüzeyini, Düfley datum; Yükseklikler<br />
için referans al›nan bafllang›ç yüzeyini tan›mlar. Bir datum; elipsoidi, enlem-boylam<br />
oryantasyonu ve fiziksel bir orijin ile tan›mlan›r.<br />
Yak›n bir zamana kadar kapsaml› datum bilgisi bir grup bilim adam› ve jeodezicilerin<br />
kamusal ölçüm departman› taraf›ndan yap›l›yordu. Birçok araflt›rma küçük<br />
ölçekli ve teodolit, seviye ölçerler ve uzunluk ölçerler taraf›ndan sa¤lanmaktayd›.<br />
Noktalar›n yak›nlar›ndaki kontrol noktalar›na göre pozisyonunu belirlemek<br />
genellikle yeterli oluyordu. Ancak datum bilgisi ise minimum öneme sahipti. Genel<br />
kullan›c›n›n konumsal bilgiye ulaflmas› için tek kullan›fll› kaynaklar ise bas›lm›fl<br />
kroki ve haritalard›. Konumsal bilginin kullan›m›n›n CBS teknolojisinin geliflimiyle<br />
artmas›, GPS ve uydu/havadan alg›lama teknolojisinin geliflimiyle hassas verilerin<br />
toplanabilmesi bu durumu de¤ifltirmek zorunda b›rakt›. Bu tekniklerin küresel ve<br />
uzay tabanl› do¤as› nedeniyle yersel arazilerin yap›lmas›n› sonland›rm›flt›r.<br />
Günümüzde çok fazla veri çok çeflitli kaynaklardan al›nmakta ve çok fazla insan<br />
bu elde edilen verileri kendi amaçlar›na uygun flekilde kullanmaktad›r.<br />
Bu durumda elde edilen verilerde kullan›lan referans sistemleri, farkl› veri kümeleri<br />
ile ayn› olmayabilmektedir. Veri koordinatland›r›l›rken birçok datuma ve<br />
uygun birçok harita projeksiyon sistemlerine göre koordinatland›r›lm›fl olabilir. Bu<br />
problem karfl›lafl›lan en genel problem olmakla birlikte, verilerin birbirleri ile bir<br />
bütünlük oluflturmas›nda da güçlükler yaflatmaktad›r. Bu durumu özetleyecek güzel<br />
bir örnek verecek olursak, GPS kullan›larak oluflturulmufl yer kontrol noktalar›na<br />
göre koordinatland›r›lm›fl uydu görüntüleri ile veya bas›l› bir haritadan elde<br />
edilmifl yer kontrol noktalar› belirlemifl olal›m. Bu noktalar›n lokal koordinat sistemindeki<br />
bir haritayla üst üste getirilmesi bir problem teflkil etmektedir. Bu örnekler<br />
farkl› kaynaklardan gelen verilerin birlefltirilmesindeki problemlerdir. Referans<br />
sistemlerinin do¤as›n›n anlafl›lmas› veriler kullan›larak yap›lan hesaplamalar›n yap›labilmesi<br />
aç›s›ndan önemlidir. Co¤rafik ve Jeodedik koordinatlar› hesaplanmas›<br />
dönüflümleri yüksek matematik gerektirir. Ülkemizde özellikle GPS ölçmelerinde<br />
World Geodetic System 1984 (WGS-84) datumu kullan›lmaktad›r. Harita Genel Komutanl›¤›<br />
taraf›ndan üretilen 1/25 000 ölçekli topografik haritalarda ise genellikle<br />
European Datum 1950 (ED50) kullan›lm›flt›r (Bu konuda daha detayl› bilgi okuma<br />
parças› bölümünde yer almaktad›r).<br />
PAFTA BÖLÜMLEME VE ADLANDIRMA<br />
Ülkemizde farkl› tip ve ölçeklerde haritalar kullan›lmaktad›r. Özellikle 1/25 000 ölçekli<br />
topo¤rafik haritalar s›kl›kla kullan›lmaktad›r. Belediye çal›flmalar›nda ve yerleflime<br />
uygunluk çal›flmalar›nda ise genellikle 1/5 000 ölçekli veya daha büyük ölçekli<br />
haritalar kullan›lmaktad›r.<br />
Bir memleketin veya bir bölgenin haritas›n›n boyutlar›n›n belirlenmifl parças›na<br />
“Pafta” denir. UTM sisteminde 6 o ’lik meridyen dilimleri, ayn› zamanda “Grid” dilimi<br />
olarak da isimlendirilir. Grid dilimlerinin 8 o aral›kl› paralel daireler ile ay›ran<br />
6 o x8 o boyutlu parçalar› ise “Grid Bölgesi” diye adland›r›l›r. Bir Grid Bölgesinin ortas›ndan<br />
bir paralel dairesi ile ikiye ayr›lmas›ndan oluflan her bir parçaya “Dünya<br />
Paftas›” denir. Bu paftalar›n ölçekleri 1/1 000 000’dur. Dünya paftas› 4’e bölüne-
80 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
rek, 1/500 000’lik pafta elde edilir. Bunlar›n boyutlar› 3°x2°’dir. Bu paftalar 4’e bölünerek<br />
her biri 1/250 000’lik paftalar elde edilir. Bu paftalar›n boyutlar› 1°30’x1°’dir.<br />
1/250 000’lik paftalar eflit boylam farklar› olacak flekilde 6 parçaya bölünerek her<br />
biri 30’x30’ boyutlu ve 1/100 000’lik paftalar elde edilir. 1/100 000 ölçekli paftalar›n<br />
4’e bölünmesi ile 15’x15’ boyutlu 1/50 000’lik paftalar, bunlar›n 4’e bölünmesinde<br />
7’30’’x7’30’’ lik 1/25 000’lik paftalar elde edilir.<br />
Bunlara ba¤l› olarak fotogrametrik yöntemle yap›lan büyük ölçekli haritalar<br />
için de pafta bölümü vard›r. 1/50 000’lik pafta 25’e bölünerek 3’x3’ l›k paftalar elde<br />
edilir. Bu paftalar›n ölçe¤i ise 1/10 000’dir. 1/10 000’lik paftalar da 4’e bölünerek<br />
her biri 1’30’’x1’30’’ lik boyutlu 1/5 000’lik paftalar elde edilir (fiekil 4.20). Bunlar›n<br />
da 4’e bölünmesinde 45’’x45’’ lik paftalar oluflturulur.<br />
fiekil 4.20<br />
Büyük ölçekli<br />
haritalar›n pafta<br />
boyutlar›.<br />
a<br />
c<br />
b<br />
d<br />
G-25(1/100 000)<br />
01 02 03 04 05<br />
06 07 08 09 10<br />
11 12 13 14 15<br />
16 17 18 19 20<br />
G-25-d(1/50 000)<br />
21 22 23 24 25<br />
a<br />
c<br />
b<br />
d<br />
G-25-d-01(1/10000)<br />
G-25-d-01-d(1/5000)<br />
Çizelgede 4.4’de 1/1 000 000 ölçekli Dünya Paftas›ndan 1/2500 ölçekli paftaya<br />
kadar pafta numaralar› ve pafta adlar› gösterilmektedir. Örnek olarak Çanakkale<br />
paftas› verilmifltir.<br />
Çizelge 4.4<br />
Pafta adlar› ve<br />
boyutlar›.<br />
Ölçek Pafta Boyutu Pafta Ad›<br />
1/1 000 000 6 o x4 o DÜNYA PAFTASI<br />
1/500 000 3 o x2 o<br />
1/250 000 1 o 30’x1 o 00’ ÇANAKKALE<br />
1/100 000 30’x30’ ÇANAKKALE-K18<br />
1/50 000 15’x15’ ÇANAKKALE-K18-b<br />
1/25 000 7’30’’x7’30’’ ÇANAKKALE-K18-b 2<br />
1/10 000 3’x3’ ÇANAKKALE-K18-b-02<br />
1/5 000 1’30’’x1’30’’ ÇANAKKALE-K18-b-02-d<br />
1/2 500 45’’x45’’ ÇANAKKALE-K18-b-02-d-A
4. Ünite - Harita Projeksiyonlar› ve Koordinat Sistemleri<br />
81<br />
Özet<br />
A MAÇ<br />
1<br />
A MAÇ<br />
2<br />
A MAÇ<br />
3<br />
Harita projeksiyon türlerini tan›mlamak.<br />
Genel olarak üç tip projeksiyon türü bulunmaktad›r.<br />
Bunlar;<br />
• Silindirik Projeksiyon,<br />
• Konik Projeksiyon,<br />
• Düz Projeksiyon,<br />
d›r.<br />
Silindirik Projeksiyon; merkezinde bir ›fl›k kayna¤›<br />
bulunan küresel dünyan›n, ekvatora te¤et olarak<br />
çizilen bir silindire iz düflürülmesi sonucu, harita<br />
elde edilmesini sa¤layan projeksiyonlard›r.<br />
Konik Projeksiyon; yer kürenin çevresine koni<br />
fleklinde k⤛t sar›larak, küre üzerindeki paralel<br />
ve meridyenler koni üzerine yans›t›l›r.<br />
Düz Projeksiyon; yeryüzünde istenilen herhangi<br />
bir noktaya te¤et olacak bir flekilde düz bir sat›h›n<br />
konulmas› ile elde edilen bir projeksiyon sistemidir<br />
Farkl› koordinat sistemlerini tan›mlamak.<br />
Genel olarak ülkemizde Co¤rafi ve Dik Koordinat<br />
Sistemleri kullan›lmaktad›r.<br />
Co¤rafi Koordinat; paralel (enlem dairesi) ve meridyen<br />
(boylam dairesi) dairelerinden oluflur. Yer<br />
küre üzerindeki noktalar›n konumlar›n› belirlemek<br />
amac›yla bir dik koordinat a¤ sistemi tan›mlan›r.<br />
Dik Koordinat; birbirlerini dik aç› alt›nda kesen<br />
iki do¤runun oluflturdu¤u sisteme denilmektedir.<br />
Dik koordinat sistemi, bir düzlem içerisinde<br />
bulunan noktalar›n birbirlerine olan konumlar›n›<br />
belirlemek için kullan›l›r.<br />
Ülkemizdeki pafta bölümlemelerini ve adland›rmalar›n›<br />
yapabilmek.<br />
Ülkemizde farkl› tip ve ölçeklerde haritalar kullan›lmaktad›r.<br />
Bir Grid Bölgesinin ortas›ndan bir<br />
paralel dairesi ile ikiye ayr›lmas›ndan oluflan her<br />
bir parçaya “Dünya Paftas›” denir. Bu paftalar›n<br />
ölçekleri 1/1 000 000’dur. Dünya paftas› 4’e bölünerek,<br />
1/500 000’lik pafta elde edilir. Bunlar›n<br />
boyutlar› 3 o x2 o ’dir. Bu paftalar 4’e bölünerek her<br />
biri 1/250 000’lik paftalar elde edilir. Bu paftalar›n<br />
boyutlar› 1°30’x1°’dir. 1/250 000’lik paftalar<br />
eflit boylam farklar› olacak flekilde 6 parçaya bölünerek<br />
her biri 30’x30’ boyutlu ve 1/100 000’lik<br />
paftalar elde edilir. 1/100 000 ölçekli paftalar›n<br />
4’e bölünmesi ile 15’x15’ boyutlu 1/50 000’lik<br />
paftalar, bunlar›n 4’e bölünmesinde 7’30’’x7’30’’<br />
lik 1/25 000’lik paftalar elde edilir.
82 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Kendimizi S›nayal›m<br />
1. Harita Projeksiyonunu afla¤›dakilerden hangisi ifade<br />
eder?<br />
a. Say›sal Veri Teknolojisinin di¤er bir ad›d›r.<br />
b. Verilerin birleflerek bir bütünlük oluflturmas›d›r.<br />
c. Yeryüzünün iki boyutlu düzlemde matematiksel<br />
ba¤›nt›lar veya geometrik iliflkiler yard›m›yla<br />
temsil edilmesi ifllemidir.<br />
d. Say›sal verilerin çak›flt›r›lmas› ifllemidir.<br />
e. Merkezinde bir ›fl›k kayna¤› bulunan küresel dünyan›n,<br />
ekvatora te¤et olarak çizilen bir silindire iz<br />
düflürülmesi sonucu elde edilen haritas›d›r.<br />
2. Afla¤›dakilerden hangisi koruduklar› özellikler bak›-<br />
m›ndan bir projeksiyon türüdür?<br />
a. Aç› Koruyan Projeksiyonlar.<br />
b. Dik Kenarlar› Koruyan Projeksiyonlar.<br />
c. Veri Koruyan Projeksiyonlar.<br />
d. Nokta Koruyan Projeksiyonlar.<br />
e. Dik Aç›lar› Koruyan Projeksiyonlar.<br />
3. Transversal Konumlu Projeksiyonun tan›m› afla¤›dakilerden<br />
hangisidir?<br />
a. Düzlem yer küreye ekvator üzerinde herhangi<br />
bir noktada te¤et, eksen yerin dönme eksenine<br />
paralel konumda olmas› durumu.<br />
b. Düzlemin kuzey kutbuna te¤et olmas› durumu.<br />
c. Düzlem yer küreye herhangi bir noktada te¤et,<br />
eksen yerin dönme ekseni ile herhangi bir aç›<br />
alt›nda kesiflmesi durumu.<br />
d. Düzlemin güney kutbuna te¤et olmas› durumu.<br />
e . Düzlem yer küreye ekvator üzerinde herhangi<br />
bir noktada te¤et, eksen yerin dönme eksenine<br />
dik konumda olmas› durumu .<br />
4. Afla¤›dakilerden hangisi bir projeksiyon türüdür?<br />
a. Aç›sal Projeksiyon.<br />
b. Merkezsel Projeksiyon.<br />
c. Konumsal Projeksiyon.<br />
d. Silindirik Projeksiyon.<br />
e. Mekansal Projeksiyon.<br />
5. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’de kullan›lan dilimlerden<br />
biridir?<br />
a. 15<br />
b. 25<br />
c. 35<br />
d. 45<br />
e. 55<br />
6. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye için 6° lik dilim genifllikli<br />
dilim orta meridyenleridir?<br />
a. 17°, 23°, 29°, 35°<br />
b. 27°, 33°, 39°, 45°<br />
c. 37°, 43°, 49°, 55°<br />
d. 47°, 53°, 59°, 65°<br />
e. 57°, 63°, 69°, 75°<br />
7. Afla¤›dakilerden hangisi UTM projeksiyonu ile yap›-<br />
lan bir haritan›n özelli¤i de¤ildir?<br />
a. Dünya, bafllang›ç meridyenleri 3°’de bir de¤iflen<br />
120 dilime (zone) ayr›l›r<br />
b. Dilim orta meridyenleri X ekseni, ekvator da Y<br />
eksenidir.<br />
c. Her dilimin ayr› bir koordinat sistemi vard›r.<br />
d. Koordinatlara Sa¤a ve Yukar› de¤er denir.<br />
e. Uzunluk birimi metredir.<br />
8. Afla¤›dakilerden hangisi Polikonik Projeksiyon ile<br />
yap›lan bir haritan›n özelli¤i de¤ildir?<br />
a. Yönler do¤rudur.<br />
b. Ekvator ve merkezi meridyen birbirine dik ve<br />
düz hatlar halindedir.<br />
c. Merkezi meridyen üzerinde, paralellerin aralar›<br />
birbirine eflit, ancak kavislidir.<br />
d. Kuzey yar›m kürede X de¤erleri pozitiftir. Güney<br />
yar›m kürede ise negatiftir. Bu negatiflikten<br />
kurtulmak için X de¤erlerine 10.000.000 metre<br />
de¤eri eklenir.<br />
e. Kerte hatt› e¤ridir.<br />
9. Afla¤›dakilerden hangisi Gnomonik Projeksiyonlar›n<br />
ile yap›lan bir haritan›n özelli¤i de¤ildir?<br />
a. Meridyenler düz bir hat halinde do¤rulardan oluflur.<br />
b. Dünya, bafllang›ç meridyenleri 6°’de bir de¤iflen<br />
60 dilime (zone) ayr›l›r.<br />
c. Paraleller eflit aral›klarda de¤ildir.<br />
d. Büyük daireler düz hat halindedir.<br />
e. Kerte hatt› e¤ridir.<br />
10.Afla¤›dakilerden hangisi 1/25 000 ölçekli bir haritan›n<br />
pafta ad›d›r?<br />
a. ESK‹fiEH‹R-‹25-a4<br />
b. ESK‹fiEH‹R-‹25-a<br />
c. ESK‹fiEH‹R-‹25<br />
d. ESK‹fiEH‹R-‹26<br />
e. ESK‹fiEH‹R
4. Ünite - Harita Projeksiyonlar› ve Koordinat Sistemleri<br />
83<br />
Okuma Parças›<br />
Haritac›l›k mesle¤inin faaliyetlerinden birisi de yeryüzünün<br />
tümünün ya da bir bölümünün haritas›n› yapmakt›r.<br />
Harita tan›m olarak, yeryüzünün tümünün ya<br />
da bir bölümünün kuflbak›fl› görünümünün matematik<br />
yöntemler ile istenilen ölçe¤e göre küçültülerek özel<br />
iflaretleriyle belirli standartlarda bir düzlem üzerine çizilmifl<br />
bir örne¤idir.<br />
Haritalar de¤iflik amaçlarla üzerinden bilgi al›nma amac›yla<br />
kullan›l›rlar. Yaflad›¤›m›z dünyan›n flekli ile haritan›n<br />
çizildi¤i düzlem aras›nda flekil bak›m›ndan çok büyük<br />
farkl›l›k söz konusudur. Noktalara iliflkin koordinatlarla<br />
matematiksel ifllemler yap›labilmesini sa¤lamak<br />
amac›yla, yeryüzünün gerçek fleklinin; matematiksel<br />
olarak tan›mlanabilen ve herhangi bir elipsin eksenlerinden<br />
biri etraf›nda döndürülmesiyle oluflan bir dönel<br />
elipsoid ya da daha basit yaklafl›mla küre gibi kapal›<br />
geometrik e¤ri yüzeyler oldu¤u varsay›l›r. Dünyan›n<br />
flekli için hangi kapal› yüzey al›n›rsa al›ns›n, harita yap›l›rken<br />
bu e¤ri yüzey üzerindeki bilgilerin düzlem bir<br />
harita üzerine geçirilmesi gerekir. Bu tür kapal› e¤ri<br />
geometrik yüzeyler üzerindeki bilgilerin harita düzlemine<br />
geçirilmesi için matematik ve geometri kurallar›ndan<br />
yararlan›lmakta olup bu iflleme harita projeksiyonu<br />
ad› verilmektedir.<br />
Yeryüzündeki noktalar›n tan›mlanabilmesi amac›yla<br />
kullan›lan referans koordinat sistemi için kabul edilen<br />
bafllang›ca “datum” ad› verilir. Harita veya arazi üzerindeki<br />
bir noktan›n kabul edilen bir bafllang›ç sistemine<br />
göre yerini bulmak için bir referans koordinat sistemi<br />
tan›mlan›r; ayr›ca bu kapsamda dünyan›n gerçek flekline<br />
en uygun bir elipsoid ve koordinat sisteminin bafllang›c›<br />
(datumu) seçilir ve tan›t›m amac›yla, seçilen datuma<br />
genel olarak örne¤in ED50 datumu, WGS84 datumu,<br />
Krassovsky 1940 vs. gibi k›sa bir isim verilir. Uygulamada,<br />
noktalar›n yatay koordinatlar› için farkl› bir datum,<br />
nokta yükseklikleri için baflka bir datum seçilmektedir.<br />
Ülkeler, kendi durumlar›na uygun bir datumu benimseyerek<br />
haritalar›n› üretirler. Haritalardaki nokta koordinatlar›,<br />
harita üretimi için seçilen datuma göre belirlenmektedir.<br />
Datum seçimine ba¤l› olarak, bir noktan›n<br />
herhangi bir datumdaki koordinatlar› (enlem, boylam;<br />
sa¤a, yukar› de¤erler ile yükseklik) di¤er datumdaki<br />
koordinatlar›ndan farkl›l›k gösterir.<br />
Harita Genel Komutanl›¤› taraf›ndan askeri ve sivil<br />
amaçlarla 2001 y›l›na kadar üretilen 1/25.000, 1/50.000<br />
ve 1/100.000 ölçekli topo¤rafik haritalarda kullan›lan<br />
koordinat sistemi (datum) Avrupa Datumu-1950 (European<br />
Datum-1950: ED-50) sistemine göredir. Ancak,<br />
GPS teknolojisinde yaflan›lan geliflmelere ba¤l› olarak<br />
haritalar›n WGS-84 sisteminde üretiminin dünyada yayg›nlaflmas›na<br />
paralel olarak, Türkiye’nin 1/25.000,<br />
1/50.000 ve 1/100.000 ölçekli topo¤rafik haritalar›n›n<br />
2002 y›l›ndan itibaren WGS-84 sisteminde üretimine karar<br />
verilmifltir.<br />
Ülkemizde 1/25.000, 1/50.000 ve 1/100.000 ölçekli Türkiye<br />
haritalar›nda yatay koordinatlar ED-50’ye göre,<br />
yükseklikler ise bafllang›ç olarak al›nan ortalama deniz<br />
seviyesine göre tan›mlanm›flt›r. Ancak GPS aletleri ile<br />
noktalar›n yatay koordinatlar› ile yükseklikleri WGS-84<br />
sistemine (datumuna) göre belirlenmekte olup noktan›n<br />
GPS ile belirlenen yüksekli¤i (elipsoid yüksekli¤i)<br />
ile ortalama deniz seviyesinden olan yüksekli¤i aras›nda<br />
bir farkl›l›k söz konusudur.<br />
Datum farkl›l›¤› nedeniyle, ED-50 datumunda üretilen<br />
herhangi bir Türkiye haritas›ndaki bir noktan›n koordinatlar›<br />
ile ayn› noktan›n GPS aleti ile WGS84 datumunda<br />
belirlenen koordinatlar› birbirinden farkl›l›k gösterir.<br />
Bu nedenle, noktan›n WGS84 datumunda belirlenen<br />
yatay koordinatlar›n› kullanarak, bu noktay› do¤rudan<br />
ED50 datumunda üretilmifl olan bir paftada iflaretlemek<br />
yanl›flt›r. Bir noktan›n ED-50 datumu ile WGS-84 datumunda<br />
belirlenen koordinatlar› aras›ndaki uyuflumu sa¤lamak<br />
için, noktan›n ED50 ile WGS84 datumundaki koordinatlar›<br />
aras›nda hesaplanan koordinat düzeltme (kay›kl›k)<br />
veya dönüflüm de¤erlerinin bilinmesi gereklidir.<br />
Kaynak: E.Ömür DEM‹RKOL, Mehmet Ali GÜRDAL,<br />
Abdullah YILDIRIM., “Avrupa Datumu 1950 (European<br />
Datum 1950: Ed-50) ‹le Dünya Jeodezik Sistemi<br />
1984 (World Geodet›c System 1984: Wgs84) Aras›nda<br />
Datum (Koordinat) Dönüflümü Ve Askeri Uygulamalar›”,<br />
Jeodezi Konulu Teknik Bildiriler<br />
http://www.hgk.mil.tr/haritalar_projeler/bildiriler/jeodezi/makale(pdf)/jeo_tek_bil6.pdf
84 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›<br />
1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Harita Projeksiyonlar›” konusunu<br />
yeniden gözden geçiriniz.<br />
2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Harita Projeksiyonlar›” konusunu<br />
yeniden gözden geçiriniz.<br />
3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Harita Projeksiyonlar›” konusunu<br />
yeniden gözden geçiriniz.<br />
4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Projeksiyon Türleri” konusunu<br />
yeniden gözden geçiriniz.<br />
5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Universal Transversal Merkator<br />
Projeksiyonu” konusunu yeniden gözden<br />
geçiriniz.<br />
6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Universal Transversal Merkator<br />
Projeksiyonu” konusunu yeniden gözden<br />
geçiriniz.<br />
7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Universal Transversal Merkator<br />
Projeksiyonu” konusunu yeniden gözden<br />
geçiriniz.<br />
8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Polikonik Projeksiyon” konusunu<br />
yeniden gözden geçiriniz.<br />
9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Gnomonik Projeksiyon”<br />
konusunu yeniden gözden geçiriniz.<br />
10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Pafta Bölümleme ve Adland›rma”<br />
konusunu yeniden gözden geçiriniz.<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›<br />
S›ra Sizde 1<br />
UTM sistemi için ülkemizde toplam dört dilim (Zone)<br />
söz konusudur ve dilim numaralar› (DN) 35, 36, 37 ve<br />
38 dir. Konya ilinde yap›lacak bir çal›flmada, Dilim Numaras›<br />
olarak 36 seçilmelidir. Bütün parametreler ve<br />
koordinat sistemleri bu Dilim Numaras›na göre belirlenmektedir.<br />
Afla¤›daki flekilde Türkiye için dilim numaralar›<br />
gösterilmifltir. fiekil dikkatlice incelendi¤inde<br />
Konya ilinin Dilim Numaras›n›n 36 oldu¤u aç›k bir flekilde<br />
görülmektedir.<br />
DN 35 DN 36 DN 37 DN 38<br />
S›ra Sizde 2<br />
Genellikle kutup bölgelerinde yap›lan CBS çal›flmalar›nda<br />
Düz Projeksiyonlar kullan›lmaktad›r. Afla¤›daki<br />
flekilde de görüldü¤ü gibi özellikle Kutbi Gnomonik<br />
Projeksiyon kullan›m› uygun olacakt›r. Bu projeksiyonda<br />
kutup noktas›nda te¤et olacak bir flekilde düz bir sat›h›n<br />
konulmas› ile elde edilen bir projeksiyon sistemidir.<br />
Düzlem projeksiyonlarda te¤et noktas›ndan uzaklafl›ld›kça<br />
deformasyon miktar›nda da art›fl gözlenmektedir.<br />
Yani te¤et noktadan uzaklaflt›kça haritalarda büyük<br />
bozulmalar meydana gelir. Bu projeksiyonun en önemli<br />
özelli¤i büyük dairenin düz bir hat fleklinde olmas›-<br />
d›r. Bu özellik dünya üzerindeki en k›sa mesafenin bulunmas›<br />
için kullan›l›r. Bu özelli¤inden dolay› kutuplara<br />
yak›n uçufllarda Düzlem Projeksiyon ile üretilmifl haritalar<br />
kullan›lmaktad›r.<br />
Kutbi Gnomonik
4. Ünite - Harita Projeksiyonlar› ve Koordinat Sistemleri<br />
85<br />
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek<br />
Kaynaklar<br />
Büyük Ölçekli Harita Yap›m Yönetmeli¤i (1998),<br />
TMMOB Harita ve Kadastro Mühendisleri Odas›, 5.<br />
Bask›.<br />
‹pbüker, C., (2008). Kartografik Projeksiyonlar (Ders<br />
Notu).<br />
Küpçü, S., (2005). ArcGIS 9 Uygulama Doküman›, ‹fllem<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemleri Mühendislik ve E¤itim<br />
Ltd. fiti.<br />
Songu, C., (1995). Ölçme Bilgisi (Birinci Cilt), Birsen<br />
Yay›nevi<br />
Y›ld›r›m, F., Kaya, A., (2006) Kaya Dilim Esas›na Dayal›<br />
Utm Sistemi ‹çin Alternatif Çözüm Yöntemlerinin<br />
‹ncelenmesi, Harita Dergisi, Temmuz 2006,<br />
Say› : 136<br />
Y›lmaz, ‹., (2009) Uygun Harita Projeksiyonu Seçiminde<br />
Baz› Temel Esaslar, Harita Teknolojileri<br />
Elektronik Dergisi Cilt: 1, No: 2, 2009<br />
Yararlan›lan ‹nternet Adresleri<br />
http://tr.wikipedia.org/wiki/Merkat%C3%B6r_projeksiyonu<br />
http://en.wikipedia.org/wiki/Transverse_Mercator_projection<br />
http://webhelp.esri.com/arcgisdesktop/9.3/index.cfm?TopicName=An_overview_of_map_projections
5CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹NE G‹R‹fi<br />
Amaçlar›m›z<br />
<br />
<br />
<br />
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;<br />
Farkl› ölçü birimlerini tan›yabilecek ve birimler aras›nda dönüflümler<br />
yapabilecek,<br />
Ölçülerde meydana gelen hata türlerini tan›yabilecek ve bunlar› aç›klayabilecek,<br />
Detaylar›n al›m› ile ilgili yöntemleri tan›yabilecek ve detay ölçümünü<br />
yapabileceksiniz.<br />
Anahtar Kavramlar<br />
• Ölçme<br />
• Hata<br />
• Ölçü Birimleri<br />
• Do¤ruluk<br />
• Hassasiyet<br />
• Yatay Uzunluk Ölçümü<br />
• Detay<br />
• Kroki<br />
• Dik Koordinat Yöntemi<br />
• Ba¤lama Yöntemi<br />
‹çerik Haritas›<br />
Co¤rafi Bilgi<br />
Sistemlerine Girifl<br />
Ölçme ve Ölçme<br />
Bilgisine ‹liflkin Temel<br />
Kavramlar<br />
• ÖLÇME B‹LG‹S‹<br />
• ÖLÇME ‹fiLEM‹NDE MEYDANA<br />
GELEN HATALAR<br />
• UZUNLUK ÖLÇÜMÜ<br />
• DETAY ALIMI
Ölçme ve Ölçme Bilgisine<br />
‹liflkin Temel Kavramlar<br />
ÖLÇME B‹LG‹S‹<br />
Bir nesnenin gözlemler sonucu say› veya sembollerle ifade edilmesine “ölçme” denir.<br />
Ölçme bilinmeyen bir de¤erin bilinen ölçü ile ifade edilmesidir. Örne¤in bir<br />
nesnenin uzunlu¤u, aç›s›, alan›, s›cakl›¤›, kuvveti vb. birçok de¤eri olabilir.<br />
Uzunluk Birimi<br />
Uzunluk birimi olarak bugün birçok ülkede kabul edilen birim “metre” (k›sa gösterimi<br />
“m” olarak ifade edilir) dir. Metrenin ast ve üst katlar› afla¤›daki flekilde isimlendirilir;<br />
1000 metre (m) 1 Kilometre (km)<br />
100 metre (m) 1 Hektometre (hm)<br />
10 metre (m) 1 Dekametre (dam)<br />
1 metre (m) 1 Metre (m)<br />
0.1 metre (m) 1 Desimetre (dm)<br />
0.01 metre (m) 1 Santimetre (cm)<br />
0.001 metre (m) 1 Milimetre (mm)<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Dört kifliden oluflan bir ekip uzun bir yolu ölçmek istemektedir. Bir SIRA ekibin S‹ZDE bitti¤i yerden<br />
SIRA S‹ZDE<br />
di¤er ekip bafllamaktad›r. Birinci ekibin ölçümleri toplam› 5 kilometre, ikinci ekip 55 1<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
hektometre, üçüncü ekip ise 4 kilometre 6 hektometre de¤erlerinde ölçümler elde etmifltir.<br />
Ekipler ofise döndüklerinde ekip bafllar›na ölçüm de¤erlerini vermifllerdir. ‹stenen öl-<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
SORU<br />
çü birimi metre oldu¤una göre bu yolun uzunlu¤u kaç metre yapmaktad›r?<br />
SORU<br />
SORU<br />
Ölçüm esnas›nda ve hesaplamalarda verilen ve ölçülen birimin hangi D‹KKAT birim oldu¤u dikkate<br />
D‹KKAT<br />
al›narak hesaplamalar ve ölçümler yap›lmal›d›r.<br />
D‹KKAT<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Genellikle ölçümlerde kullan›lan birimler yukar›daki gibi s›ralanabilir. Ancak<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
baz› ölçümlerde daha hassas ölçü birimlerine ihtiyaç duyulabilir. Bunlarda afla¤›-<br />
daki flekilde isimlendirilir;<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON
88 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
0.000001 metre (m) = 10 -6 1 Mikron (µ)<br />
0.000000001 metre (m) = 10 -9 0.001 Mikron (µ) = 1 mµ<br />
0.0000000001 metre (m) = 10 -10 1 Angstron (A 0 ) = 0.1 mµ<br />
Kesiflen iki do¤runun<br />
oluflturdu¤u aç›kl›¤a aç›<br />
denir.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Aç› Birimi<br />
Bugün kullan›lan aç› birimleri Derece, Grad ve Milyem’dir.<br />
Derece: Bir çemberin 360’a bölünmesi sonucu oluflan merkez aç›s›na “1 derece”<br />
denir ve 1° fleklinde gösterilir. Derecenin, Dakika (1' fleklinde gösterilir) ve<br />
Saniye (1") olarak alt katlar› vard›r. Bu birimler 60 say›s›n›n katlar› fleklinde artar<br />
veya azal›r.<br />
1' Dakika = 1°/60 , 1" Saniye = 1'/60 = 1°/3600<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Bir aç›y› derece cinsinden 25° 30' 45" fleklinde veya 25°.5125 fleklinde gösterebiliriz.<br />
25° 30' 45" fleklinde gösterildi¤inde buna “altm›fll›k aç› biriminde” gösterim<br />
denir. Herhangi DÜfiÜNEL‹M bir aç›n›n trigonometrik de¤eri al›nmak istenildi¤i zaman aç›n›n<br />
altm›fll›k birimi kullan›lmaz, bunun yerine ondal›¤a dönüfltürülmüfl flekli (25°.5125)<br />
kullan›l›r. Altm›fll›k aç› biriminin ondal›k aç› birimine dönüfltürülme flekli afla¤›daki<br />
SORU<br />
gibidir;<br />
Derece cinsinden D‹KKAT verilen aç› biriminde hesaplama yap›labilmesi için aç›n›n ondal›kl› aç›<br />
biriminde olmas› gerekmektedir. Verilen aç› altm›fll›k aç› biriminde verilmifl ise hesaplamalara<br />
geçmeden SIRA S‹ZDE bu aç›n›n muhakkak ondal›kl› aç› birimine dönüfltürülmesi gerekmektedir.<br />
AMAÇLARIMIZ 45"/60 = 0.75' dakika elde edilir. Bu de¤ere kendi dakika de¤erimiz yani 30'’yi<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
ekledi¤imizde 30.75' elde edilir.<br />
30.75'/60 = 0.5125° derece elde edilir. Elde edilen bu de¤er kendi derece de-<br />
K ‹ T A P<br />
¤erimiz ile K toplanarak ‹ T A P sonuç de¤erimiz 25°.5125 elde edilir. Bu aç› de¤eri ile art›k<br />
hesap makinelerinden trigonometrik fonksiyonlar al›nabilir. Bu ifllem afla¤›daki gibi<br />
formüle edilebilir.<br />
TELEV‹ZYON<br />
Derece TELEV‹ZYON (°) + Dakika (')/60 + Saniye (")/3600 fleklinde hesaplanabilir.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
‹NTERNET<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SORU<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
D‹KKAT<br />
2<br />
3<br />
29° 45' 30" SIRA olarak S‹ZDE verilen bir aç› de¤eri vard›r. Bu aç›n›n sinüs ve kosinüs de¤erlerini hesaplay›n›z.<br />
‹NTERNET<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
35°.4550 aç› SIRA de¤erini S‹ZDEaltm›fll›k aç› biriminde gösteriniz.<br />
SORU<br />
Grad: Bir çemberin 400’e bölünmesi sonucu oluflan merkez aç›s›na “1 grad”<br />
denir ve 1 g DÜfiÜNEL‹M<br />
fleklinde gösterilir. Grad›n alt katlar› afla¤›daki gibidir;<br />
D‹KKAT<br />
SORU<br />
SORU<br />
SIRA S‹ZDE<br />
0.1 SIRA Grad S‹ZDE (1 g ) Desigrad (dg)<br />
0.01 Grad (1<br />
D‹KKAT<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
g ) Santigrad (c)<br />
D‹KKAT<br />
0.001 AMAÇLARIMIZ Grad (1 g ) Miligrad (mg)<br />
0.0001 Grad (1<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
g ) Desimiligrad (cc)<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
TELEV‹ZYON<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
K ‹ T A P<br />
‹NTERNET<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET<br />
TELEV‹ZYON
5. Ünite - Ölçme ve Ölçme Bilgisine ‹liflkin Temel Kavramlar<br />
Yukar›da da görüldü¤ü gibi birimler aras›ndaki dönüflüm 100 say›s› ile yap›lmaktad›r.<br />
Bu yüzden bu gösterime “yüzlük aç› birimi” de denir.<br />
SIRA<br />
Herhangi<br />
S‹ZDE<br />
bir aç›-<br />
n›n grad cinsinden gösterimi 36 g 25 c 56 cc fleklinde veya 36 g .2556 fleklinde de gösterilebilir.<br />
Bu aç›n›n trigonometrik fonksiyonunu al›rken hiçbir DÜfiÜNEL‹M dönüflüm veya de-<br />
¤ifltirme yapmam›za gerek yoktur. Bu flekilde kullan›m› çok kolay oldu¤u için Jeodezik<br />
ölçümlerde bu birim tercih edilir. Jeodezik ölçme cihazlar›nda aç› bölümleri<br />
genellikle grad aç› cinsinden<br />
SORU<br />
tan›mlanm›flt›r.<br />
89<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
Hesap yaparken hiçbir dönüflüm yap›lmadan kullan›ld›¤› için genellikle D‹KKAT ölçüm ifllerinde<br />
grad aç› birimi kullan›l›r. Ölçüm cihazlar›n›n aç› gösterge birimleri de grad cinsindendir.<br />
D ‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Milyem: Bir çemberin 6400’e bölünmesi sonucu oluflan merkez aç›s›na “1 milyem”<br />
denir ve son rakam›n üzerine “=” eklenerek gösterilir.<br />
6400 de¤eri rastgele seçilmifl bir de¤er de¤ildir. 6400 de¤eri AMAÇLARIMIZ yaklafl›k dünya<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
yar›çap›na yani ~6370 km yak›n bir de¤er seçilmifltir. Dünya üzerindeki 1 km’-<br />
lik mesafe 1 milyemlik aç› de¤erine bu da 1 metrelik yay uzunlu¤una karfl›l›k<br />
gelmektedir. Genellikle milyem de¤eri askeri amaçlar için K ‹ kullan›l›r T A P ve sivil<br />
K ‹ T A P<br />
amaçl› kullan›mlarda pek tercih edilmez.<br />
Yay Birimi<br />
Bir çemberde yay birimi olarak “radyan” ifadesi<br />
kullan›l›r. Bir çemberde, uzunlu¤u yar›çap›na<br />
eflit olan bir yay parças›n› gören merkez aç›ya<br />
bir radyanl›k aç› denir. Yar›çap› r olan çemberin<br />
çevresi 2πr oldu¤undan, çemberin radyan<br />
de¤eri;<br />
2πr/r = 2π = 6.283 dür.<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET<br />
TELEV‹ZYON<br />
fiekil 5.1<br />
Bir Radyanl›k Yay<br />
ve O Yay›<br />
‹NTERNET<br />
Gören<br />
Aç› (b = r).<br />
Bir radyanl›k aç› ro (ρ) harfi ile gösterilir.<br />
Merkez aç›ya göre ρ de¤eri de¤iflir. Merkez aç›<br />
derece cinsinden verilmifl ise ρ 0 , merkez aç›<br />
grad cinsinden verilmifl ise ρ g de¤erleri kullan›-<br />
l›r. Bu de¤erler aras›ndaki iliflki afla¤›daki gibidir.<br />
D/360 = G/400 = M/6400 = R/2π<br />
ρ 0 = 180/π = 57°.29577951<br />
ρ g = 200/π = 63 g .66197724<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
Aç›larda dönüflüm yaparken ρ 0 veya ρ g kullan›m›na dikkat edilmelidir. D‹KKAT<br />
D‹KKAT<br />
Bu farkl›l›ktan dolay› bir iflleme bafllamadan önce verilen birimin<br />
SIRA S‹ZDE<br />
ne oldu¤una<br />
çok dikkat edilmesi gerekir. Yukar›daki birimler aras›ndaki iliflkiden dolay› bir birimde<br />
SIRA S‹ZDE<br />
verilen bir de¤er baflka bir birime dönüfltürülebilir.<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
Bir üçgenin iç aç›lar› A = 75 g 36 c 45 cc , C = 0.95 radyan oldu¤una göre SIRA B S‹ZDE aç›s›n›n de¤erini<br />
SIRA S‹ZDE<br />
derece biriminden hesaplay›n›z?<br />
4<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
TELEV‹ZYON<br />
SORU<br />
TELEV‹ZYON<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
‹NTERNET<br />
SIRA S‹ZDE<br />
D‹KKAT<br />
‹NTERNET<br />
SIRA S‹ZDE
90 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Alan Birimleri<br />
Alan birimi olarak “metrekare” kullan›lacakt›r ve gösterimi “m 2 ” fleklindedir. Metrekare<br />
boyutlar› bir metre olan bir karenin alan›d›r. Metrekarenin ast ve üst katlar›<br />
afla¤›daki gibidir;<br />
SIRA S‹ZDE<br />
1 000 000 m 2 = 10 6 m 2 1 Kilometrekare (km 2 )<br />
10 000 m 2 = 10 4 m 2 1 Hektometrekare (hm 2 )<br />
100 m 2 = 10 2 m 2 1 Dekametrekare (dkm 2 )<br />
1 m 2 1 Metrekare<br />
0.01 m 2 = 10 -2 m 2 1 Desimetrekare (dm 2 )<br />
0.0001 m 2 = 10 -4 m 2 1 Santimetrekare (cm 2 )<br />
0.000001 m 2 = 10 -6 m2<br />
SIRA S‹ZDE<br />
1 milimetrekare (mm 2 )<br />
Uygulamada DÜfiÜNEL‹M s›kl›kla<br />
kullan›lan dekar veya<br />
dönüm terimi 1000 m 2 ye<br />
karfl›l›k gelmektedir.<br />
SORU<br />
Yukar›da DÜfiÜNEL‹M da görülece¤i gibi alan birimleri 100’ün katlar› fleklinde azal›p artmaktad›r.<br />
Genelde uygulamada dekametrekareye “ar”, hektometrekareye ise<br />
“hektar” denilmektedir. Ayn› flekilde 1000 m 2 ’ye “dekar” veya “dönüm” denilmektedir.<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
Uzunluk birimlerinde D‹KKAT ast ve üst katlara geçifller 10’un kat› fleklinde gerçekleflirken alan<br />
birimlerinde ast ve üst katlara geçifl 100’ün kat› fleklinde gerçekleflmektedir.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
50 hektometrekare SIRA S‹ZDE arazisi bulunan bir kifli dönümünü 2 000 TL’den satmaktad›r. Bu arsay›<br />
almak isteyen bir kiflinin ödeyece¤i ücret ne kadard›r?<br />
5<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
ÖLÇME ‹fiLEM‹NDE MEYDANA GELEN HATALAR<br />
Hata terimi ölçülen veya<br />
hesaplanan Dünya üzerinde nerede olunursa olunsun elimize bir ölçü cihaz› al›p ölçtü¤ümüzde<br />
her defas›nda farkl› de¤erlerle karfl›lafl›r›z. Örne¤in bir masan›n uzunlu¤unu bir<br />
K SORU ‹ T A de¤er P ile gerçek<br />
K SORU ‹ T A P<br />
de¤eri aras›ndaki fark<br />
olarak tan›mlanmaktad›r.<br />
çelik metre ile ölçmeye çal›flal›m. Bu ölçme ifllemi esnas›nda her defas›nda çok küçük<br />
de olsa farkl› D‹KKAT<br />
D‹KKAT<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON de¤erler elde ederiz. Bunun gibi farkl› ölçülerin elde edilmesi kimi<br />
zaman cihazlardan kaynaklanan, kimi zaman kiflilerden kaynaklanan (ölçü de-<br />
SIRA S‹ZDE<br />
¤erlerinin yanl›fl SIRA S‹ZDE okunmas› gibi), kimi zamanda tamamen tesadüfi meydana gelen<br />
hatalar olabilir.<br />
‹NTERNET<br />
‹NTERNET<br />
Haritac›l›k çal›flmalar› özellikle bir projeye ait de¤erler, s›n›rlar› gösteren bir çal›flma<br />
ve en AMAÇLARIMIZ önemlisi bu çal›flmalar hukuki bir durumun ayd›nlanmas›nda kullan›-<br />
AMAÇLARIMIZ Ölçülerin do¤rulu¤unu<br />
anlamak amac›yla bazen<br />
ölçüler tekrarl› olarak lan de¤erler olmaktad›r. Bu yüzden bu tür hatalar yak›ndan tan›mak çok önemlidir.<br />
Bu hatalar›n belirlenip giderilmesi ve ya giderilemeyecek bir hata söz konusu<br />
yap›l›r. Örne¤in bir uzunluk<br />
ölçümü<br />
K ‹ T<br />
yapal›m.<br />
A P<br />
Bu ölçüm<br />
K ‹ T A P<br />
hem gidifl hem de dönüfl ise onu en düflük düzeyde tutmak gerekmektedir.<br />
fleklinde ölçülmelidir. ‹flte<br />
dönüfl ölçüsü ölçünün<br />
tekrarlanmas› iflidir. Gidifl<br />
TELEV‹ZYON<br />
Ölçme<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹fllemlerinde Karfl›lafl›lan Hatalar<br />
ve dönüfl aras›nda bir fark<br />
yoksa ölçümüz do¤rudur, Ölçme ifllemlerinde karfl›lafl›lan hatalar üç flekildedir. Bunlar;<br />
ancak gidifl ve dönüfl a. Kaba hatalar<br />
aras›nda bir fark varsa<br />
ölçümüz hatal›d›r ve b. Sistematik (düzenli) hatalar<br />
hangisinin ‹NTERNET do¤ru oldu¤unu<br />
anlamak için bir üçüncü<br />
ölçme ifllemi yap›l›r.<br />
‹NTERNET<br />
c. Tesadüfi (düzensiz) hatalar
5. Ünite - Ölçme ve Ölçme Bilgisine ‹liflkin Temel Kavramlar<br />
Kaba Hatalar<br />
Kaba hatalar, genellikle kiflilerden kaynaklanan ve dikkatsizlikler sonucu meydana<br />
gelen hatalard›r. Örne¤in bir uzunluk ölçmesinde 20 metrelik bir veya<br />
SIRA S‹ZDE<br />
birkaç ölçümün hesaba kat›lmamas›, bir aç› ölçümünde 69 gradl›k bir ölçüm<br />
yerine 96 gradl›k bir ölçümün okunmas›, 27 gradl›k bir aç› hatas›n›n meydana<br />
gelmesine sebep olmaktad›r. Bu hata genellikle hesaplamalar DÜfiÜNEL‹M esnas›nda kolayl›kla<br />
belirlenebilir. Bu hatan›n giderilmesi için ölçümün tekrarlanmas› gerekmektedir.<br />
Ancak arazi ölçümleri esnas›nda da bu hata kontrol ölçüleri yard›-<br />
SORU<br />
m›yla veya ölçüler tekrarl› yap›larak belirlenebilir.<br />
91<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
Kaba hata fark edilmesi ve telafi edilmesi en kolay hata türüdür.<br />
D ‹KKAT<br />
D‹KKAT<br />
Ölçülerin do¤rulu¤unu<br />
anlamak amac›yla SIRA arazide S‹ZDE<br />
kontrol ölçüleri yap›l›r.<br />
Kontrol ölçüsü, arazi<br />
üzerinde hesap<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
ile<br />
bulunabilen bir de¤erin<br />
ölçülerek do¤rulu¤unun<br />
teyidini yapmakt›r. Örne¤in<br />
dik aç›l› bir üçgende iki<br />
kenar ölçüldükten K ‹ sonra T A P<br />
Sistematik (Düzenli) Hatalar<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Düzenli (sistematik) hatalar ayn› yönde (negatif veya pozitif) ve ayn› de¤erde<br />
olan hatalard›r. Bu tür hatalar genellikle ayn› flartlar alt›nda meydana gelen hatalard›r.<br />
Örne¤in bir çelik flerit metre ile ölçüm yap›ld›¤›n› düflünelim. Bu ölçüm esnas›nda<br />
önce çok s›cak bir yerde, daha sonra çok so¤uk bir yerde ölçüm yap›ld›-<br />
¤›n› ve ayn› nesnenin ölçüldü¤ünü düflünelim. Bu iki ölçünün ayn› ç›kmas› düflünülemez.<br />
Çünkü s›cakl›k fark›ndan dolay› çelik flerit metre baz› esneme ve büzül-<br />
K ‹ T A P<br />
melere maruz kalacakt›r. ‹flte s›cakl›k fark›ndan kaynaklanan bu hata bütün ölçüleri<br />
etkileyecek ve sonuçta elde edilen toplam ölçü de¤eri yanl›fl elde edilecektir.<br />
TELEV‹ZYON<br />
Say›sal bir örnek üzerinde düflünülürse, 20 metrelik bir çelik flerit metrede 1<br />
cm’lik bir hata oldu¤unu düflünelim. Ölçümümüz ise 400 metrelik bir alan olsun.<br />
Burada 20 cm ((400:20)x1=20) bir hata meydana gelmektedir. Baflka bir örnek daha<br />
verecek olursak, bir Totalstation cihaz› ile yap›lan bir ölçümde ‹NTERNET cihaz›n kalibrasyonu<br />
bozulmufl ise, bu cihazla ölçülen bütün de¤erler yanl›fl olacakt›r. Görüldü¤ü<br />
üzere sistematik hatalar genelde kiflilerden de¤il cihazlardan ve çal›flma ortam›ndan<br />
meydana gelen hatalard›r. Bu hatalar›n giderilmesi kaba hatalar›n giderilmesi<br />
gibi ölçülerin tekrarlanmas› suretiyle de giderilemez. Çünkü cihazdan<br />
kaynaklanan bir hata her koflulda tekrarlayaca¤›ndan ölçüm tekrarlanmas› bu<br />
ölçülerin yanl›fll›¤›n› gideremeyecektir. Bu tür bir hatan›n giderilmesi ancak o<br />
hatay› bilerek ve hatan›n giderilmesi ile mümkün olacakt›r. Bu hatan›n giderilebilmesi<br />
için ölçüme bafllamadan önce ölçüm cihazlar›n›n çok iyi bir flekilde kalibre<br />
edilmesi gerekmektedir. E¤er d›fl ortamlardan (s›cakl›k SIRA gibi) S‹ZDE kaynaklanan<br />
bir hata varsa cihaz›n hata miktar› hesaplanarak bütün ölçüme bu hata miktar›-<br />
n›n eklenmesi gerekmektedir. Özellikle hassas ölçüm yap›lmas› gereken (deformasyon<br />
ölçümleri gibi) yerlerde ölçüme bafllamadan önce bütün cihazlar›n ka-<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
libre edilmesi ve ortam koflullar›na ba¤l› hata miktarlar›n›n iyi bir flekilde belirlenmesi<br />
SORU<br />
gerekmektedir.<br />
üçüncü kenar› ölçmeye gerek<br />
yoktur. Pisagor ba¤›nt›s›n›<br />
kullanarak üçüncü kenar›<br />
hesaplar›z. Ama TELEV‹ZYON ölçülen iki<br />
kenar›n do¤rulu¤unu<br />
anlayabilmek için üçüncü<br />
kenar kontrol amac›yla<br />
ölçülür. E¤er ölçülen de¤er<br />
ile hesaplanan ‹NTERNET de¤er<br />
aras›nda fark yoksa üçgenin<br />
ölçülen di¤er iki kenar›<br />
do¤ru ölçülmüfltür, ancak<br />
fark varsa üçgenin ölçülen<br />
di¤er iki kenar› hatal›<br />
ölçülmüfltür.<br />
Ölçme ifli çok önemli bir<br />
ifltir. Bu yüzden ölçüm<br />
cihazlar›n›n da olabildi¤ince<br />
kusursuz olmas› istenir. ‹flte<br />
bu yüzden cihazlar›n tam<br />
do¤ru ölçüp ölçmedi¤inin SIRA S‹ZDE<br />
kontrol edilmesi amac›yla<br />
kalibrasyon ifllemi yap›l›r.<br />
Kalibrasyon ifllemi, ölçüsü<br />
tam olarak bilinen DÜfiÜNEL‹M bir yerin<br />
ölçüm cihaz› ile tekrar<br />
ölçülmesi ile yap›l›r. Ölçme<br />
cihaz›nda bir hata varsa<br />
hata miktar› kalibre SORU edilerek<br />
düzeltilir.<br />
Sistematik hatalar genelde cihazlardan meydana gelen hatalard›r. Bu D‹KKAT tür bir hata türü ölçü<br />
tekrarlanmas› suretiyle düzeltilemez. Ancak bu hatalar›n nereden kaynakland›¤›n› bularak<br />
hatan›n ortadan kald›r›lmas› ile düzeltilebilir.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Tesadüfi (Düzensiz) Hatalar<br />
Tesadüfi (düzensiz) hatalar cihazlardan ve insan yeteneklerinin s›n›rl› olmas›ndan<br />
kaynaklanan hatalard›r. Bu hatalar›n ölçüyü nas›l etkileyece¤i tam olarak kestirilememektedir.<br />
Bunlar ölçüye bazen (+) yönde, bazen (-) yönde etki yaparlar. Tesa-<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON
92 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SORU<br />
düfi hatalar, kaba hatalar gibi ölçülerin tekrarlanmas› suretiyle veya sistematik hatalar<br />
gibi hatalar› belirleyip bunlar› daha sonradan ölçülere düzeltme yapma imkan›<br />
bulunmamaktad›r. Bundan dolay› tesadüfi hatalar bu grup içerisinde en tehlikeli<br />
hatalard›r. SIRA Ancak S‹ZDEbu hatalarda büyük hata yapmak çok zordur. Tesadüfi hatalarda<br />
genellikle küçük hatalar yap›l›r ve bunlar fark edilemezler ancak bu hatan›n da<br />
belli s›n›rlar içerisinde kalmas› istenir.<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Kare fleklinde SIRA bir S‹ZDE arazinin iç aç›lar› 69 g , 120 g , 80 g , 104 g olarak ölçülmüfltür. Bu ölçümde<br />
6 bir hata meydana SORU gelmifl midir? E¤er bir hata söz konusu ise bu hata türü nedir?<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
D‹KKAT<br />
SORU<br />
SIRA S‹ZDE<br />
D‹KKAT<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
SIRA S‹ZDE<br />
K ‹ T A P<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Tesadüfi hatalar, D‹KKAT ölçüleri nas›l etkileyece¤i bilinemeyen hatalard›r. Bu yüzden hata gruplar›<br />
aras›nda en tehlikeli hata türüdür. Ancak bu hata türünde büyük hata yapma olas›l›¤›<br />
çok düflüktür. SORU<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Do¤ruluk ve D‹KKAT Hassasiyet<br />
Haritac›l›kta do¤ruluk ve hassasiyet çok önemli kavramlard›r. Ancak bu kavramlar ço-<br />
¤u zaman birbirleri ile kar›flt›r›labilmektedir. Do¤ruluk; bir ölçüm iflleminde yap›lan<br />
SIRA S‹ZDE<br />
ölçümün hatalardan ne ölçüde ar›nd›r›ld›¤›n›n bir ifadesidir. Hassasiyet ise; ard arda<br />
yap›lan ölçümlerin K ‹ T A Pne ölçüde tutarl› oldu¤unu ifade eden bir terimdir. Bir ölçü iyi bir<br />
do¤rulukta oldu¤u gibi kötü bir hassasiyette olabilir. Bunu daha iyi anlayabilmek için<br />
flu örne¤i inceleyelim. Bir okçu düflünelim ve bir hedef tahtas›na de¤iflik at›fllar yapt›¤›n›<br />
hayal edelim. Bu at›fllarda afla¤›daki gibi durumlar oluflabilir.<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
TELEV‹ZYON<br />
K ‹ T A P<br />
fiekil 5.2<br />
TELEV‹ZYON<br />
K ‹ T A P<br />
fiekil a’da yap›lan<br />
‹NTERNET<br />
TELEV‹ZYON<br />
at›fllarda okçu iyi<br />
bir do¤ruluk ve iyi<br />
bir hassasiyete<br />
sahiptir. fiekil b’de<br />
iyi bir hassasiyete<br />
‹NTERNET ancak kötü bir<br />
do¤rulu¤a sahiptir.<br />
fiekil c’de iyi bir<br />
do¤ruluk ancak<br />
kötü bir hassasiyete<br />
sahiptir. fiekil d’de<br />
ise hem kötü bir<br />
do¤ruluk hem de<br />
kötü bir hassasiyete<br />
sahiptir.<br />
‹NTERNET<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET<br />
a<br />
b<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
SORU c<br />
d<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Genellikle do¤ruluk D‹KKATve hassasiyet terimleri kar›flt›r›lmaktad›r. Do¤ruluk; ölçme iflleminde<br />
ölçümün hatalardan ne ölçüde ar›nd›¤›n›, hassasiyet ise; ard arda yap›lan ölçümlerin ne<br />
ölçüde tutarl› SIRA oldu¤unu S‹ZDE ifade eden bir terimdir.<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P
5. Ünite - Ölçme ve Ölçme Bilgisine ‹liflkin Temel Kavramlar<br />
Gerçek ve Görünen Hata<br />
Bir ölçüyü birkaç defa ölçtü¤ümüzde hiçbir zaman ayn› de¤eri ölçmemiz mümkün<br />
de¤ildir. ‹flte bu yüzden ölçünün gerçek de¤eri ve olmas› gereken de¤er aras›ndaki<br />
farka “hata” denilmektedir. Ölçülecek objenin de¤eri genelde önceden bilinmez.<br />
Ancak baz› ölçüler vard›r ki bunlar›n de¤eri önceden bilinebilir. Örne¤in bir<br />
üçgenin iç aç›lar› toplam› 180°’dir. Bir karenin iç aç›lar› toplam› 360°’dir. Ölçüm<br />
yap›lacak objelerin bazen de¤erleri bilinebilir. Bu bilinen de¤er ile ölçülen de¤er<br />
aras›ndaki fark ise “gerçek hata” olarak ifade edilir. Bir üçgenin iç aç›lar›n›n toplam<br />
ölçüsü 180.0258° ölçülmüfl ise bizim bu ölçüdeki gerçek hatam›z 0.0258°’dir.<br />
Çünkü bu ölçüde gerçek de¤er bellidir ve 180°dir.<br />
Ölçüm yap›lacak alanda genellikle gerçek de¤er bilinmez. Bunun için bir dizi<br />
ölçüm yap›l›r. Bu ölçümlerin aritmetik ortalamalar› sonucunda kesin de¤ere en yak›n<br />
de¤er elde edilir ve hesaplamalarda bu de¤er kullan›l›r. Ölçülen de¤erlerin kesin<br />
de¤erle aras›ndaki fark “görünen hata” olarak isimlendirilir. Bunu flöyle formülize<br />
edebiliriz;<br />
SIRA S‹ZDE<br />
L: Ölçüm de¤erleri<br />
X: Kesin de¤er<br />
V: Ölçü dizisindeki hata<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
V = L - X<br />
Bir ölçü dizisindeki hatalar›n toplam› [VV] fleklinde gösterilir ve de¤eri<br />
SORU<br />
0’a eflit olur. Bunu bir örnek üzerinde inceleyelim:<br />
93<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
Ölçü dizisindeki kesin de¤er ile ölçüm de¤erleri aras›ndaki farklar›n D‹KKAT toplam› [VV] = 0 olmal›d›r.<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Bir alanda ayn› yerin 5 farkl› ölçümü yap›lm›flt›r. Bu ölçüler;<br />
ÖRNEK<br />
L 1 = 150.80 m, L 2 = 150.86 m, L 3 = 150.75 m, L 4 = 150.90 m, L 5 = 150.83 m’dir.<br />
Bu ölçüleri kullanarak [VV] = 0 kontrolünü yaparak kesin de¤eri AMAÇLARIMIZ hesaplay›n›z.<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
X = (L1 + L2 + L3 + L4 + L5) / 5<br />
X = 150.83 m<br />
K ‹ T A P<br />
V1 = 150.80 - 150.83 = -3<br />
V2 = 150.86 - 150.83 = 3<br />
V3 = 150.75 - 150.83 = -8<br />
TELEV‹ZYON<br />
V4 = 150.90 - 150.83 = 7<br />
V5 = 150.84 - 150.83 = 1<br />
[VV] = 0<br />
‹NTERNET<br />
Bir aç› 5 kere ölçülmüfl ve flu de¤erler bulunmufltur;<br />
SIRA S‹ZDE<br />
L 1 = 120.8650 g , L 2 = 120.8675 g , L 3 = 120.8665 g , L 4 = 120.8655 g , L 5 = 120.8670 g.<br />
Bu ölçüleri kullanarak [VV] = 0 kontrolünü yaparak kesin de¤eri hesaplay›n›z.<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Ölçü Dengelemesi, Tolerans De¤eri<br />
Ölçümler esnas›nda meydana gelen hatalardan yukar›da detayl› SORU bir flekilde bahsedilmifltir.<br />
Bu hatalar›n, ölçülere düzeltme de¤eri olarak da¤›t›lmas›na “Ölçülerin<br />
Dengelenmesi” denilmektedir. Bunu daha iyi anlayabilmek için flöyle örnekleyebiliriz.<br />
Bilindi¤i gibi bir karenin iç aç›lar› toplam› 400 g D‹KKAT<br />
’d›r. Yap›lan ölçümler sonucunda<br />
karenin iç aç›lar› toplam›n›n 400.0040 g oldu¤u hesaplans›n. Buradaki -40 cc<br />
ölçü hatas› olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. ‹flte bu 40 cc ’lik ölçü hatas› SIRA S‹ZDE ölçülen aç›lardan<br />
10 cc ç›kar›larak ölçü dengelemesi ifllemi yap›lm›fl olur.<br />
7<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Haritalarda bir standard›n<br />
oluflturulmas› ve dil birli¤i<br />
SORU<br />
yap›lmas› için harita yap›m<br />
yönetmelikleri haz›rlan›r. Bu<br />
yönetmelik içerisinde<br />
konuyla ilgili birçok D‹KKAT madde<br />
ve kurallar vard›r. Haritaya<br />
yerlefltirilecek objelerin<br />
standard›ndan, SIRA ölçümlerdeki S‹ZDE<br />
hata s›n›r de¤erlerine kadar<br />
birçok konuyu içerirler.<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
S ORU<br />
SORU<br />
94 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
D‹KKAT<br />
D‹KKAT<br />
Burada akla flu soru gelebilir. Ölçülen bu aç›lar hangi derecede hata yap›ld›¤›nda<br />
ölçülere<br />
SIRA SIRA S‹ZDE S‹ZDE<br />
SIRA SIRA S‹ZDE<br />
böyle<br />
S‹ZDE<br />
bir düzeltme getirilebilir? ‹flte ölçülerin bu flekilde da¤›t›labilmesi<br />
için yap›lan hatan›n belli bir s›n›r içerisinde olmas› gerekir. Bu s›n›r de¤ere “Tolerans<br />
De¤eri” denir. Tolerans de¤eri yap›lan çal›flmadaki hassasiyete ve ölçüm ifl-<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
lemindeki büyüklü¤e AMAÇLARIMIZ göre de¤iflir. Tolerans de¤erleri, Harita Yap›m Yönetmeliklerinde<br />
belirtilmektedir. Yap›lan ölçümler tolerans de¤erlerinden fazla ise ölçümler<br />
SORU<br />
S ORU<br />
K ‹ T A P<br />
tekrarlanarak<br />
K<br />
yap›lan<br />
‹ T A P<br />
hatan›n tolerans de¤erinde olmas› sa¤lanmal›d›r.<br />
D ‹KKAT<br />
Ölçülerin elde D‹KKAT edilen sonuçlar›ndan gerçek de¤ere en yak›n de¤er elde edilir ve geride kalan<br />
hatalar ölçülere da¤›t›l›r. ‹flte bu ölçü hatalar›n›n bütün ölçülere da¤›t›lmas› ifline dengeleme<br />
denir. SIRA Ancak S‹ZDE dengeleme böyle basitçe anlafl›lmamal›d›r. Dengeleme ifli haritac›l›kta<br />
SIRA TELEV‹ZYON S‹ZDE<br />
TELEV‹ZYON<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
bafll› bafl›na bir konudur ve hemen hemen bütün ölçümlerde kullan›l›r.<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
AMAÇLARIMIZ ‹NTERNET<br />
Harita Yap›m Yönetmelikleri yaklafl›k 200 sayfa kal›nl›¤›nda bir kitap fleklindedir.<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
‹NTERNET<br />
www.tkgm.gov.tr/turkce/dosyalar/diger/yonet.doc adresinde de özet bilgilere ulaflmak<br />
SORU<br />
SORU<br />
mümkündür.<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
D‹KKAT<br />
Ölçülerde hata D‹KKAT da¤›t›m ifli belli bir s›n›r içerisinde yap›l›r. ‹flte bu s›n›r de¤ere “Tolerans<br />
De¤eri” denilmektedir. Bu de¤erin hesaplanmas› için yönetmeliklerden yararlan›l›r. E¤er<br />
TELEV‹ZYON<br />
SIRA S‹ZDE<br />
ölçülerdeki TELEV‹ZYON<br />
SIRA<br />
hata<br />
S‹ZDE<br />
tolerans de¤erinden büyük ise ölçüler tekrarlanmak zorundad›r.<br />
UZUNLUK ÖLÇÜMÜ<br />
AMAÇLARIMIZ ‹ki nokta aras›ndaki do¤runun yatay bir düzlem üzerine iz düflürülmesine ve bu iz<br />
SIRA ‹NTERNET S‹ZDE AMAÇLARIMIZ<br />
düflümün uzunlu¤unun ‹NTERNET SIRA S‹ZDE<br />
ölçülmesi ifllemine “Uzunluk Ölçümü” denir. Uzunluk ölçülmesi<br />
ifllemi genelde çelik flerit metre ile yap›lmaktad›r. Ancak yeni teknolojilerle<br />
birlikte bu DÜfiÜNEL‹M<br />
K ‹ ölçümler T A P elektronik cihazlarla da yap›lmaktad›r. Uzunluk ölçme iflle-<br />
K DÜfiÜNEL‹M ‹ T A P<br />
mi, yukar›daki tan›mdan da anlafl›laca¤› üzere muhakkak yatay yap›lmal›d›r. Ancak<br />
baz› durumlarda e¤ik uzunluklar da ölçülebilir. Bu durumda e¤im aç›s› hesaplanarak<br />
ölçülerin TELEV‹ZYON yatay mesafelere dönüfltürülmesi<br />
SORU<br />
SORU<br />
TELEV‹ZYON<br />
gerekir.<br />
D‹KKAT<br />
‹NTERNET<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Uzunluk ölçme D‹KKAT ifllerinde bütün ölçülerin yatayda olmas› gerekmektedir. E¤ik ölçüler gerçek<br />
mesafeyi vermez. Mecburi hallerde e¤ik ölçüm yap›lm›fl olsa bile bu ölçülerin yatay<br />
mesafeye dönüfltürülmesi ‹NTERNET gerekmektedir.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Yatay Mesafe Ölçüm Yöntemi<br />
AMAÇLARIMIZ Uzunluk ölçme ifllemlerinde en çok kullan›lan yöntem yatay mesafe ölçüm yöntemidir.<br />
Bu yöntemde esas olan çelik flerit metrenin yatay olarak tutulmas› ve ölçülmesidir.<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
fiekil 5.3<br />
K ‹ T A P<br />
E¤ik bir mesafenin<br />
yatay bir düzlem<br />
TELEV‹ZYON<br />
üzerine iz düflümü<br />
‹NTERNET<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET<br />
fiekilde de görüldü¤ü gibi, AC mesafesi<br />
ölçülmek istenmektedir. Örnekte<br />
A ve C noktalar›na birer jalon<br />
dikilir. Do¤ru bir ölçüm yap›labilmesi<br />
için aradaki noktalar›n B, A ve<br />
C noktalar› ile ayn› do¤rultuda olmas›<br />
gerekmektedir. Belli bir güç<br />
ile çekilen çelik flerit metre yatay<br />
olacak flekilde tutulur ve bir çekül<br />
yard›m› ile B noktas›na iflaretlenir.<br />
Bütün ölçme iflleminin yatay ve AC<br />
do¤rultusu aras›nda olmas›na dikkat<br />
edilir.
5. Ünite - Ölçme ve Ölçme Bilgisine ‹liflkin Temel Kavramlar<br />
95<br />
Bu tür bir ölçme ifllemi için üç kiflilik<br />
bir ekibe ihtiyaç duyulur. Bunlardan<br />
birinci kifli çelik flerit metrenin<br />
ucunu tutar ve ikinci kiflinin do¤rultuya<br />
girmesini sa¤lar. ‹kinci kifli verilen<br />
talimatlara uyar ve çelik flerit metreyi<br />
gergin bir flekilde tutarak çeker, ayn›<br />
zamanda ölçülen noktay› iflaretlemekle<br />
görevlidir. Üçüncü kifli bir çekül yard›m›yla<br />
çelik flerit metrenin yatay olmas›n›<br />
sa¤lar. Görüldü¤ü üzere do¤ru<br />
bir mesafe ölçümü dikkat gerektiren<br />
bir ifllemdir.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
fiekil 5.4<br />
Çelik flerit metre ile<br />
ölçme ifllemi.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
Yatay ölçme ifllemi genelde üç kiflilik bir ekip taraf›ndan gerçeklefltirilir D‹KKAT ve üçüncü kifli çekül<br />
yard›m›yla çelik flerit metrenin yatay bir flekilde kalmas›n› sa¤lar.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Yatay Ölçmede Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Mesafe ölçüm ifli basit bir ifllem gibi gözükse de çok önemli ve tecrübe gerektiren<br />
bir ifllemdir. Bu yüzden bu ölçümü yaparken dikkat edilmesi AMAÇLARIMIZ gereken baz› hususlar<br />
vard›r. Bunlar flu flekilde s›ralanabilir;<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
a. Yap›lan ölçü iki nokta aras›ndaki do¤rultu üzerinde yap›lmal›d›r. Do¤rultuya<br />
girme ifllemi metrenin s›f›r›n› tutan kifli taraf›ndan sa¤lan›r.<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
b. Çelik flerit metre yaklafl›k olarak 10 kg’l›k bir kuvvetle çekilmelidir. Aksi takdirde<br />
metre tam olarak gerilemez ve do¤ru bir ölçüm yap›lamaz.<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
c. Ölçüm ifllemi yatay durumda yap›lmal›d›r. Bu yatayl›k gözle sa¤lanabilece¤i<br />
gibi fazla e¤imli alanlarda üçüncü bir kiflinin yard›m›na da ihtiyaç<br />
duyulur.<br />
d. Ölçüm esnas›nda çelik flerit metre hiçbir zaman omuz hizas›n›n ‹NTERNET üstünde tutulmamal›d›r.<br />
Böyle bir durum söz konusu ise flerit metre daha k›sa tutula-<br />
‹NTERNET<br />
rak (10-15 m gibi) böyle bir durumun gerçekleflmemesi sa¤lan›r.<br />
e. Özellikle rüzgarl› havalarda, ölçülen noktalar›n do¤ru bir flekilde iflaretlenebilmesi<br />
ve çelik flerit metrenin ölçüm esnas›nda yatay tutulabilmesi için a¤›r<br />
bir çekül kullan›lmas› gerekmektedir. Çekülün sallanmas›n› önlemek için<br />
afla¤› yukar› hareket ettirmek gerekebilir.<br />
f. E¤imli yerlerde ölçme ifllemi yüksek noktadan afla¤›daki noktaya do¤ru yap›lmal›d›r.<br />
Ölçüm esnas›nda ölçüm yap›lmas›n› engelleyen su birikintisi, göl, nehir vb.<br />
baz› do¤al objelerle karfl›lafl›labilir. Bu gibi durumlarda yard›mc› ölçüler vas›tas›yla<br />
bu tür engeller afl›larak ölçme ifllemine devam edilir. Afla¤›daki flekilde gibi<br />
bir alanda, ölçme ifllemi için B noktas›ndan C noktas›na olan mesafe (X) ölçülür.<br />
Ayn› ifllem E ve D noktalar› için de tekrarlan›r. Böylece B ve E noktalar› aras›ndaki<br />
batakl›k bölgesinin ölçümü CD mesafesinin ölçülmesiyle bulunmufl<br />
olur. Sonuçta AF = AB + CD + EF fleklinde bulunabilir.
96 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
fiekil 5.5<br />
Ölçülemeyecek bir<br />
engelle (batakl›k,<br />
göl, su birikintisi<br />
vb.) ile<br />
karfl›lafl›ld›¤›nda<br />
izlenebilecek ölçüm<br />
metodu.<br />
DETAY ALIMI<br />
Detay al›m›; ölçülmesi istenen arazi parçalar›n›n bir ölçek alt›nda küçülterek bunun<br />
ka¤›t ortam›na tafl›nmas› ifllemidir. Bu ifllem, arazi parças›n›n bütün kenarlar›-<br />
n›n ölçülmesi esas›na dayan›r. Burada önemli olan konu; arazi parças›n›n ölçülerinin<br />
do¤ru yap›lmas›d›r.<br />
Ölçmede genel olarak basit ölçme aletleri kullan›l›r. Büyük alanlar›n ölçümlerinde<br />
ise ölçü do¤rular› ve teodolitler kullan›larak poligon flekilleri oluflturulur.<br />
Bir arazinin ölçümünde kullan›lacak aletler, ölçülecek arazinin büyüklü¤üne<br />
ve ölçmede kullan›lacak yönteme göre belirlenir. Detay ölçümlerinde bilinen<br />
iki yöntem vard›r. Bunlar;<br />
1. Ba¤lama yöntemi (Üçgenlere bölme yöntemi)<br />
2. Dik koordinat yöntemi (Ortogonal yöntemi)<br />
Çizim kontrolü; bir alan için<br />
oluflturulan çizimin, de¤iflik<br />
araçlar (Jalon, Teodolit vb.)<br />
kullan›larak do¤rulu¤unun<br />
test edilmesidir.<br />
Ba¤lama Yöntemi<br />
Bu yönteme göre; detay al›m›nda sadece uzunluklar ölçülür ve çekül, jalon, jalon<br />
sehpas›, çelik flerit metre gibi aletler kullan›l›r. Bir parselin bu yöntemle ölçülmesi<br />
esnas›nda parsel üçgenlere bölünür ve üçgenlerin bütün kenarlar› ölçülür. Bu yöntem<br />
tecrübe ve fazla bilgi gerektirmez. Yöntemde ölçümler kontrollü olarak yap›-<br />
lamaz. Bir ölçüde yap›lan hata sadece hata yap›lan noktada kalmaz, di¤er noktalar<br />
da bu hatadan etkilenir. Bu yüzden ölçüm yap›l›rken son derece dikkatli ölçüm<br />
yapmak gerekmektedir. fiekilde görülen alan, üçgen bölgeler oluflturacak flekilde<br />
bölünmüfltür. Tüm kenarlar ölçülmüfl ve afla¤›daki flekilde görüldü¤ü gibi oluflturulmufltur.<br />
fiekil 5.6<br />
Görüflün mümkün<br />
oldu¤u alan›n<br />
üçgenlere ayr›larak<br />
ölçülmesi
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SIRA S‹ZDE<br />
5. Ünite - Ölçme ve Ölçme Bilgisine ‹liflkin Temel Kavramlar<br />
SORU<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Ba¤lama yönteminde tüm alan üçgenler oluflturacak flekilde bölünür D‹KKAT ve bu üçgenlerin bütün<br />
kenarlar›<br />
SORU<br />
ölçülür.<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SIRA S‹ZDE<br />
97<br />
SORU<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
D‹KKAT<br />
SORU<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Ba¤lama yönteminin kullanan kiflinin çok fazla bir tecrübeye sahip olmas› D‹KKATgerekmez. Bu<br />
D‹KKAT<br />
yöntemde ölçümler kontrollü de¤ildir. Ölçülerde meydana gelen bir hata tüm noktalara tesir<br />
eder.<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Ölçülecek alan içerisinde bina gibi kapal› alanlar varsa ve bu alanda detay ölçümü<br />
yap›lmak istenirse, bu alan üzerinde üçgenler oluflturmak AMAÇLARIMIZ K ‹ mümkün T A P de¤ildir.<br />
K ‹ T A P<br />
Bu yöntemde bina s›n›rlar›n› kapsayan büyük bir üçgen oluflturulur. Daha<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
sonra Poligon; k›r›k hatlarla<br />
çevrilmifl bir alan›n, aç› ve<br />
bina kenarlar›n›n do¤rultular›, büyük üçgenin kenarlar›na kadar uzat›l›r. Do¤rultular›n<br />
üçgeni kesti¤i noktalar belirlenir ve bu noktalar aras›ndaki TELEV‹ZYON<br />
K ‹ mesafeler T A P ölçülür. suretiyle yap›lan TELEV‹ZYON<br />
K bir ‹ Tnokta<br />
A P<br />
kenarlar›n›n ölçülmesi<br />
tespit yöntemidir. Genelde<br />
Bunu bir örnekle belirtmek istersek; flekilde gösterilen bir binan›n detay ölçümleri<br />
yap›lmak istensin. Bina kenarlar›n›n uzant›lar› olan 1', 2', 3' ve 4' noktalar› bulu-<br />
olmaktad›rlar.<br />
çokgen biçiminde<br />
nur ve bu noktalar aras›ndaki mesafeler (A1', A3', AB, CA, C2', TELEV‹ZYON C4', 11', 22', 33', 44')<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET<br />
‹NTERNET<br />
ve bina cepheleri (12, 24, 43, 31) ölçülür. Sonuçta ölçüm ifllemi tamamlanm›fl olur.<br />
Dik Koordinat Yöntemi (Ortogonal Yöntemi)<br />
Bu yöntemde, detay› al›nacak arazi parças›<br />
poligonlar fleklinde bölünür. Buradaki<br />
her bir k›r›k noktan›n ölçü do¤rusuna<br />
dik bir flekilde iz düflümü yap›l›r.<br />
Bu iz düflümler teker teker ölçülür. ‹z<br />
düflüm noktalar›n›n ölçü do¤rusu üzerindeki<br />
ara mesafeleri de ölçülür. Bu ara<br />
mesafeler, kontrol amac›yla ölçülen mesafelerdir.<br />
Kontrol ifllemi dik üçgen ba-<br />
¤›nt›lar› kullan›larak yap›l›r.<br />
Bu yöntem uygulan›rken; jalon, jalon<br />
sehpas›, çekül, çelik flerit metre gibi araçlar<br />
kullan›l›r. Çal›flmada tecrübeli elemanlara<br />
ihtiyaç bulunmaktad›r. Bu yöntemde<br />
ba¤lama yönteminin aksine, bir<br />
noktada yap›lan hata di¤er noktalar› etkilemez.<br />
Yap›lan ölçümler kolay ve kontrol<br />
edilerek yap›lmaktad›r. Yöntemin<br />
de¤iflik uygulamalar vard›r. Bunlar;<br />
• Alan›n bir kenar›n›n ölçü do¤rusu<br />
yap›lmas›,<br />
• Herhangi bir köflegenin do¤ru ölçüsü yap›lmas›,<br />
• Birden fazla ölçü do¤rusunun kullan›lmas›d›r.<br />
‹NTERNET<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
‹NTERNET<br />
fiekil 5.7<br />
Bir binan›n<br />
ölçülmesi<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
Dik koordinat yöntemi uygulan›rken ölçülerin kontrol edilmesi amac›yla D‹KKAT dik üçgen ba¤›nt›lar›ndan<br />
yararlan›l›r.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Alan›n Bir Kenar›n›n Ölçü Do¤rusu Yap›lmas›<br />
Bu yönteme ait uygulama afla¤›daki flekilde görülmektedir. fiekilden görüldü¤ü<br />
üzere AF kenar› bir ölçü do¤rusudur ve bu do¤ru arazi parças›n›n bir kenar›d›r. Bu<br />
do¤ruya tüm noktalardan dikler düflülmektedir. Bu diklerin uzunluklar› ve dikler<br />
aras›ndaki mesafeler bulunmaktad›r.<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Apsis; yatay eksende ölçülen<br />
mesafedir.<br />
AMAÇLARIMIZ Ordinat; düfley eksende<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
ölçülen mesafedir.<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON
98 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
fiekil 5.8<br />
Alan›n bir<br />
kenar›n›n ölçü<br />
do¤rusu yap›lmas›<br />
yöntemi<br />
11.44<br />
Ölçü do¤rusu; detay al›m›<br />
yap›lacak alanda oluflturulan<br />
düz bir do¤rudur.<br />
‹z düflüm (dikler); uzayda<br />
herhangi bir nokta, do¤ru<br />
veya yüzeyin istenilen<br />
herhangi bir eksen veya<br />
do¤ru üzerindeki dik<br />
gösterimidir.<br />
fiekil 5.9<br />
Herhangi Bir Köflegenin Do¤ru Ölçüsü Yap›lmas›<br />
Bu yöntem, alan›n çok büyük ve bir kenar›n›n ölçü do¤rusu yap›lamamas› durumunda<br />
kullan›lmaktad›r. Yöntemde tüm izdüflümleri yapabilece¤imiz bir ölçü<br />
do¤rusu oluflturulur. Bu ölçü do¤rusu da köflegen olarak seçilir. Böylece diklerde<br />
yap›labilecek hatalar en aza indirilmifl olur. Bu yöntemin gösterimi afla¤›da flekil<br />
5.9’da verilmifltir.<br />
Herhangi bir<br />
köflegenin do¤ru<br />
ölçüsü yap›lmas›<br />
yöntemi<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
8<br />
Afla¤›daki verilen SIRA S‹ZDE flekildeki ölçüleri kullanarak a, b, c ve d kenar ölçülerini üçgen kenar<br />
ba¤›nt›lar›n› kullanarak hesaplay›n›z (Tüm ölçüler metre cinsindendir).<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P
5. Ünite - Ölçme ve Ölçme Bilgisine ‹liflkin Temel Kavramlar<br />
Birden Fazla Ölçü Do¤rusunun Kullan›lmas›<br />
Baz› alanlar›n ölçülmesinde bir do¤runun yetmeyece¤i bir durumla karfl›lafl›labilir.<br />
Çünkü ölçü do¤rular›na inilen diklerin uzunlu¤unun 30 metreyi SIRA geçmemesi S‹ZDE gerekmektedir.<br />
Bunun için birden daha fazla ölçü do¤rusu çizilerek dikler bu do¤rulara<br />
indirilir. Bütün ölçümlerde oluflturulan plan çerçevesinde ölçümler yap›l›r. Herhangi<br />
bir köflegenin do¤ru ölçüsü yap›lmas› yöntemi ile ayn› ifllemler yap›l›r. An-<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
cak buradaki fark sadece tek bir ölçü do¤rusu de¤il birden fazla ölçü do¤rusunun<br />
S ORU<br />
kullan›lmas›d›r.<br />
Ölçü do¤rusuna inilen iz düflüm (diklerin) do¤rular›n uzunlu¤u 30 metreyi D‹KKAT geçmemelidir.<br />
99<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
fiekil SIRA 5.10 S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
Birden fazla ölçü<br />
do¤rusunun<br />
kullan›lmas›<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
yöntemi<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET<br />
‹NTERNET<br />
Dik Koordinat Yöntemi ile Bir Kapal› Alan›n Detay Ölçümü<br />
Bu yöntem bina gibi kapal› alanlar›n oldu¤unda kullan›lan bir yöntemdir. Yöntemde,<br />
binan›n d›fl›nda bir ölçü do¤rusu çizilir. Binan›n tüm köfle noktalar›ndan bu ölçü<br />
do¤rusuna dikler inilir. Binan›n cephe uzunluklar›, ölçü do¤rusuna olan uzunluklar<br />
ve dikler aras›ndaki mesafeler belirlenir. Bu yöntemin uygulanmas›na ait örnek<br />
afla¤›daki flekilde verilmifltir.<br />
fiekil 5.11<br />
Dik Koordinat<br />
Yöntemi ile Bir<br />
Kapal› Alan›n<br />
Detay Ölçümü
100 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Ba¤lama Yöntemi ile Dik Koordinat Yönteminin<br />
Karfl›laflt›r›lmas›<br />
Birinci metot olan ba¤lama yönteminde, prizma kullan›lmay›p sadece uzunluklar<br />
kullan›ld›¤› için di¤er yönteme göre daha kolay olmaktad›r. Fakat bu yöntemde<br />
ölçü hatalar›, ölçüm yap›lan noktada kalmay›p di¤er noktalara da etki<br />
etmektedir.<br />
Dik koordinat sisteminde, prizma ile dik düflülmesi tecrübe isteyen bir ifltir. Buna<br />
karfl›l›k ölçülerin kontrollerinin kolayca yap›labilmesi, yap›lan hatalar›n ölçüm<br />
yap›lan yerde kal›p di¤er noktalara tesir etmemesi nedeniyle di¤er metoda göre<br />
daha kolay bir yoldur.<br />
fiekil 5.12<br />
Ada Köflesi’nin<br />
detay al›m ifllemi<br />
Detay Al›m›nda Dikkat Edilecek Hususlar<br />
1. Dik uzunluklar, bina ve benzeri<br />
detaylarda 30 metreyi aflmamal›d›r.<br />
Parsel s›n›r› olmayan alanlar›n<br />
ölçümünde ise dik boylar›<br />
50 metreyi aflmamal›d›r.<br />
2. Tüm ölçümlerde, uzunlu¤u 20<br />
metre ve geniflli¤i en az 1 santimetre<br />
olan flerit metreler kullan›lmal›d›r.<br />
3. Dik düflülen noktalar›n kontrolünün<br />
sa¤lanmas› için, cephe<br />
uzunluklar›n›n da ölçülmesi gerekmektedir.<br />
4. Ada köfleleri için, iki ayr› ölçü<br />
do¤rusundan dikler inilir ve poligon<br />
noktalar›ndan uzakl›klar<br />
ölçülür. Afla¤›daki flekilde bu<br />
uygulaman›n bir örne¤i görülmektedir.<br />
5. Bir ölçü do¤rusuna inilen dikler, ölçü do¤rusu olarak kullan›labilir. Bu diklerin<br />
boylar› 15 metreyi aflmamal›d›r.<br />
6. Bina/parsel cephe uzunluklar› ve prizma kullan›larak yap›lan uzunluklar<br />
aras›ndaki fark, d=0.008√T + 0.0003T formülü ile bulunan miktardan fazla<br />
olamaz.<br />
T = metre cinsinden cephe uzunlu¤u<br />
d = Ölçülen ve hesaplanan de¤er aras›ndaki fark<br />
Dik Koordinat Yöntemiyle Yap›lan Ölçülerin Kontrolü<br />
Kadastro ölçümlerinde, her düflülen dikin ve buna ait ölçülerin do¤ru olup olmad›¤›<br />
Pisagor teoremine göre kontrol edilir. Kontrol sonucunda hata bulunursa, ölçüler<br />
arazide tekrarlanarak hatalar giderilir. Afla¤›daki flekilde dik koordinat yöntemiyle<br />
yap›lan ölçülerin Pisagor teoremine göre kontrolü görülmektedir.
5. Ünite - Ölçme ve Ölçme Bilgisine ‹liflkin Temel Kavramlar<br />
101<br />
fiekil 5.13<br />
Ölçülerin Pisagor teoremine göre kontrolü<br />
d<br />
d<br />
c' c' c'<br />
fiekilde görüldü¤ü gibi bir dik üçgenin dik kenarlar› a ve b, hipotenüsü c ise;<br />
c= a 2 + b<br />
2<br />
olur. Burada a, b ve c ölçülür. Ölçülen de¤er c', hesaplanan de¤er ise c olarak<br />
belirlenir. Bu c ve c'’nün fark› bize ölçünün hatal› olup olmad›¤›n› gösterir.<br />
d= c - c'<br />
d de¤erinin, d=0,008√T + 0,0003T formülüyle belirtilen de¤eri aflmamas› gerekir.<br />
T, metre cinsinden cephe uzunlu¤udur.<br />
Dik üçgen flekilde bir parselin küçük kenarlar› 15 metre ve 20 metre, SIRA S‹ZDE uzun kenar ise<br />
25.32 metre olarak ölçülmüfltür. Uzun kenar›n do¤ru ölçülüp ölçülmedi¤ini Pisagor teoremi<br />
yard›m›yla hesaplay›n›z.<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Ölçü Krokileri<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Detay al›m› ifllerinde, ölçülen yerleri ve yap›lan ölçümleri göstermek SORUüzere bir detay<br />
krokisi haz›rlan›r. Bu krokiler; ölçüm yerlerinin neresi oldu¤unu, hangi ayr›n-<br />
SORU<br />
t›lar›n ölçüldü¤ünü göstermelidir. Krokinin ölçü de¤erleri herkesin anlayabilece¤i<br />
flekilde düzenlenmelidir. Bu krokiler, ölçülerde yap›lacak hatalar› D‹KKAT ortaya ç›karabilmek<br />
için yaklafl›k olarak ölçekli olarak yap›lmal›d›r.<br />
D‹KKAT<br />
Ölçü krokileri, genellikle A4 boyutunda (297 mm x 210 mm) SIRA S‹ZDE ka¤›tlara yap›lmaktad›r.<br />
Tüm çizimler kurflun kalemle yap›lmal›d›r. Tüm yaz›lar ve rakamlar oku-<br />
SIRA S‹ZDE<br />
nakl› bir flekilde krokiye eklenmelidir. Bu krokilerin düzenlenmesinde dikkat edilecek<br />
hususlar flu flekilde s›ralanabilir:<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
a. Binalar ve alanlar›n s›n›rlar› sürekli çizgi (“____”) ile çizilmelidir. Dikler ve<br />
ölçü do¤rular›, kesik çizgi (“_ _ _ _”) ile gösterilmelidir.<br />
b. Zemine çak›lm›fl kaz›k ve çivilerle belirlenmifl noktalar, K krokide ‹ T A P özel iflaretlerle<br />
gösterilmelidir.<br />
K ‹ T A P<br />
c. Ölçü do¤rular›n›n bafllang›ç noktalar›, 0.00 yaz›l›r. Son ölçünün alt›na paralel<br />
çift çizgi çizilir.<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
d. Sürekli ölçüler, ölçü do¤rusunun uygun taraf›na yaz›lmal›d›r.<br />
e. Sürekli ölçüler do¤ru boyunca devam ettirilir.<br />
f. Nehir, dere, kanal gibi bölgelerin, cinsleri ve ak›fl yönleri gösterilir.<br />
g. Krokinin sol üst köflesine ait oldu¤u yerin ad›, numaras›,<br />
‹NTERNET<br />
sa¤ üst köfleye ise<br />
‹NTERNET<br />
kuzey iflareti ve ölçek, alt tarafa düzenlendi¤i tarih ve düzenleyenin ad› soyad›<br />
yaz›l›r.<br />
h. Krokide mevki ve yol isimleri yaz›l›r. Ölçüler santimetre cinsinden yap›l›r.<br />
9
102 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Özet<br />
A MAÇ<br />
1<br />
Farkl› ölçü birimlerini tan›mak ve birimler aras›nda<br />
dönüflümler yapmak.<br />
Temelde ölçü birimlerini üç grupta toplayabiliriz.<br />
Bunlar Uzunluk Birimleri, Aç› Birimleri ve<br />
Alan Birimleri’dir. Uzunluk birimi olarak “metre”<br />
birimi kullan›l›r. Uzunluk birimlerinin ast ve üst<br />
katlar› mevcuttur. Aç› birimi olarak Derece, Grad<br />
ve Milyem birimleri kullan›l›r. Ölçü cihazlar›nda<br />
aç› birimi olarak genelde Grad birimi kullan›lm›flt›r.<br />
Çünkü Grad aç› biriminde bir dönüflüm<br />
yapmadan direk hesaplamalara geçifl imkan› vard›r.<br />
Alan birimi olarak “metrekare” birimi kullan›l›r.<br />
Alan birimlerinin ast ve üst katlar› mevcuttur.<br />
Uygulamada 1000 m 2 ’ye “dekar” veya “dönüm”<br />
denilmektedir.<br />
Aç› birimleri aras›nda dönüflümler için afla¤›daki<br />
formül kullan›l›r.<br />
D/360 = G/400 = M/6400 = R/2π<br />
Ölçülerde meydana gelen hata türlerini tan›mak<br />
2 ve bunlar› aç›klamak.<br />
Dünya üzerinde nerede olunursa olunsun elimize<br />
bir ölçü cihaz› al›p ölçtü¤ümüzde her defas›nda<br />
farkl› de¤erlerle karfl›lafl›r›z. ‹flte bu de¤er farkl›l›klar›<br />
ölçülerde küçükte olsa meydana gelen<br />
hatalar›n sonucunda olmaktad›r. Ölçme ifllemlerinde<br />
meydana gelen hatalar› üç grup alt›nda toplayabiliriz.<br />
a. Kaba Hatalar<br />
b. Sistematik (Düzenli) Hatalar<br />
c. Tesadüfi (Düzensiz) Hatalar<br />
a. Kaba Hatalar: Kaba hatalar genellikle kiflilerden<br />
kaynaklanan ve dikkatsizlikler sonucu meydana<br />
gelen hatalard›r. Örne¤in bir aç› ölçümünde 101<br />
gradl›k bir ölçüm yerine 110 gradl›k bir ölçümün<br />
okunmas› 9 gradl›k bir aç› hatas›n›n meydana gelmesine<br />
sebep olmaktad›r. Bu hata genellikle hesaplamalar<br />
esnas›nda kolayl›kla belirlenebilir. Bu<br />
hatan›n giderilmesi için ölçümün tekrarlanmas›<br />
gerekmektedir.<br />
b. Sistematik (Düzenli) Hatalar: Düzenli hatalar ayn›<br />
yönde (negatif veya pozitif) ve ayn› de¤erde<br />
olan hatalard›r. Bu tür hatalar genellikle ayn› flartlar<br />
alt›nda meydana gelen hatalard›r. Örne¤in<br />
arazide Totalstation cihaz› ile ve mesafe ölçüldü-<br />
¤ünü düflünelim. Bu cihaz›n kalibrasyonu bozuk<br />
A MAÇ<br />
ise her aç› ve mesafe de¤eri hatal› ölçülecektir.<br />
Sistematik hatalar genelde kiflilerden de¤il, cihazlardan<br />
ve çal›flma ortam›ndan meydana gelen<br />
hatalard›r. Bu hatalar›n giderilmesi kaba hatalar›n<br />
giderilmesi gibi ölçülerin tekrarlanmas› suretiyle<br />
de giderilemez. Çünkü cihazdan kaynaklanan<br />
bir hata her koflulda tekrarlayaca¤›ndan ölçüm<br />
tekrarlanmas› bu ölçülerin yanl›fll›¤›n› gideremeyecektir.<br />
Bu tür bir hatan›n giderilmesi ancak<br />
o hatay› bilerek ve hatan›n giderilmesi ile<br />
mümkün olacakt›r.<br />
c. Tesadüfi (Düzensiz) Hatalar: Bu hatalar›n ölçüyü<br />
nas›l etkileyece¤i tam olarak kestirilememektedir.<br />
Bunlar ölçüye bazen (+) yönde bazen (-) yönde<br />
etki yaparlar. Tesadüfi hatalar, ölçüm s›ras›nda<br />
meydana gelen hatalar içerisinde en tehlikeli hatalard›r.<br />
Ancak bu hatalarda büyük hata yapmak<br />
çok zordur. Tesadüfi hatalarda genellikle küçük<br />
hatalar yap›l›r ve bunlar fark edilemezler ancak<br />
bu hatan›n da belli s›n›rlar içerisinde kalmas› istenir.<br />
Tesadüfi hatalarda, kaba hatalar gibi ölçülerin<br />
tekrarlanmas› suretiyle hatalar› giderebilme<br />
veya sistematik hatalar gibi hatalar› belirleyip daha<br />
sonradan ölçülerde düzeltme yapma imkan›<br />
bulunmamaktad›r.<br />
A MAÇ<br />
3<br />
Detaylar›n al›m› ile ilgili yöntemleri tan›mak ve<br />
detay ölçümünü yapmak.<br />
Detay al›m› ile ilgili iki farkl› yöntem kullan›lmaktad›r.<br />
Bunlardan birisi Ba¤lama Yöntemi di-<br />
¤eri ise Dik Koordinat Yöntemidir. Ba¤lama yönteminde<br />
fazla tecrübe gerektirmez. Detay al›m›<br />
yap›lacak alan, üçgenlere bölünür ve daha sonrada<br />
kenar ölçümleri yap›l›r. Dik koordinat yönteminde<br />
ise, alan içerisinde veya alan›n bir kenar›nda<br />
ölçü do¤rusu oluflturulur. Tüm k›r›k noktalardan<br />
ölçü do¤rusuna prizma yard›m›yla dikler<br />
indirilir. Bu diklerin uzunluklar›, dikler aras›ndaki<br />
mesafeler ölçülür ve detay al›m› ifllemi bitirilmifl<br />
olur.
5. Ünite - Ölçme ve Ölçme Bilgisine ‹liflkin Temel Kavramlar<br />
103<br />
Kendimizi S›nayal›m<br />
1. “Mikron” terimi ne anlama gelmektedir?<br />
a. Aç› Birimi<br />
b. Hassas Uzunluk Birimi<br />
c. Alan Birimi<br />
d. Derecenin 1/60 de¤eri<br />
e. Yay birimi<br />
2. Afla¤›dakilerden hangisi 45° 38’ 15” aç›s›n›n ondal›k<br />
flekle dönüfltürülmüfl halidir?<br />
a. 45° 38' 15''<br />
b. 66 g 38 c 26 cc<br />
c. 45°.8720<br />
d. 45°.6375<br />
e. 45°.2547<br />
3. Afla¤›dakilerden hangisi 36°.2550 aç›s›n›n altm›fll›k<br />
aç› birimde gösterilmifl fleklidir?<br />
a. 36° 38' 15''<br />
b. 35° 28' 45''<br />
c. 36° 15' 18''<br />
d. 36° 45' 35''<br />
e. 36° 30' 25''<br />
4. Afla¤›dakilerden hangisi yanl›fl bir aç› okumas›ndan<br />
meydana gelen hatad›r?<br />
a. Kaba hata<br />
b. Tesadüfi hata<br />
c. Sistematik hata<br />
d. Alet hatas›<br />
e. S›cakl›k hatas›<br />
5. “Gerçek Hata” nedir?<br />
a. Ölçülen de¤erler aras›ndaki fark<br />
b. Bilinen de¤er ile ölçülen de¤er aras›ndaki fark<br />
c. Hatalar›n ölçülere da¤›t›lmas›<br />
d. Ölçümlerde cihazlardan meydana gelen hata<br />
e. S›cakl›k farklar›ndan meydana gelen hata<br />
6. Afla¤›daki tan›mlardan hangisi yanl›flt›r?<br />
a. Ölçülerde meydana gelen hatalar›n düzeltme<br />
de¤eri olarak ölçülere da¤›t›lmas›na “Ölçülerin<br />
Dengelenmesi” denir.<br />
b. Hata s›n›r de¤erine “Tolerans De¤eri” denir.<br />
c. 1000 m 2 ye “Dönüm” denir.<br />
d. Bir çemberin 400’e bölünmesi sonucu oluflan<br />
merkez aç›ya “1 Derece” denir.<br />
e. Kiflilerden ve dikkatsizlikler sonucu meydana<br />
gelen hataya “Kaba Hata” denir.<br />
7. Afla¤›dakilerden hangisi yatay mesafe ölçümünde<br />
dikkat edilmesi gereken kurallardan biri de¤ildir?<br />
a. Yap›lan ölçü iki nokta aras›ndaki bir do¤rultu<br />
üzerinde yap›lmal›d›r.<br />
b. Çelik flerit metre yaklafl›k olarak 10 kg’lik bir<br />
kuvvet ile çekilmelidir.<br />
c. E¤imli yerlerde ölçme ifllemi yüksek noktadan<br />
afla¤›daki noktaya do¤ru yap›lmal›d›r.<br />
d. Ölçüm esnas›nda çelik flerit metre omuz hizas›-<br />
n›n üstünde tutulmamal›d›r.<br />
e. Ölçme ifllemi e¤ik bir flekilde yap›lmal›d›r.<br />
8. Detay al›m›nda afla¤›daki yöntemlerden hangisi kullan›lmamaktad›r?<br />
a. Prizmatik do¤rulama yöntemi<br />
b. Ba¤lama yöntemi<br />
c. Alan›n bir kenar›n›n ölçü do¤rusu yap›lmas›<br />
d. Herhangi bir köflegenin do¤ru ölçüsü yap›lmas›<br />
e. Birden fazla ölçü do¤rusunun kullan›lmas›<br />
9. Bina ve benzeri alanlarda, detay al›m›nda inilecek<br />
diklerin uzunlu¤u en fazla kaç metre olmal›d›r?<br />
a. 10<br />
b. 20<br />
c. 30<br />
d. 40<br />
e. 50<br />
10. Afla¤›dakilerden hangisi detay al›m›nda dikkat edilmesi<br />
gereken kurallardan biri de¤ildir?<br />
a. Tüm ölçümlerde, uzunlu¤u 20 metre ve geniflli-<br />
¤i en az 1 santimetre olan flerit metreler kullan›lmal›d›r.<br />
b. Dik düflülen noktalar›n kontrolünün sa¤lanmas›<br />
için, cephe uzunluklar›n›n da ölçülmesi gerekmektedir.<br />
c. Ada köfleleri için, iki ayr› ölçü do¤rusundan dikler<br />
inilir ve poligon noktalar›ndan uzakl›klar ölçülür.<br />
d. Bir ölçü do¤rusuna inilen dikler, ölçü do¤rusu<br />
olarak kullan›labilir. Bu diklerin boylar› 15 metreyi<br />
aflmamal›d›r.<br />
e. Parsel s›n›r› olmayan alanlar›n ölçülmesinde dik<br />
boylar, 80 metreyi aflmamal›d›r.
104 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Okuma Parças›<br />
Yaz›l› tarihle bafllayan ölçme teknikleri içinde ilk uzunluk<br />
standard›, parmak kal›nl›¤›, el geniflli¤i, kar›fl, ayak<br />
gibi orta boyuttaki bir insan›n vücudundaki parça veya<br />
mesafelerden yola ç›k›larak oluflturulmufltur. Örne¤in,<br />
Nil üzerinde Chaldees’te MÖ 4000 y›llar›nda Firavun’un<br />
Dirse¤i yayg›n bir standartt› ve 1 dirsek, 1/2<br />
ayak, 2 kar›fl, 6 el geniflli¤i ya da 24 parmak kal›nl›¤›na<br />
eflit say›l›yordu. Bugünkü birimlerde, Firavun Dirse¤i<br />
463,3 mm.’ye denk gelmektedir. MS 1101 y›l›nda Kral I.<br />
Henry taraf›ndan standart olmas› önerilen ve I.<br />
Henry’nin burnundan el bafl parma¤›na kadar olan mesafe<br />
olarak tan›mlanan yarda k›smen de olsa bugün<br />
hâlâ kullan›lmaktad›r.<br />
Toplumlar aras› iliflkilerin s›klaflmas› ile birlikte özellikle<br />
a¤›rl›k ve uzunluk birimlerini karfl›laflt›racak, bu<br />
konuda birli¤i sa¤layacak bir ölçme sistemine ihtiyaç<br />
duyulmufl ve bilimsel bir yaklafl›m aranmaya bafllanm›flt›r.<br />
17.yüzy›l›n ortalar›nda Fransa’da uzunluk ve<br />
a¤›rl›k birimleri konusundaki karmaflay› gidermek ve<br />
bu konuda birli¤i sa¤lamaya yönelik sistematik bir<br />
çal›flma bafllat›lm›flt›r.<br />
Zaman içinde geliflen teknoloji ile birlikte ortak bir birime<br />
ihtiyaç duyulmas› sonucu 1528 y›l›nda, geçerli<br />
ölçme ve a¤›rl›k sisteminin, dünyan›n boyutlar›ndan<br />
oluflturulmas› fikri Frans›z Fizikçi Jean Fernel taraf›ndan<br />
ortaya at›lm›flt›r. 1581 y›l›nda Galileo’nun sarkac›<br />
bulmas›, 1665 y›l›nda Huyghens’in sarkac› zaman›<br />
kaydetmek için kullanmas› ve 1671 y›l›nda Picard’›n<br />
sarkac› uzunluk standard› olarak önermesi ölçü birli¤i<br />
ile ilgili olarak yap›lan ilk bilimsel çal›flmalard›r. Referans<br />
uzunluk olarak da Paris ile Amiens aras›ndaki<br />
mesafenin, bu flehirden geçen meridyen boyunca ölçülmesi<br />
önerilmifltir. Daha sonraki y›llarda birçok de-<br />
¤iflik fikir öne sürülmüfl ancak 1790’l› y›llarda tekrar<br />
dünyan›n çevresinden uzunluk birimi türetilmeye karar<br />
verilmifltir.<br />
Mart 1790’da Paris’te toplanan Bilim Adamlar› Akademisi’nin,<br />
Dunkirk-Barcelona üzerinden geçen meridyenin<br />
1/40.000.000’ini yeni referans uzunluk olarak kabul<br />
etmesiyle uzunluk biriminin dünyan›n özellikleri üzerinden<br />
türetilmesi gereklili¤i tekrar gündeme gelmifltir.<br />
Birimin ad› da Yunanca Metrondan al›nan Metre olarak<br />
kabul edilmifltir. 1793 y›l›nda yap›m›na karar verilen<br />
metre prototipi, 25x40,5 mm kesite sahip saf platin bir<br />
çubuktur. Bu yeni metre prototipi 22 Haziran 1799’da<br />
metrik sistemin uzunluk standard› olarak, Hollandal›<br />
Jan Hendrik van Swinden taraf›ndan Frans›z otoritelere<br />
(Corps Legislatif) sunulmufltur. Standart, ayn› y›l<br />
Frans›z Ulusal Arflivi’ne kald›r›lm›fl ve Arfliv Metre olarak<br />
adland›r›lm›flt›r.<br />
Fransa’da 1837 y›l›nda kabul edilen Ölçü ve A¤›rl›klar<br />
Kanunu ile uzunluk ölçüleri için metrenin tek geçerli<br />
birim oldu¤u aç›klanm›flt›r. Bundan sonra geçen 30 sene<br />
içinde üretilen 25 metre prototipi baz› dünya ülkelerine<br />
da¤›t›lm›flt›r.<br />
1869’da, 12 ülke taraf›ndan metrik sistemin resmen kabul<br />
edilmesinin ard›ndan, birkaç Frans›z üye ve di¤er<br />
ülkelerin temsilcilerinden oluflan CIM (Commission Internationale<br />
de Metre) olarak adland›r›lan bir komisyon<br />
kurulmufltur. 1870 A¤ustos’unda Paris’te toplanan CIM,<br />
metrenin yan› s›ra kütle birimini de uluslararas› standartlarda<br />
üretmeye karar vermifltir.<br />
Ayr›ca ondal›k bir sistem oldu¤undan birimlerin ondal›k<br />
katlar›n›, astkatlar›n› temsil eden standart önekler<br />
(prefixes) ve öneklerin sembolleri de tan›mlanm›flt›r.<br />
SI sisteminin en pratik özelliklerinden biri ondal›k bir<br />
sistem olufludur. Birimin büyüklü¤ü 10 say›s›n›n pozitif<br />
veya negatif tam say› kuvvetlerini temsil eden çeflitli<br />
önekler kullan›larak de¤ifltirilebilmekte yani, yeni<br />
birimler üretilebilmektedir.
5. Ünite - Ölçme ve Ölçme Bilgisine ‹liflkin Temel Kavramlar<br />
105<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›<br />
1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Uzunluk Birimi” konusunu<br />
yeniden gözden geçiriniz.<br />
2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Aç› Birimi” konusunu<br />
yeniden gözden geçiriniz.<br />
3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Aç› Birimi” konusunu<br />
yeniden gözden geçiriniz.<br />
4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ölçme ‹flleminde Meydana<br />
Gelen Hatalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.<br />
5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Gerçek ve Görünen Hata”<br />
konusunu yeniden gözden geçiriniz.<br />
6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Aç› Birimi” konusunu yeniden<br />
gözden geçiriniz.<br />
7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Yatay Ölçmede Dikkat<br />
Edilmesi Gereken Noktalar” konusunu yeniden<br />
gözden geçiriniz.<br />
8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Detay Al›m›” konusunu<br />
yeniden gözden geçiriniz.<br />
9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Detay Al›m›nda Dikkat<br />
Edilecek Hususlar” konusunu yeniden gözden<br />
geçiriniz.<br />
10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Detay Al›m›nda Dikkat<br />
Edilecek Hususlar” konusunu yeniden gözden<br />
geçiriniz.<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›<br />
S›ra Sizde 1<br />
Burada iki yol izlenebilir. Birincisi her üç ekibin yapm›fl<br />
oldu¤u ölçüleri metre birimine çevirip toplam ölçü de-<br />
¤erini metre biriminden elde edebiliriz. ‹kinci yol olarak,<br />
her üç ekibin ölçüleri toplan›r ve toplam ölçü metre<br />
birimine dönüfltürülür.<br />
Öncelikle flunu hat›rlatal›m 1 kilometre = 1000 metredir.<br />
Birinci yol:<br />
Birinci ekibin ölçüsü; 5 kilometre = 5000 metre<br />
‹kinci ekibin ölçüsü; 55 hektometre = 5500 metre<br />
Üçüncü ekibin ölçüsü; 4 kilometre = 4000 metre ve 6<br />
hektometre = 600 metre<br />
Üçüncü ekibin toplam ölçüsü = 4000 + 600 = 4600<br />
metre<br />
Yolun toplam uzunlu¤u = 5000 + 5500 + 4600 = 15100<br />
metredir.<br />
‹kinci yol:<br />
Ayn› birimden olan ifadeler toplan›r. O halde, birinci<br />
ekibin 5 kilometre de¤eri ve üçüncü ekibin 4 kilometre<br />
de¤eri toplanarak 9 kilometre de¤eri elde edilir. Daha<br />
sonra ikinci ekibin 55 hektometre ve üçüncü ekibin 6<br />
hektometre de¤erleri toplanarak 61 hektometre de¤eri<br />
elde edilir.<br />
9 kilometre = 9000 metre ve 61 hektometre = 6100 metre<br />
de¤erlerine ulafl›l›r. Toplam de¤er ise 15100 metre<br />
olarak elde edilir.<br />
S›ra Sizde 2<br />
29° 45' 30'' de¤erinin direk olarak sinüs ve kosinüs de-<br />
¤erleri al›namaz. Öncelikle verilen aç› de¤erini ondal›kl›<br />
sisteme dönüfltürmemiz gerekmektedir. Bu aç› de¤erini<br />
basitçe flu formülü kullanarak hesaplayabiliriz:<br />
Derece (°) + Dakika (')/60 + Saniye ('')/3600 fleklinde<br />
29° + (45' / 60) + (30'' / 3600) = 29°.75833333 de¤eri elde<br />
edilir. fiimdi bu aç› de¤erinin sinüs ve kosinüs de-<br />
¤erleri al›nabilir.<br />
Sin (29°.75833333) = 0.4963427728<br />
Cos (29°.75833333) = 0.8681266336<br />
S›ra Sizde 3<br />
Öncelikle aç›n›n tam k›sm›n› ç›kard›¤›m›zda 35° aç›-<br />
n›n derece de¤eri olarak elde edilir. Geriye kalan<br />
0.4550 de¤eri 60 ile çarp›p 27.3 de¤eri elde edilir. Bununda<br />
tam k›sm›n› ç›kard›¤›m›zda 27 de¤eri 27' olarak<br />
elde edilir. Geriye kalan 0.3 de¤eri de 60 ile çarpt›¤›-<br />
m›zda 18 de¤eri elde edilmifl olur ve 18'' olarak elde<br />
edilir. Sonuç aç› de¤erimiz ise 35° 27' 18'' olarak hesaplanm›fl<br />
olur.<br />
S›ra Sizde 4<br />
Öncelikle A aç›s›n› derece biriminden ifade edelim.<br />
D/360 = G/400 = R/2π ifadesini de hat›rlayal›m. A aç›s›<br />
75 g .3645 de¤eri yukar›daki formülde yerine konularak,<br />
A = (75 g .3645 x 360) / 400 = 67°.82805<br />
C aç›s› 0.95 radyan de¤eri yukar›daki formülde yerine<br />
konularak,<br />
C = (0.95 x 360) / (2π) = 54°.43099054 de¤erleri elde<br />
edilir.<br />
B aç›s› ise 180 - (A+C) de¤erinden hesaplan›r.<br />
B = 180 - (67°.82805 + 54°.43099054) = 57°.7409595 de-<br />
¤eri elde edilir.<br />
S›ra Sizde 5<br />
Bu sorunun çözümü için öncelikle hektometrekare birimini<br />
dönüm (1000 m2) birimine dönüfltürmemiz gerekmektedir.
106 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
1 hektometrekare = 10 000 m 2<br />
50 hektometrekare = 500.000 m 2<br />
1 dönüm = 1000 m 2 oldu¤una göre;<br />
500000 m 2 = 500 dönüm elde edilir.<br />
Arazinin 1 dönümü 2000 TL oldu¤una göre, 500 dönüm<br />
= 1 000 000 TL’ye sat›fl› yap›lacakt›r.<br />
S›ra Sizde 6<br />
Bilindi¤i üzere bir karenin iç aç›lar› toplam› 400 g ’dir.<br />
Ölçülen aç›lar›n toplam›;<br />
69 + 120 + 80 + 104 = 373 g de¤eri elde edilir. Görüldü¤ü<br />
gibi 27 g ’lik bir hata söz konusudur. Böyle bir<br />
hata ancak kaba hatan›n söz konusu oldu¤u durumlarda<br />
meydana gelebilir. Burada ya ölçü yapan kifli ya<br />
da hesab› yapan kifli 96 g de¤erini 69 g olarak hesaplam›fl<br />
olabilir.<br />
S›ra Sizde 7<br />
X = (L 1 + L 2 + L3 + L 4 + L 5 ) / 5<br />
X = 120.8663 g elde edilir.<br />
V 1 = 120.8650 g - 120.8663 g = -13 cc<br />
V 2 = 120.8675 g - 120.8663 g = 12 cc<br />
V 3 = 120.8665 g - 120.8663 g = 2cc<br />
V 4 = 120.8655 g - 120.8663 g = -8 cc<br />
V 5 = 120.8670 g - 120.8663 g = 7 cc<br />
[VV] = 0<br />
c= 25 m<br />
d= 25.32-25<br />
d= 0.32 m<br />
d = 0.008 25.32 +0.0003x(25.32)<br />
d= 0.048 bulunur.<br />
0.32≥0.048 oldu¤una göre do¤ru ölçüm yap›lmam›flt›r<br />
ve ölçümün tekrarlanmas› gerekmektedir.<br />
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek<br />
Kaynaklar<br />
‹nal, C., Erdi, A., Y›ld›z, F., (2002). Topografya Ölçme<br />
Bilgisi, Atlas Yay›n<br />
Songu, C., (1995). Ölçme Bilgisi (Birinci Cilt), Birsen<br />
Yay›nevi<br />
TMMOB Harita ve Kadastro Mühendisler Odas›-‹stanbul<br />
fiubesi., (1998). Büyük Ölçekli Haritalar›n Yap›m<br />
Yönetmeli¤i, Ankara<br />
S›ra Sizde 8<br />
2 2<br />
a = 18.96 +25.44 = 31.73m<br />
2 2<br />
b = (45.51-25.44) +18.96 = 27.61m<br />
2 2<br />
c = 32.33 +22.51 = 39.39m<br />
2<br />
d = (45.51-32.33) +22.51 =26.08m<br />
2<br />
bulunur.<br />
S›ra Sizde 9<br />
2<br />
c =<br />
2 2<br />
a +b<br />
2<br />
c =<br />
2 2<br />
15 +20
6CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹NE G‹R‹fi<br />
Amaçlar›m›z<br />
<br />
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;<br />
Farkl› ölçme aletlerini tan›yabilecek,<br />
Dik koordinat sistemini tan›yabilecek ve temel haritac›l›k hesaplar›n› yapabilecek,<br />
Alan hesaplar› yapabilecek,<br />
Hacim hesaplar› yapabileceksiniz.<br />
Anahtar Kavramlar<br />
• Ölçme Aletleri<br />
• Aç›kl›k Aç›s›<br />
• Temel Ödevler<br />
• GPS<br />
• Jeodezik Daire<br />
• Alan Hesaplama<br />
• Hacim Hesaplama<br />
‹çerik Haritas›<br />
Co¤rafi Bilgi<br />
Sistemlerine Girifl<br />
Temel Ölçme<br />
Aletleri ve Haritac›l›k<br />
Hesaplar›<br />
• BAS‹T ÖLÇME ALETLER‹<br />
• GPS<br />
• D‹K KOORD‹NAT S‹STEM‹ VE<br />
TEMEL ÖDEVLER<br />
• ALAN HESAPLARI<br />
• HAC‹M HESAPLARI
Temel Ölçme Aletleri ve<br />
Haritac›l›k Hesaplar›<br />
BAS‹T ÖLÇME ALETLER‹<br />
Ölçü ifllerinde, yap›lacak iflin büyüklü¤ü ve iflin hassasiyetine göre kullan›lacak<br />
aletler seçilir. Küçük bir parsel, detay ve tarla ölçümlerinde genellikle ileri teknolojilere<br />
sahip aletler kullan›lmaz. Bunlar›n yerine, ulafl›lmas› ve kullan›lmas› kolay<br />
basit ölçme aletlerinden yararlan›l›r. Ancak, daha büyük ifllerde SIRA S‹ZDE ve hassasiyetin<br />
önemli oldu¤u yerlerde, ileri teknolojilere sahip elektronik aletlere gereksinim duyulur.<br />
Ölçme ifllerinde kullan›lan aletler, teknolojinin ilerlemesine paralel olarak<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
geliflen aletlerdir. Bu bölümde, genellikle ölçme ifllemlerinde ve yön belirlemede<br />
kullan›lan birtak›m aletleri inceleyece¤iz. Bu aletler; Jalon, Jalon Sehpas›, Çekül,<br />
Çelik fierit Metre, Alet Sehpas›, Total Station, Nivo, Mira, GPS’dir. SORU<br />
Ölçme ifllemlerinde iflin büyüklü¤ü ve hassasiyetine göre alet ve yöntem D‹KKAT seçimi yap›l›r.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
Jalon<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Arazide harita yap›m›nda kullan›lan belli bafll› noktalar vard›r. Bu noktalar zemine<br />
gömülü haldedirler. Bunlara nirengi veya poligon ismi verilir. Bu noktalar zaman<br />
zaman beton bloklarla iflaretlenirken zaman zaman boru, demir çivi vb. fleklinde<br />
iflaretlenmifl noktalard›r. Bu noktalar›n uzaktan görülebilmesi ve ölçüm yap›labilmesi<br />
için “Jalon” dedi¤imiz ölçme araçlar› kullan›l›r. Bu aletlerin ucunda<br />
sivri bir demir bulunur ve 2 metre boyunda 3-4 cm çap›nda K demirden ‹ T A P yap›lm›fllard›r.<br />
Uzaktan rahatl›kla görülebilmesi için her 50 cm’si farkl› renklerle (beyazk›rm›z›)<br />
boyanm›flt›r.<br />
Jalonlar genelde geçici noktalar›n belirlenmesinde, do¤rultuya TELEV‹ZYON girmede, aplikasyon<br />
ve al›m yapmada kullan›l›rlar. Jalonlar hatas›z ve düzgün olmal›d›rlar. Jalon<br />
kendi ekseni etraf›nda döndürüldü¤ünde yalpalamamal›d›r. E¤er jalon bu flekilde<br />
yalpalarsa jalonda bir ar›za oldu¤u anlafl›l›r.<br />
‹NTERNET<br />
Jalon Sehpas›<br />
Jalonun ucu sivri oldu¤undan, toprak ve yumuflak zeminlere saplayarak nokta belirlemesi<br />
yap›labilmektedir. Ancak beton gibi sert zeminlerde jalonu saplamak<br />
mümkün de¤ildir. Bu yüzden, zemin üzerinde dik konumda durabilmesi için üç<br />
ayakl› demir sehpalar kullan›l›r. Bu sehpalar›n küçük bir demir bilezi¤i vard›r. Bu<br />
bilezik içerisinden jalon geçirilir ve jalonun dikli¤ini ayarlamak için ayaklar kullan›l›r.<br />
Demir bilezi¤in içinde, jalonun oynamas› için lastik veya vida olabilir.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
K ‹ T A P<br />
Aplikasyon, daha TELEV‹ZYON önceden<br />
yap›lan imar projeleri, yol<br />
projeleri, bina projeleri ve<br />
benzeri gibi projelerin<br />
zemine uygulanmas› ifline<br />
denir. ‹NTERNET
110 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Arazi üzerinde ölçüm<br />
yapabilmek ve belli bir<br />
koordinat sistemine<br />
ba¤lanabilmek için nirengi<br />
ve poligon noktalar›ndan<br />
yararlan›l›r. Nirengi<br />
noktalar›; genelde yüksek<br />
yerlere tesis edilir ve Harita<br />
Genel Komutanl›¤›, Tapu<br />
Kadastro Genel Müdürlü¤ü<br />
gibi yetkili kurum ve<br />
kurulufllarca tesis edilen çok<br />
hassas noktalard›r. Poligon<br />
noktalar›; daha çok ara<br />
ölçme ifllemlerinde ve detay<br />
al›m› gibi ifllerde geçici veya<br />
sabit flekilde kullan›lan<br />
noktalard›r.<br />
Resim 6.1<br />
Çekül<br />
Çekül bazen fiakül olarak da adland›r›l›r. Demir bir a¤›rl›k ve ona as›l› olarak duran<br />
bir ipten oluflur. Rüzgardan etkilenmemesi için a¤›r olmas› tercih edilir. Çekül<br />
bir noktan›n düfley olarak iz düflümünün bulunmas›nda veya jalonun düfley konuma<br />
getirilmesinde kullan›l›r. Jalon düfley konuma getirilirken flöyle bir yol izlenir:<br />
Önce jalon göz karar› yerlefltirilir ve jalon sehpas›n›n iki aya¤› sa¤l› sollu gelecek<br />
flekilde ve yaklafl›k 1-2 metre mesafeden çekül ile bak›larak çekül ipi ile jalonun<br />
üst üste çak›flmas› sa¤lan›r. Daha sonra ilk ayarlama yap›lan yerden yaklafl›k 90 derece<br />
kayarak ayn› ifllem tekrarlan›r. Bu ifllem birkaç defa tekrarlanarak jalon tam<br />
dik bir flekilde noktaya yerlefltirilir.<br />
Çelik fierit Metre<br />
Genellikle mesafe ölçümlerinde s›kl›kla kullan›lan bir alettir. Çelik flerit metrelerin<br />
10, 20, 30 veya 50 metre uzunlukta olanlar› vard›r ama ölçümlerde kolayl›k olmas›<br />
aç›s›ndan genellikle 20 metrelik çelik flerit metreler kullan›l›r. Çelik flerit metrenin<br />
bir sap› ve bir çengeli vard›r. Çelik flerit metreler genellikle 20 o C s›cakl›kta<br />
ayarlanm›fllard›r. Bu s›cakl›¤›n alt›nda veya üstündeki s›cakl›k de¤erlerinde ölçüm<br />
yap›ld›¤›nda, aletin kullan›m k›lavuzundaki düzeltme de¤erleri esas al›narak düzeltme<br />
iflleminin yap›lmas› gerekir.<br />
Çekül ve çelik flerit<br />
metre<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Çelik flerit metre D‹KKAT ile hassas mesafe ölçmesi yap›ld›¤› zaman, s›cakl›ktan kaynaklanan hatan›n<br />
giderilmesi için aletin kullan›m k›lavuzundaki de¤erlere göre düzeltmesi yap›lmal›d›r.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Alet Sehpas›<br />
Alet sehpalar›, Total Station, Nivo gibi cihazlar›n belirli bir nokta üzerine kurulmas›nda<br />
kullan›l›r. Bu sehpan›n üç aya¤› ve bu ayaklar›n uçlar› sivri olan çelik pabuç-<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
lar› vard›r. Bu sehpalar toprak bir zemin üzerine kondu¤unda, sivri pabuçlar topra¤a<br />
girecek flekilde bast›r›larak topra¤a girmesi sa¤lan›r. E¤er zemin sert ise (beton,<br />
asfalt K gibi) ‹ T bu A Ppabuçlar zemin üzerine giremez. Bu yüzden böyle zeminlerde<br />
K ‹ T A P<br />
alet sehpas›n› dikkatli bir flekilde kullanmak gerekir. Bu sehpalar, belli bir seviyeye<br />
kadar yükselebilir ve cihaz› kullanan kiflinin boyuna göre ayarlanabilir. Alet<br />
TELEV‹ZYON sehpalar› TELEV‹ZYON üzerindeki cihaz›n düzeçlenmesi için ayar mekanizmas› vard›r. Alet sehpalar›n›n<br />
alt›na çekül ba¤layarak ölçümü yap›lacak nokta hassas bir flekilde belirlenip<br />
cihaz do¤rudan bu nokta üzerine kurulabilir. Bu sehpalar›n ahflap veya alüminyum<br />
flekilde yap›lm›fl olanlar› vard›r. Bu sehpalar, omuz ask› kay›fllar› sayesinde<br />
kolayca<br />
‹NTERNET<br />
‹NTERNET<br />
tafl›nabilirler.
6. Ünite - Temel Ölçme Aletleri ve Haritac›l›k Hesaplar›<br />
111<br />
Total Station<br />
Hassas uzunluk ve aç› ölçme amac›yla kullan›lan cihazlard›r. Bu cihazlar genelde<br />
iki üniteden oluflmaktad›rlar. Bunlar ana ünite ve klavye ad› verilen kontrol ünitesidir.<br />
Bu cihazlar düzeçlenerek kullan›lmas› gereken cihazlard›r. Düzeçleme ifllemi<br />
cihaz›n alt›nda bulunan ayar vidalar› vas›tas›yla yap›l›r. Teknolojinin geliflmesine<br />
paralel olarak bu cihazlar›n içlerinde WindowsCE iflletim sistemi bulunmaktad›r. Bu<br />
sayede veri aktar›m› ve cihazlar›n kullan›mlar› art›k çok kolay bir hale gelmifltir. Total<br />
station cihazlar› ile daha önceden belirlenen noktalara aplikasyon ifllemleri de<br />
rahatl›kla yap›lmaktad›r.<br />
Resim 6.2<br />
Total station<br />
cihaz›n›n ana<br />
ünite ve klavye ad›<br />
verilen kontrol<br />
ünitesi<br />
Total station cihazlar›, normalde reflektör ad› verilen ve jalon üzerine tak›lan<br />
bir aparat ile ölçüm yaparlar. Ancak geliflmifl cihazlar ile art›k reflektörsüz ölçüm<br />
yapma imkan› do¤maktad›r. Bu sayede özellikle reflektör tutulamayan yerlerde veya<br />
yüksek yerlerde ölçümler çok kolay bir flekilde yap›lmaktad›r.<br />
Nivo ve Mira<br />
Nivo cihazlar› hassas bir flekilde yükseklik ölçmek amac›yla kullan›l›rlar. Nivo cihazlar›nda<br />
ayn› su terazisinde oldu¤u gibi bir silindirik düzeç mevcuttur ve bu düzeç<br />
sayesinde nivo cihaz›n›n yatayl›¤› sa¤lan›r. Nivo cihazlar› yatay eksende istenildi¤i<br />
kadar döndürülebilir, ancak düfley eksende döndürülemez. Bu yüzden hassas<br />
yükseklik okumalar›nda s›kl›kla kullan›l›rlar. Nivo cihazlar› yatay aç› okumalar›nda<br />
da rahatl›kla kullan›labilirler. Nivo cihazlar› alet sehpas› üzerine kurulur, ancak<br />
nivolar›n sehpas› teodolit sehpalar›na benzemekle birlikte daha hafiftirler. Sehpa<br />
üzerine sabitlenen nivo, alt›ndaki düzeç vidalar› sayesinde kolayca düzeçlenebilir.<br />
Yükseklik ölçmelerinde Nivo cihaz› ile birlikte “Mira” denilen bir malzeme<br />
kullan›l›r. Miralar, üzerinde metre-santimetre bölümleri bulunan ve f›r›nlanm›fl<br />
a¤açtan veya alüminyumdan yap›lan bir malzemedir. Nivo ile ölçüm yaparken, ölçüm<br />
yap›lacak noktaya mira ile bir kifli gider ve miray› düzeçli bir flekilde tutar, nivonun<br />
bafl›nda duran teknisyen ise okumay› gerçeklefltirir. Teknolojinin geliflmesiyle<br />
birlikte elektronik nivolar kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Bu sistemde, mira üzerinde<br />
t›pk› barkot sistemi gibi iflaretlenmifl simgeler vard›r. Bu sistemde direk okuma<br />
yap›l›r ve okunan de¤er nivonun içerisindeki haf›zaya kay›t edilir. Ofis ortam›nda<br />
bu veriler kolayca bilgisayar ortam›na aktar›labilirler.<br />
Reflektör gelen ›fl›¤› ayn›<br />
flekilde yans›tan bir<br />
aparatt›r. Böylece elektronik<br />
bir cihaz ile ölçüm<br />
yap›laca¤› zaman ›fl›¤›n<br />
gelifl ve gidifl zaman›<br />
ölçülerek aradaki mesafe<br />
otomatik olarak kolayca<br />
hesaplan›r.
112 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Resim 6.3<br />
Nivo ve Mira<br />
ekipmanlar›<br />
Say›sal harita; bilgisayar<br />
ortamlar›nda dosya ve<br />
veritaban› fleklinde<br />
saklanabilen haritalard›r.<br />
Bunlar vektör, raster ve<br />
matris haritalar› fleklinde<br />
üçe ayr›l›rlar.<br />
GPS<br />
GPS (Global Positioning System = Küresel Yer Belirleme Sistemi ya da Küresel Konumland›rma<br />
Sistemi ) her türlü hava flartlar›nda, gece-gündüz, 365 gün, 24 saat<br />
çal›flabilen ve dünya üzerinde konumumuzu belirlemeye çal›flan cihazlard›r. Bu cihazlar,<br />
belli problemler (yo¤un a¤açl› alanlar, yüksek gerilim hatlar›, binalar›n çok<br />
s›k oldu¤u alanlar vb.) d›fl›nda çok iyi bir performans ile çal›flabilen cihazlard›r. Bu<br />
cihazlar önceleri çok pahal› olmalar›na karfl›n teknolojinin geliflmesine paralel olarak<br />
giderek fiyatlar› ucuzlam›flt›r. Farkl› firmalar farkl› özellikteki cihazlar›n› kullan›ma<br />
açm›fllard›r. Baz› cihazlar sadece konum bilgisi vermekle kalmay›p belirli bir<br />
noktaya nas›l ulaflaca¤›m›z›, ne kadar mesafede oldu¤umuzu belirlemek ve yön tayini<br />
yapmak gibi de¤iflik fonksiyonlara sahiptirler. ‹stenen bölgenin say›sal haritas›<br />
da eklenerek farkl› analizler yapma imkan› da bulunmaktad›r. Bu gibi özelliklerinden<br />
dolay› ormanc›l›k, da¤c›l›k, do¤a sporlar› ve birçok meslek disiplininde çok<br />
yo¤un bir flekilde kullan›lmaktad›r. Say›sal haritalar›n gelifltirilmesiyle birlikte,<br />
özellikle 911 gibi içerisinde farkl› disiplinlerden meslek gruplar›n› bar›nd›ran (polis,<br />
itfaiye, sa¤l›k vb.) teflkilatlar kendi araçlar›n›n yerlerini bu cihazlar vas›tas›yla<br />
bulup en k›sa ve h›zl› yoldan olay yerine yönlendirmektedirler. Seyrüsefer amaçl›<br />
kullan›m› da çok yayg›nlaflm›fl, hatta baz› otomobil firmalar› araçlar›nda bu imkan›<br />
standart donan›mlar›n›n içine eklemeye bafllam›fllard›r. GPS cihazlar› bunun gibi<br />
daha say›lamayan birçok alanda aktif bir flekilde kullan›lmaktad›r.<br />
Bu sistem, ABD Savunma Bakanl›¤›’na ait, uzayda sabit bir yörüngede dönen<br />
24 uydudan oluflmaktad›r. Bu sistem önceleri askeri amaçla gelifltirilmesine ra¤men<br />
1980’den sonra sivil amaçla kullan›lmaya bafllanm›flt›r. GPS sistemleri;<br />
• Uzay Bölümü (uydular),<br />
• Kontrol Bölümü (yer istasyonlar›),<br />
• Kullan›c› Bölümü (GPS al›c›s›)<br />
olmak üzere 3 bölümden oluflmaktad›r.<br />
Uzay bölümü (uydular); Dünya yüzeyinden yaklafl›k olarak 20.000 km yükseklikte<br />
bir yörüngeye konumland›r›lm›fl en az 24 uydudan (21 aktif uydu ve 3 yedek)<br />
oluflan bir sistemdir. Bu kadar yüksek mesafede bulunan uydular, Dünya üzerinde<br />
genifl bir görüfl alan›na sahiptirler. Bir GPS al›c›s›n›n koordinat belirleyebilmesi<br />
için en az 4 adet uyduyu görebilmesi gerekmektedir. ‹flte bu uydular, Dünyan›n<br />
herhangi bir yerinde ölçüm yapan kiflilerin her zaman en az 4 adet uyduyu ayn›
6. Ünite - Temel Ölçme Aletleri ve Haritac›l›k Hesaplar›<br />
anda görebilece¤i flekilde konumland›r›lm›fllard›r. Afla¤›daki flekilde, flematik olarak<br />
uydular›n dönüflü ve GPS al›c›s›n›n konumunu belirlemesinde kulland›¤› en az<br />
4 adet uydu görülmektedir (http://www.deltakanat.net/makale/gps_nedir.html).<br />
fiekil 6.1<br />
GPS uydular›n›n<br />
dönüflü ve GPS ile<br />
konum belirleme<br />
113<br />
Kontrol Bölüm (yer istasyonlar›); GPS uydular›n› sürekli olarak kontrol ederek<br />
do¤ru yörünge ve zaman bilgilerinin GPS al›c›lar›na yay›lmas›n› sa¤larlar. Dünya<br />
üzerine bu kontrolü yapacak 5 adet istasyon bulunmaktad›r. Bu istasyonlardan 4<br />
adedi insans›z, 1 adedi de insanl› olarak ana kontrol merkezini meydana getirir.<br />
Bütün veriler ana kontrol merkezinde toplan›r ve gerekli olan düzeltmelerden sonra<br />
bu düzeltme bilgileri uydulara gönderilir.<br />
Kullan›c› bölümü (GPS al›c›s›); yerdeki al›c›lar› ifade etmektedir. Dünya üzerindeki<br />
konumunu farkl› amaçlar için kullanan herhangi bir kifli sistemin kullan›c› bölümünü<br />
teflkil eder.<br />
Resim 6.4<br />
El GPS’i ve Gerçek<br />
Zamanl› Kinematik<br />
(RTK) GPS<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
SORU<br />
GPS ile konum belirlenmesinde al›c›m›z›n en 4 adet uyduyu ayn› anda D‹KKAT görmesi gerekir.<br />
D‹K KOORD‹NAT S‹STEM‹ VE TEMEL ÖDEVLER<br />
SIRA S‹ZDE<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Dik Koordinat Sistemi<br />
Birbirlerini dik aç› alt›nda kesen iki do¤runun oluflturdu¤u sisteme AMAÇLARIMIZ “Dik Koordinat<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
Sistemi” denir. Dik koordinat sistemi, bir düzlem içerisinde bulunan noktalar›n birbirlerine<br />
olan konumlar›n› belirlemek için kullan›l›r.<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
Koordinat eksenlerinin kuzey yönü “+X”, güney yönü “-X”, do¤u yönü “+Y”,<br />
bat› yönü “-Y” olarak tan›mlan›r. Eksenlerin kesiflim noktas›na orjin (bafllang›ç)<br />
noktas› ad› verilir. X yönü absis, Y yönü ordinat olarak isimlendirilir. Bir noktan›n<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
absis ve ordinat› o noktan›n koordinat›n› tan›mlar.<br />
‹NTERNET<br />
‹NTERNET
114 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Matematik ve trigonometrik hesaplarda kullan›lan koordinat sistemleri haritac›-<br />
l›k hesaplar›nda kullan›lmaz. Matematik ve trigonometride sa¤a ve sola giden eksen<br />
X, yukar› ve afla¤› giden eksen ise Y ekseni olarak isimlendirilir.<br />
Dik koordinat sistemlerinde dikkat edilmesi gereken en önemli husus, bölümler<br />
ve bölümlerin iflaretleridir. Haritac›l›kta kullan›lan dik koordinat sistem bölümleri<br />
ve iflaretleri afla¤›daki gibi gösterilir:<br />
Bölüm<br />
Koordinat<br />
I II III IV<br />
X + - - +<br />
Y + + - -<br />
fiekil 6.2<br />
Trigonometrik ve<br />
Jeodezik Daireler.<br />
+Y<br />
II I<br />
III IV<br />
Trigonometrik Daire<br />
+X<br />
IV<br />
III<br />
+X<br />
I<br />
II<br />
Jeodezik Daire<br />
Trigonometrik ve Jeodezik Daire<br />
Trigonometrik daire, yar›çap› 1 birim olan dairedir. Yatay ve düfley eksenler ile dört<br />
bölüme ayr›l›r. Trigonometrik dairede<br />
bölgeler saat ibresinin hareketinin<br />
ters istikametinde büyür.<br />
Jeodezik dairede ise, saat ibresi<br />
hareketi ile ayn› istikamette büyür.<br />
Ölçme aletlerindeki aç› ölçme<br />
bölüm dairesine ters düflmemek<br />
için jeodezik daire trigonometrik<br />
daireden farkl›l›k gösterir.<br />
Dik koordinat sisteminin oluflturdu¤u bir düzlemde, herhangi bir do¤runun +X<br />
ekseni ile oluflturdu¤u aç›ya “Aç›kl›k Aç›s›” denir. Haritac›l›kta birçok hesaplamada<br />
aç›kl›k aç›s› kullan›l›r.<br />
+Y<br />
Temel Ödevler<br />
Haritac›l›kta çok s›k karfl›lafl›lan baz› hesap problemleri vard›r. Bunlara temel<br />
ödevler denir. Bu problemlerin çözümünde belli formüller ve hesaplamalar kullan›l›r.<br />
Bilinenler yard›m›yla bilinmeyenlerin bulunmas› esas›na dayan›r.<br />
Birinci Temel Ödev<br />
Birinci temel ödevde, bir A noktas›n›n koordinatlar› (X a , Y a ), A noktas›ndan B<br />
noktas›na olan mesafe (AB=s), AB do¤rusunun aç›kl›k aç›s› (AB) biliniyor. Bu bilinenler<br />
yard›m›yla B noktas›n›n koordinatlar›n›n (X b , Y b ) hesaplanmas› esas›na<br />
dayanan temel ödevdir.<br />
A noktas›n›n koordinatlar› (X a , Y a )<br />
Bilinenler<br />
A ile B aras›ndaki mesafe AB=s<br />
AB do¤rusunun aç›kl›k aç›s› (AB)<br />
‹stenenler B noktas› koordinatlar› (X a , X b )
6. Ünite - Temel Ölçme Aletleri ve Haritac›l›k Hesaplar›<br />
115<br />
fiekilden görülece¤i üzere,<br />
∆Y = Y b - Y a<br />
Y b = Y a + ∆Y<br />
∆X = X b - X a<br />
X b = X a + ∆X<br />
yaz›l›r. Burada ∆X, ∆Y bulundu¤u takdirde istenen B noktas›n›n koordinatlar›<br />
bulunabilir. ∆X, ∆Y’yi hesaplayabilmek için ABC dik üçgeninden yararlan›l›r. Bu<br />
üçgenden A noktas›n›n aç›s› (AB) aç›kl›k aç›s›na eflittir. Trigonometriden bilinen<br />
basit teoremlere göre;<br />
Sin (AB) = ∆Y / AB = (Y b - Y a ) / s<br />
Cos (AB) = ∆X / AB = (X b - X a ) / s<br />
X<br />
dir. Buradan;<br />
∆Y = s x Sin (AB)<br />
∆X = s x Cos (AB)<br />
bulunur. ‹stenen B noktas›n›n koordinatlar›;<br />
Y b = Y a + s x Sin (AB)<br />
X b = X a + s x Cos (AB)<br />
X b<br />
X a<br />
C<br />
(AB)<br />
∆X<br />
A<br />
Y a<br />
∆Y<br />
S<br />
Y b<br />
B<br />
Y<br />
fleklinde hesaplan›r.<br />
Herhangi bir AB do¤rusu üzerinde A noktas›n›n koordinatlar› X a = 3560.00, Y a =<br />
4350.00, AB mesafesi s = 450 m, AB do¤rusunun aç›kl›k aç›s› (AB) = 75 g .4500’d›r.<br />
B noktas›n›n koordinatlar›n› hesaplayal›m.<br />
ÖRNEK<br />
Bilinenler<br />
A noktas›n›n koordinatlar› (X a , Y a ) X a = 3560.00, Y a = 4350.00<br />
A ile B aras›ndaki mesafe AB=s AB = s = 450 m<br />
SIRA S‹ZDE<br />
AB do¤rusunun aç›kl›k aç›s› (AB) (AB) = 75 g .4500<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
‹stenenler B noktas›n›n koordinatlar› (X b , Y b )<br />
SORU<br />
SORU<br />
Aç› hesaplar›nda verilen birimin hangi birimde oldu¤una ve hesap makinesinin D‹KKAT de o birimde<br />
olmas›na çok dikkat edilmelidir. Aksi takdirde yap›lan bütün hesaplarda hatal› sonuçlara<br />
var›lacakt›r.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Birinci temel ödevden faydalanarak sonuç formülde verilenler yerine konulur:<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
Y b = Y a + s x Sin (AB) Y b<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
= 4350.00 + 450 x Sin (75 g .4500)<br />
X b = X a + s x Cos (AB) X b = 3560.00 + 450 x Cos (75 K g ‹.4500)<br />
T A P<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET<br />
‹NTERNET
116 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Sonuç olarak;<br />
Y b = 4766.95<br />
X b = 3729.26<br />
hesaplan›r.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
S ORU<br />
D‹KKAT<br />
1<br />
Herhangi bir SIRA AB do¤rusu S‹ZDE üzerinde A noktas›n›n koordinatlar› X a = 4538.00, Y a = 3862.00,<br />
AB mesafesi s = 675 m, AB do¤rusunun aç›kl›k aç›s› (AB) = 45 g .7526’d›r. B noktas›n›n koordinatlar›n›<br />
hesaplay›n›z.<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
‹kinci Temel Ödev<br />
‹kinci temel SORU ödev, bir AB do¤rusunun A ve B noktas›n›n koordinatlar› (X a , Y a , X b ,<br />
Y b ) biliniyor. AB do¤rusunun aç›kl›k aç›s› (AB) ve AB aras›ndaki mesafenin (s) hesaplanmas›<br />
isteniyor.<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE A noktas›n›n koordinatlar› (X a , Y a )<br />
Bilinenler<br />
B noktas›n›n koordinatlar› (X<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
<br />
b , Y b )<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
A ile B aras›ndaki mesafe AB=s<br />
‹stenenler<br />
K ‹ T A P<br />
AB do¤rusunun aç›kl›k aç›s› (AB)<br />
TELEV‹ZYON<br />
fiekildeki ABC dik üçgeninden;<br />
Tan (AB) = (Y b - Y a ) / (X b - X a ) = ∆Y / ∆X<br />
‹NTERNET<br />
Yukar›daki ‹NTERNET formülden yararlanarak AB do¤rusu üzerindeki (AB) aç›kl›k aç›s›<br />
kolayl›kla hesaplanabilir. Buradaki en önemli husus (AB) aç›s›n›n kaç›nc› bölgede<br />
oldu¤unu belirlemektir. Bunun için ∆Y ve ∆X’in iflaretlerine bak›l›r. I. bölgedeki<br />
aç› aynen al›n›r, II. ve III. bölgedeki aç›lara 200 g , IV. bölgedeki aç›ya 400 g eklenerek<br />
aç›kl›k aç›s› hesaplan›r. Bunu daha iyi anlayabilmek için afla¤›daki tablo dikkatlice<br />
incelenmelidir.<br />
Bölge ∆Y ∆X (AB)<br />
I + + α<br />
II + - α+ 200<br />
III - - α + 200<br />
IV - + α + 400<br />
Farkl› bölgelerde yer alan aç›kl›k aç›lar›n› daha iyi anlayabilmek için afla¤›daki<br />
flekilleri inceleyelim;
6. Ünite - Temel Ölçme Aletleri ve Haritac›l›k Hesaplar›<br />
117<br />
+X<br />
+X<br />
(AB)<br />
A<br />
I. Bölge<br />
B<br />
+Y<br />
(AB)<br />
A<br />
II. Bölge<br />
+Y<br />
+X<br />
+X<br />
-Y<br />
A<br />
(AB)<br />
-Y<br />
B<br />
A<br />
(AB)<br />
B<br />
III. Bölge<br />
IV. Bölge<br />
AB aras›ndaki “s” mesafesi ise yine basit trigonometrik fonksiyonlardan yararlanarak<br />
hesaplanabilir:<br />
Sin (AB) = (Y b − Y a ) / s _ s = (Y b − Y a ) / Sin (AB) = ∆Y / Sin (AB)<br />
Cos (AB) = (X b − X a ) / s _ s = (X b − X a ) / Cos (AB) SIRA = ∆X S‹ZDE / Cos (AB)<br />
SIRA S‹ZDE<br />
sonuç olarak;<br />
s = ∆Y / Sin (AB) = ∆X / Cos (AB)<br />
fleklinde hesaplan›r.<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
Aç›kl›k aç›s› hesaplan›rken aç›n›n hangi bölgede oldu¤unu anlamak D‹KKAT çok önemlidir. Bunun<br />
için koordinatlar aras›ndaki fark›n (∆Y ve ∆X) iflaretine bak›l›r.<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Herhangi bir AB do¤rusu üzerinde A noktas›n›n koordinatlar› X a = 2648.00, Ya = ÖRNEK<br />
9524.00, B noktas›n›n koordinatlar› X b = 2760.00, Y b = 9480.00, AB mesafesi s ve<br />
AB do¤rusunun aç›kl›k aç›s› (AB)’n› hesaplayal›m.<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
Bilinenler<br />
A noktas›n›n koordinatlar› (X a , Y a ) X a = 2648.00, Y a = 9524.00<br />
K ‹ T A P<br />
B noktas›n›n koordinatlar› (X b , Y b ) X b = 2760.00, Y b = 9480.00<br />
K ‹ T A P<br />
‹stenenler<br />
A ile B aras›ndaki mesafe AB=s<br />
AB do¤rusunun aç›kl›k aç›s› (AB)<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET<br />
Tan (AB) = (Y b − Y a ) / (X b − X a ) = -44 / +112<br />
(AB) = 376 g .1692 bulunur. Görüldü¤ü üzere, ∆Y’nin iflareti - ve ∆X’in iflareti +<br />
oldu¤u için IV. bölgede bir aç› de¤eri elde edilmifltir.
118 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
s = ∆Y / Sin (AB) = ∆X / Cos (AB) = -44 / Sin(376 g .1692) = 112 / Cos(376 g .1692)<br />
s = 120.33 m bulunur.<br />
Herhangi bir SIRA AB do¤rusu S‹ZDE üzerinde A noktas›n›n koordinatlar› Xa = 8148.65, Ya = 6258.73,<br />
B noktas›n›n koordinatlar› Xb = 83127.29, Yb = 6376.88 dir. AB mesafesi s ve AB do¤rusunun<br />
aç›kl›k aç›s› (AB)’n› hesaplayal›m.<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
ALAN HESAPLARI<br />
SORU<br />
Arazi ölçümlerinin, SORU çizilen haritalar ve planlar yard›m›yla parsellerin ve istenilen<br />
sahalar›n alanlar› hesaplanabilir. Alan hesaplar› al›m flekline ve istenilen hassasiyete<br />
göre de¤iflir. D ‹KKAT Alan hesaplar› dört flekilde yap›lmaktad›r.<br />
D‹KKAT<br />
1. Ölçü de¤erlerine göre alan hesab›,<br />
2. Ölçü ve plan de¤erlerine göre alan hesab›,<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
3. Plan de¤erlerine göre alan hesab›,<br />
Planimetre, SIRA S‹ZDE harita<br />
4. Planimetre SIRA S‹ZDEile alan hesab›.<br />
üzerindeki alanlar›n<br />
AMAÇLARIMIZ Bu yöntemlerden en uygunu, ölçü de¤erlerine göre hesap yöntemidir. Çünkü<br />
bulunmas›nda kullan›lan<br />
<br />
bir<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
cihazd›r.<br />
alan hesab›nda hata olarak sadece ölçü hatalar› etki etmektedir. Bu alanlar›n ölçekli<br />
çizilmesi de gerekmemektedir. Bu yöntemin d›fl›ndaki di¤er üç yöntemde<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
K ‹ T A P<br />
ise alan›n ölçekli K ‹ T Aolarak P çizilmesi gerekmektedir. Bu alanda sadece ölçü de¤erlerine<br />
göre alan hesab› konusu<br />
SORU<br />
SORU<br />
ifllenecektir.<br />
TELEV‹ZYON<br />
D‹KKAT<br />
2<br />
Ölçü de¤erlerine<br />
TELEV‹ZYON<br />
D‹KKAT göre alan hesab› yönteminde, parselin ölçekli olarak çizilmesine gerek<br />
bulunmamaktad›r.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
‹NTERNET Ölçü De¤erlerine ‹NTERNET Göre Alan Hesab›<br />
Bu yöntemde ölçüler araziden al›nd›ktan sonra alan hesab› yap›l›r. Bu tür alan hesab›nda<br />
ölçü AMAÇLARIMIZ al›m›n›n türüne göre farkl› ba¤›nt›lar kullan›larak alan hesab› yap›l›r<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
<br />
.<br />
Al›m›n Ba¤lama Yöntemi Kullan›larak Yap›lmas› Durumunda Alan<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
Hesab›<br />
Ba¤lama yöntemi kullan›larak yap›lan ölçü al›m sonucunda belirlenen parselin<br />
alan›, üçgen alanlara ayr›lm›fl oldu¤undan üçgenin alan formülünden kullanarak<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
üçgenin alan› hesaplan›r. Her bir üçgen için yap›lan alan hesab›ndan sonra tüm<br />
üçgen alanlar› topland›ktan sonra arazinin alan› bulunmufl olur.<br />
fiekilde gösterilen üç kenar› belli olan üçgene ait alan hesab›;<br />
‹NTERNET<br />
‹NTERNET<br />
a<br />
µ = + b + c<br />
2<br />
A= µµ −a µ b µ c<br />
( )( − )( − )<br />
ba¤›nt›lar› kullanarak hesaplan›r.<br />
ÖRNEK<br />
Afla¤›daki flekilde verilen parselin al›m› ba¤lama yöntemiyle yap›lm›flt›r. Bölgenin<br />
alan›n› hesaplay›n›z.
6. Ünite - Temel Ölçme Aletleri ve Haritac›l›k Hesaplar›<br />
119<br />
a +b+c 35 40 51<br />
µ 1= = + + = 63<br />
2 2<br />
( )( − )( − )<br />
A1= µ 1 µ 1−a µ 1 b µ 1 c<br />
A1=697.75m<br />
2<br />
C<br />
a=35 m<br />
A1<br />
B<br />
d=53 m<br />
40 51 53<br />
µ 2= + + = 72<br />
2<br />
( )( − )( − )<br />
A2= µ 2 µ 2−d µ 1 e µ 2 c<br />
b=40 m<br />
c=51 m<br />
A2<br />
A2= 958.79m<br />
A= A1+ A2 =1656.54m<br />
2<br />
2<br />
A<br />
e=40 m<br />
D<br />
Al›m›n Dik Koordinat Yöntemiyle Yap›ld›¤› Durumlarda Alan Hesab›<br />
Bu tip al›mlarda alan hesaplar›, üçgen ya da yamuk alanlardan yararlanarak yap›-<br />
l›r. Dik koordinat yönteminde, arazinin dik boylar› ve dik ayaklar› ölçüldü¤ü için<br />
bu de¤erler bilinmektedir. Afla¤›daki flekilde dik koordinat yöntemine göre parsel<br />
al›m› görülmektedir. Parselde ABE ve DEF alanlar› üçgen, EBCF alan› ise yamuk<br />
flekli oluflturmaktad›r.<br />
Böyle bir fleklin alan›;<br />
( )<br />
2A = aH1+ dH2 + c H1+ H2<br />
2A = H1( a + c)+ H2( c + d)<br />
formülleri kullan›larak hesaplan›r. A<br />
B<br />
C<br />
H 1 H 2<br />
a c d<br />
E<br />
F<br />
D<br />
Afla¤›daki flekilde dik koordinat yöntemiyle parsel al›m› yap›lm›fl bölgenin alan›n›<br />
hesaplay›n›z.<br />
ÖRNEK<br />
2A= 28× 30 + 28× ( 30 + 22)+ 25×<br />
22<br />
A=1426m 2<br />
30.00<br />
22.00<br />
0.00 28.00 56.00 81.00<br />
Al›m›n Kutupsal Yöntem ‹le Yap›ld›¤› Durumlarda Alan Hesab›<br />
Al›m kutupsal yöntem kullanarak yap›lm›fl ise; parselin alan›n›n hesab› iki kenar›n<br />
ve aralar›ndaki aç›n›n belli oldu¤u üçgenin alan›n›n hesab›ndan yararlanarak<br />
yap›l›r.<br />
Afla¤›daki flekildeki üçgenin a, b kenar uzunluklar› ve β aç›s› bilinmektedir. Buradaki<br />
H yüksekli¤i dik üçgen ba¤›nt›lar›ndan H = b× Sinβ<br />
formülünden belirlenir.
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
120 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
SORU<br />
SORU<br />
D ‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Kutupsal al›m D‹KKAT yönteminde aç›lar›n hangi birimde oldu¤u çok iyi bir flekilde bilinmelidir.<br />
Ayn› flekilde hesap makinesi ile hesap yaparken, makinenin birimi de verilen aç› birimi ile<br />
ayn› olmal›d›r.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
B<br />
Üçgenin alan› ise;<br />
A=0.5× a× b × Sinβ<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET<br />
B<br />
K ‹ T A P<br />
c<br />
H<br />
TELEV‹ZYON<br />
a<br />
‹NTERNET<br />
b<br />
β<br />
C<br />
formülünden belirlenir. Al›mda<br />
alet kurulan nokta; kutup noktas› parselin<br />
bir köflegeni olabilece¤i gibi<br />
parsel d›fl›nda konumu belli olan bir<br />
nokta da olabilir. Afla¤›daki flekilde<br />
kutup noktas› (O), köflegende olan<br />
bir parsel görülmektedir.<br />
A<br />
Parselin alan›;<br />
β 1<br />
β 2<br />
β 3<br />
k 1<br />
k 2<br />
B<br />
A=0.5× k1× k2× sin( β2−β1)+<br />
( )<br />
05 . × k2× k3× sin β3−β2<br />
formülünden bulunur.<br />
D<br />
k 3<br />
C<br />
Afla¤›daki flekilde, kutup noktas›n›n parsel alan› d›fl›nda olmas› durumunda<br />
alan hesab› için formül flu flekilde verilmektedir:<br />
A<br />
k 1<br />
B<br />
C<br />
( )<br />
( )<br />
A=0.5× k1× k2 sin β2<br />
−β1<br />
+ 05 . × k2× k3× sin β3<br />
−β2<br />
( )<br />
( )<br />
+ 05 . × k3× k4× sin β4<br />
−β3<br />
− 05 . × k2× k4× sin β4<br />
−β2<br />
k 2<br />
k 3<br />
k 4<br />
β 1<br />
β 2<br />
β 3<br />
β 4<br />
D
6. Ünite - Temel Ölçme Aletleri ve Haritac›l›k Hesaplar›<br />
121<br />
Afla¤›daki flekilde parselin alan›n› belirlemek için, O noktas›na konan topografya<br />
cihaz› ile A, B ve C noktalar›na ait afla¤›da verilen ölçü de¤erleri belirlenmifltir.<br />
ÖRNEK<br />
A<br />
DN BN Do¤rultu (g) Mesafe<br />
β 1<br />
β 2<br />
k 1<br />
k 3<br />
O<br />
A 0.00 23.26<br />
B 50.34 52.45<br />
O<br />
B<br />
C 80.36 24.32<br />
A=0.5× k1× k2× sin( β −β )+ 05 . × k2× k3× sin( β −β<br />
)<br />
A=433.63 + 289.73<br />
A=723.36m<br />
2<br />
2 1 3 2<br />
β 3<br />
k 2<br />
ÖRNEK<br />
C<br />
Afla¤›daki flekilde verilen parselin kutup noktas› O, parsel alan› d›fl›ndad›r. Bu<br />
noktaya göre do¤rultu ve mesafe de¤erleri verilmifltir.<br />
B<br />
DN BN Do¤rultu (g) Mesafe<br />
A 0.00 25.26<br />
C<br />
k 2<br />
k 3<br />
O<br />
B 35.24 58.45<br />
C 62.36 44.32<br />
D 98.56 28.43<br />
A<br />
k 1<br />
β 1 β 2 β 3<br />
β 1<br />
β<br />
k 4<br />
4<br />
A = 0.5× 25.26× 58.45× Sin( 35. 24)+ 0. 5× 58. 45× 44. 32×<br />
Sin<br />
62. 36−35.<br />
24<br />
+ 0. 5× 44. 32× 28. 43× Sin 98. 56−62.<br />
36<br />
( )<br />
( )− 0. 5× 28. 43× 25. 26× Sin( 98.<br />
56)<br />
A= 388. 09 + 535.<br />
23+<br />
339. 24− 358. 98= 903.<br />
58m<br />
2<br />
HAC‹M HESAPLARI<br />
Büyük inflaatlarda, yol inflaatlar›nda, kanal çal›flmalar›nda kaz›lacak ve dolgu yap›-<br />
lacak toprak miktar›n›n hesaplanmas›nda hacim hesaplar› yap›l›r. Hacim hesaplar›;
122 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Enkesit, yol projelerinde<br />
belirli noktalarda yolun<br />
enine kesilerek profilinin<br />
ç›kar›lmas› iflidir.<br />
Enkesitlerde yarma ve dolgu<br />
alanlar› bulunur.<br />
Yüzey Nivelman›, hacmi<br />
hesaplanacak alanda<br />
karelaj oluflturularak köfle<br />
noktalar›n›n yükseklik<br />
de¤erlerinin bulunmas›<br />
iflidir.<br />
1. Enkesitlerden,<br />
2. Yüzey nivelman ölçülerinden<br />
yararlanarak yap›lmaktad›r.<br />
Enkesitlerden Yararlanarak Hacim Hesab›<br />
Enkesit alanlar kullan›larak, arka arkaya gelen alanlar ve bu alanlar aras›ndaki mesafeler<br />
kullan›larak hacim hesaplar› yap›lmaktad›r. Bu enkesitler genelde dolgu veya<br />
yarma kesitli olmaktad›r. Buna göre iki yarma veya iki dolgu kesiti aras›ndaki<br />
hacim;<br />
V= A 1+ A 2<br />
. t<br />
2<br />
formülü ile hesaplan›r.<br />
A1: 1. kesit alan›<br />
t: iki kesit aras›ndaki mesafe<br />
A2: 2. kesit alan›<br />
Arka arkaya gelen üç kesit aras›ndaki mesafe(t) eflit ise bu üç kesit için hacim<br />
hesab› Simpson formülü kullan›larak yap›l›r. Bu formüle göre hacim hesab›;<br />
1<br />
V= A i+ 4A m+As<br />
3<br />
( )<br />
fleklinde yap›l›r.<br />
Bu formülde;<br />
A i : ilk enkesit alan›,<br />
A m : ortadaki kesit alan›d›r.<br />
A s : son enkesit alan›<br />
Afla¤›daki flekilde görüldü¤ü gibi birçok kesit olmas› durumunda hacim hesab›<br />
için afla¤›daki formül kullan›l›r:<br />
1<br />
V = ( A i+ 2NA m+ As)<br />
2<br />
Burada;<br />
A m : ilk ve son kesitler d›fl›ndaki ortada kalan enkesitlerin aritmetik ortalamas›n›,<br />
N: ilk ve son enkesit d›fl›ndaki enkesit say›s›n› göstermektedir.<br />
Karayolu veya demiryolu<br />
inflaat› esnas›nda k›rm›z›<br />
çizgiden yüksekte olan<br />
yerlerin kaz›lmas› ifllemine<br />
“yarma”, yol kotundan<br />
afla¤›daki olan yerlerin<br />
doldurulmas› ifllemine<br />
“dolgu” denilmektedir.<br />
A m<br />
t<br />
A s<br />
Bir enkesitte hem dolgu hem<br />
de yarma olursa, yarma veya<br />
dolgu bölgesinin mesafesi x ile<br />
gösterilmektedir.<br />
Ay<br />
x=<br />
A +A t<br />
y<br />
d<br />
Burada;<br />
A y :yarma k›sm›n alan›<br />
A d :dolgu k›sm›n alan›<br />
t: toplam enkesit geniflli¤idir.<br />
A i
6. Ünite - Temel Ölçme Aletleri ve Haritac›l›k Hesaplar›<br />
123<br />
Afla¤›daki flekilde boykesit grafi¤inden yararlanarak yarma ve dolgu hacimlerini<br />
hesaplay›n›z.<br />
ÖRNEK<br />
X1 = 10<br />
33=<br />
19.<br />
41m<br />
10+<br />
7<br />
17<br />
V d<br />
= + 10 10<br />
25+ + 0<br />
3<br />
19. 41=<br />
434. 55m<br />
2 2<br />
Vy<br />
= 0 + 7<br />
7 5<br />
( 33−19. 41)+ + 30=<br />
227.<br />
56m<br />
2<br />
2<br />
3<br />
17 m2 10 m2<br />
x 1<br />
25 m 33 m 30 m<br />
7 m2 5 m2<br />
K›rm›z›<br />
Çizgi<br />
Yüzey Nivelman Ölçülerine Göre Hacim Hesab›<br />
Yüzey nivelman›nda arazi üçgen, kare veya dikdörtgenlerden oluflan kafeslere ayr›-<br />
l›r. Verilen taban kotlar›na göre kare veya dikdörtgen prizmalardan yararlanarak hacimler<br />
hesaplan›r. Kare ve dikdörtgen prizmas› flekilleri afla¤›da görülmektedir:<br />
Buna göre üçgen prizman›n hacmi;<br />
V= H 1 +H 2 +H 3<br />
A'<br />
3<br />
Dörtgen prizman›n hacmi ise;<br />
S 2<br />
S 3<br />
S<br />
S 1 1<br />
A<br />
A<br />
S<br />
S 4<br />
2<br />
S 3<br />
H<br />
H<br />
H 4<br />
2<br />
1<br />
H H 3 3<br />
H 1<br />
S ›<br />
1 S ›<br />
3<br />
H 2<br />
A › S 4<br />
›<br />
H H H H<br />
V =<br />
1+ 2<br />
+<br />
3+<br />
4 A '<br />
4<br />
S 1<br />
›<br />
A › S 2<br />
›<br />
S 3<br />
›<br />
S 2<br />
›<br />
formülleriyle bulunur. Prizmalarla hacim hesab›nda; kare prizma için verilen<br />
formül ve üçgen prizma için verilen formül prizma say›s› kadar kullan›l›r. Afla¤›daki<br />
flekilde verilen kare a¤lar›yla örülü bir alan için hacim hesab›nda, dörtgen prizma<br />
için verilen formül yerine afla¤›da verilen daha kolay yol izlenir.<br />
( )<br />
( )<br />
2<br />
V1<br />
= 0.<br />
25b H1+ H2+ H4 + H5<br />
2<br />
V2<br />
= 0.<br />
25b H2+ H3+ H5+<br />
H6<br />
2<br />
V3<br />
= 0.<br />
25b H4 + H5+ H7 + H8<br />
( )<br />
( )<br />
2<br />
V4<br />
= 0.<br />
25b H5+ H6 + H8+<br />
H9<br />
Buna göre toplam hacim;<br />
1 b 2 b 3<br />
b<br />
4<br />
A 1<br />
5<br />
A 2<br />
6<br />
( )<br />
2<br />
V =0.25b ∑ H R + 2∑<br />
HS + 4∑<br />
HY<br />
formülüyle bulunur. Burada;<br />
H R : D›fl köfle yükseklikleri (1,3,7,9),<br />
H S : D›fl Kenar yükseklikleri (2, 4, 6, 8)<br />
H ‹ : ‹ç yükseklik (5)<br />
b A 3 A 4<br />
7<br />
8<br />
9
124 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
olarak bilinmektedir. Karelaj yöntemi kullan›larak yüzey nivelman› yap›lm›fl<br />
arazinin ortalama arazi kotundan yararlanarak belirli bir kota kadar kaz›lacak toprak<br />
hacmi hesaplanabilir.<br />
∑ H H H<br />
OAK = R + 2∑<br />
S + 4∑<br />
Y<br />
R+ 2S+<br />
4I<br />
R: D›fl köfle yükseklikleri say›s›,<br />
S: D›fl kenar yükseklikleri say›s›,<br />
‹: ‹ç yükseklikleri say›s›<br />
Verilen bir taban kotuna (T) kadar kaz›lacak toprak hacmi, A alan› için afla¤›-<br />
daki formülle bulunur.<br />
V = A× ( OAK −T<br />
)<br />
ÖRNEK<br />
Afla¤›daki flekilde verilen parselin taban kotu, T=25 m oluncaya kadar kaz›lmas› istenmektedir.<br />
Kaz›lacak toprak hacmini;<br />
28.3 26.2 25.4<br />
Kesit 1<br />
b = 15m<br />
29.5<br />
27.2<br />
26.3<br />
Kesit 2<br />
a. Enkesitler yard›m›yla<br />
b. Ortalama arazi kotu yard›m›yla bulunuz.<br />
32.3 34.3 28.4<br />
Kesit 3<br />
3.3<br />
1.2<br />
a, Enkesitlerde kullan›larak hacim hesab›;<br />
A 1<br />
0.4<br />
Kesit 1<br />
4.5<br />
A 2<br />
2.2<br />
1.3<br />
Kesit 2<br />
2<br />
2 2<br />
A1 = 45. 75m A2<br />
= 76. 5m , A3<br />
= 219.<br />
75m<br />
V= 45.75 +76.5 76. 5+<br />
219.<br />
75<br />
× 15+<br />
× 15=<br />
3138. 75m<br />
3<br />
2<br />
2<br />
9.3<br />
7.3<br />
A 3<br />
3.4<br />
Kesit 3
6. Ünite - Temel Ölçme Aletleri ve Haritac›l›k Hesaplar›<br />
125<br />
Ortalama arazi kotundan yararlanarak hacim hesab›;<br />
∑ HR<br />
= 28. 3+ 25. 4 + 32. 3+ 28. 4=<br />
114.<br />
4<br />
∑<br />
∑<br />
HS<br />
= 26. 2 + 29.<br />
5+<br />
26. 3+ 34. 3=<br />
116.<br />
3<br />
HY<br />
= 27.<br />
2<br />
R = 4<br />
S=<br />
4<br />
I=<br />
1<br />
114.4 + 2×<br />
116.3+ 4×<br />
27.2<br />
OAK = = 28.<br />
48m<br />
4+ 2× 4+ 1×<br />
4<br />
2<br />
A=15× 2× 2× 15=<br />
900m<br />
V = 900×<br />
( 28. 48−<br />
25)= 3132m<br />
3
126 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Özet<br />
A MAÇ<br />
1<br />
Farkl› ölçme aletlerini tan›mak.<br />
Ölçme ifllerinde yap›lacak iflin büyüklü¤ü ve iflin<br />
hassasiyetine göre farkl› tipte ve özellikte cihazlar<br />
kullan›labilir. Ölçme ifllerinde s›kl›kla kullan›-<br />
lan aletler flu flekilde s›ralanabilir;<br />
Jalon: Arazide harita yap›m›nda kullan›lan noktalar<br />
genelde zemine gömülü flekildedirler. Bu<br />
noktalar›n arazide rahatl›kla görülebilmesi ve ölçümlerin<br />
yap›labilmesi için “Jalon” dedi¤imiz ölçme<br />
araçlar› kullan›l›r. Jalon; 2 metre boyunda, 3-<br />
4 cm çap›nda ve uzaktan görülebilmesi için her<br />
50 cm’si k›rm›z›-beyaz renklere boyanm›fl demir<br />
profilden üretilmifl araçlard›r.<br />
Çekül: Herhangi bir noktan›n düfley iz düflümünün<br />
bulunmas›nda veya jalonun düfley konuma<br />
getirilmesi gibi ifllemlerde kullan›l›rlar. Bunlar›n<br />
rüzgarl› havalarda sallanmamas› için a¤›r olanlar›n›n<br />
tercih edilmesi gerekir.<br />
Çelik fierit Metre: Genellikle mesafe ölçmelerinde<br />
s›kl›kla kullan›lan cihazlard›r. 10, 20, 30 veya<br />
50 metre uzunlukta olanlar› vard›r. Ölçme ifllerinde<br />
kolayl›k olmas› aç›s›ndan s›kl›kla 20 metrelik<br />
olan› kullan›l›r. Hassas mesafe ölçme yap›-<br />
laca¤› zaman s›cakl›ktan kaynaklanan hatalar›n<br />
giderilmesi için kullan›m k›lavuzundaki de¤erler<br />
göz önünde bulundurularak s›cakl›k düzeltmesi<br />
getirilir.<br />
Total Station: Hassas uzunluk ve aç› ölçme amac›yla<br />
kullan›lan cihazlard›r. Bu cihazlar genelde<br />
ana ünite ve kontrol ünitesi olmak üzere iki k›-<br />
s›mdan oluflurlar. Bu cihazlar alet sehpas›n›n üzerine<br />
yerlefltirilirler ve hassas bir flekilde düzeçlenirler.<br />
Teknolojinin geliflmesine paralel olarak<br />
kontrol ünitelerinde WindowsCE iflletim sistemi<br />
kullan›lmaktad›r. Önceleri arazide ölçülen koordinat<br />
de¤erleri bir kifli taraf›ndan kay›t edilirken<br />
Total station gibi cihazlar ile bu koordinat bilgileri<br />
do¤rudan kontrol ünitesinin içine kay›t edilirler.<br />
Böylece, ofis ortam›nda bu bilgilere say›sal<br />
olarak ve kifliden kaynaklanan hatalardan ba¤›ms›z<br />
olarak ulafl›labilmektedir. Bu cihazlar genelde<br />
reflektör denen araçlarla beraber kullan›l›rlar ancak<br />
yeni modellerde art›k reflektörsüz olarak da<br />
ölçüm yapma imkan› do¤mufltur.<br />
Nivo ve Mira: Nivo cihazlar›, hassas bir flekilde<br />
yükseklik ölçmelerinde kullan›l›rlar. Bu cihazlar<br />
alet sehpas›n›n üzerine yerlefltirilirler ve hassas<br />
A MAÇ<br />
2<br />
bir flekilde düzeçlenirler. Nivo cihazlar› ile yükseklik<br />
ölçerken “Mira” denilen bir araç kullan›l›r.<br />
Miralar, üzerinde metre-santimetre bölümleri bulunan,<br />
f›r›nlanm›fl a¤aç veya alüminyumdan yap›lm›fl<br />
malzemelerdir.<br />
GPS: GPS (Küresel Konumland›rma Sistemleri),<br />
her türlü hava flartlar›nda, gece-gündüz, 365 gün,<br />
24 saat çal›flabilen ve Dünya üzerindeki konumumuzu<br />
belirlemeye yarayan çok kullan›fll› ve<br />
faydal› cihazlard›r. Bu cihazlara istenen bölgenin<br />
say›sal haritas› da eklenerek farkl› analizler yapma<br />
imkan› da bulunmaktad›r. Bu gibi özelliklerinden<br />
dolay› ormanc›l›k, da¤c›l›k, do¤a sporlar›<br />
ve birçok meslek disiplininde çok yo¤un bir flekilde<br />
kullan›lmaktad›r. GPS sistemleri;<br />
• Uzay Bölümü (uydular),<br />
• Kontrol Bölümü (yer istasyonlar›),<br />
• Kullan›c› Bölümü (GPS al›c›s›),<br />
olmak üzere 3 bölümden oluflmaktad›r.<br />
Bir GPS al›c›n›n koordinat belirleyebilmesi için<br />
en az 4 adet uyduyu görebilmesi gerekmektedir.<br />
‹flte bu uydular, Dünyan›n herhangi bir yerinde<br />
ölçüm yapan kiflilerin her zaman en az 4<br />
adet uyduyu ayn› anda görebilece¤i flekilde<br />
konumland›r›lm›fllard›r.<br />
Dik koordinat sistemini tan›mak ve temel haritac›l›k<br />
hesaplar›n› yapmak.<br />
Birbirlerini dik aç› alt›nda kesen iki do¤runun<br />
oluflturdu¤u sisteme “Dik Koordinat Sistemi” denir.<br />
Dik koordinat sistemi, bir düzlem içerisinde<br />
bulunan noktalar›n birbirlerine olan konumlar›n›<br />
belirlemek için kullan›l›r. Dik koordinat sistemlerinde<br />
dikkat edilmesi gereken en önemli husus<br />
bölümler ve bölümlerin iflaretleridir.<br />
Haritac›l›kta s›kl›kla karfl›lafl›lan baz› hesaplar<br />
vard›r. Bunlara “Temel Ödevler” denir. A ve B<br />
gibi bilinen iki nokta olsun. Bunlardan A noktas›n›n<br />
koordinat›, AB aras›ndaki mesafe ve AB<br />
do¤rusunun aç›kl›k aç›s› bilindi¤inde B noktas›-<br />
n›n koordinatlar›n›n hesaplanmas› ifllemi “Birinci<br />
Temel Ödev” olarak isimlendirilir. Ayn› flekilde<br />
AB do¤rusunun A ve B noktas›n›n koordinatlar›<br />
(Xa, Ya, Xb, Yb) biliniyor. AB do¤rusunun aç›kl›k<br />
aç›s› (AB) ve AB aras›ndaki mesafenin (s) hesaplanmas›<br />
ifllemi “‹kinci Temel Ödev” olarak<br />
isimlendirilir.
6. Ünite - Temel Ölçme Aletleri ve Haritac›l›k Hesaplar›<br />
127<br />
A MAÇ<br />
3<br />
Alan hesaplar› yapmak.<br />
Ölçümü yap›lm›fl bir parselin alan›n›n hesaplanmas›nda<br />
farkl› yöntemler bulunmaktad›r. Bu yöntemlerden<br />
en uygunu ölçü de¤erlerine göre hesap<br />
yöntemidir. Çünkü alan hesab›na hata olarak<br />
sadece ölçü hatalar› etki etmektedir. Bu alanlar›n<br />
ölçekli çizilmesi de gerekmemektedir. Bu yöntemin<br />
uygulanmas›nda, parsel ölçü al›m yöntemine<br />
göre hesap formülleri de¤ifliklik göstermektedir.<br />
Ba¤lama yöntemi ile yap›lan ölçü al›m› sonras›nda<br />
oluflan parselin alan hesab› üçgenlere ayr›l›r<br />
ve alanlar› hesaplan›r. Toplam alan hesaplanan<br />
bütün üçgenlerin alanlar›n›n toplam›na eflittir.<br />
Dik koordinat yöntemi ile yap›lan ölçü al›m›<br />
sonras›nda yap›lan alan hesab›nda, parsel üçgen<br />
ve yamuk alanlara ayr›l›r. Her bir bölgenin alan›<br />
hesaplan›r. Hesaplanan alanlar›n toplam› bütün<br />
parsel için alan de¤erini vermektedir. Kutupsal<br />
al›m yönteminde oluflan parsel üçgenlere ayr›l›r.<br />
Daha sonra, üçgenin iki kenar aras›ndaki aç› ve<br />
o iki kenar uzunlu¤u kullan›larak üçgenin alan›<br />
bulunur. Tüm üçgen alanlar›n›n toplam› parselin<br />
alan›n› verir.<br />
A MAÇ<br />
4<br />
Hacim hesaplar› yapmak.<br />
Hacim hesaplar› için iki yöntem kullan›lmaktad›r.<br />
Bunlardan birincisi enkesit yöntemi di¤eri<br />
ise yüzey nivelman ölçülerinden yararlan›larak<br />
yap›lan hacim hesab›d›r. Enkesit yönteminde,<br />
bir yol boyunca ard arda bilinen üç en kesit kullan›larak<br />
hacim hesaplanmaktad›r. Yüzey nivelman<br />
ölçülerinden yararlan›larak yap›lan hacim<br />
hesab›nda ise, bir karelaj oluflturularak verilen<br />
nivelmana göre formüllerden yararlan›larak hacim<br />
hesab› yap›l›r.
128 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Kendimizi S›nayal›m<br />
1. Afla¤›daki ölçme aletlerinden hangisinde s›cakl›k düzeltmesi<br />
yap›lmas› gerekir?<br />
a. Nivo<br />
b. Mira<br />
c. Çelik fierit Metre<br />
d. GPS<br />
e. Total Station<br />
2. Sadece hassas yükseklik ölçmelerinde kullan›lan<br />
ölçme aleti afla¤›dakilerden hangisidir?<br />
a. Nivo<br />
b. Mira<br />
c. Çelik fierit Metre<br />
d. Jalon<br />
e. Çekül<br />
3. Her türlü hava flartlar›nda, gece-gündüz konum belirlemeye<br />
yarayan ölçme aleti afla¤›dakilerden hangisidir?<br />
a. Mira<br />
b. Total Station<br />
c. Çekül<br />
d. Jalon<br />
e. GPS<br />
4. GPS ile konum belirlerken GPS al›c›s›n›n en az kaç<br />
uyduyu ayn› anda görmesi gerekir?<br />
a. 1<br />
b. 2<br />
c. 3<br />
d. 4<br />
e. 5<br />
5. “Aç›kl›k Aç›s›” teriminin tan›m› afla¤›dakilerden<br />
hangisidir?<br />
a. Bilinenler yard›m›yla bilinmeyenlerin bulunmas›<br />
b. Herhangi bir do¤runun +Χ ekseni ile oluflturdu-<br />
¤u aç›<br />
c. Yar›çap› 1 birim olan daire<br />
d. Birbirlerini dik aç› alt›nda kesen iki do¤runun<br />
oluflturdu¤u sistem<br />
e. Hassas bir flekilde yükseklik ölçme<br />
6. Afla¤›da flekli verilen parselin al›m› ba¤lama yöntemi<br />
kullan›larak yap›lm›flt›r.<br />
A<br />
c<br />
d<br />
A 1<br />
b<br />
B a D<br />
Bu bilgilere göre parselin alan› kaç m 2 dir?<br />
a. 1114.18<br />
b. 1750.40<br />
c. 1950.30<br />
d. 2350.42<br />
e. 3984.92<br />
B<br />
25.01<br />
26.00<br />
C<br />
10.2<br />
m<br />
m<br />
m<br />
A<br />
E<br />
0.00 15.00 45.00 73.00<br />
7. Yukar›da flekli verilen parselin alan› kaç m 2 dir?<br />
a. 1222.45<br />
b. 1426.36<br />
c. 1763.36<br />
d. 1984.43<br />
e. 2043.36<br />
A 2<br />
C<br />
e<br />
D<br />
a=50m<br />
b=77m<br />
c=36m<br />
d=54m<br />
e=26m
6. Ünite - Temel Ölçme Aletleri ve Haritac›l›k Hesaplar›<br />
129<br />
C<br />
B<br />
-4<br />
-3<br />
D<br />
-2<br />
A<br />
-1<br />
E<br />
8. Yukar›da flekli verilen parselin alan› kaç m 2 dir?<br />
a. 548.95<br />
b. 636.74<br />
c. 699.23<br />
d. 796.48<br />
e. 843.23<br />
Soru 9 ve 10 afla¤›daki boykesit grafi¤ine göre<br />
çözülecektir.<br />
35m 2 35m<br />
30m<br />
9m 2 6m 2<br />
X 1<br />
9. Yukar›daki flekli verilen boykesit grafi¤inde yarma<br />
hacmi kaç m 3 dür?<br />
a. 38.46<br />
b. 45.36<br />
c. 49.33<br />
d. 54.36<br />
e. 92.10<br />
10. Yukar›daki bilgilere göre boykesit için dolma hacmi<br />
kaç m 3 dür?<br />
a. 250.48<br />
b. 299.61<br />
c. 354.46<br />
d. 386.52<br />
e. 426.46
130 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Okuma Parças›<br />
Türklerde Haritac›l›k<br />
‹lk harita Piri Reis taraf›ndan haz›rlanan ve Denizcilik<br />
kitab› ad›yla 1525’te Kanuni Sultan Süleyman’a sunulan<br />
Akdeniz k›y› haritas›d›r. Piri Reis daha önce de 1517’de<br />
15. yüzy›l sonlar›nda haz›rlanm›fl bir dünya haritas›n› I.<br />
Selim’e sunmufltu. Bunun yeni dünyaya ait iki parças›<br />
kalm›flt›r.<br />
Türklerde ilk kartografik faaliyetler 1727’de ‹brahim<br />
Müteferrika taraf›ndan tafl bask›s›n›n kullan›lmas› ile<br />
bafllar. Bask› daha sonra harita ve atlaslar gibi de¤iflik<br />
bask› çeflitleri ile geliflmifltir.<br />
Türklerde ilk mükemmel atlas 1803’te Müderris Abdurrahman<br />
Efendi taraf›ndan ‹stanbul’da bas›lm›flt›r. Bunun<br />
için Avrupa atlaslar›ndan faydalan›lm›flt›r. Bafl taraf›nda<br />
79 sayfal›k astronomi bilgileri vard›r. Renkli haritalar›<br />
ihtiva etmektedir.<br />
1834’te Harp Okulunun aç›lmas›yla Kartografya; “Harita<br />
çizimi, Perspektif ve Gölgeleme” ad› ile e¤itim program›nda<br />
yer ald›.<br />
1862’de Paris’te tahsilde bulunan Üst¤m. Haf›z Ali (Korgeneral.<br />
Ali fieref) 1868’de kendi gayreti ile “Yeni Atlas”›<br />
haz›rlam›flt›r. Harita Genel Komutanl›¤› Müzesinde sergilenen<br />
bu atlas, 23x33 cm. ebad›nda 22 haritay› ihtiva<br />
etmektedir. O zamanki Osmanl› hudutlar›n› göstermesi<br />
bak›m›ndan da büyük ehemmiyeti vard›r.<br />
1845’te Heinrich Kiepert 1/1.000.000 ölçekli bat› Anadolu<br />
haritas›n› yapt›. Sonra onun o¤lu olan Richard Kiepert<br />
1902’de 1/4000.000 ölçekli (24 paftal›k) Anadolu haritas›n›<br />
yay›nlad›. Bunlar sonradan yap›lan Türkiye haritalar›na<br />
ana kaynak oldular.<br />
1880’de Erkan› Harbiye teflkilatland›r›ld›. 5 flubeden<br />
oluflan teflkilatta 5. flube (Harita ve Fen ‹flleri fiubesi) oldu.<br />
fiube müdürü fievki Bey (Korgeneral fievki Pafla<br />
)’n›n haz›rlad›¤› programa göre Bat› Anadolu ve Balkanlarda<br />
1/25.000 ve 1/50.000 ölçekli Topografik haritalar›n<br />
yap›m›na baflland›. 1895’te Fransa Co¤rafya Dairesinden<br />
uzmanlar getirildi. Fransa’dan teodolit astronomi<br />
ve basit gravimetri aletleri al›nd›. Ayn› y›l Vardar<br />
Ovas›nda baz ve nirengi hesaplar›na dayanan ilk modern<br />
harita çal›flmalar›na baflland›. 1896’da Eskiflehir<br />
bölgesinde çal›flmalar yap›ld›. Eskiflehir’de 7235.52 metrelik<br />
bir baz ölçüldü. Buna dayan›larak 1/50.000 ölçekli<br />
Eskiflehir ve A¤ap›nar paftalar›n›n yap›m› sa¤land›,<br />
ayr›ca 1/10.000 lik Eskiflehir plan› yap›ld›.<br />
1897’de II.Abdülhamit’in kuflkulu yönetimi neticesi çal›flmalar<br />
durduruldu. Harita flubesinde sadece Yarbay<br />
Mehmet fievki kald›. ‹kinci Meflrutiyetin ilan›ndan sonra<br />
1909’da Erkân› Harbiye’ye Ba¤l› Nirengi ve Topografya<br />
k›s›mlar›ndan ibaret harita komisyonu tekrar kurulmufltur.<br />
Haritalarda Bonne Projeksiyonu kabul edilmifl,<br />
bafllang›ç boylam› olarak da Ayasofya Camii<br />
kubbesinin aleminden geçen boylam kabul edilmifltir.<br />
1909’da ilk defa renkli olarak 1/25.000 ölçekli Bak›rköy<br />
paftas› yap›lm›flt›r. Bunun için Bak›rköy baz› 4396.703 m.<br />
olarak ölçülmüfltür. 1910’da Türkiye’de 16 adet I. Derece<br />
nirengi noktas› kurulmufltur.<br />
Türkiye’nin ilk seri haritas› olan 1/200,000 ölçekli haritalara<br />
1911’de bafllanm›fl 1930 y›l›nda bitirilmifltir.(40x50<br />
cm ) - 123 paftadan oluflur.<br />
Harita Teflkilat› 1921’de savafl an›nda ‹stanbul’dan Ankara’ya<br />
nakledildi. Önce Ulus semtinde bir handa, sonra<br />
gene bir handa, sonra gene ayn› semtteki sanat okulunda,<br />
daha sonra da Cebeci’de yerleflti, çal›flmalar›n›<br />
sürdürdü. 1925 y›l›nda yeniden teflkilatlanarak Milli Savunma<br />
Bakanl›¤›na ba¤l› Harita Genel Komutanl›¤› tesis<br />
edildi.1935 y›l›nda Hava Fotogrametri metodunun<br />
1/25.000 ölçekli haritalarda uygulanmas› ile bask› için<br />
renk ay›r›m metodu da uygulama alan›na girdi.<br />
1990’l› y›llarda ise uydu görüntülerinden yararlanarak<br />
topografik harita üretimleri, yükseklik bilgilerini içeren<br />
bilgisayar destekli üretimler, özel bilgisayar destekli harita<br />
üretim çal›flmalar› yap›ld›. 1999 y›l› sonundan itibaren<br />
1/25 000 ölçekli topografik haritalar, bilgisayar destekli<br />
olarak üretilmeye baflland›. 2000 y›l›nda 1/ 250.000<br />
ölçekli haritalar›n bilgisayar destekli üretim çal›flmalar›-<br />
na baflland›.<br />
Kaynak: http://www.hgk.mil.tr
6. Ünite - Temel Ölçme Aletleri ve Haritac›l›k Hesaplar›<br />
131<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›<br />
1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Basit Ölçme Aletleri” konusunu<br />
yeniden gözden geçiriniz.<br />
2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Basit Ölçme Aletleri” konusunu<br />
yeniden gözden geçiriniz.<br />
3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Basit Ölçme Aletleri” konusunu<br />
yeniden gözden geçiriniz.<br />
4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Basit Ölçme Aletleri” konusunu<br />
yeniden gözden geçiriniz.<br />
5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Trigonometrik ve Jeodezik<br />
Daire” konusunu yeniden gözden geçiriniz.<br />
6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Al›m›n Ba¤lama Yöntemi<br />
Kullan›larak Yap›lmas› Durumunda Alan Hesab›”<br />
konusunu yeniden gözden geçiriniz.<br />
7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Al›m›n Dik Koordinat Yöntemiyle<br />
Yap›ld›¤› Durumlarda Alan Hesab›” konusunu<br />
yeniden gözden geçiriniz.<br />
8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Al›m›n Kutupsal Yöntem<br />
‹le Yap›ld›¤› Durumlarda Alan Hesab›” konusunu<br />
yeniden gözden geçiriniz.<br />
9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Enkesitlerden Yararlanarak<br />
Hacim Hesab›” konusunu yeniden gözden<br />
geçiriniz.<br />
10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Enkesitlerden Yararlanarak<br />
Hacim Hesab›” konusunu yeniden gözden<br />
geçiriniz.<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›<br />
S›ra Sizde 1<br />
Sonuç olarak;<br />
Y b = 4306.41<br />
X b = 5046.06<br />
S›ra Sizde 2<br />
Bilinenler<br />
‹stenenler<br />
A noktas›n›n<br />
koordinatlar› (X a , Y a )<br />
B noktas›n›n<br />
koordinatlar› (X b , Y b )<br />
A ile B aras›ndaki<br />
mesafe AB=s<br />
AB do¤rusunun<br />
aç›kl›k aç›s› (AB)<br />
Tan (AB) = (Y b - Y a ) / (X b - X a ) =+118.15 / +163.64<br />
(AB) = 39 g .8108 bulunur. Görüldü¤ü üzere, ∆Y’nin iflareti<br />
+ ve ∆X’in iflareti + oldu¤u için I. bölgede bir aç› de¤eri<br />
elde edilmifltir.<br />
s = ∆Y / Sin (AB) = ∆X / Cos (AB)<br />
= +118.15 / Sin(39 g .8108)<br />
= +163.64 / Cos(39g.8108)<br />
s = 201.84 m bulunur.<br />
X a = 8148.65,<br />
Y a = 6258.73<br />
X b = 8312.29,<br />
Yb = 6376.88<br />
Bilinenler<br />
A noktas›n›n<br />
koordinatlar› (X a , Y a )<br />
A ile B aras›ndaki<br />
mesafe AB=s<br />
AB do¤rusunun aç›kl›k<br />
aç›s› (AB)<br />
‹stenenler B noktas›n›n<br />
koordinatlar› (X b , Y b )<br />
X a = 4538.00,<br />
Y a = 3862.00<br />
AB = s = 675 m<br />
(AB) = 45 g .7526<br />
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek<br />
Kaynaklar<br />
‹nal, C., Erdi, A., Y›ld›z, F., (2002). Topografya Ölçme<br />
Bilgisi, Atlas Yay›n<br />
Songu, C., (1995). Ölçme Bilgisi (Birinci Cilt), Birsen<br />
Yay›nevi<br />
Y b = Y a + s x Sin (AB)<br />
Y b = 3862.00 + 675 x Sin (45g.7526)<br />
X b = X a + s x Cos (AB)<br />
X b = 4538.00 + 675 x Cos (45g.7526)
7CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹NE G‹R‹fi<br />
Amaçlar›m›z<br />
<br />
<br />
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde kullan›lan temel kavramlar› tan›mlayabilecek ve<br />
birbirleri aras›ndaki farklar› ay›rt edebilecek,<br />
Tarihsel olarak Co¤rafi Bilgi Sistemlerinin nas›l ortaya ç›kt›¤›n› aç›klayabilecek,<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemlerinin temel bileflenlerini tan›mlayabilecek,<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde kullan›lan analiz yöntemlerini aç›klayabiecek,<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemlerinin kullan›m alanlar›n› tan›mlayabileceksiniz.<br />
Anahtar Kavramlar<br />
• Veri<br />
• Bilgi<br />
• Co¤rafi Bilgi<br />
• Co¤rafi Bilgi Sistemleri<br />
• Tematik Harita<br />
• Konumsal Veri<br />
• Metaveri<br />
‹çerik Haritas›<br />
Co¤rafi Bilgi<br />
Sistemlerine Girifl<br />
Co¤rafi Bilgi<br />
Sistemlerine ‹liflkin<br />
Temel Kavramlar<br />
• TEMEL KAVRAMLAR<br />
• CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹N‹N<br />
TAR‹HÇES‹<br />
• CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹<br />
B‹LEfiENLER‹<br />
• CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹NDE<br />
KULLANILAN ANAL‹Z YÖNTEMLER‹<br />
• CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹N‹N<br />
KULLANIM ALANLARI
Co¤rafi Bilgi Sistemlerine<br />
‹liflkin Temel Kavramlar<br />
TEMEL KAVRAMLAR<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemlerinden söz edebilmek için öncelikle, bu teknolojide kullan›-<br />
lan temel kavramlar› tan›mlamak gerekir. Bu kavramlar›n en bafl›nda ise, genellikle<br />
birbirine kar›flt›r›lan veri ve bilgi kavramlar› gelmektedir. Sözlük anlam› olarak,<br />
gözlem veya deney sonucunda elde edilen de¤erlerin ifllenmemifl haline veri denir.<br />
Bilgi ise, verinin ifllenerek raporlanm›fl, anlam ifade eden flekli olarak tan›mlan›r.<br />
Veri ile bilgi aras›ndaki temel fark insano¤lunun kavrama düzeyidir. Basit bir<br />
örnek vermek gerekirse, bir kiflinin do¤um tarihini ilk duydu¤umuzda kiflinin yafl›<br />
ile ilgili bir bilgimiz yoktur. Daha sonra o günkü tarihten kiflinin do¤um tarihini ç›-<br />
kararak kiflinin yafl›n› hesaplar›z. Di¤er bir deyiflle do¤um tarihi verisini iflleyerek<br />
kiflinin yafl bilgisini elde ederiz.<br />
Veri ve bilgi kavramlar›n› örnek vererek aç›klay›n›z.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Ünitemizin ad› Co¤rafi Bilgi Sistemleri (CBS) oldu¤una göre co¤rafi bilgi kavram›ndan<br />
söz etmeden geçemeyiz. Co¤rafi bilgi, yeryüzündeki herhangi bir nesne-<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
nin nerede oldu¤unu veya yeryüzündeki herhangi bir konumda neler bulundu¤unu<br />
belirten bir kavramd›r. Neredeyim, nöbetçi eczaneye nas›l SORU giderim, ülkemizin<br />
komflular› kimlerdir, günefl tutulmas› nerelerde izlenebilecek gibi sorular›n yan›tlar›n›n<br />
tümü co¤rafi bilgidir. Kimi zaman adres bilgisi (Kurtulufl Mahallesi, Anafartalar<br />
Caddesi, Ata Apartman›, No:23 Daire:1, 35020, ‹zmir) gibi çok detayl› bilgileri<br />
D‹KKAT<br />
tan›mlamak için kullan›l›rken, kimi zaman ise bölgesel ve genel anlamda bilgileri<br />
(‹ç Anadolu bölgesinde yo¤un kar ya¤›fl› ve sabah saatlerinde SIRA sis beklenmektedir)<br />
S‹ZDE<br />
aktarmak için kullan›l›r.<br />
1<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Co¤rafi bilgi kavram›n› örneklerle aç›klay›n›z.<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Günümüz teknolojisinde art›k hemen hemen her bilgiyi bilgisayar K ‹ T A ortam›nda P iflleyebilmekteyiz.<br />
Verilerin bilgisayar ortam›nda ifllenebilmesi için temel flart, bilgi-<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
nin say›sal veriye dönüfltürülmesidir. Bilgiyi say›sal veriye dönüfltürmek için 0 ve 1<br />
say›lar›n›n diziliminden oluflan ikili yap›da kodlamak gerekmektedir. TELEV‹ZYON<br />
SORUAsl›nda bilgisayar<br />
ortam›nda kulland›¤›m›z sözcükler, say›lar, resimler, müzikler, filmler v.b.<br />
tüm bilgiler, say›sal ortamda ifllenmesi ve saklanmas› için ikili yap›da kodlanm›flt›r.<br />
D‹KKAT<br />
Öyle ki, internet ortam›ndaki bilgi transferi bile ikili yap›da kodlanm›fl veriler ile<br />
‹NTERNET<br />
SIRA S‹ZDE<br />
2<br />
K ‹ T A P<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
TELEV‹ZYON<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
‹NTERNET<br />
SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ
134 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
yap›lmaktad›r. Co¤rafi bilginin say›sal veriye dönüfltürülebilmesi için de, tüm say›-<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
sal verilerde oldu¤u gibi ikili yap› kullan›lmaktad›r. Böylece, say›sal haritalar, uydu<br />
görüntüleri, küresel konumland›rma sistemleri gibi co¤rafi bilgi teknolojilerin-<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
den elde edilen bilgiler bilgisayar ortam›nda ifllenebilir, depolanabilir ve analiz<br />
SORU<br />
edilebilir bir SORU yap›ya dönüflmektedir.<br />
D‹KKAT<br />
Günümüz teknolojisinde D‹KKAT bilgisayar ortam›na aktar›lan ve ifllenen tüm veriler, 0 ve 1 say›-<br />
lar›n›n farkl› dizilimlerinden oluflan ikili (binary) sistemde kodlanmaktad›r.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Co¤rafi bilgiyi di¤er ad›yla konumsal bilgiyi toplamaya, saklamaya, güncellemeye,<br />
ifllemeye, gerekti¤inde yaratmaya, analiz etmeye ve göstermeye yarayan;<br />
AMAÇLARIMIZ içerisinde donan›m, yaz›l›m ve personel bulunduran, kurumsal ve organizasyonal<br />
SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ<br />
entegrasyon SIRA gerektiren S‹ZDE bilgi sistemlerinin genel ad›na Co¤rafi Bilgi Sistemi (CBS)<br />
denir. CBS, proje sürecini görsel olarak izlenmeyi sa¤layan, de¤erlendirme ve<br />
K ‹ T A P<br />
planlama süreçlerini K ‹ T A P yöneten, görsel karar destek sistemi olarak da tan›mlanabilir.<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Co¤rafi Bilgi SIRA Sistemleri S‹ZDE nedir?<br />
SORU<br />
SORU<br />
TELEV‹ZYON 3 TELEV‹ZYON<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
D‹KKAT<br />
Co¤rafi Bilgi DÜfiÜNEL‹M<br />
D‹KKAT Sistemleri ile ilgili farkl› tan›m ve bilgilere http://www.ncgia.ucsb.edu/giscc/<br />
units/u002/u002.html adresinden ulaflabilirsiniz.<br />
‹NTERNET<br />
SIRA<br />
SORU<br />
S‹ZDE<br />
‹NTERNET<br />
SORU<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Tematik Harita: Altl›k harita CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹N‹N TAR‹HÇES‹<br />
üzerinde o bölge ile<br />
konumsal olarak iliflkili her Co¤rafi Bilgi Sistemleri (CBS) tarihçesi asl›nda insano¤lunun tematik harita gereksinimi<br />
ile birlikte bafllam›flt›r. Her ne kadar o günlerde bilgisayar olmasa da farkl›<br />
konuda D‹KKAT bilgi aktaran, veri<br />
D‹KKAT<br />
AMAÇLARIMIZ s›n›flar›na göre<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
renklendirilmifl, tonlanm›fl temalarda harita üretimi ile CBS’nin temelleri at›lm›flt›r. Buna en çarp›c› örnek,<br />
veya SIRA taranm›fl S‹ZDEbasit<br />
1819 y›l›nda SIRA modern S‹ZDE<br />
haritad›r. ‹llere göre nüfus<br />
istatisti¤in ilk tematik haritas›, Frans›z Pierre Charles Dupin<br />
K yo¤unlu¤u, ‹ T A e¤itim P durumu, taraf›ndan, K siyah ‹ T Abeyaz P tonlama ve farkl› tarama yöntemleri kullan›larak üretilmifltir<br />
(fiekil 7.1). Dupin’in Fransa’daki cehalet ve e¤itimsizli¤in da¤›l›m›n› göstermek<br />
bölgesel ölçekte toprak, hava<br />
ve su kirlili¤i, hava s›cakl›¤›<br />
AMAÇLARIMIZ haritalar› tematik haritaya<br />
amac› ile üretti¤i AMAÇLARIMIZ harita, CBS’nin temel tafl› olarak gösterilmektedir.<br />
örnek olarak gösterilebilir.<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
SIRA Tematik harita nedir? CBS’nin temel tafl› olarak gösterilen ilk tematik harita hangi konuda,<br />
nerede ve kimin taraf›ndan yap›lm›flt›r?<br />
K ‹ TS‹ZDE<br />
A P<br />
SIRA K ‹ TS‹ZDE<br />
A P<br />
4<br />
Aç›klay›n›z.<br />
‹NTERNET<br />
‹NTERNET<br />
Noktasal DÜfiÜNEL‹M Harita: Altl›k XIX. yüzy›l›n DÜfiÜNEL‹M ortalar›nda, 1855 y›l›nda ‹ngiltere’de John Snow taraf›ndan üretilen,<br />
kolera salg›n›ndan ölümlerin konumlar›n› gösteren harita da, CBS’nin ilklerin-<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
harita üzerinde herhangi bir<br />
olay›n nerede oldu¤unu<br />
gösteren SORU basit haritalard›r. dendir. Snow SORU çal›flmas›nda salg›n hastal›klar›n kontrolünü amaçlam›fl ve kolera sonucu<br />
ölümleri noktasal harita üzerinde göstermifltir (fiekil 7.2).<br />
Haritada kullan›lan noktalar<br />
bazen gerçekleflen olay›n<br />
veya ‹NTERNET ilgi alan›n›n türüne Sanayi devrimi, ‹NTERNETköyden kente göçün artmas›na ve kentlerdeki geliflime neden<br />
göre<br />
D‹KKAT<br />
farkl› renk ve<br />
D‹KKAT<br />
olmufltur. Y›llar içerisinde kent gelifliminin planlanmas› düflünülmüfl ancak günün<br />
sembollerde kullan›l›r. Suç<br />
ifllenen veya trafik teknolojisi ayn› bölgenin farkl› temalarda üretilen haritalar›n› katmanlar fleklinde<br />
kazalar›n›n SIRA S‹ZDE oldu¤u noktalar, göstermeye SIRA olanak S‹ZDEsa¤lamad›¤› için fleffaf malzeme üzerine yap›lan haritalar kullan›lm›flt›r.<br />
fiehir bölge planc›lar› CBS’nin ilk uygulay›c›lar› olarak, fleffaf haritalar›<br />
suç haritalar›nda<br />
yo¤unluklar›na göre<br />
s›n›fland›r›lmaktad›r. Ayr›ca üst üste çak›flt›rarak görsel analiz yapm›fllard›r. 1940’l› y›llar›n sonlar›na do¤ru<br />
AMAÇLARIMIZ Kent Plan› üzerinde, okullar,<br />
elektronik AMAÇLARIMIZ bilgisayar›n üretimi ile bilgisayar ça¤›n›n bafllamas›, CBS’nin geliflimini<br />
duraklar, turistik yerler vb.<br />
noktalar›n farkl› sembollerle h›zland›ran en önemli etkenlerden biridir. Temel ilke olarak CBS, do¤rudan bilgisayar<br />
teknolojisine gerek duymasa da, entegre sistemler haline dönüflmesindeki en<br />
gösterilmesi noktasal<br />
haritalara K ‹ T Aörnek P olarak<br />
K ‹ T A P<br />
gösterilebilir.<br />
önemli etkendir.<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET<br />
‹NTERNET
7. Ünite - Co¤rafi Bilgi Sistemlerine ‹liflkin Temel Kavramlar<br />
135<br />
fiekil 7.1 fiekil 7.2<br />
Pierre Charles Dupin Taraf›ndan 1819 Y›l›nda<br />
Üretilen ‹lk Tematik Harita.<br />
John Snow Taraf›ndan 1855 Y›l›nda Üretilen ‹lk<br />
Noktasal Harita.<br />
1958-1961 y›llar› aras›nda Washington Üniversitesi, Co¤rafya Bölümü’nde yap›-<br />
lan çal›flmalar sonucunda gerçek anlamda bilgisayar tabanl› CBS’nin temelleri at›lm›flt›r.<br />
Uzakl›k, yön, ba¤lan›rl›k gibi temel konumsal kavramlar›n bilgisayar ortam›nda<br />
tan›mlanmas›, harita projeksiyonlar› için bilgisayar algoritmalar›n›n gelifltirilmesi<br />
ve nokta, çizgi, poligon gibi geometrik objelerle teorik co¤rafyan›n tan›mlanmas›<br />
Washington Üniversitesi’nde yap›lan çal›flmalar sonucunda ortaya ç›km›flt›r.<br />
CBS’nin babas› olarak tan›nan Roger Tomlison taraf›ndan, 1963 y›l›nda Kanada<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemi kurulmufltur. Bilgisayar tabanl› ilk CBS uygulamas› olan bu<br />
projenin iki temel kurulufl amac› vard›r. Birincisi Kanada Toprak Envanteri için<br />
toplanan verileri bilgisayar ortam›nda saklayarak analiz etmek; ikincisi de Arazi<br />
Yönetim Planlar›’nda kullanmak için istatistiksel veri oluflturmakt›r. Proje tam olarak<br />
operasyonal anlamda 1971 y›l›nda çal›flmaya bafllam›fl ve teknolojik geliflmelere<br />
uyum sa¤layarak sürekli olarak gelifltirilmifltir.<br />
Bilgisayar tabanl› ilk CBS uygulamas› hakk›nda bilgi veriniz. SIRA S‹ZDE<br />
1969 y›l›nda Ian L. McHarg “Design with Nature” (Do¤a ile Birlikte Tasar›m) adl›<br />
kitab›nda ekolojik planlaman›n öncülü¤ünü yapm›fl ve kulland›¤› mant›ksal ha-<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
ritalama teknikleri ile çok de¤iflkenli çevresel sorunlara çözümler sunmufltur.<br />
McHarg’›n ileri sürdü¤ü bu yöntemler daha sonralar› CBS Konumsal SORU Analiz yöntemlerinin<br />
temel tafl› olarak kabul edilmifltir.<br />
1980’lerin bafl›nda CBS’nin daha çok görsel analiz yetenekleri D‹KKAT geliflim göstermeye<br />
bafllam›fl, bu aflamada kullan›c› ile etkileflimli, kullan›c› dostu grafik arayüzler<br />
kullan›larak analiz fonksiyonlar› gelifltirilmifltir. Konumsal verinin farkl› harita<br />
SIRA S‹ZDE<br />
5<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P
136 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Topoloji: Nokta, çizgi ve<br />
alansal objelerin birbirleri<br />
ile olan konumsal iliflkilerini<br />
inceleyen matematik bilim<br />
dal›.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
6<br />
SIRA fiekil S‹ZDE7.3<br />
projeksiyonlar›nda gösterimini sa¤layan topoloji ve istatistiksel temel kavramlar<br />
üzerine oturan bu fonksiyonlar, kullan›c›ya konumsal veriyi seçme, s›ralama, s›n›fland›rma<br />
ve gösterim yetenekleri sunmufltur.<br />
1990’l› y›llar›n bafllamas› ile CBS’nin evrim sürecinde yeni bir ça¤a girilmifltir.<br />
Bilgisayar donan›mlar›n›n güçlenmesi ve donan›m maliyetlerinin düflmesi ile CBS,<br />
belediyecilik sektöründe ve kent planlamas›nda önemli roller üstlenmifltir. Öyle ki,<br />
karar destek yetenekleri sayesinde günümüzde art›k CBS, Yönetim Bilgi Sistemleri’nin<br />
(YBS) yerini alm›flt›r.<br />
CBS’nin bilgisayar teknolojisi ile kullan›lmaya bafllanmas›nda bugüne kadar geçirmifl<br />
oldu¤u evrim incelendi¤inde bafllang›çta ba¤›ms›z kiflisel bilgisayarlar üzerinde<br />
kurulan sistemler zaman içerisinde kurumsal anlamda lokal veri a¤lar› ile entegre<br />
bir sisteme dönüfltürülmüfltür. Art›k günümüzde bu yap› lokal veri a¤lar›n› da<br />
aflarak kurumlar aras› entegrasyon, ülke geneli e-devlet projeleri ve hatta global<br />
anlamda web platformunda konumsal veri iflleyen ve paylaflan dev sistemler haline<br />
gelmifltir.<br />
CBS’nin tarihsel SIRA süreci S‹ZDE içerisinde geçirmifl oldu¤u evrim hakk›nda bilgi veriniz.<br />
CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹ B‹LEfiENLER‹<br />
CBS bileflenleri DÜfiÜNEL‹M befl ana bafll›k alt›nda toplanabilir:<br />
• Personel<br />
• Yöntem SORU<br />
• Donan›m<br />
• Yaz›l›m<br />
D‹KKAT<br />
• Veri<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Co¤rafi Bilgi<br />
AMAÇLARIMIZ Sistemleri<br />
Bileflenleri. AMAÇLARIMIZ<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET<br />
‹NTERNET<br />
Kurulan sistemin baflar›l› olabilmesi için befl temel CBS bilefleninin denge içinde<br />
çal›flt›r›lmas› ve bileflenlerden birinin olmamas› durumunda di¤er bileflenlerin<br />
çal›flamayaca¤›n›n unutulmamas› gereklidir.
7. Ünite - Co¤rafi Bilgi Sistemlerine ‹liflkin Temel Kavramlar<br />
137<br />
Personel<br />
CBS’nin çal›flmas›ndaki temel bileflenlerden biridir. E¤itimli CBS personeli;<br />
• CBS Yöneticisi<br />
• Veritaban› Yöneticisi<br />
• Yaz›l›m Uzman›<br />
• Sistem Analisti<br />
• Programc›<br />
kadrolar›ndan oluflur. Bu ekip kurulacak olan konumsal veritaban›n›n bak›m›,<br />
iflletimi, güvenli¤i ve teknik destek vermekle yükümlü olmal›d›r. Bu personelin yan›<br />
s›ra, CBS hangi amaçla kurulmufl ise o konuda karar verebilen ve analiz yapabilecek<br />
konusunda uzman CBS kullanan personele de gereksinim vard›r. CBS kullanan<br />
personel üç kategoriye ayr›l›r. Birinci kategori, üretilen son ürünü gören ve<br />
inceleyenlerdir. Bu kategori oldukça kalabal›k bir grup olabilir. Örne¤in kurum<br />
baz›nda kurulan bir sistemde kurumun de¤iflik amaçlar› için üretilen ürünleri inceler<br />
ve dolayl› olarak kendi ifl alanlar›nda bu ürünleri inceler ve kullan›rlar. ‹kinci<br />
kategori, genel kullan›c›lard›r. Bu kategori birinci kategoriye oranla daha az personelden<br />
oluflur ve ifl gelifltirme aflamas›nda CBS’nin görsel analiz ve sorgulama tekniklerini<br />
kullanarak karar vericilere destek sa¤larlar. Bu personel, amaca göre<br />
planc›lar, mühendisler, bilim adamlar›, ara ve üst düzey yöneticilerden oluflur. Son<br />
kategori ise, yukar›da bahsi geçen CBS’ni kuran, iflleten, sistemin güvenli¤i ve bak›m›ndan<br />
sorumlu, di¤er iki kategorideki personele teknik destek sa¤layan, CBS<br />
yöneticileri, sistem tasar›mc›s› ve analistleri, veritaban› yöneticileri, yaz›l›m uzmanlar›<br />
ve programc›lardan oluflmaktad›r.<br />
E¤itimli CBS personeli hangi kadrolardan oluflur? Aç›klay›n›z.<br />
Yöntem<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Yöntem; öncelikle veriye nas›l ulafl›laca¤›, nas›l toplanaca¤›, sisteme DÜfiÜNEL‹M nas›l aktar›laca¤›,<br />
nas›l saklanaca¤›, veritaban›n›n nas›l yönetilece¤i, veri dönüflümünün nas›l<br />
yap›laca¤›, analiz yöntemlerinin neler oldu¤u ve son ürün ç›kt›lar›n›n SORU ne oldu¤u,<br />
nas›l sunulaca¤› konusunda görev yapan personele yetki görev da¤›l›m›na göre<br />
verilen, sorun çözümlerinde kullan›lacak basamak basamak oluflturulan prosedürleri<br />
D‹KKAT<br />
kapsamaktad›r.<br />
7<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
Donan›m<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
CBS’nin çal›flabilmesi için gerekli olan temel bilgisayar sistemlerinin geneli donan›m<br />
bilefleni olarak tan›mlanabilmektedir. Donan›m bilefleni ayn› zamanda bu sistemler<br />
için gerekli enerji gereksinimini, sistemlerde büyük yer tutan yo¤un verile-<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
rin depolanaca¤› disk kapasitesini, bu verileri ifllemek için kullan›lan haf›zay›, sisteme<br />
veri girifli için kullan›lan taray›c›lar›, say›sallaflt›r›c› tabletlerini ve son ürün<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
ç›kt›lar›n›n elde edilece¤i yaz›c› ve çizicileri kapsamaktad›r. Ayr›ca, GPS (Küresel<br />
Konumland›rma Sistemi) veri toplay›c›lar› da CBS’nin donan›m bilefleni olarak kabul<br />
edilmektedir.<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
Yaz›l›m<br />
Art›k çeflitli CBS yaz›l›m paketleri üretilmekte ve pazara sunulmaktad›r. CBS yaz›-<br />
l›mlar› veri giriflini, verinin saklanmas›n›, yönetimini, koordinat ‹NTERNET sistemi dönüflümlerini,<br />
konumsal analizleri yapabilmenin yan› s›ra birbirinden farkl› birçok yönte-<br />
‹NTERNET<br />
mi entegre bir yap›da sunabilen kolay kullan›m› olan arayüzlere sahip olmal›d›r.
138 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
S ORU<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET<br />
8<br />
Önceleri CBS yaz›l›mlar› konumsal-iliflki modeli kullanarak grafik ve sözel verileri<br />
ayr› veritaban› yap›s›nda saklar ve bu ayr›lmaz veri yap›s›n› tan›t›c› kodu ile iliflkilendirirdi.<br />
Ancak günümüzde CBS yaz›l›mlar› art›k grafik ve sözel veriyi tek bir veritaban›<br />
yap›s›nda iflleyebilen nesne-iliflkisel model kullanmaktad›r. Günümüz modern<br />
CBS yaz›l›mlar›, ayr›ca kullan›c› gereksinimleri do¤rultusunda arayüz uyarlama<br />
ve düzenleme araçlar›n› da paket içinde sunmaktad›rlar.<br />
Nesne-iliflkisel SIRA model S‹ZDEnedir?<br />
Veri<br />
CBS’ni kurabilmek DÜfiÜNEL‹Mve ifllevselli¤ini sa¤lamak için en temel bileflen muhakkak ki<br />
veridir. Konumsal veri, veritaban›nda tan›mlanan nesne, kifli vb. ne ait özelliklerin<br />
yan› s›ra bunlar›n SORUbulundu¤u yeri gösteren konum bilgilerini içerir. Konumsal verinin<br />
toplanmas› ve veritaban› ortam›na aktar›lmas› en çok zaman ve maliyet gerektiren<br />
ifllemler dizisidir. Konumsal verinin istenen kalitede toplanmas› ve sisteme<br />
aktar›lmas› CBS projeleri için çok önemlidir. Veri seti içindeki hatalar›n düzel-<br />
D‹KKAT<br />
tilmesi çok maliyetli ve uzun bir süreç gerektirmektedir. Veri hatalar›n›n giderilememesi<br />
CBS SIRA analiz S‹ZDEsonuçlar›n›n do¤rulu¤unu etkilemektedir.<br />
Veri setinin kalitesi kontrol edilerek CBS kullan›c›lar›na veri hakk›nda bilgi verilmelidir.<br />
CBS projelerinde bu yap›ya metaveri ad› verilir. Baflka bir deyiflle verinin<br />
verisi olarak da tan›mlanabilir. Metaveri, konumsal verinin hangi kaynaktan<br />
üretildi¤ini, verinin üretiminde kullan›lan yöntemleri, verinin kullan›c›ya sunulmadan<br />
önce kullan›lan K ‹ T A Pformat ve koordinat dönüflümlerini tan›mlamal›d›r. Ayr›ca orijinal<br />
veri kayna¤›n›n üretim tarihini ve verinin sisteme aktar›lma tarihini içermekle<br />
beraber, veride yap›lan güncellemelerin ve güncelleme tarihlerinin de CBS kullan›c›lar›na<br />
metaveri ile sunulmas› gerekmektedir.<br />
TELEV‹ZYON<br />
Konumsal veriler için konumsal hassasiyet, kullan›c›lar için farkl› bir önem tafl›r.<br />
Yap›lacak analizler ile elde edilecek sonuçlar›n konumsal hassasiyeti karar vericiler<br />
için sonuçlar›n hangi ölçekte uygulanabilirli¤ini göstermektedir. Sunulan verinin<br />
konumsal ‹NTERNET hassasiyeti yatay ve düfley ölçüm hassasiyetleri ile birlikte metaveri<br />
içinde verilmelidir.<br />
Konumsal hassasiyetin yan› s›ra, öznitelik bilgilerinin hassasiyeti de yap›lacak<br />
analizlerin do¤rulu¤u için önemlidir. Örne¤in, konumsal olarak belirlenen noktalardaki<br />
s›cakl›k, yükseklik, yerleflim yeri ad› vb. öznitelik bilgilerinin hassasiyeti de<br />
kullan›c›lara metaveri içerisinde sunulmal›d›r. Ayr›ca veri içindeki mant›ksal tutarl›-<br />
l›k CBS projelerinde hem grafik, hem de öznitelik verileri için önemli rol oynamaktad›r.<br />
Grafik verilerinin mant›ksal tutarl›l›¤› topolojik kurallarla kontrol edilirken, öznitelik<br />
verilerinin tutarl›l›¤› ise veritaban› yönetim sistemleri taraf›ndan denetlenmektedir.<br />
Tüm bu kurallar dizini içinde denetlenen konumsal veri setleri son ürün<br />
olarak sunulmadan önce bir bütünlük içinde olup olmad›klar› da test edilmelidir.<br />
Metaveri: Verinin verisi<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
olarak tan›mlanan,<br />
<br />
bir veri<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
setinin kim taraf›ndan ne<br />
zaman yarat›ld›¤›, kim<br />
taraf›ndan, ne zaman, hangi<br />
K ‹ T A P<br />
yöntemle güncellendi¤i vb.<br />
bilgileri içeren veri türü.<br />
CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹NDE KULLANILAN<br />
ANAL‹Z YÖNTEMLER‹<br />
CBS di¤er bilgi sistemlerinden farkl› olarak, konumsal bilgiyi görsel platformda iflleyebilen,<br />
saklayan, analiz edebilen bir karar destek sistemidir. Co¤rafi Bilgi Sistemlerini<br />
farkl› yapan befl (5) temel görsel analiz yöntemi;<br />
• Konumsal Kaynak Envanteri,<br />
• A¤ (fiebeke) Analizleri,<br />
• Yer Seçimi Analizleri,
7. Ünite - Co¤rafi Bilgi Sistemlerine ‹liflkin Temel Kavramlar<br />
139<br />
• Yüzey Analizleri,<br />
• Zamana Ba¤l› Konumsal De¤ifliklik Analizleri<br />
olarak s›ralanabilir.<br />
Konumsal Kaynak Envanteri<br />
CBS veritaban› ortam›nda veri toplama ve depolama yetene¤i sayesinde do¤al kaynaklar›n<br />
envanter çal›flmalar› için ideal bir araç olarak kendini kan›tlam›flt›r. Kaynak<br />
envanteri oluflturulurken sadece nitel ve nicel öznitelik bilgilerini de¤il, ayn›<br />
zamanda kaynaklar›n konumsal bilgilerini de veritaban› ortam›nda depolayabilmektedir.<br />
Böylece nerede, ne kadar, ne var sorular›na en k›sa sürede yan›t verebildi¤i<br />
gibi konumsal analizler yard›m› ile de hangi kayna¤›n hangi amaçla kullan›lmas›<br />
gerekti¤i gibi sorulara da yan›t vermektedir.<br />
A¤ (fiebeke) Analizleri<br />
CBS a¤ analizleri ile hizmet yönetimi ve otomatik haritalama alanlar›nda abone<br />
hizmeti sunan kurum ve kurulufllara görsel analiz deste¤i sa¤lamaktad›r. Örne¤in<br />
elektrik, su ve gaz da¤›t›m kurulufllar›n›n flebeke yönetiminde kullan›labilmesinin<br />
yan› s›ra o kurulufllar›n abone yönetim bilgi sistemleri ile entegre edilebilir. Böylece<br />
acil durumlarda elektrik, su ve gaz flebekelerinde hangi vanay› veya flalteri kapat›rsam<br />
istenilen bölgedeki elektrik, su ve gaz› kesebilirim sorular›na yan›t bulunabilmektedir.<br />
fiekil 7.4<br />
A¤ (fiebeke) Analizi<br />
Ayr›ca CBS bu yetene¤i sayesinde, tafl›mac›l›k ve ulafl›m alanlar›nda da yol a¤lar›<br />
bilgisini kullanarak en k›sa yol ve zaman analizleri yapabilmektedir. Özellikle<br />
araç filosu olan flirket veya kurulufllarda araç takip sistemleri, GPS yard›m› ile hizmet<br />
vermektedir. Buna ek olarak, bu analizler acil durumlarda, itfaiye, ambulans<br />
ve polis araçlar›na yol gösterici olarak kullan›lmaktad›r.<br />
Yer Seçimi Analizleri<br />
CBS öznitelik bilgilerini ve co¤rafi objelerin birbirleri ile olan konumsal iliflkilerini<br />
birlikte kullanarak, konumsal sorgulama yetene¤i ile herhangi bir amaç için en uygun<br />
yer seçimi yapabilmektedir. Basit bir örnek vermek gerekirse CBS konumsal
140 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
fiekil 7.5<br />
Say›sal Arazi<br />
Modeli<br />
analiz yetene¤i ile yeterli tüm parametreler verildi¤inde bir kentte yeni aç›lmas›<br />
düflünülen al›fl-verifl merkezinin en uygun konumu için yer seçenekleri sunabilir.<br />
Yüzey Analizleri<br />
CBS say›sal arazi modeli kullanarak do¤al afetler için tehlikeli zonlar›, görülebilirlik,<br />
e¤im, bak›, kapsama alanlar› gibi analizleri gerçeklefltirebilir. Deprem, sel gibi<br />
do¤al afetlerin, yükseklik verileri ile ilgili olan risk haritalar› yüzey analizleri ile yap›lmaktad›r.<br />
Do¤al afet risk bölgeleri CBS ile önceden belirlenerek, gerekli önlemlerin<br />
al›nmas› sa¤lanmaktad›r.<br />
Yüzey analizleri ile ayr›ca, yeni yap›lmas› hedeflenen baraj ve göletler için yer<br />
seçimi, kaç metre küp su birikece¤i, nerelerin su alt›nda kalaca¤›, baraj kret kotunun<br />
ne olmas› gerekti¤i, biriken suyun uygulayaca¤› bas›nç vb. sorgulamalar yap›-<br />
labilmektedir.<br />
Zamana Ba¤l› Konumsal De¤ifliklik Analizleri<br />
CBS uydu ve hava foto¤raflar›n› da kullanarak, belirli bir lokasyonda veya bölgede<br />
zaman içerisinde nelerin de¤iflti¤ini veya farkl› tarihler için var olan say›sal haritalar›<br />
karfl›laflt›rarak toprak yap›s›, arazi kullan›m, nüfus yo¤unlu¤u, bitki örtüsü<br />
vb. de¤ifliklikleri ve de¤iflim nedenlerini zamana ba¤l› konumsal de¤ifliklik analizleri<br />
ile inceleyebilmektedir. Elde edilen sonuçlar do¤rultusunda yap›lacak modelleme<br />
çal›flmalar› yard›m› ile gelecekte oluflabilecek de¤iflimlerin nerelerde ve neden<br />
olaca¤› konusunda öngörüler sunabilmektedir.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
9<br />
CBS’nin analiz SIRA yöntemleri S‹ZDE kaça ayr›l›r? Aç›klay›n›z.<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
SORU
7. Ünite - Co¤rafi Bilgi Sistemlerine ‹liflkin Temel Kavramlar<br />
141<br />
CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹N‹N KULLANIM ALANLARI<br />
CBS konumsal veri toplama, depolama, analiz yöntemleri, vb. yetenekleri ile birçok<br />
konuda kullan›m alan› bulmufltur. CBS’nin kullan›m alanlar› uygulama baz›nda<br />
afla¤›daki bafll›klar alt›nda s›ralanabilir.<br />
Mühendislik Uygulamalar›:<br />
• Elektrik, Su, Do¤algaz fiebekeleri<br />
• Telekomünikasyon A¤›<br />
• Araç Takip Sistemleri<br />
Tar›m Uygulamalar›:<br />
• Bitki Örtüsü<br />
• Ekilebilir Arazi<br />
• Sulama Sistemleri<br />
• Tah›l Rekolte Tahmini<br />
• Toprak Haritalar›<br />
Çevre Uygulamalar›:<br />
• Erozyon Risk Analizleri<br />
• Su Kaynaklar› ve Kirlilik Analizleri<br />
• ‹klim Bilim Çal›flmalar›<br />
• Sel Bölgeleri Risk Analizleri<br />
• Do¤al Hayat› Koruma<br />
Yerbilimleri Uygulamalar›:<br />
• Maden, Petrol Alanlar›n›n Tespit ve Envanteri<br />
• Jeolojik Haritalar<br />
• Deprem Risk Analizleri<br />
Ormanc›l›k Uygulamalar›:<br />
• Orman ve A¤aç Envanteri<br />
• Orman Bölgelerinin Korunmas› ve Sürdürülebilirlik Analizleri<br />
• Acil Orman Yang›n Tespiti ve Müdahale Sistemleri<br />
Arkeoloji:<br />
• Arkeolojik Kaz›lar›n Haritalanmas› ve Kaz› Envanteri<br />
• Tarihsel Sit Alanlar›n›n Envanteri<br />
• Uydu ve Hava Foto¤raflar›n›n ‹fllenerek Arkeolojik Yer Tespit Çal›flmalar›<br />
• Arkeolojik Ölçümler<br />
Kamu Uygulamalar›:<br />
• Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemleri<br />
• fiehir Bölge Planlama Çal›flmalar›<br />
• Arazi Kullan›m Haritalar›<br />
• Altl›k Harita ve ‹mar Planlar›<br />
• Kent Tafl›nmaz Envanteri<br />
• Tapu ve Kadastro Müdürlüklerinde Mülkiyet Envanteri<br />
• CBS Tabanl› e-devlet Projeleri<br />
• Kent içi Ulafl›m Planlar›<br />
• Adres Yönetim Sistemi<br />
• Toplum Sa¤l›¤› Analizleri ve Haritalar›<br />
• Suç Analizleri ve Haritalar›<br />
Yukar›da tan›mlanan uygulama alanlar›n›n d›fl›nda sayamad›¤›m›z daha birçok<br />
alanda CBS kullan›lmakta ve teknoloji ilerledikçe uygulama alanlar› artmaktad›r.
142 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Özet<br />
A MAÇ<br />
1<br />
A MAÇ<br />
2<br />
A MAÇ<br />
3<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde kullan›lan temel kavramlar›<br />
tan›mlamak ve birbirleri aras›ndaki<br />
farklar› ay›rt etmek.<br />
Veri ve bilgi genellikle birbirine kar›flt›r›lan iki<br />
temel kavramd›r. Gözlem ve deneylerde toplanan<br />
ifllenmemifl sonuçlara veri, verinin raporlanarak<br />
anlaml› hale dönüfltürülmüfl flekline ise bilgi<br />
denir. Co¤rafi bilgi ise yeryüzündeki herhangi<br />
bir nesnenin nerede oldu¤unu veya yeryüzündeki<br />
herhangi bir konumda neler bulundu¤unu belirten<br />
bir kavramd›r. Co¤rafi Bilgi Sistemleri tüm<br />
bu kavramlar› içinde bar›nd›ran, di¤er bilgi sistemlerinden,<br />
konumsal bilgiyi iflleme, görüntüleme<br />
ve konumsal analiz yetenekleri ile ayr›lan,<br />
karar destek sistemidir.<br />
Tarihsel olarak Co¤rafi Bilgi Sistemlerinin nas›l<br />
ortaya ç›kt›¤›n› aç›klamak.<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemleri tarihsel sürecine 1819 y›-<br />
l›nda Pierre Charles Dupin taraf›ndan haz›rlanan<br />
Fransa’da e¤itim da¤›l›m›n› gösteren tematik harita<br />
ile bafllam›flt›r. Bilgisayar teknolojisindeki geliflmeler<br />
sonucu, 1958-1961 y›llar› aras›nda Washington<br />
Üniversitesi, Co¤rafya Bölümü’nde yap›-<br />
lan çal›flmalar ile gerçek anlamda bilgisayar tabanl›<br />
CBS’nin temelleri at›lm›flt›r. 1963 y›l›nda<br />
Kanada Co¤rafi Bilgi Sistemi kurulmufl, bilgisayar<br />
tabanl› ilk CBS uygulamas› olarak tarihe geçmifltir.<br />
1980’lerin bafl›nda CBS’nin daha çok görsel<br />
analiz yetenekleri geliflim göstermeye bafllam›fl,<br />
1990’l› y›llar›n bafllar›nda bilgisayar donan›mlar›n›n<br />
güçlenmesi ve donan›m maliyetlerinin<br />
düflmesi ile CBS evrim sürecinde yeni bir ça-<br />
¤a girilmifltir. CBS teknolojisi yayg›nlaflm›fl ve hemen<br />
her alanda önemli roller üstlenmeye bafllam›flt›r.<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemlerinin temel bileflenlerini<br />
tan›mlamak.<br />
CBS bileflenleri Personel, Veri, Donan›m, Yaz›l›m<br />
ve Yöntem olarak tan›mlanabilir. CBS bileflenlerinin<br />
tümünün denge içinde çal›flt›r›lmas› gerekmektedir.<br />
Bileflenlerden birinin olmamas› veya<br />
verimli çal›flmamas› durumunda kurulacak sistemin<br />
verimli ve sa¤l›kl› ifllemesi beklenemez.<br />
A MAÇ<br />
4<br />
A MAÇ<br />
5<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde kullan›lan analiz<br />
yöntemlerini aç›klamak.<br />
CBS’nde kullan›lan analiz yöntemleri Konumsal<br />
Kaynak Envanteri, A¤ (fiebeke) Analizleri, Yer<br />
Seçimi Analizleri, Yüzey Analizleri ve Zamana<br />
Ba¤l› Konumsal De¤ifliklik Analizleri olarak s›ralanabilir.<br />
CBS konumsal do¤al kaynak envateri<br />
tutarken, do¤al kaynaklar›n nitel, nicel ve konumsal<br />
özelliklerini de beraberinde saklamakta,<br />
yönetmekte ve haritalamaktad›r. A¤ analizleri,<br />
elektrik, gaz, flebeke suyu, telefon gibi altyap›<br />
hizmetlerinin yönetiminde kullan›lmakla birlikte<br />
en k›sa yol sorgulama yetene¤i ile araç takip sistemleri<br />
için de uygun bir teknolojidir. Yer Seçimi<br />
Analizleri, birçok kurum ve kurulufl için vazgeçilmez<br />
bir karar destek arac›d›r. Yüzey analizleri,<br />
mühendislik alan›nda yararl› oldu¤u kadar, do-<br />
¤al afet risklerinin belirlenmesinde de kullan›lmaktad›r.<br />
Zamana Ba¤l› Konumsal De¤ifliklik<br />
Analizi, planlama ve de¤iflimi izleme aç›s›ndan<br />
birçok alanda gereksinim duyulan bir araçt›r.<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemlerinin kullan›m alanlar›n›<br />
tan›mlamak.<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemleri konumsal veri iflleme ve<br />
analiz etme yetenekleri ile günümüzde kullan›m›<br />
yayg›nlaflm›flt›r. Co¤rafi Bilgi Sistemlerinin uygulama<br />
baz›nda kullan›ld›¤› alanlar› genel anlamda;<br />
Mühendislik Uygulamalar›, Tar›m Uygulamalar›,<br />
Çevre Uygulamalar›, Yerbilimleri Uygulamalar›,<br />
Ormanc›l›k Uygulamalar›, Arkeoloji ve Kamu<br />
Uygulamalar› olarak s›ralayabiliriz. Ancak,<br />
konuma dayal› yeralt› ve yerüstü tüm kaynaklar›n<br />
yönetiminde ve analizlerinde karar destek sistemi<br />
olarak kullan›labilen CBS, teknolojik geliflmelere<br />
paralel olarak zaman içerisinde daha da<br />
yayg›nlaflmakta ve kullan›m alanlar›n› geniflletmektedir.
7. Ünite - Co¤rafi Bilgi Sistemlerine ‹liflkin Temel Kavramlar<br />
143<br />
Kendimizi S›nayal›m<br />
1. Afla¤›daki kavramlardan hangisi veri kavram›na karfl›l›k<br />
gelmektedir?<br />
a. Yafl<br />
b. Adres<br />
c. Uyruk<br />
d. Do¤um Tarihi<br />
e. Telefon No<br />
2. Afla¤›dakilerden hangisi co¤rafi bir bilgi de¤ildir?<br />
a. Yol Tarifi<br />
b. Ifl›k H›z›<br />
c. ‹klim Durumu<br />
d. Bitki Örtüsü<br />
e. Nüfus<br />
3. Bilgisayar temelli ilk CBS projesi afla¤›daki ülkelerden<br />
hangisinde uygulanm›flt›r?<br />
a. Amerika Birleflik Devletleri<br />
b. ‹ngiltere<br />
c. Kanada<br />
d. Almanya<br />
e. Fransa<br />
4. Afla¤›dakilerden hangisi bilgisayar sistemleri üstünde<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemlerinin geliflim evrelerini göstermektedir?<br />
a. Tematik Harita - Noktasal Harita - Konum Analizleri<br />
b. Kiflisel Bilgisayarlar - Kurumsal Veri A¤› ile Entegre<br />
Sistemler - Global Web A¤lar› ile Entegre<br />
Sistemler<br />
c. E¤itim Haritalar› - Hastal›k Haritalar› - fieffaf<br />
Haritalar<br />
d. Mail Sunucusu - Web Sunucusu - Domain Sunucu<br />
e. Kaynak Envanteri - Konum Analizi - Yüzey Analizi<br />
5. Afla¤›dakilerden hangisi nokta, çizgi ve alansal objelerin<br />
birbirleri ile olan konumsal iliflkilerini inceleyen<br />
matematik bilim dal›d›r?<br />
a. Metaveri<br />
b. Topo¤rafya<br />
c. Topoloji<br />
d. GPS<br />
e. CBS<br />
6. Afla¤›dakilerden hangisi verinin verisi olarak tan›mlanan,<br />
bir veri setinin kim taraf›ndan ne zaman yarat›ld›¤›,<br />
ne zaman, hangi yöntemle güncellendi¤i vb. bilgileri<br />
içeren veri türüdür?<br />
a. Veri<br />
b. Bilgi<br />
c. Topoloji<br />
d. Metaveri<br />
e. Analiz<br />
7. Afla¤›dakilerden hangisi Co¤rafi Bilgi Sistemleri bileflenlerinden<br />
biri de¤ildir?<br />
a. Personel<br />
b. Donan›m<br />
c. Yaz›l›m<br />
d. Veri<br />
e. Bilgi<br />
8. Afla¤›dakilerden hangisi Co¤rafi Bilgi Sistemlerinin<br />
analiz yöntemlerinden biri de¤ildir?<br />
a. Yüzey Analizi<br />
b. Yer Seçimi Analizi<br />
c. A¤ (fiebeke) Analizi<br />
d. Zamana Ba¤l› Konumsal De¤ifliklik Analizi<br />
e. Su Kirlilik Analizi<br />
9. Akarsu üzerinde yeni baraj yeri için belirlenen bölgede<br />
kaç metre küp su birikece¤ini ve nerelerin su alt›nda<br />
kalaca¤›n› hesaplayabilmek için afla¤›daki analiz<br />
yöntemlerinden hangisi kullan›lmal›d›r?<br />
a. Yer Seçimi Analizi<br />
b. Yüzey Analizi<br />
c. Zamana Ba¤l› Konumsal De¤ifliklik Analizi<br />
d. Su Kirlilik Analizi<br />
e. A¤ (fiebeke) Analizi<br />
10. Afla¤›dakilerden hangisi Co¤rafi Bilgi Sistemlerinin<br />
uygulama alan› olarak tan›mlanamaz?<br />
a. Biomedikal<br />
b. Mühendislik<br />
c. Arkeoloji<br />
d. Tar›m<br />
e. Yerbilimleri
144 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
“<br />
Yaflam›n ‹çinden<br />
Eskiflehir Büyükflehir Belediyesi, Kentsel Geliflim Projeleri<br />
bünyesinde yap›lacak yat›r›mlarda karar vericilere<br />
destek olmak amac› ile Co¤rafi Bilgi Sistemleri çal›flmalar›na<br />
1999 y›l› Aral›k ay›nda bafllam›fl ve Co¤rafi Bilgi<br />
Sistemleri Birimi kurulmufltur.<br />
Bafllang›ç aflamas›nda, kent büyüklü¤ü göz önünde bulundurularak<br />
kurulacak sistem için yeterli donan›m edinilmifl,<br />
yaz›l›m seçiminde kent için yap›lacak analizler<br />
ve kurum gereksinimleri göz önünde bulundurulmufltur.<br />
Sistemin verimli ifllemesi için gerekli birikime sahip<br />
personel al›m› yap›larak, e¤itimleri tamamlanm›flt›r. Daha<br />
sonra konumsal verileri toplamak, say›sal ortama<br />
aktarmak, saklamak, ifllemek ve güncel tutabilmek için<br />
yöntemler belirlenmifltir.<br />
Öncelikle, 2000 y›l› nüfus say›m› öncesinde belediye s›-<br />
n›rlar› içindeki CBS tabanl› tafl›nmaz envanteri oluflturulmufl<br />
ve adres sisteminde yeniden yap›lanma sa¤lanm›flt›r.<br />
Böylece kent genelindeki tüm mahalle, bulvar,<br />
cadde, sokak, bina, arsa, konut, iflyeri vb. konumsal<br />
nesneler kodlanarak, CBS platformuna aktar›lm›flt›r.<br />
Kent içindeki yeni bina yap›m›, eski binalar›n y›k›lmas›<br />
vb. nedenlerle olabilecek adres ve yap›laflma de¤iflikliklerini<br />
sürekli güncel tutabilmek için belediye bünyesinde<br />
hizmet veren Adres ve Numarataj Servisi, kurulan<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemine entegre edilmifltir.<br />
Eskiflehir Büyükflehir Belediyesi Kent Bilgi Sistemi Muhtarlar<br />
Bilgi A¤› Projesi ile, CBS platformuna aktar›lan<br />
mahalle, bulvar, cadde, sokak, bina, konut ve iflyerlerinde<br />
ikamet eden kentliler, sisteme entegre edilmifltir. 65<br />
mahallede ADSL ba¤lant›l› muhtarl›k bilgisayarlar› ile e-<br />
muhtar uygulamas› bafllat›lm›flt›r. E-muhtar projesinde<br />
her vatandafl T.C. Kimlik Numaras› zorunlu k›l›narak,<br />
adres kodu oluflturulmufl konutlara kaydedilmifltir.<br />
Eskiflehir’de 2000 y›l›nda mahalle, bulvar, cadde, sokak<br />
ve binalar›n kodlanarak CBS ortam›na aktar›lmas› ve<br />
T.C. Kimlik Numaras› ile yap›lan e-muhtar projesi, 2007<br />
y›l› Temmuz ay›nda Türkiye genelinde bafllat›lan Ulusal<br />
Adres Veritaban› ve Adrese Dayal› Nüfus Kay›t Sistemi<br />
adl› e-devlet projelerinin temelini oluflturmaktad›r.<br />
Türkiye genelinde oluflturulan bu e-devlet projeleri<br />
halen CBS platformunda olmamakla beraber, zaman<br />
içerisinde bu projelerin de CBS platformuna aktar›laca¤›<br />
ümit edilmektedir.<br />
Eskiflehir Büyükflehir Belediyesi CBS projesi halen güncelli¤ini<br />
koruyan ve Kentsel Geliflim Projeleri için veri<br />
altl›¤› oluflturan, ulafl›mdan, imar planlar›na, afet risk<br />
analizlerinden, ESK‹ (Eskiflehir Su ve Kanalizasyon ‹daresi)<br />
abone ve flebeke analizlerine kadar birçok alanda<br />
hizmet vermektedir. Uydu ve hava foto¤raflar› ile imara<br />
aç›lmas› düflünülen bölgelerde veri altl›¤› sunan sistem,<br />
gelecekte kent içindeki Tapu Müdürlükleri, ‹l Emniyet<br />
Müdürlü¤ü, ‹lçe Belediyeleri vb. di¤er kurum ve kurulufllara<br />
konumsal veri paylafl›m›n› hedeflemektedir.<br />
”<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›<br />
1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Temel Kavramlar” bölümüne<br />
bak›n›z.<br />
2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Temel Kavramlar” bölümüne<br />
bak›n›z.<br />
3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Co¤rafi Bilgi Sistemlerinin<br />
Tarihçesi” bölümüne bak›n›z.<br />
4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Co¤rafi Bilgi Sistemlerinin<br />
Tarihçesi” bölümüne bak›n›z.<br />
5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Co¤rafi Bilgi Sistemlerinin<br />
Tarihçesi” bölümüne bak›n›z.<br />
6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Co¤rafi Bilgi Sistemleri<br />
Bileflenleri” bölümüne bak›n›z.<br />
7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Co¤rafi Bilgi Sistemleri<br />
Bileflenleri” bölümüne bak›n›z.<br />
8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde<br />
Kullan›lan Analiz Yöntemleri” bölümüne<br />
bak›n›z.<br />
9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde<br />
Kullan›lan Analiz Yöntemleri” bölümüne<br />
bak›n›z.<br />
10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Co¤rafi Bilgi Sistemlerinin<br />
Kullan›m Alanlar›” bölümüne bak›n›z.
7. Ünite - Co¤rafi Bilgi Sistemlerine ‹liflkin Temel Kavramlar<br />
145<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›<br />
S›ra Sizde 1<br />
Veri ve bilgi kavramlar› günümüz bilgisayar teknolojisinde<br />
en çok kar›flt›r›lan, genellikle konuflma dilinde<br />
birbirinin yerine kullan›lan kavramlard›r. Veri bir deney<br />
veya gözlem sonucu elde edilen de¤erlerin ifllenmemifl<br />
halidir. Bilgi ise bu de¤erlerin ifllenerek anlamland›r›lmas›d›r.<br />
Örnek verecek olursak, bir bireyin kan tahlili<br />
sonucu elde edilen açl›k kan flekeri 100 mg/dl olsun.<br />
Bu de¤er bir veridir ve normal de¤erleri bilmedi¤imiz<br />
sürece bilgi halini almaz. Ancak sa¤l›kl› bir bireyin açl›k<br />
kan flekeri de¤erinin 90-130 mg/dl aras›nda oldu¤u<br />
bilgisi ile bireyin açl›k kan flekeri aç›s›ndan sa¤l›kl› oldu¤u<br />
bilgisini elde edebiliriz.<br />
S›ra Sizde 2<br />
Bir nesnenin dünya üzerinde nerede bulundu¤unu veya<br />
yeryüzündeki herhangi bir konumda neler bulundu-<br />
¤unu belirten bir kavramd›r. Dünya üzerinde bilgilerin<br />
%80’ni ya co¤rafi bilgidir ya da herhangi bir co¤rafi konum<br />
veya bölge ile iliflkilendirilir. Örne¤in, nüfus bilgisinden<br />
söz ediliyorsa bir köy, ilçe, kent veya ülkenin<br />
nüfus bilgisinden söz edilmektedir ve bu bilgi co¤rafi<br />
bir bilgidir.<br />
S›ra Sizde 3<br />
Konumsal bilgileri toplamaya, saklamaya, güncellemeye,<br />
ifllemeye, gerekti¤inde yaratmaya, analiz etmeye ve<br />
göstermeye yarayan; içerisinde donan›m, yaz›l›m ve<br />
personel bulunduran, kurumsal ve organizasyonal entegrasyon<br />
gerektiren bilgi sistemlerinin genel ad›na Co¤rafi<br />
Bilgi Sistemi (CBS) denir.<br />
S›ra Sizde 4<br />
Tematik harita, altl›k harita üzerinde o bölge ile konumsal<br />
olarak iliflkili her konuda bilgi aktaran, veri s›-<br />
n›flar›na göre renklendirilmifl, tonlanm›fl veya taranm›fl<br />
basit haritad›r. ‹llere göre nüfus yo¤unlu¤u, e¤itim durumu,<br />
bölgesel ölçekte toprak, hava ve su kirlili¤i, hava<br />
s›cakl›¤› haritalar› tematik haritaya örnek olarak gösterilebilir.<br />
‹lk tematik harita 1819 y›l›nda Pierre Charles<br />
Dupin taraf›ndan, Fransa’daki cehalet ve e¤itimsizli¤in<br />
da¤›l›m›n› göstermek amac› ile üretilmifltir.<br />
S›ra Sizde 5<br />
Bilgisayar tabanl› ilk CBS uygulamas› 1963 y›l›nda Kanada<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemi ad› ile Roger Tomlison taraf›ndan<br />
kurulmufl ve tam olarak 1971 y›l›nda çal›flmaya<br />
bafllam›flt›r.<br />
S›ra Sizde 6<br />
Bilgisayar tabanl› CBS önceleri ba¤›ms›z kiflisel bilgisayarlar<br />
üzerinde, daha sonra kurumsal anlamda lokal veri<br />
a¤lar› ile ba¤lant›l› sistemlerde kullan›lm›flt›r. Günümüzde<br />
CBS global anlamda web platformunda konumsal<br />
veri iflleyen ve paylaflan sistemlerde iflletilmektedir.<br />
S›ra Sizde 7<br />
CBS sistemini kuran, iflleten, sistemin güvenli¤i ve bak›m›ndan<br />
sorumlu, di¤er personele teknik destek sa¤layan,<br />
e¤itimli CBS kadrolar›;<br />
• CBS Yöneticisi,<br />
• Veritaban› Yöneticisi,<br />
• Yaz›l›m Uzman›,<br />
• Sistem Analisti ve<br />
• Programc›dan<br />
oluflmaktad›r.<br />
S›ra Sizde 8<br />
Önceleri CBS yaz›l›mlar› konumsal-iliflki modeli kullanarak<br />
grafik ve sözel verileri ayr› veritaban› yap›s›nda<br />
saklar ve bu ayr›lmaz veri yap›s›n› tan›t›c› kodu ile iliflkilendirirlerdi.<br />
Ancak günümüzde CBS yaz›l›mlar› art›k<br />
grafik ve sözel veriyi tek bir veritaban› yap›s›nda iflleyebilen<br />
nesne-iliflkisel model kullanmaktad›r.<br />
S›ra Sizde 9<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde kullan›lan befl (5) temel görsel<br />
analiz yöntemi bulunmaktad›r. Bunlar;<br />
• Konumsal Kaynak Envanteri,<br />
• A¤ (fiebeke) Analizleri,<br />
• Yer Seçimi Analizleri,<br />
• Yüzey Analizleri,<br />
• Zamana Ba¤l› Konumsal De¤ifliklik Analizleri<br />
olarak s›ralanabilir.<br />
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek<br />
Kaynaklar<br />
Brovelli, M. A. (2007), Introduction to Geographic<br />
Information Systems, Environment and Land<br />
Planning Applications, Milano, ‹talya<br />
Kang-Tsung C., McGraw H. (2008), Introduction to<br />
Geographic Information Systems, Manitoba,<br />
Kanada.<br />
NCGIA Core Curriculum in Geographic Information<br />
Science, What is Geographic Information Science?,<br />
http://www.ncgia.ucsb.edu/giscc/units/u002/u002.<br />
html<br />
USGS, Geographic Information Systems, http://egsc.<br />
usgs.gov/isb/pubs/gis_poster/
8CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹NE G‹R‹fi<br />
Amaçlar›m›z<br />
<br />
<br />
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde kullan›lan veri tiplerini aç›klayabilecek,<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde kullan›lan veri modellerini aç›klayabilecek,<br />
Raster ve vektör veri modellerini tan›mlayabilecek ve birbirleri aras›ndaki<br />
farklar› ay›rt edebilecek,<br />
Topolojik veri modelini aç›klayabilecek,<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde katman yap›s›n› tan›mlayabileceksiniz.<br />
Anahtar Kavramlar<br />
• Veri Tipi<br />
• Veri Modeli<br />
• Öznitelik Verisi<br />
• Konumsal Veri<br />
• Raster<br />
• Vektör<br />
• Topolojik Veri Modeli<br />
• Katman<br />
‹çerik Haritas›<br />
Co¤rafi Bilgi<br />
Sistemlerine Girifl<br />
CBS Veri Tipleri<br />
ve Veri Modelleri<br />
• G‹R‹fi<br />
• CBS VER‹ T‹PLER‹<br />
• CBS VER‹ MODELLER‹<br />
• RASTER VER‹ MODEL‹<br />
• VEKTÖR VER‹ MODEL‹<br />
• KATMAN YAPISI
CBS Veri Tipleri ve Veri<br />
Modelleri<br />
G‹R‹fi<br />
‹nsano¤lu yeryüzü üzerinde bir fleyleri keflfetme, kendisi için önemli yerleri belirleme<br />
gereksinimi duymaktad›r. Nereye gitmeliyim, bulundu¤um yerde görülmesi<br />
gereken yerler nereleridir, nas›l giderim gibi sorulara yan›t aram›flt›r. Bulundu¤u<br />
co¤rafyay› tan›d›kça, o co¤rafyadaki nesnelerin konumlar› ile iliflki kurmay› ö¤renmifl<br />
ve nesnelerle ilgi farkl› verileri konumlar› ile iliflkilendirmifltir. Örne¤in ülkemiz<br />
için düflünüldü¤ünde, Antalya denildi¤inde akl›na deniz, günefl ve yaz tatili<br />
gelmifl, Uluda¤ denilince kayak ve k›fl sporlar› ile iliflkilendirmifltir. Yaflad›¤› ilin<br />
komflular›n›, ülke co¤rafyas›n›, iklim verilerini ifllemifl ve bilgi olarak haf›zas›nda<br />
saklam›flt›r.<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemleri (CBS) co¤rafi verileri, harita kullanarak belirli amaç ve<br />
proje için organize eden bir sistemdir. CBS haritalar›, bilgisayar ekran›nda yak›nlaflt›r›l›p,<br />
uzaklaflt›r›labilen, istenen bilgilerin gösterime eklenmesini ve ç›kar›lmas›-<br />
n› sa¤layan, etkileflimli haritalard›r. CBS harita kullan›c›lar›, altl›k haritalar üzerine<br />
yollar›, dere ve akarsular›, bitki örtüsünü, kent merkezlerinde hastane, okul, resmi<br />
daire vb. verileri gösterime ekleyip ç›karabilirler. Ayr›ca baz› CBS yaz›l›mlar› karmafl›k<br />
hesaplamalarla tahmini modellemeler yaparak, erozyon, deprem, sel gibi<br />
do¤al afet riski olabilecek yerleri belirlemede kullan›lmaktad›r.<br />
CBS yaz›l›mlar› bu ifllemleri farkl› veri tip ve modelde üretilen verileri entegre<br />
ederek anlaml› bilgi haline dönüfltürür. Birçok kamu ve özel kurulufl, kendi amaç<br />
ve hizmetleri do¤rultusunda CBS platformunda kullan›lmak ve analiz yapabilmek<br />
için veri üretirler. Çeflitli tipte ve modelde veri setleri kamu ve özel kurulufllarca<br />
üretilerek CBS kullan›c›lar›n›n hizmetine sunulur.<br />
CBS VER‹ T‹PLER‹<br />
CBS verileri, yeryüzünden çeflitli yöntemlerle toplanmakta, uzun u¤rafllar ve titizlikle<br />
yürütülen çal›flmalar sonucunda iki farkl› tipte üretilmektedir.<br />
• Öznitelik Verisi<br />
• Konumsal Veri<br />
Öznitelik Verisi: En basit tan›m› ile konumsal nesnelerin özellikleri olarak ifade<br />
edilebilir. Öznitelik verileri konumsal bir nesne ile iliflkili, konumsal olmayan verilerdir<br />
ve konum bilgisi içermezler. Genellikle tablo veriler fleklinde sunulan öznitelik<br />
verisi, do¤adaki konumsal nesnelerin, nicelik ve nitelik gibi karakteristik özelliklerini<br />
tan›mlamak için kullan›lmaktad›r.
148 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
SIRA S‹ZDE<br />
1<br />
Konumsal Veri: Yeryüzünde herhangi bir nesnenin co¤rafi konumunu belirmek<br />
için kullan›l›r. Konum bilgisi koordinat sistemleri ile mutlak bir nokta olarak<br />
ifade edilebilmektedir. Küçük alanlar için genellikle kartezyen koordinatlar, daha<br />
genifl alanlar için ise kartografik projeksiyon sistemleri kullan›lmaktad›r. Konumsal<br />
veriyi ifade etmek için, uluslararas› platformda kabul gören birçok projeksiyon sistemi<br />
bulunmaktad›r. Nokta, Çizgi ve Poligon gibi geometrik ifadeler, CBS’de konumsal<br />
veriyi tan›mlamaya yarayan temel harita elemanlar›d›r. Nesnelerin yeryüzündeki<br />
mutlak ve göreceli konumlar›, bu elemanlar yard›m› ile konumsal veri olarak<br />
CBS platformuna aktar›lmaktad›r.<br />
Her iki veri tipini tek örnek alt›nda aç›klamak istersek, bir orman›n flekli ve yeri,<br />
konumsal veridir. Ancak bitki örtüsü, içinde yaflayan canl› türleri, a¤aç adedi ve ortalama<br />
a¤aç yükseklikleri orman›n karakteristi¤ini belirleyen öznitelik verisidir. Günümüz<br />
teknolojisi ile art›k kolayca konumsal veri ile iliflkilendirilebilen ormanda çekilen<br />
foto¤raflar ve video görüntüleri ise di¤er veri tipleri olarak s›n›fland›r›labilir.<br />
CBS veri tipleri SIRA kaç S‹ZDE çeflittir? Örnek vererek aç›klay›n›z.<br />
Konumsal Veri Tipleri<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Do¤ada var olan yeryüzü flekillerini harita elemanlar› olarak tan›mlamak ve konumsal<br />
veri olarak CBS platformuna aktarmak için konumsal veri tipleri kullan›lmaktad›r.<br />
Konumsal SORU veri tipleri nokta, çizgi ve poligon olarak üç tanedir.<br />
SORU<br />
Nokta: Belirli hacmi, alan› ve uzunlu¤u olmayan mutlak konum belirlemek için<br />
kullan›lan geometrik bir nesnedir. A¤aç, direk vb. noktasal yeryüzü elemanlar›n›n<br />
D‹KKAT<br />
D‹KKAT<br />
konum bilgilerini CBS haritalar›nda tan›mlamak için kullan›l›r.<br />
• Birbirinden ayr›k noktasal konumlar› belirtir.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
• Kullan›ld›¤› ölçek için alansal ve uzunluk cinsinden büyüklü¤ü yoktur.<br />
• Genellikle X,Y cinsinden tek bir koordinat çifti ile gösterilir.<br />
AMAÇLARIMIZ • Kullan›lan ölçekte alan veya çizgi olarak gösterilse, çok küçük de¤erler ola-<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
ca¤› için noktasal nesne olarak gösterilmektedir.<br />
Resim 8.1<br />
K ‹ T A P<br />
Noktasal veriye<br />
örnek (kent<br />
merkezindeki<br />
TELEV‹ZYON otobüs duraklar›)<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET<br />
‹NTERNET
8. Ünite - CBS Veri Tipleri ve Veri Modelleri<br />
Çizgi: CBS yaz›l›mlar›nda do¤ru (line) veya çoklu-do¤ru (polyline) olarak<br />
kullan›lan geometrik bir nesnedir. ‹ki nokta aras›nda en k›sa uzakl›¤› tan›mlayan<br />
sürekli koordinat verilerine do¤ru, birden fazla do¤runun birleflmesi ile oluflan elemana<br />
ise çoklu-do¤ru ad› verilir. Dere, akarsu, yol vb. çizgisel yeryüzü elemanlar›n›n<br />
konum bilgilerini CBS’de tan›mlamak için kullan›l›r.<br />
• Belirli bir uzunluklar› vard›r ancak kal›nl›klar› yoktur.<br />
• Bir dizi sürekli koordinat de¤erlerinden oluflur.<br />
• Kullan›lan ölçe¤e ba¤l› olarak, geniflli¤i olmayan çok ince çizgisel yeryüzü<br />
elemanlar› için kullan›l›r.<br />
Çoklu-do¤ru: birden fazla<br />
do¤runun birleflmesi ile<br />
oluflan çizgisel elemana<br />
çoklu-do¤ru ad› verilir.<br />
149<br />
Resim 8.2<br />
Çizgisel veriye<br />
örnek (tramvay<br />
güzergâhlar›)<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Poligon: Çizgisel elemanlarla s›n›rland›r›lm›fl iki boyutlu homojen kapal› alanlard›r.<br />
Ada, göl, parsel, il s›n›r› vb. alansal yeryüzü elemanlar›n›n<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
konum bilgilerini<br />
CBS’de tan›mlamak için kullan›l›r. AMAÇLARIMIZ<br />
• Belirli bir alan› olan yeryüzü flekillerini ifade etmek için kullan›l›r.<br />
• Kullan›lan ölçe¤e ba¤l› olarak çok küçük olmayan alanlar› K ‹ çevreleyen T A P çizgisel<br />
elemanlardan oluflur.<br />
K ‹ T A P<br />
Konumsal veri tiplerini örnek vererek aç›klay›n›z.<br />
TELEV‹ZYON<br />
SIRA S‹ZDE<br />
2<br />
TELEV‹ZYON<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde veri tipleri ve modelleri ile ilgili farkl› ‹NTERNET tan›m ve bilgilere<br />
http://www.gis.com/implementing_gis/data/data_types.html adresinden ulaflabilirsiniz.<br />
SORU<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
‹NTERNET<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ
150 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Resim 8.3<br />
Poligon verisine<br />
örnek (mahalle<br />
s›n›rlar›)<br />
CBS VER‹ MODELLER‹<br />
Verinin olmad›¤› ortamda bilgi sistemlerinden söz edilemez. Tüm bilgi teknolojilerinde<br />
oldu¤u gibi CBS’nin temeli de veridir. CBS veri setleri farkl› tipleri kullan›lmas›n›n<br />
yan›nda farkl› veri modelleri kullan›larak da üretilmektedir. Veri modeli,<br />
veriyi tan›mlama ve kullanma fleklini belirleyen, kay›tlar›n aranmas› için gerekli<br />
eriflim yollar›n› gösteren, veri tablolar› aras›ndaki iliflkileri aç›klayan kurallar dizinidir.<br />
CBS veri modeli, konumsal veri tipinin gösterimini sa¤layan matematiksel yap›d›r.<br />
Co¤rafi tabanl› say›sal konumsal veriyi CBS platformunda saklamak ve ifllemek<br />
için iki adet konumsal veri modeli kullan›lmaktad›r.<br />
• Raster Veri Modeli<br />
• Vektör Veri Modeli<br />
CBS’de kullan›lacak konumsal veri modeli seçiminde veri kayna¤›, tipi ve verinin<br />
kullan›m amac› göz önünde bulundurulur. Örne¤in raster veri modeli analitik<br />
ve cebirsel modelleme için daha uygun olaca¤› gibi, çözünürlük ve veri saklama<br />
boyutu aç›s›nda vektör veri modeli daha kullan›fll›d›r.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
3<br />
CBS platformunda SIRA S‹ZDE konumsal veri modelleri nelerdir? Aç›klay›n›z.<br />
RASTER VER‹ MODEL‹<br />
Raster veri DÜfiÜNEL‹M iki boyutlu ortamda düzenli grid yap›s›nda sat›r ve kolonlara bölünmüfl<br />
hücrelerden oluflur. Bu hücrelerin her birine piksel (pixel) ad› verilir. Piksel ‹ngilizce<br />
sözcük anlam› SORUolarak picture element (resim eleman›) teriminin k›saltmas›d›r.<br />
Picture (resim) sözcü¤ü için pix k›saltmas› kullan›lm›flt›r. Piksel say›sal ortamda bir<br />
resmin bölünemeyen en küçük parças›d›r. Raster veri setlerinde öznitelik veri de-<br />
D‹KKAT<br />
¤erleri her bir piksele atan›r. Bu de¤erler, deniz seviyesinden yükseklik, arazi kullan›m<br />
de¤eri vb. gibi nümerik veya alfa-nümerik de¤erler olabilir. Raster veri setle-<br />
SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P
8. Ünite - CBS Veri Tipleri ve Veri Modelleri<br />
151<br />
rinde konumsal verinin çözünürlü¤ü piksel boyutu ile belirlenir. Örne¤in Landsat<br />
TM uydu verisinden elde edilen raster verinin çözünürlü¤ü, Landsat TM uydu görüntüsünün<br />
çözünürlük de¤eri olan 30m ile s›n›rl›d›r. Bu da göstermektedir ki, raster<br />
veri çözünürlü¤ü veri kayna¤›n›n, veriyi elde etme tekni¤inin bir fonksiyonudur.<br />
Raster veri format›nda verinin sol üst köfle koordinat›, piksel boyutu ve düzenli<br />
grid verinin boyutlar› (kaç piksele kaç piksel oldu¤u) bilindi¤inde, sat›r ve kolonlardan<br />
oluflan matris yap›s› içerisinde veri koordinatlar› kolayl›kla hesaplanabilmektedir.<br />
Grid yap›s› bilgisayar yordamlar› ile iki boyutlu dizinler (array) olarak<br />
kodland›¤› için, analitik ve cebirsel hesaplamalar h›zl› ve kolay yap›labilmektedir.<br />
Bu nedenle küçük karelere bölünmüfl raster veri modeli birçok CBS yaz›l›m› taraf›ndan<br />
tercih edilmektedir. Topoloji raster veri modeli için anlaml› bir yap› de¤ildir.<br />
Çünkü piksel komfluluklar›, konumlar› ve s›ralamas› bilgisayar yordamlar› taraf›ndan<br />
matris yap›s› içerisinde kolayl›kla ifllenebilmektedir.<br />
Raster veri modelinde temel problem verinin uygun çözünürlü¤ünün saptanabilmesidir.<br />
Birden fazla veri katman›n›n birarada kullan›larak yap›lacak üst üste<br />
bindirme (overlay) analizleri, elde edilecek katman için uygun çözünürlü¤ün ne<br />
olaca¤› konusunda sorunlar› beraberinde getirmektedir. E¤er bindirme analizinde<br />
kullan›lan katmanlar›n piksel boyutu olmas› gerekenden büyükse, elde edilen sonuç<br />
yeteri kadar hassas olmazken, piksel boyutu olmas› gerekenden küçük oldu-<br />
¤unda da, veri boyutu gereksiz yere artmakta, yap›lacak ifllemlerin süresi uzamakta<br />
ve flekilsiz veri setleri oluflmaktad›r. Ayr›ca sonuç ürün, verinin ilk üretimindeki<br />
piksel boyutundan küçük ve hassas olursa, elde edilen analiz sonuçlar›nda önemsenecek<br />
boyutta hata yap›ld›¤› söylenebilir.<br />
Di¤er taraftan raster veri ile vektör verinin bindirme analizinde kullan›lmas› durumunda,<br />
vektör verinin raster veriye dönüfltürülmesi gereklidir. Bu ifllem vektörraster<br />
dönüflüm modülü ile yap›lan bir ifllemdir ve birçok CBS yaz›l›m› taraf›ndan<br />
kullan›lan bir yordamd›r. Vektör-raster dönüflümü için vektör verinin üretildi¤i orijinal<br />
verinin ölçe¤inin ve hassasiyetinin bilinmesi gereklidir. Orijinal verinin hassasiyeti<br />
sonuç raster verinin piksel boyutunun belirlenmesindeki temel unsurdur.<br />
Genellikle raster verilerde her piksele bir öznitelik<br />
verisi atand›¤› için, öznitelik verilerinin<br />
fiekil 8.1<br />
Raster veri modeli (1-bit)<br />
farkl› bilgi alanlar› olan tablolara ba¤lanmas› yerine<br />
her bilgi alan› için farkl› raster veri üretil-<br />
0 0 1 1<br />
mektedir. Örne¤in orman alan›n›n bitki örtüsü 1 0 1 1<br />
için ayr› raster veri, ortalama a¤aç yüksekli¤i<br />
0 1 1 1<br />
için ayr› raster veri üretilir ve CBS’de ifllenir. Bu<br />
nedenle çoklu bilgi alanlar›n›n ba¤lanmas›n› gerektiren<br />
farkl› tematik harita üretimleri için vek-<br />
1 1 0 1<br />
tör veri format› tercih edilmektedir.<br />
Veri boyutunun büyüklü¤ü nedeni ile raster verilerde genellikle 1-bit ikili (binary)<br />
veri de¤eri kullan›l›r. Matematiksel olarak her piksel de¤eri sadece iki de¤er<br />
alabilir, 0 ve 1. Veri boyutu büyütülerek piksel de¤eri 8-bit veri de¤erine ç›kart›larak<br />
256 farkl› de¤er alabilir.<br />
Raster Veri Modeli Avantajlar›:<br />
• Raster veri modelinde her piksel matris yap›s› içersinde tan›mland›¤› için<br />
konumland›rma piksel baz›nda bilinmektedir.<br />
• Raster veri modelinde her piksel grid yap›s› içerisinde dizinlerde tutuldu¤u<br />
için analitik ve cebirsel ifllemler, programlama aç›s›ndan daha kolay ve k›sa<br />
sürede yap›labilmektedir.
152 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
• Raster veri modelinde genellikle piksellere tek öznitelik verisi atand›¤›ndan<br />
basit modelleme, bindirme ve kantatif analizler aç›s›ndan uygundur.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
4<br />
Raster veri modellinin SIRA S‹ZDE avantajlar› nelerdir? Aç›klay›n›z.<br />
Raster Veri Modeli Dezavantajlar›:<br />
• Piksel DÜfiÜNEL‹M boyutu raster veri modelinin hassasiyetini belirlemektedir.<br />
• Raster veri modelinde çizgisel elemanlar›n gösterim hassasiyeti piksel boyutuna<br />
ba¤l›d›r. SORU Bu nedenle flebeke ba¤lant› noktalar› ve analizleri sa¤l›kl› olarak<br />
yap›lamamaktad›r.<br />
• Birden fazla öznitelik verisinin piksellerle iliflkilendirilmesi oldukça zordur.<br />
D ‹KKAT<br />
Raster veri modelinin karakteristik yap›s› sadece bir öznitelik verisi saklamaya<br />
yatk›nd›r.<br />
• Raster SIRA veri S‹ZDE modelinde veri boyutu fazlad›r. Veri iflleme, saklama ve görüntüleme<br />
süresi uzundur.<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET<br />
fiekil 8.2<br />
Vektör-Raster veri<br />
dönüflümü<br />
VEKTÖR VER‹ MODEL‹<br />
Vektör veri modeli vektör elemanlardan oluflur. Temel veri eleman› noktad›r. Di-<br />
¤er veri elemanlar› K ‹ T A Pnoktalar›n birleflmesi sonucunda oluflur. “‹ki nokta aras›ndaki<br />
en k›sa yol do¤rudur” tan›m›ndan ç›karak çizgi eleman› do¤rular›n birleflmesinden,<br />
poligon tan›m› ise do¤rular›n oluflturdu¤u kapal› alandan oluflmaktad›r. Birçok<br />
vektör veri TELEV‹ZYON modeli bulunmas›na karfl›l›k CBS platformu için iki temel vektör veri<br />
modeli kullan›lmaktad›r.<br />
• Spagetti Veri Modeli<br />
• Topolojik Veri Modeli<br />
‹NTERNET<br />
+ +<br />
+<br />
+<br />
+<br />
Vektör<br />
Raster
8. Ünite - CBS Veri Tipleri ve Veri Modelleri<br />
153<br />
Spagetti Veri Modeli: Genellikle CAD yaz›l›mlar› ile üretilen, objelerin sadece<br />
X,Y koordinatlar›ndan oluflan, objelerin birbirleri ile konumsal iliflkilerinin saklanmad›¤›<br />
veri modelidir. Veri elemanlar› nokta, çizgi ve poligon olarak tan›mlan›r ve<br />
elemanlar› oluflturan nokta koordinatlar› ve veri tipleri “spagetti veri” modelinin temelini<br />
oluflturur. Spagetti veri modelinde topoloji kullan›lmaz. Yani veri elemanlar›n›n<br />
birbirleri ile olan ba¤lan›rl›k, bitifliklik ve yak›nl›k gibi konumsal iliflkileri,<br />
spagetti veri modelinde kullan›lmaz. Örne¤in yan yana iki parselin ortak s›n›r› spagetti<br />
veri modelinde poligon tan›m› ile iki kere çizilerek her poligon için ayr› saklan›r.<br />
Bu nedenle spagetti veri modelinde konumsal sorgulamalar k›s›tl›d›r.<br />
Topolojik Veri Modeli: Topolojik veri modelinden bahsetmeden önce topoloji<br />
kavram›n›n tan›m›n› yinelersek; topoloji, nokta, çizgi ve alansal objelerin birbirleri<br />
ile olan konumsal iliflkilerini inceleyen matematik bilim dal›d›r. Topolojik<br />
veri modeli, veri elemanlar›n› (nokta, çizgi, poligon) birbirleri ile olan konumsal<br />
iliflkileri ile birlikte tan›mlamaktad›r. Veri elemanlar›n›n konumsal iliflkilerinin tan›mlanmas›,<br />
CBS platformunda sorgulama ve analiz olana¤› sunmaktad›r. Örnek<br />
verecek olursak komflu iki parsel örne¤indeki s›n›r çizgisi, topolojik veride bir defa<br />
çizilir ve s›n›r çizgisinin iki yan›ndaki parseller belirtilir. Topolojik yap› üç temel<br />
ilkeye dayanmaktad›r;<br />
CBS’de kullan›lan vektör veri modelleri nelerdir? Örnek vererek aç›klay›n›z. SIRA S‹ZDE<br />
5<br />
SIRA S‹ZDE<br />
• Ba¤lan›rl›k (Connectivity): Ba¤lan›rl›k,<br />
topolojik veri elemanlar›n›n<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
fiekil 8.3<br />
1 2<br />
Ba¤lan›rl›k<br />
fonksiyonel, konumsal ve mant›ksal<br />
olarak birbirlerine nas›l ba¤lan-<br />
SORU<br />
SORU<br />
d›¤›n› irdeleyen topoloji kural›d›r.<br />
Di¤er bir deyiflle, en az iki çizgisel<br />
D‹KKAT<br />
D‹KKAT<br />
eleman›n kesiflimi veya bileflimi sonucunda<br />
3<br />
4<br />
5<br />
ortaya ç›kan noktalar›n<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
ba¤lant› flekillerini inceler. Örne¤in<br />
bir kentin yeralt› su flebekesindeki<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
iflleyifli, suyun ak›fl yönünü, ana ve AMAÇLARIMIZ<br />
6 7 8<br />
tali vanalar›n konumu ve ifllevlerini<br />
CBS ortam›nda tan›mlamak için kullan›l›r.<br />
Tan›mlama sonucunda flebeke elemanlar›n›n konumlar›, hangi vana<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
ile birbirlerine ba¤land›klar›, hangi vana kapan›rsa hangi borulara su gitmeyece¤i<br />
bilinmektedir.<br />
• Bitifliklik (Adjacency): Bitifliklik topolojik<br />
elemanlar›n birbirleri ile<br />
komfluluklar›n› irdeleyen bir topoloji<br />
kural›d›r. ‹ki kapal› poligonun<br />
birbiri ile olan komfluluk bilgisini<br />
tan›mlamak için kullan›l›r. Örnek<br />
verecek olursak, Türkiye il haritas›<br />
üzerinde, Eskiflehir ilinin komflular›<br />
bitifliklik kural› ile sorgulanmaktad›r.<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET<br />
fiekil<br />
TELEV‹ZYON<br />
8.4<br />
Bitifliklik<br />
‹NTERNET
154 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
fiekil 8.5<br />
Yak›nl›k<br />
fiekil 8.6<br />
Topoloji veri<br />
elemanlar› ve iliflki<br />
tablolar›<br />
• Yak›nl›k (Proximity): Konumu bilinen<br />
bir veri eleman›ndan (nokta, çizgi, poligon)<br />
belirli bir uzakl›k de¤eri ile veri<br />
eleman› çevresinde efl uzakl›kl› alanlar<br />
yaratarak bu alan içinde kalan di¤er<br />
elemanlar›n belirlenmesi için kullan›lmaktad›r.<br />
Örne¤in bir yol genifllemesinde<br />
istimlak edilmesi gereken parsellerin<br />
saptanmas› ve parsellerin ne kadar<br />
alan› yol için terk etmeleri gerekti-<br />
¤inin hesaplanmas› ifllemleri için kullan›lmaktad›r.<br />
Topolojik veri modelinde veri elemanlar› (nokta, çizgi, poligon) say›sal ortama<br />
aktar›l›rken çizim yönüne göre saklan›r. Poligonu oluflturan çizgiler, çizgilerin çizim<br />
yönü, kesiflim noktalar›, çizgilerin çizim yönlerine göre sa¤›nda ve solunda kalan poligonlar,<br />
çizgilerin bafllang›ç ve bitifl noktalar› topoloji tablolar›nda saklanmaktad›r.<br />
1<br />
8<br />
1<br />
Çizgi<br />
No<br />
B<br />
A<br />
2<br />
9<br />
Sol<br />
Poligon<br />
2<br />
7<br />
3<br />
C<br />
6<br />
3<br />
Çizgi Topolojisi<br />
Sa¤<br />
Poligon<br />
4<br />
5<br />
Bafllangݍ<br />
Noktas›<br />
D<br />
6<br />
4<br />
5<br />
Bitifl<br />
Noktas›<br />
1 A B 1 2<br />
2 A C 2 3<br />
3 A D 3 4<br />
4 O D 4 5<br />
5 C D 5 3<br />
6 O C 5 6<br />
7 C B 2 6<br />
8 O B 8 1<br />
9 O A 1 4<br />
2<br />
6<br />
A<br />
Çizgi<br />
Nokta<br />
Poligon<br />
Çizim Yönü<br />
Nokta Topolojisi<br />
Nokta No Çizgi No<br />
1 1, 8, 9<br />
2 1, 2, 7<br />
3 2, 3, 5<br />
4 3, 4, 9<br />
5 4, 5, 6<br />
6 6, 7, 8<br />
Poligon Topolojisi<br />
Poligon<br />
Ad›<br />
Çizgi<br />
No<br />
A 1, 2, 3, 9<br />
B 1, 7, 8<br />
C 2, 5, 6, 7<br />
D 3, 4, 5<br />
O<br />
D›fl Alan
8. Ünite - CBS Veri Tipleri ve Veri Modelleri<br />
155<br />
Topolojik yap›n›n temel ilkelerini örneklerle aç›klay›n›z.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Vektör Veri Modelinin Avantajlar›:<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
• Vektör veri modelinde, raster veri modelinde oldu¤u gibi çözünürlük ve<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
hassasiyet sorunu yoktur. Veri üretildi¤i orijinal çözünürlükte görüntülenmektedir.<br />
SORU<br />
SORU<br />
• Veri gösterimi daha estetik olarak yap›labilmektedir.<br />
• Genellikle harita bask› ifllemleri vektör veri kullan›larak yap›ld›¤› D ‹KKAT için bask›<br />
aflamas›nda veri dönüflümüne gerek duyulmamaktad›r.<br />
D‹KKAT<br />
• Raster veri modelinde konum bilgisi ancak piksel boyutlar› kadar hassas olabilirken,<br />
vektör veri modelinde konum kesin koordinatlarla belirtilmektedir.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
• Topolojik eleman iliflkilerinin bilinmesi ile flebeke, yak›nl›k vb. konumsal<br />
sorgulamalar kolayl›kla yap›labilmektedir.<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
• Raster veri modeline k›yasla veri boyutlar› daha küçüktür. <br />
SIRA S‹ZDE<br />
6<br />
Vektör Veri Modelinin Dezavantajlar›:<br />
K ‹ T A P<br />
• Vektör veri modelinde çizgisel ve alansal veri elemanlar›n› oluflturan her<br />
noktan›n koordinatlar›n›n saklanmas› gerekmektedir.<br />
• Bindirme (overlay) analizleri vektör veri modelinde daha TELEV‹ZYON karmafl›k algoritmalar<br />
kullanmakta ve bu yordamlar›n ifllem süreleri daha uzun olmaktad›r.<br />
• Say›sal arazi modeli vb. sürekli veri tipinde gösterim raster veri modeli ile<br />
daha sa¤l›kl›d›r. Vektör veri modelinde keskin ve ayr›k veri tipi kullan›ld›¤›<br />
‹NTERNET<br />
için yeryüzü topo¤rafyas› üçgenleme yöntemi ile yap›labilmektedir. Bu nedenle<br />
gösterimde süreklilik sa¤lanamamaktad›r.<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET<br />
Vektör veri modelinin avantajlar› nelerdir?<br />
KATMAN YAPISI<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
CBS konumsal verileri farkl› temalarda gruplama özelli¤ine sahiptir. Bu gruplar ortak<br />
koordinat sitemi içerisinde veri tipi, modeli ve veri eleman›n›n özelliklerine gö-<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
re katmanlara ayr›lmal›d›r. Katman yap›s›n›n temel ilkesi, farkl› SORU gruplardaki yeryüzü<br />
elemanlar›n› haritadaki gösterim karmaflas›ndan kurtarmakt›r. Katman yap›s›<br />
SORU<br />
CBS’nin en önemli özelliklerinden biridir. Projelendirme aflamas›nda, önce amaç<br />
D‹KKAT<br />
D‹KKAT<br />
belirlenmeli ve uygun katmanlar saptanmal›d›r. Amaca uygun saptanan katmanlar,<br />
ayn› zamanda veritaban› modelini de kaba hatlar› ile flekillendirmektedir. Farkl› temalardaki<br />
yeryüzü elemanlar›, veritaban› modelini oluflturan tablolar›n SIRA S‹ZDEtan›mlar›n›<br />
SIRA S‹ZDE<br />
belirlemektedir. Temalar›n yan› s›ra konumsal veri tipleri (nokta, çizgi, poligon)<br />
katman tan›mlamas›nda belirleyici bir parametredir. Nokta tipindeki veri eleman›<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
ile poligon tipindeki veri eleman› ayn› katman tan›m› içinde bulunmamal›d›r. Di-<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
¤er taraftan örne¤in poligon tipinde alan olarak tan›mlanacak parsellerin hepsi tek<br />
katmanda ifade edilmeli, parseller için iki ayr› katman tan›m› K yap›lmamal›d›r. ‹ T A P Baflka<br />
bir örnek verecek olursak, çizgisel eleman olarak tan›mlanan cadde-sokak ve-<br />
K ‹ T A P<br />
rileri ve yeralt› su flebekesi borular› farkl› öznitelik veri alanlar›na ve farkl› temalara<br />
sahip olduklar›ndan ayn› katman içinde tan›mlanmamal›d›r. TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
7<br />
CBS’de katman yap›s›n› örnek vererek aç›klay›n›z?<br />
SIRA S‹ZDE<br />
‹NTERNET<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
8<br />
SIRA S‹ZDE<br />
‹NTERNET<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
D‹KKAT
156 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Resim 8.4<br />
Katman yap›s›
8. Ünite - CBS Veri Tipleri ve Veri Modelleri<br />
157<br />
Özet<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde kullan›lan veri tiplerini<br />
aç›klamak.<br />
1<br />
CBS yaz›l›mlar› farkl› veri tip ve modelde üretilen<br />
verileri entegre ederek anlaml› bilgi haline<br />
dönüfltürmektedir. CBS verileri, yeryüzünden çeflitli<br />
yöntemlerle toplanmakta, uzun u¤rafllar ve<br />
titizlikle yürütülen çal›flmalar sonucunda iki farkl›<br />
tipte üretilmektedir.<br />
• Öznitelik Verisi<br />
• Konumsal Veri<br />
Öznitelik verisi do¤adaki konumsal nesnelerin,<br />
nicelik ve nitelik gibi karakteristik özelliklerini<br />
tan›mlamak için kullan›lan sözel tablo verileridir.<br />
Öznitelik verisi konumsal nesnelerle iliflkili, konumsal<br />
olmayan verilerdir ve konum bilgisi içermezler.<br />
Konumsal veri yeryüzünde herhangi bir<br />
nesnenin co¤rafi konumunu belirmek için kullan›l›r.<br />
Nokta, Çizgi ve Poligon gibi geometrik ifadeler,<br />
CBS’de konumsal veriyi tan›mlamaya yarayan<br />
temel harita elemanlar›d›r. CBS iki veri tipinin<br />
bir arada ifllenebildi¤i bir sistemdir.<br />
A MAÇ<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde kullan›lan veri modellerini<br />
aç›klamak.<br />
2<br />
CBS veri modeli, konumsal veri tipinin gösterimini<br />
sa¤layan matematiksel yap›d›r. Co¤rafi tabanl›<br />
say›sal konumsal veriyi CBS platformunda<br />
saklamak ve ifllemek için iki adet konumsal veri<br />
modeli kullan›lmaktad›r.<br />
• Raster Veri Modeli<br />
• Vektör Veri Modeli<br />
CBS’de kullan›lacak konumsal veri modeli seçiminde<br />
veri kayna¤›, tipi ve verinin kullan›m amac›<br />
göz önünde bulundurulur. Örne¤in raster veri<br />
modeli analitik ve cebirsel modelleme için daha<br />
uygun olaca¤› gibi, çözünürlük ve veri saklama<br />
boyutu aç›s›nda vektör veri modeli daha kullan›fll›d›r.<br />
Vektör veri modeli daha çok flebeke analizleri<br />
ve kesin konum bildirimlerinde raster veri<br />
ye k›yasla daha avantajl›d›r.<br />
A MAÇ<br />
A MAÇ<br />
3<br />
Raster ve vektör veri modellerini tan›mlamak ve<br />
birbirleri aras›ndaki farklar› ay›rt etmek.<br />
Raster veri modeli iki boyutlu ortamda düzenli<br />
grid yap›s›nda sat›r ve kolonlara bölünmüfl hücrelerden<br />
oluflur. Bu hücrelerin her birine piksel<br />
ad› verilir. Raster veri setlerinde her bir piksele<br />
tek bir öznitelik veri de¤erleri atan›r.<br />
Vektör veri modeli vektör elemanlardan oluflur.<br />
Temel veri eleman› noktad›r. Di¤er veri elemanlar›<br />
çizgi ve poligondur. Vektör veri modelinde<br />
iki temel veri modeli kullan›l›r.<br />
• Spagetti Veri Modeli<br />
• Topolojik Veri Modeli<br />
Nokta, çizgi ve poligon gibi harita elemanlar›ndan<br />
oluflan vektör veri modelinde, öznitelik verisi<br />
veritaban› ortam›nda çoklu bilgi iliflkilendirmesini<br />
desteklemektedir.<br />
Bu iki veri modeli karfl›laflt›r›ld›¤›nda; vektör<br />
veri, raster veriye oranla daha hassast›r. Raster<br />
veri modelinde bofl pikseller de sakland›¤› için<br />
disk ortam›nda daha çok yer tutmaktad›r. Bu nedenle<br />
veri büyüklü¤ü harita yo¤unlu¤una ba¤l›<br />
de¤ildir. Vektör veri modelinde sadece veri olarak<br />
say›sallaflt›r›lan harita elemanlar›n›n koordinat<br />
de¤erleri sakland›¤› için daha az yer tutmaktad›r.<br />
Bu nedenle veri büyüklü¤ü harita yo¤unlu¤una<br />
ba¤l›d›r.<br />
Topolojik veri modelini aç›klamak.<br />
4<br />
Topoloji, nokta, çizgi ve alansal objelerin birbirleri<br />
ile olan konumsal iliflkilerini inceleyen matematik<br />
bilim dal›d›r. Topolojik veri modeli, veri<br />
elemanlar›n› (nokta, çizgi, poligon) birbirleri ile<br />
olan konumsal iliflkileri ile birlikte tan›mlamaktad›r.<br />
Veri elemanlar›n›n konumsal iliflkilerinin tan›mlanmas›,<br />
CBS platformunda sorgulama ve<br />
analiz olana¤› sunmaktad›r. Topolojik veri modelinde<br />
yap› üç temel ilkeye dayanmaktad›r;<br />
• Ba¤lan›rl›k (Connectivity)<br />
• Bitifliklik (Adjacency)<br />
• Yak›nl›k (Proximity)<br />
Topolojik veri modelinde veri elemanlar› (nokta,<br />
çizgi, poligon) say›sal ortama aktar›l›rken çizim<br />
yönüne göre saklan›r. Poligonu oluflturan çizgiler,<br />
çizgilerin çizim yönü, kesiflim noktalar›, çizgilerin<br />
çizim yönlerine göre sa¤›nda ve solunda<br />
kalan poligonlar, çizgilerin bafllang›ç ve bitifl noktalar›<br />
topoloji tablolar›nda saklanmaktad›r.<br />
A MAÇ<br />
A MAÇ<br />
5<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde katman yap›s›n› tan›mlamak.<br />
Katman yap›s›n›n temel ilkesi, farkl› gruplardaki<br />
yeryüzü elemanlar›n› haritadaki gösterim karmaflas›ndan<br />
kurtarmakt›r. Katman yap›s›, CBS’nin<br />
en önemli özelliklerinden biridir. Katman yap›s›<br />
ile farkl› temalardaki konumsal veriler belirli kategorilere<br />
ayr›larak, veriye kolay ulafl›m›n yan›<br />
s›ra farkl› tip ve modeldeki verilerin entegrasyonunu<br />
da sa¤lamaktad›r. Projelendirme aflamas›nda,<br />
önce amaç belirlenmeli ve uygun veri katmanlar›<br />
bu amaç do¤rultusunda saptanmal›d›r.
158 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Kendimizi S›nayal›m<br />
1. Afla¤›daki kavramlardan hangisi konumsal veri tipine<br />
örnektir?<br />
a. Bitki Örtüsü<br />
b. ‹klim Durumu<br />
c. Komflu ‹ller<br />
d. Nüfus<br />
e. Ekonomi<br />
2. Afla¤›dakilerden hangisi CBS ortam›nda konumsal<br />
veri tipi nokta olarak tan›mlanmas› gereken bir nesnedir?<br />
a. Yol<br />
b. Dere<br />
c. Göl<br />
d. Parsel<br />
e. A¤aç<br />
3. Afla¤›dakilerden hangisi CBS ortam›nda konumsal<br />
veri tipi çizgi olarak tan›mlanmas› gereken bir nesnedir?<br />
a. Demiryolu<br />
b. Otobüs Dura¤›<br />
c. Göl<br />
d. Deniz<br />
e. A¤aç<br />
4. Afla¤›dakilerden hangisi CBS ortam›nda konumsal<br />
veri tipi poligon olarak tan›mlanmas› gereken bir nesnedir?<br />
a. Göl<br />
b. Otobüs Dura¤›<br />
c. A¤aç<br />
d. Bayrak Dire¤i<br />
e. Tramvay Güzergâh›<br />
5. Afla¤›dakilerden hangisi nokta, çizgi ve poligon veri<br />
elemanlar›n›n birbirleri ile olan konumsal iliflkilerini inceleyen<br />
matematik bilim dal›d›r?<br />
a. Metaveri<br />
b. Topo¤rafya<br />
c. Topoloji<br />
d. GPS<br />
e. CBS<br />
6. Afla¤›daki önermelerden hangisi do¤rudur?<br />
a. Nokta, öznitelik veri tipinin temel veri eleman›-<br />
d›r.<br />
b. Piksel bir vektör veri modeli eleman›d›r.<br />
c. Raster veri modeli, vektör veri modeline göre<br />
daha hassast›r.<br />
d. Raster veri modeli düzenli grid yap›s›nda sat›r<br />
ve kolonlardan oluflmaktad›r.<br />
e. Çözünürlük artt›kça veri küçülür<br />
7. Afla¤›dakilerden hangisi topolojik veri modeli elemanlar›d›r?<br />
I. Nokta<br />
II. Piksel<br />
III. Çizgi<br />
IV. Poligon<br />
V. Resim<br />
a. I, II, III<br />
b. I, II, V<br />
c. I, III, IV<br />
d. II, III, V<br />
e. III, IV, V<br />
8. Afla¤›dakilerden hangisi topolojik veri modelinin temel<br />
ilkelerinden de¤ildir?<br />
a. Ba¤lan›rl›k<br />
b. Yak›nl›k<br />
c. Uzakl›k<br />
d. Bitifliklik<br />
e. Çözünürlük<br />
9. Co¤rafi Bilgi Sistemlerinin katman yap›s› ve veri tipi<br />
uyar›nca afla¤›dakilerden hangisi do¤ru efllemedir?<br />
a. A¤aç - Çizgi<br />
b. Say›sal Arazi Modeli - Piksel<br />
c. Göl - Çizgi<br />
d. Parsel - Nokta<br />
e. Otobüs Dura¤› - Poligon<br />
10. Afla¤›dakilerden hangisi raster ve vektör veri modelinin<br />
farkl›l›klar›ndan biri de¤ildir?<br />
a. Raster veri modelinde veri büyüklü¤ü harita yo-<br />
¤unlu¤una ba¤l› de¤ilken vektör veri modelinde<br />
veri büyüklü¤ü harita yo¤unlu¤una ba¤l›d›r.<br />
b. Raster veri modeli bindirme analizlerinde daha<br />
avantajl› iken, vektör veri modeli flebeke analizlerinde<br />
daha avantajl›d›r.<br />
c. Raster veri modelinde bofl pikseller de sakland›-<br />
¤› için veri büyüklü¤ü disk ortam›nda daha fazla<br />
yer tutar. Vektör veri modelinde sadece harita<br />
elemanlar›n›n nokta koordinatlar› sakland›¤›<br />
için daha az disk yeri tutar.<br />
d. Raster veri modeli vektör veri modelinden daha<br />
hassast›r ve noktasal kesin koordinat verir.<br />
e. Raster veri modelinin temel veri eleman› piksel,<br />
vektör veri modelinin temel veri eleman›<br />
ise noktad›r.
8. Ünite - CBS Veri Tipleri ve Veri Modelleri<br />
159<br />
Yaflam›n ‹çinden<br />
“<br />
Ça¤›m›z “bilgi ça¤›”. Bilgiye sahip olmak art›k güce sahip<br />
olmak anlam›na geliyor. Bilgi, özellikle biliflim dünyas›ndaki<br />
h›zl› geliflmelerle birlikte, günümüzde çok<br />
daha önemli bir hale gelerek ça¤dafl yaflam›n vazgeçilmez<br />
bir parças› olmufl durumda. Bilginin etkin bir flekilde<br />
yönetilmesi art›k geliflen toplumlar›n temel hedefleri<br />
aras›nda yer almakta, çünkü güncel ve do¤ru bilgi,<br />
baflta kurum ve kurulufllar olmak üzere, herkesin karar<br />
alma sürecini olumlu yönde etkilemekte.<br />
‹nsano¤lu bilgi teknolojilerini art›k yaflam›n›n hemen<br />
her alan›nda kullanmaya bafllad›. Günümüzde bu alanlara<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemleri de eklendi. Piri Reis’den<br />
bugüne “harita” birçok alanda insano¤lu taraf›ndan etkin<br />
bir araç olarak kullan›lm›fl, bu etkinlik sürekli bir<br />
flekilde artarak günümüz teknolojisi ile bütünleflerek,<br />
“Co¤rafi Bilgi Sistemleri” ad›n› alm›flt›r. Google Earth<br />
teknolojisinden, cep telefonlar›na kadar giren navigasyon<br />
cihazlar›n›n temelinde Co¤rafi Bilgi Sistemleri bulunmaktad›r.<br />
‹nsanlar art›k Google Earth kullanarak, konumsal veri<br />
tabanl› uydu verisi üzerinde “Benim evim neresi” sorusuna<br />
yan›t aramakta veya navigasyon cihazlar›n› kullanarak<br />
yolunu hiç bilmedikleri yerlere eleriyle koymufl<br />
gibi ulaflabilmekteler. CBS’nin internet ortam›nda kullan›lmaya<br />
bafllamas› ile konumsal veriye ulaflma talebi art›rd›.<br />
‹nternet portallar› üzerinden kifli, kurum ve kurulufllar<br />
konumsal verilerini ve bu verilerle iliflkili öznitelik<br />
verilerini de paylafl›r hale geldiler.<br />
CBS do¤al kaynak yönetiminden, ekonomik, siyasi, tarihsel<br />
verilere kadar tüm verileri konumsal verilerle iliflkilendirilerek,<br />
harita üzerinde gösterimini sa¤layan bir<br />
sistem. Ayr›ca CBS, modelleme yetene¤i ile bir akarsu<br />
üzerinde henüz yap›m›na bafllanmam›fl bir baraj›n yap›ld›¤›nda<br />
hangi bölgelerin su alt›nda kalaca¤›n› gösterebilmekte.<br />
Bu yetenekleri ile CBS, küresel ›s›nman›n<br />
etkilerini h›zla artt›rd›¤› dünya için, yeryüzündeki kaynaklar›n<br />
verimli bir flekilde yönetilmesine, yaflanabilir<br />
do¤al alanlar›n korunmas›na yard›mc› olmaktad›r.<br />
”<br />
Okuma Parças›<br />
Co¤rafi bilgi sistemlerinin sa¤l›kl› bir flekilde çal›flmas›<br />
afla¤›daki 4 temel ifllevin yerine getirilmesine ba¤l›d›r.<br />
Bunlar;<br />
• Veri toplama: Co¤rafik veriler toplanarak, CBS’de<br />
kullan›lmadan önce mutlaka say›sal yani dijital formata<br />
dönüfltürülmelidir. Verilerin k⤛t ya da harita<br />
ortam›ndan bilgisayar ortam›na dönüfltürülmesi ifllemi<br />
say›sallaflt›rma (digitizing) olarak bilinir. Modern<br />
CBS teknolojisinde bu tür ifllemler büyük boyutlu<br />
projelerde tarama tekni¤i kullan›larak otomatik<br />
araçlarla gerçekleflir. Küçük boyutlu projelerde<br />
daha çok masa tipi say›sallaflt›r›c›lar kullan›larak elle<br />
say›sallaflt›rma yap›labilir. Bugün birçok co¤rafik<br />
veri CBS’ne uyumlu formatta haz›r halde piyasada<br />
mevcuttur. Bunlar üretici firmalardan sa¤lanarak<br />
do¤rudan kurulacak sisteme aktar›labilir.<br />
• Veri yönetimi: Küçük boyutlu CBS projelerinde<br />
co¤rafik bilgilerin s›n›rl› boyuttaki basit dosyalarda<br />
saklanmas› mümkündür. Ancak, veri hacimlerinin<br />
genifl ve kapsaml› olmas›, bunun yan›nda birden<br />
çok veri gruplar›n›n kullan›lmas› durumunda Veritaban›<br />
Yönetim Sistemleri (Database Management<br />
Systems) verilerin saklanmas›, organize edilmesi ve<br />
yönetilmesine yard›mc› olur. Veritaban› yönetim sistemleri<br />
bir bilgisayar yaz›l›m› olup veritabanlar›n›<br />
yönetir veya birlefltirir. Bir çok yap›da tasarlanm›fl<br />
veritaban› yönetim sistemi vard›r, ancak CBS için en<br />
kullan›fll›s› iliflkisel (relational) veritaban› sistemidir.<br />
Bu sistem tasar›m›nda veriler tablo bilgilerinin elde<br />
ediliflindeki düflünce yap›s›na uygun olarak bilgisayar<br />
belle¤inde saklan›r. Farkl› bilgiler içeren tablolar›n<br />
birbiriyle iliflkilendirilmesinde bu tablolardaki ortak<br />
sütunlar kullan›l›r. Bu yaklafl›m basit fakat esnek<br />
bir tasar›m olup, genifl çapta CBS uygulamalar›nda<br />
kullan›lmaktad›r.<br />
• Veri ifllem: Baz› durumlarda özel CBS projeleri için<br />
veri çeflitlerinin birbirine dönüflümü veya irdelenmesi<br />
istenebilir. Verilerin sisteme uyumlu olmas› bunu<br />
gerektirebilir. Örne¤in, konumsal bilgiler farkl›<br />
ölçeklerde mevcut olabilir (yol verileri 1/100.000,<br />
nüfus da¤›l›m verileri 1/10.000, bina verileri 1/1.000<br />
gibi). Tüm bu bilgiler birlefltirilmeden önce ayn› ölçe¤e<br />
dönüfltürülmelidir. Bu dönüflüm görüntü amac›yla<br />
geçici olabilece¤i gibi bir analiz ifllemi için sürekli<br />
ve kal›c› da olabilir. CBS, gerek bilgisayar ortam›nda<br />
obje üzerine imlecin (mouse) t›klanmas› ile<br />
basit sorgulama kapasitesine, gerekse çok yönlü konumsal<br />
analiz araçlar›yla (tools) yönetici ve araflt›r›-
160 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›<br />
c›lara istenen süreçte bilgi sunar. CBS teknolojisi art›k<br />
co¤rafik verileri istatistiksel grafikler ve “e¤er olur<br />
ise..” (if conditions) fleklindeki mant›k sorgulamalar›<br />
ve senaryolar fleklinde irdeleme aflamas›na gelmifltir.<br />
CBS teknolojisi konumsal verilerin sorgulanmas›<br />
ve analizinde, yaz›l›mlar sayesinde, birçok veri<br />
her türlü geometrik ve mant›ksal iflleme tabi tutulabilir.<br />
• Veri sunumu: Görsel ifllemler yine CBS için önemli<br />
bir ifllevdir. Birçok co¤rafik ifllemin sonunda yap›-<br />
lanlar harita veya grafik gösterimlerle görsel hale<br />
getirilir. Haritalar co¤rafik bilgiler ile kullan›c› aras›ndaki<br />
en iyi iletiflimi sa¤layan araçlard›r. Karto¤raflar›n<br />
uzun y›llard›r harita üretmesine karfl›n, CBS<br />
karto¤rafya biliminin h›zl› geliflmesine de katk›da<br />
bulunan yeni ve daha etkili araçlar› sunmaktad›r.<br />
Haritalar, yaz›l› raporlarla, üç boyutlu gösterimlerle,<br />
foto¤raf görüntüleri ve çok-ortaml› (multimedia) ve<br />
di¤er ç›kt› çeflitleriyle birlefltirebilmektedir.<br />
Kaynak : http://tr.wikipedia.org<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›<br />
1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “CBS Veri Tipleri” bölümüne<br />
bak›n›z.<br />
2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “CBS Veri Tipleri” bölümüne<br />
bak›n›z.<br />
3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “CBS Veri Tipleri” bölümüne<br />
bak›n›z.<br />
4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “CBS Veri Tipleri” bölümüne<br />
bak›n›z.<br />
5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vektör Veri Modeli”<br />
bölümüne bak›n›z.<br />
6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Raster Veri Modeli”<br />
bölümüne bak›n›z.<br />
7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vektör Veri Modeli”<br />
bölümüne bak›n›z.<br />
8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vektör Veri Modeli”<br />
bölümüne bak›n›z.<br />
9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Katman Yap›s›” bölümüne<br />
bak›n›z.<br />
10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Raster Veri Modeli” ve<br />
“Vektör Veri Modeli” bölümlerine bak›n›z.<br />
S›ra Sizde 1<br />
CBS veri tipleri, öznitelik verisi ve konumsal veri olmak<br />
üzere iki tipte üretilmektedir. Öznitelik verisi konum<br />
bilgisi içermeyen, konumsal verilerin nitelik ve niceliklerini<br />
gösteren sözel tablo verileridir. Konumsal veri<br />
yeryüzünde herhangi bir nesnenin co¤rafi konumunu<br />
belirtmek için kullan›lmaktad›r. Yeryüzünde herhangi<br />
bir binan›n geometrik flekli ve dünya üzerinde nerede<br />
oldu¤unu gösteren binan›n köfle koordinatlar› konumsal<br />
veridir. Binan›n, kat adedi, hangi y›lda yap›ld›¤›, kime<br />
ait oldu¤u gibi konum bildirmeyen nitelik ve nicelik<br />
belirten özellikleri ise o binan›n öznitelik verisini<br />
oluflturmaktad›r.<br />
S›ra Sizde 2<br />
Konumsal veri tipleri do¤ada var olan yeryüzü flekillerini<br />
harita eleman› olarak tan›mlamak için kullan›lan<br />
geometrik objelerdir. Bu objeler nokta, çizgi ve poligon<br />
olarak üç adettir. Nokta belirli bir hacmi, alan› ve uzunlu¤u<br />
olmayan ve mutlak konum belirtmek için kullan›-<br />
lan geometrik bir objedir. CBS’de bayrak dire¤i, otobüs<br />
dura¤›, a¤aç gibi noktasal harita elemanlar›n› ifade etmek<br />
için kullan›l›r.<br />
S›ra Sizde 3<br />
CBS platformunda kullan›lan konumsal veri modelleri,<br />
raster ve vektör veri modeli olarak ikiye ayr›l›r. Raster<br />
veri modeli genellikle arazi kullan›m haritas›, say›sal<br />
arazi modeli gibi sürekli verileri gösteriminde, vektör<br />
veri modeli ise daha çok flebeke analizi veya çok hassas<br />
mutlak konum bildirimi gerektiren ayr›k verilerin<br />
gösteriminde kullan›lmaktad›r. CBS bu iki farkl› veri<br />
modelini entegre ederek saklar, ifller ve analiz eder.<br />
S›ra Sizde 4<br />
Raster Veri Modeli Avantajlar›:<br />
• Raster veri modelinde her piksel matris yap›s› içersinde<br />
tan›mland›¤› için konumland›rma piksel baz›nda<br />
bilinmektedir.<br />
• Raster veri modelinde her piksel grid yap›s› içerisinde<br />
dizinlerde tutuldu¤u için analitik ve cebirsel ifllemler,<br />
programlama aç›s›ndan daha kolay ve k›sa<br />
sürede yap›labilmektedir.<br />
• Raster veri modelinde genellikle piksellere tek öznitelik<br />
verisi atand›¤›ndan basit modelleme, bindirme<br />
ve kantatif analizler aç›s›ndan uygundur.
8. Ünite - CBS Veri Tipleri ve Veri Modelleri<br />
161<br />
S›ra Sizde 5<br />
CBS’de kullan›lan vektör veri modelleri, spagetti ve topolojik<br />
veri modelleridir. Spagetti veri modeli genellikle<br />
CAD yaz›l›mlar› ile üretilen nokta, çizgi ve poligon<br />
veri elemanlar›n›n sadece koordinat bilgileri ve veri tiplerini<br />
saklarken, topolojik veri modeli spagetti veri modeline<br />
ek olarak veri elemanlar›n›n birbirleri ile olan<br />
konumsal iliflkilerini de tan›mlar. Örnek verecek olursak,<br />
spagetti veri modeli yan yana duran iki parselin s›-<br />
n›r›n› iki kere üst üste çizerek iki poligonu tan›mlarken,<br />
topolojik model bu s›n›r› bir kere çizerek, s›n›r›n her iki<br />
yan›ndaki parsel bitifliklik (komfluluk) bilgisini topoloji<br />
tablolar›nda saklamaktad›r.<br />
S›ra Sizde 6<br />
Topolojik veri modelinde kullan›lan yap›n›n temel ilkeleri,<br />
ba¤lan›rl›k, bitifliklik ve yak›nl›k olarak s›ralanabilir.<br />
Ba¤lan›rl›k, çizgisel veri elemanlar›n›n kesiflim noktas›ndaki<br />
konumsal iliflkileri tan›mlar. Yol a¤› çizilmifl bir<br />
kentin trafik yönleri tan›mlanarak en k›sa yol analizleri<br />
yap›labilir. Bitifliklik veri elemanlar›n›n komfluluk iliflkilerini<br />
belirler ve birbirine komflu alanlar›n sorgulanmas›nda<br />
kullan›l›r. Yak›nl›k konumu bilinen topolojik veri<br />
eleman›ndan belirli uzakl›ktaki di¤er veri elemanlar›n›n<br />
tespitinde kullan›l›r. Örne¤in GSM istasyonlar›n›n kapsama<br />
alanlar›n› belirlemek için kullan›lmaktad›r.<br />
S›ra Sizde 7<br />
Vektör Veri Modelinin Avantajlar›:<br />
• Vektör veri modelinde raster veri modelinde oldu¤u<br />
gibi çözünürlük ve hassasiyet sorunu yoktur. Veri<br />
üretildi¤i orijinal çözünürlükte görüntülenmektedir.<br />
• Veri gösterimi daha estetik olarak yap›labilmektedir.<br />
• Genellikle harita bask› ifllemleri vektör veri kullan›-<br />
larak yap›ld›¤› için bask› aflamas›nda veri dönüflümüne<br />
gerek duyulmamaktad›r.<br />
• Raster veri modelinde konum bilgisi ancak piksel<br />
boyutlar› kadar hassas olabilirken, vektör veri modelinde<br />
konum kesin koordinatlarla belirtilmektedir.<br />
• Topolojik eleman iliflkilerinin bilinmesi ile flebeke,<br />
yak›nl›k vb. konumsal sorgulamalar kolayl›kla yap›-<br />
labilmektedir.<br />
• Raster veri modeline k›yasla veri boyutlar› daha küçüktür.<br />
S›ra Sizde 8<br />
Katman yap›s›n›n temel ilkesi, farkl› gruplardaki yeryüzü<br />
elemanlar›n› haritadaki gösterim karmaflas›ndan kurtarmakt›r.<br />
Farkl› temalardaki yeryüzü elemanlar›n›, kategorilere<br />
ay›rarak düzenli bir flekilde saklamaya ve<br />
ulaflmaya yarayan katman yap›s›, temalar›n yan› s›ra<br />
konumsal veri tiplerini de tan›mlama aflamas›nda belirleyici<br />
bir parametre olarak kullanmaktad›r. Birbirinden<br />
farkl› tema ve veri tipindeki veri eleman› ayn› katman<br />
tan›m› içinde bulunmamal›d›r. Örne¤in poligon tipinde<br />
alan olarak tan›mlanacak parsellerin hepsi tek katmanda<br />
ifade edilmeli, parseller için iki ayr› katman tan›m›<br />
yap›lmamal›d›r. Baflka bir örnek verecek olursak, çizgisel<br />
eleman olarak tan›mlanan cadde-sokak verileri ve<br />
yeralt› su flebekesi borular› farkl› öznitelik veri alanlar›-<br />
na ve farkl› temalara sahip olduklar›ndan ayn› katman<br />
içinde tan›mlanmamal›d›r.<br />
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek<br />
Kaynaklar<br />
Aronoff, S., Geographic Information Systems: A Management<br />
Perspective, WDL Publications.<br />
ESRI, Introduction to GIS, ESRI Publications.<br />
ESRI, http://www.gis.com/implementing_gis/data/<br />
data_types.html<br />
National Informatics Centre (NIC), http://gis.nic.in/gisprimer/index.html<br />
USGS, Geographic Information Systems,<br />
http://egsc.usgs.gov/isb/pubs/gis_poster/<br />
Vikipedi Özgür Ansiklopedi (http://tr.wikipedia.org)
9CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹NE G‹R‹fi<br />
Amaçlar›m›z<br />
<br />
<br />
<br />
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde konumsal veritaban› yap›s›n› aç›klayabilecek,<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde kullan›lan veri kaynaklar›n› ve veri toplama<br />
tekniklerini tan›mlayabilecek,<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde kullan›lan konumsal veri gösterimini ve semboloji<br />
kavram›n› aç›klayabilecek,<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemleri sorgulama tekniklerini aç›klayabilecek,<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde tematik harita kavram›n› tan›mlayabilecek,<br />
Anahtar Kavramlar<br />
• Konumsal Veritaban›<br />
• Nesne Yönelimli Veritaban›<br />
Modeli<br />
• Konumsal Hassasiyet<br />
• Harita Gösterimi<br />
• Konuma Dayal› Sorgulama<br />
• Tematik Harita<br />
‹çerik Haritas›<br />
Co¤rafi Bilgi<br />
Sistemlerine Girifl<br />
Co¤rafi Bilgi<br />
Sistemlerinde Proje<br />
Tasar›m› ve<br />
Sorgulama<br />
Teknikleri<br />
• G‹R‹fi<br />
• KONUMSAL<br />
VER‹TABANI(GEODATABASE)<br />
• VER‹ KAYNAKLARI VE VER‹<br />
TOPLAMA TEKN‹KLER‹<br />
• CBS’DE KONUMSAL VER‹<br />
GÖSTER‹M‹ VE SEMBOLOJ‹<br />
• CBS SORGULAMA TEKN‹KLER‹<br />
• CBS’DE TEMAT‹K HAR‹TA
Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde<br />
Proje Tasar›m› ve<br />
Sorgulama Teknikleri<br />
G‹R‹fi<br />
Ülkemizde CBS projeleri genellikle sadece CBS kurmak için üretilmekte, proje ç›kt›lar›n›n<br />
ve ürünlerinin ne olaca¤› ve bu ürünlerin hangi sorunlar›n çözümünü kolaylaflt›raca¤›<br />
düflünülmemektedir. CBS projelerindeki amaç önceden belirlenmeli,<br />
toplanan, saklanan ve güncellenen verilerden ne gibi sonuçlar elde edilebilece¤i<br />
bafllang›ç aflamas›nda tasarlanmal›d›r. Unutulmamal›d›r ki, CBS bir amaç de¤il, belirli<br />
bir amaca hizmet eden oldukça güçlü bir araçt›r.<br />
CBS projelerinde öncelikle çal›flma alan›n›n s›n›rlar› belirlenmeli ve bu alanda<br />
ulafl›lmak istenen hedef tan›mlanmal›d›r. Daha sonra bu hedefe ulaflmak için izlenecek<br />
yol ve yöntemlerin neler oldu¤u ortaya konulmal›d›r. Hedefe ulaflmak için<br />
birden fazla yöntem ve araç kullan›labilir. CBS’nin uygun araçlardan biri olup olmad›¤›<br />
ve CBS’ye olan gereksinim nedenleri irdelenmelidir.<br />
Proje hangi kurum veya kurulufl için üretiliyor ise kurum gereksinimleri, kurumun<br />
yetkileri, kurum verilerinin CBS ile kurulacak konumsal veritaban› üzerinde<br />
toplanmas› gere¤i vurgulanmal›d›r. Konumsal veritaban›n›n gereklili¤i sadece<br />
çal›flma alan›n›n co¤rafi öneminden kaynaklanmamaktad›r. Konumsal veritabanlar›,<br />
yönetim, planlama vb. alanlarda karar-destek sistemi olarak etkili bir flekilde<br />
kullan›lmaktad›r.<br />
CBS’nin en önemli özelli¤i, konumsal veriler ile öznitelik verilerinin entegre bir<br />
yap›da yönetimini sa¤lamas›d›r. CBS organizasyon yap›s›n›n kapsam›na ba¤l› olarak<br />
kurum içi birimler veya kurumlar aras› veri entegrasyonunu da organize edebilir.<br />
Bu organizasyonun en iyi flekilde yönetilebilmesi, iyi bir konumsal veritaban›<br />
tasar›m› ile gerçeklefltirilebilir. Bu nedenle, CBS projelerinin amac› bafllang›ç<br />
aflamas›nda do¤ru tan›mlanmal› ve bu amaç do¤rultusunda hedefe ulaflmak ad›na<br />
gerekli veri katmanlar›, kullan›lacak veri modelleri, yaz›l›m ve donan›m özellikleri,<br />
veritaban› yap›s› ve büyüklü¤ü, veri kaynaklar›n›n neler oldu¤u ve nas›l elde<br />
edilece¤i belirlenmelidir.<br />
KONUMSAL VER‹TABANI (GEODATABASE) YAPISI<br />
CBS tarihsel geliflimi sürecinde veritaban› olgusunu farkl› flekil ve yöntemlerle kullanm›fl,<br />
veritaban› teknolojisinin geliflim sürecini do¤rudan olumlu yönde etkilemifltir.<br />
Önceleri CBS yaz›l›mlar› harita elemanlar›n›n veri tiplerini, konumsal ve<br />
geometrik özelliklerini yaz›l›m içinde gelifltirilen kendi tablolar›nda tutmufltur.<br />
Geometrik nesnelere verilen tan›t›c› kodlar (object_id) yard›m› ile veritabanlar›nda
164 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Nesne Yönelimli Veritaban›:<br />
Verilerin nesnelerle temsil<br />
edildi¤i veritaban›<br />
modelidir.<br />
ki öznitelik bilgileri ile iliflki kurulmufltur. Veritaban› teknolojileri gelifltikçe öznitelik<br />
verileri için network, hiyerarflik ve iliflkisel veritaban› modelleri kullan›lm›fl, harita<br />
elemanlar›n›n geometrik ve konumsal özellikleri CBS yaz›l›mlar› içerisinde saklanmaya<br />
devam edilmifltir.<br />
CBS yaz›l›mlar›, günümüz veritaban› teknolojisi olan nesne yönelimli veritaban›<br />
modelinin (object oriented database model) üretilmesine temel oluflturmufltur.<br />
Konumsal veritaban› nesne yönelimli bir veritaban› modelidir. Harita veri elemanlar›<br />
koordinat bilgileri, veri tipleri, veri modelleri do¤rudan veritaban›nda oluflturulmakta,<br />
saklanmakta ve ifllenmektedir. CBS yaz›l›mlar› art›k tüm veri tiplerini,<br />
geometrik nesnelerin topolojik iliflkilerini veritaban› ortam›nda saklamakta ve öznitelik<br />
verileri do¤rudan nesnelere ba¤l› olarak saklanmaktad›r.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Veritaban› modelleri SIRA S‹ZDEnelerdir? Konumsal veritaban› kavram›n› aç›klay›n›z?<br />
1<br />
Konumsal veritaban› CBS veri elemanlar›n›n ve onlar›n öznitelik verilerinin<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
sakland›¤›, ifllendi¤i ve yönetildi¤i genel çat›y› oluflturmaktad›r. Gereksinim duyuldu¤unda<br />
masaüstü bilgisayarlarda, mobil donan›mlarda, web ortam›nda veya sunucu<br />
SORU<br />
platformunda SORU hizmet verebilmektedir. Konumsal veritabanlar› konumsal ve-<br />
ri d›fl›nda, öznitelik verisi, topolojik ve mant›ksal iliflkiler, modelleme yöntem ve<br />
D‹KKAT<br />
sonuçlar›, yeryüzünden okunan ham arazi okuma ölçümlerini saklamakta ve ifllemektedirler.<br />
Ayr›ca konumsal veritabanlar›nda raster veri modelindeki uydu gö-<br />
D‹KKAT<br />
rüntüleri ve taranm›fl paftalar, bilgisayar ortam›na aktar›lm›fl resim, video ve ses<br />
SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
SIRA S‹ZDE<br />
dosyalar›n› da ifllenebilmektedir.<br />
Konumsal veritabanlar› ayr›ca, iliflkisel veritaban› yap›s›nda tan›mlanan kurallar<br />
do¤rultusunda tablolar aras› iliflkilendirme uyar›nca veri do¤rulu¤u ve veri<br />
bütünlü¤ünü denetlemekte ve veri güvenli¤ini kontrol etmektedir. Konumsal<br />
<br />
veritabanlar› ölçeklenebilir mimarisi ile birçok CBS yaz›l›m› taraf›ndan tercih<br />
K ‹ T A P<br />
edilmektedir. K ‹ Özetle T A P konumsal veritabanlar›;<br />
• Merkezi ve/veya da¤›t›k mimaride çok çeflitli veri tiplerinin saklanmas›na,<br />
• Birbirinden farkl› model ve tipteki verilerin iliflkilendirilmesi ve karmafl›k<br />
TELEV‹ZYON<br />
kurallar›n TELEV‹ZYON tan›mlanmas›na,<br />
• fiebeke ve topoloji kurallar› gibi geliflmifl geometrik iliflki modellerinin kurulmas›na,<br />
• Konumsal verinin entegrasyonunun sa¤lanmas› ve sürdürülmesine,<br />
‹NTERNET<br />
• Çok ‹NTERNET kullan›c›l› ortamlarda veri ulafl›m›, girifli, düzenlemesi ve ifllenmesine,<br />
• Konumsal verinin di¤er bilgi teknolojisi veritabanlar› ile entegrasyonuna,<br />
• Veri saklama ünitelerinin kolayl›kla geniflletilmesine,<br />
• Tan›mlanabilir yeni nesne ve kurallar›n eklenmesine<br />
olanak sa¤lamaktad›r.<br />
VER‹ KAYNAKLARI VE VER‹ TOPLAMA TEKN‹KLER‹<br />
CBS’nin tek ve en büyük veri kayna¤› yeryüzüdür. CBS verileri, yeryüzünden çeflitli<br />
yöntemlerle toplanmakta ve iki farkl› veri tipinde üretilmektedir; konumsal ve<br />
öznitelik verileri. Konumsal veri kaynaklar›;<br />
• K⤛t haritalar,<br />
• Hava foto¤raflar›,<br />
• Uydu görüntüleri,<br />
• Arazi ölçümleri,<br />
• Say›sal veriler
9. Ünite - Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde Proje Tasar›m› ve Sorgulama Teknikleri<br />
165<br />
olarak s›ralanabilir. K⤛t haritalar CBS platformunun vazgeçilmez veri kaynaklar›-<br />
d›r. Önceleri say›sallaflt›rma tabletleri kullan›larak CBS platformuna aktar›lan ka¤›t<br />
haritalar, günümüzde art›k büyük boy taray›c›larla bilgisayar ortam›na aktar›l›p,<br />
co¤rafi olarak konumland›r›ld›ktan sonra ekran üzerinden say›sallaflt›r›lmaktad›r.<br />
CBS veri kaynaklar›n› örnek vererek aç›klay›n›z?<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Öznitelik verileri birçok çeflitli formatta karfl›m›za ç›kabilir. Bunlar ASCII formatta<br />
veri dosyalar› olup do¤rudan veritaban›na aktar›labilece¤i gibi, K⤛t harita-<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
lar üzerinde her bir eleman›n aç›klama bilgisi de olabilir. Öznitelik veri giriflleri genellikle<br />
veriyi oluflturan ve/veya düzenleyenler taraf›ndan say›sal SORU ortama do¤rudan<br />
klavyeden yap›lmaktad›r.<br />
CBS veri kaynaklar›ndan elde edilen verilen genellikle;<br />
• Tablet veya ekrandan say›sallaflt›rma,<br />
D‹KKAT<br />
• Taranm›fl veriden otomatik vektörizasyon,<br />
• Her nesnenin koordinatlar›n› klavyeden girmek,<br />
SIRA S‹ZDE<br />
• Say›sal verinin dönüfltürülmesi<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
D ‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ fiekil<br />
AMAÇLARIMIZ 9.1<br />
2<br />
CBS veri kaynaklar›<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET<br />
‹NTERNET<br />
Say›sallaflt›rma Tableti<br />
Ka¤›t Harita Tarama ‹fllemi<br />
Ka¤›t Haritalar<br />
Uydu Görüntüleri<br />
Hava Foto¤raflar›<br />
Arazi Ölçüm Cihazlar›<br />
fleklinde sisteme aktar›lmaktad›r. Ço¤unlukla kullan›lan yöntemler ekrandan say›-<br />
sallaflt›rma ve veri dönüflümüdür. Veri dönüflümü CAD ortam›ndaki say›sal veriler<br />
için, ekrandan say›sallaflt›rma ise, ka¤›t haritalar›n CBS’ye aktar›m›nda kullan›lan<br />
yöntemdir.
166 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
3<br />
CBS ortam›na SIRA veri S‹ZDE aktar›m› nas›l yap›l›r aç›klay›n›z?<br />
Koordinatlarla ifade edilen konum bilgisinin gerçek konuma yak›nl›¤›na konumsal<br />
hassasiyet denir. Ka¤›t harita üzerinden çizimler ve ölçümlerin pafta üstün-<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
deki konumsal hassasiyetleri genellikle yaklafl›k 0.5 mm’dir. Bu de¤eri ölçek ile<br />
çarpt›¤›m›zda SORU ka¤›t üzerindeki 0.5 mm hassasiyetindeki ifllemler ölçeklere göre<br />
yeryüzünde Tablo 9.1’de gösterilen konumsal hassasiyetlere karfl›l›k gelmektedir.<br />
D‹KKAT<br />
D‹KKAT<br />
Tablo 9.1<br />
Pafta üzerindeki 0.5 mm’lik mesafenin<br />
Konumsal<br />
Harita Ölçe¤i<br />
yeryüzündeki karfl›l›¤›<br />
hassasiyetin harita<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
ölçe¤ine göre<br />
1:1,000 50 cm.<br />
karfl›l›klar›<br />
1:2,500 1.25 m.<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ 1:5,000 2.5 m.<br />
1:10,000 5 m.<br />
K ‹ T A P<br />
1:25,000<br />
K ‹ T A P<br />
12.5 m.<br />
1:50,000 25 m.<br />
1:100,000 50 m.<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON 1:250,000 125 m.<br />
1:500,000 250 m.<br />
1:1,000,000 500 m.<br />
‹NTERNET<br />
‹NTERNET 1:10,000,000 5 km.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
4<br />
Konumsal hassasiyet SIRA S‹ZDEnedir aç›klay›n›z?<br />
Verilerin CBS platformuna aktar›lmas› için farkl› yöntemler kullan›lmaktad›r.<br />
Çeflitli ölçek DÜfiÜNEL‹M ve projeksiyon sistemlerinde toplanan konumsal ve öznitelik verileri<br />
CBS platformunda entegre edilerek bir bütünlük içerisinde kullan›c›ya sunulmaktad›r.<br />
Bu nedenle SORUveri toplama süreci CBS projesinin amac› do¤rultusunda iyi planlanmal›,<br />
toplanan verilerin hatalar› ay›kland›ktan sonra sisteme aktar›lmal›d›r.<br />
D‹KKAT<br />
D‹KKAT<br />
CBS’DE KONUMSAL VER‹ GÖSTER‹M‹ VE SEMBOLOJ‹<br />
CBS’de konumsal veri gösterimi ekran üzerinde haz›rlanan harita tasar›mlar› ile<br />
SIRA S‹ZDE<br />
mümkündür. SIRA Ekran S‹ZDEüzerinde vektör ve/veya raster verilerin gösterimi için öncelikle<br />
bir harita projeksiyonu seçilir. Farkl› katmanlarda saklanan konumsal veriler,<br />
Harita Projeksiyonu:<br />
Yeryüzünün flekli üç boyutlu<br />
gösterimde hedeflenen amaç do¤rultusunda ve önceden belirlenmifl veri tip ve<br />
AMAÇLARIMIZ oldu¤u için, üzerindeki<br />
hassasiyetine AMAÇLARIMIZ<br />
co¤rafi nesnelerin iki<br />
uygun ölçeklerde, gösterime eklenir veya ç›kart›l›r. Harita gösterimindeki<br />
amaca hizmet etmeyen veya ölçe¤e uygun olmayan katmanlar gösteril-<br />
boyutlu harita düzleminde<br />
gösterilmesinde kullan›lan<br />
matematiksel<br />
K ‹ T A P<br />
memelidir. K Gereksiz ‹ T A P detaylar›n haritada gösterimi karmaflaya neden olacakt›r. Detaylar<br />
ekran haritas› üzerinde yaklafl›p uzaklaflt›kça, di¤er bir deyiflle ölçek de¤ifl-<br />
transformasyon ifllemlerine<br />
harita projeksiyonu denir.<br />
tikçe haritadan ç›kar›l›p eklenebilmelidir. Bu düzenleme ekran haritas›n› tasarlayan<br />
kifli ve<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
kiflilerce belirlenmelidir. Örne¤in kent merkezi haritas› gösteriminde,<br />
ana caddeler 1:25.000 ölçe¤inde görüntülenirken, tali sokaklar için bu ölçek 1:5.000<br />
seçilebilir. Ekran haritalar› dinamik yap›da ve etkileflimli olmal›, kullan›c› haritada<br />
görmek istedi¤i baz› detaylar› veri seti üzerinden kendisi seçebilmelidir.<br />
‹NTERNET<br />
Uydu görüntüsü, ‹NTERNET say›sal arazi modeli gibi altl›klarda da ölçek ve hassasiyet ekran<br />
üzerinde harita gösterimi için önemli bir parametredir. Örne¤in ülke genelinde
D ‹KKAT<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
9. Ünite - Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde Proje Tasar›m› ve Sorgulama<br />
<br />
Teknikleri<br />
AMAÇLARIMIZ 167<br />
uydu görüntüsü ve/veya say›sal arazi modeli için 250 m ile 1 km aras›ndaki çözünürlük<br />
yeterli iken, il s›n›rlar› baz›na gelindi¤inde çözünürlü¤ün 30 m (Landsat TM)<br />
K ‹ T A P<br />
civar›nda olmas› gerekmektedir. Bu detay ölçek büyüdükçe günümüz teknolojisinde<br />
50 cm çözünürlü¤e kadar inen uydu görüntüleri ile verilebilmektedir. Google<br />
TELEV‹ZYON<br />
Maps ve Google Earth harita portallar› incelendi¤inde uydu görüntülerinin ve say›-<br />
sal arazi modeli altl›klar›n›n ölçek büyüdükçe çözünürlü¤ünün artt›¤› izlenebilir.<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde konumsal veri gösterimi örne¤i için http://maps.google.com/<br />
‹NTERNET<br />
adresinden Google Maps uygulamas›na ulaflabilirsiniz.<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET<br />
CBS’de konumsal veri gösterimi nas›l yap›l›r aç›klay›n›z?<br />
CBS’de konumsal veri gösteriminde kullan›lan di¤er bir olgu da sembollerdir.<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
CBS’de sembol gösterimi vektör veri modeli için dört fakl› kategoride irdelenebilir.<br />
Bunlar çizgi, nokta, alan ve etiket sembolleridir. Çizgi sembolleri genellikle çizgi<br />
rengi, tipi ve kal›nl›klar›n› tan›mlayan sembollerdir. Nokta elemanlar› SORU için kullan›lan<br />
semboller ise genellikle ikonlar ve geometrik flekillerden (daire, üçgen, kare,<br />
vb.) oluflmaktad›r. Kapal› alan sembolleri ise farkl› tarama desenleri ve/veya renklerden<br />
oluflmaktad›r. Etiket sembolleri için vektör veri elemanlar›n›n aç›klamalar›-<br />
D‹KKAT<br />
n› haritada göstermek amac›yla farkl› renk, boyut ve karakterde fontlar kullan›lmaktad›r.<br />
CBS yaz›l›mlar›n›n sembol kütüphaneleri bulunmakta ve kullan›c› tara-<br />
SIRA S‹ZDE<br />
f›ndan iste¤e göre yeniden düzenlenip, yeni semboller eklenebilmektedir.<br />
CBS’de semboloji kavram›n› aç›klay›n›z.?<br />
CBS SORGULAMA TEKN‹KLER‹<br />
SIRA S‹ZDE<br />
K ‹ T A P<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Konumsal veritabanlar›nda sorgulama, di¤er veritabanlar›ndan farkl› olarak öznitelik<br />
verisinden konumsal veriye, konumsal veri eleman›ndan öznitelik verisine do¤ru<br />
yap›labilmektedir. Konumsal veritabanlar›n› di¤er veritabanlar›ndan TELEV‹ZYON<br />
SORU ay›ran bu<br />
özellik, CBS’nin gücünün göstermektedir. CBS’de sorgulama teknikleri iki ana<br />
grupta toplanabilir.<br />
• Öznitelik Verisi Sorgulama<br />
D‹KKAT<br />
• Konumsal Sorgulama<br />
‹NTERNET<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
K ‹ T A P<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
TELEV‹ZYON<br />
SORU<br />
‹NTERNET<br />
SIRA S‹ZDE<br />
CBS sorgulama tekniklerini aç›klay›n›z?<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
7<br />
Öznitelik Verisi Sorgulama: Öznitelik verisi sorgulama di¤er veritaban› AMAÇLARIMIZ<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
sorgulamalar›nda oldu¤u gibi özellik bilgi alan›ndan istenilen verinin aranmas›<br />
fleklinde yap›l›r. Örnek verecek olursak, poligon tipindeki mahalle K ‹ T A Pkatman›nda<br />
K ‹ T A P<br />
mahalle ad› içinde “TEPE” olan mahalleleri seçme ve seçilen SORU verileri göstermek<br />
SORU<br />
için kullan›lmaktad›r. Bu sorgulama sonucu seçilen kay›tlar hem görsel, hem de<br />
tablo fleklinde gösterilebilmektedir.<br />
TELEV‹ZYON<br />
D‹KKAT<br />
TELEV‹ZYON<br />
D‹KKAT<br />
Öznitelik verisi sorgulama iflleminde veritabanlar› için gelifltirilmifl olan sorgulama<br />
dili SQL (Structured Query Language) kullan›lmaktad›r. SQL veritaban› sorgulamas›nda<br />
standart kabul edilen bir sorgulama dilidir. CBS yaz›l›mlar› içinde SQL<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
kodlar›n› yazmay› kolaylaflt›r›c› arayüzler bulunmaktad›r. ‹NTERNET<br />
‹NTERNET<br />
Öznitelik verisi sorgulama ifllemi do¤rudan harita üstünde<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
seçilen objenin öznitelik<br />
verilerinin gösterilmesi fleklinde de yap›lmaktad›r. Di¤er bir deyiflle harita<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
elemanlar› üzerine t›klanarak öznitelik verilerine ulafl›labilmektedir.<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
5<br />
6<br />
D‹KKAT<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON
168 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
fiekil 9.2<br />
Öznitelik verisi<br />
sorgulama<br />
fiekil 9.3<br />
Harita eleman›<br />
üzerine t›klanarak<br />
öznitelik verisine<br />
ulaflma<br />
Konumsal Sorgulama: Konumsal sorgulama konuma dayal› sorgulama olarak<br />
da adland›r›labilir. Konuma dayal› sorgulamada farkl› katmanlarda saklanan verilerin<br />
birbirleri ile olan konumsal iliflkileri kullan›larak sorgulama yap›labilmektedir. Topoloji<br />
ilkeleri kullan›larak yap›lan sorgulamalar yak›nl›k, kapsama, kapal› alan içinde
9. Ünite - Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde Proje Tasar›m› ve Sorgulama Teknikleri<br />
169<br />
bulunma, komfluluk gibi sorular› yan›tlamaktad›r. Örne¤in bir mahallenin s›n›rlar›<br />
içindeki binalar› seçme sorgusu konuma dayal› bir sorgulamad›r.<br />
CBS iki temel sorgulama tekni¤ini entegre ederek, di¤er veritabanlar› ile yap›-<br />
lamayacak sorgulamalar› görsel alg›lamaya sunmaktad›r. Say›lar ve tablolarla bir<br />
bak›flta alg›lanamayan veriler, sorgulamalar, görsel olarak daha anlaml› ve kolay<br />
alg›lan›r olmaktad›rlar.<br />
fiekil 9.4<br />
Konuma dayal›<br />
sorgulama<br />
CBS’de konuma dayal› sorgulama ve öznitelik verisi sorgulama yöntemlerinin<br />
kombinasyonu ile çeflitli analizler yap›labilmektedir. Bu analizler topoloji ilkeleri<br />
ve SQL sorgulamalar›n entegre edilmesi sonucunda ortaya ç›km›fl analizlerdir. Konumsal<br />
analizler karar-destek sürecinde önemli rol almaktad›r. Komfluluk, yak›nl›k,<br />
k›sa yol, bindirme vb. analizler konumsal analizlere örnek olarak say›labilir.<br />
Konuma dayal› sorgulama nedir aç›klay›n›z?<br />
CBS’DE TEMAT‹K HAR‹TA<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Veri s›n›flar›na göre renklendirilmifl, tonlanm›fl veya taranm›fl<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
haritalara tematik<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
harita denir. CBS de tematik harita üretimi konuma dayal› ve/veya öznitelik verisi<br />
sorgulamas› ile elde edilen sonuçlar›n s›n›fland›r›lmas›na göre SORU renklendirilerek<br />
yap›lmaktad›r. Tematik haritalar konumsal veri de¤iflikliklerinin co¤rafi da-<br />
SORU<br />
¤›l›mlar›n› göstermektedirler. Bu de¤iflimler iklim, yükseklik gibi do¤al de¤iflimlerin<br />
yan› s›ra, sa¤l›k, nüfus, e¤itim gibi sosyo-kültürel de¤iflikliklerde olabilir.<br />
D‹KKAT<br />
D‹KKAT<br />
Tematik haritalar üç temel amaca hizmet ederler;<br />
• Seçilen bölgede belirgin konumlarla ilgili spesifik bilgi SIRA sa¤lamak, S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
• Konumsal da¤›l›mlarla ilgili genel bilgi sa¤lamak,<br />
• Birden fazla da¤›l›m bilgisini karfl›laflt›rmak<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
için kullan›lmaktad›r.<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
8<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON
170 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
fiekil 9.5<br />
Tematik harita<br />
örne¤i<br />
Tematik haritalar harita elemanlar›n›n veri s›n›flar›na göre farkl› renk, ton ve tarama<br />
de¤ifliklikleri ile bilgi verirler. Bir örnek ile aç›klamak gerekirse, mahallelerin<br />
kad›n nüfuslar›n›n toplam kad›n nüfusuna yüzde (%) cinsinden oran› gösteren tematik<br />
harita yap›m›n› inceleyelim. Burada önemli olan konumsal veritaban›m›zda<br />
böyle bir bilgi alan›n›n olup olmad›¤›d›r. Mahalle tablosunu inceledi¤imizde bu<br />
oran› gösteren bir bilgi alan› yoktur. Ancak mahallerdeki kad›n nüfuslar› verilmifltir.<br />
Veritaban›nda yap›lacak bir SQL sorgulama ile bu oran verisi yarat›larak tematik<br />
harita üretilebilmektedir. Harita incelendi¤inde di¤er mahallelere oranla en fazla<br />
kad›n nüfus %5 den fazla bir oranla Emek mahallesinde yaflamakta olup, fiirintepe<br />
ve Gündo¤du mahallelerindeki oran ise %4- %5 aras›d›r.<br />
Sonuç olarak CBS platformunda konumsal veritaban› sorgulama teknikleri kullan›larak<br />
elde edilen sorgulama sonuçlar›ndan tematik haritalar üretilebilmekte ve<br />
üretilen haritalar görsel alg›lama aç›s›ndan tablo verilerinden daha anlaml›, çabuk<br />
ve kolay alg›lanmaktad›r.
9. Ünite - Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde Proje Tasar›m› ve Sorgulama Teknikleri<br />
171<br />
Özet<br />
A MAÇ<br />
1<br />
A MAÇ<br />
2<br />
A MAÇ<br />
3<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde konumsal veritaban›<br />
yap›s›n› aç›klamak.<br />
Konumsal veritaban› nesne yönelimli bir veritaban›<br />
modelidir. Harita veri elemanlar› koordinat<br />
bilgileri, veri tipleri, veri modelleri do¤rudan konumsal<br />
veritaban›nda oluflturulmakta, saklanmakta<br />
ve ifllenmektedir. Konumsal veritaban› kullanan<br />
CBS yaz›l›mlar› ile tüm veri tipleri, geometrik<br />
nesnelerin topolojik iliflkileri veritaban› ortam›nda<br />
saklanmakta ve öznitelik verileri do¤rudan<br />
nesnelere ba¤lanmaktad›r.<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde kullan›lan veri kaynaklar›n›<br />
ve veri toplama tekniklerini tan›mlamak.<br />
CBS’nin tek ve en büyük veri kayna¤› yeryüzüdür.<br />
CBS verileri, yeryüzünden çeflitli yöntemlerle<br />
toplanmakta ve iki farkl› veri tipinde üretilmektedir;<br />
konumsal ve öznitelik verileri. Konumsal<br />
veri kaynaklar›;<br />
• K⤛t haritalar,<br />
• Hava foto¤raflar›,<br />
• Uydu görüntüleri,<br />
• Arazi ölçümleri,<br />
• Say›sal veriler<br />
olarak s›ralanabilir. CBS veri kaynaklar›ndan elde<br />
edilen veriler genellikle;<br />
• Tablet veya ekrandan say›sallaflt›rma,<br />
• Taranm›fl veriden otomatik vektörizasyon,<br />
• Her nesnenin koordinatlar›n› klavyeden girmek,<br />
• Say›sal verinin dönüfltürülmesi<br />
fleklinde sisteme aktar›lmaktad›r. Ço¤unlukla kullan›lan<br />
yöntemler ekrandan say›sallaflt›rma ve veri<br />
dönüflümüdür. Veri dönüflümü CAD ortam›ndaki<br />
say›sal veriler için, ekrandan say›sallaflt›rma<br />
ise ka¤›t haritalar›n CBS’ye aktar›m›nda kullan›-<br />
lan yöntemdir.<br />
A MAÇ<br />
4<br />
A MAÇ<br />
5<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde kullan›lan konumsal<br />
veri gösterimini ve semboloji kavram›n› aç›klamak.<br />
CBS’de konumsal veri gösterimi ekran üzerinde<br />
haz›rlanan harita tasar›mlar› ile mümkündür. Ekran<br />
üzerinde vektör ve/veya raster verilerin gösterimi<br />
için öncelikle bir harita projeksiyonu seçilir.<br />
Farkl› katmanlarda saklanan konumsal veriler,<br />
gösterimde hedeflenen amaç do¤rultusunda<br />
ve önceden belirlenmifl veri tip ve hassasiyetine<br />
uygun ölçeklerde, gösterime eklenir veya<br />
ç›kart›l›r. Harita gösterimindeki amaca hizmet<br />
etmeyen veya ölçe¤e uygun olmayan katmanlar<br />
gösterilmemelidir.<br />
CBS’de sembol gösterimi vektör veri modeli için<br />
dört fakl› kategoride irdelenebilir. Bunlar çizgi,<br />
nokta, alan ve etiket sembolleridir. Çizgi sembolleri<br />
genellikle çizgi rengi, tipi ve kal›nl›klar›-<br />
n› tan›mlayan sembollerdir. Nokta elemanlar›<br />
için kullan›lan semboller ise genellikle ikonlar<br />
ve geometrik flekillerden (daire, üçgen, kare,<br />
vb.) oluflmaktad›r. Kapal› alan sembolleri ise<br />
farkl› tarama desenleri ve/veya renklerden oluflmaktad›r.<br />
Etiket sembolleri için vektör veri elemanlar›n›n<br />
aç›klamalar›n› haritada göstermek<br />
amac›yla farkl› renk, boyut ve karakterde fontlar<br />
kullan›lmaktad›r.<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemleri sorgulama tekniklerini<br />
aç›klamak.<br />
Konumsal veritabanlar›nda sorgulama, di¤er<br />
veritabanlar›ndan farkl› olarak öznitelik verisinden<br />
konumsal veriye, konumsal veri eleman›ndan<br />
öznitelik verisine do¤ru yap›labilmektedir.<br />
Konumsal veritabanlar›n› di¤er veritabanlar›ndan<br />
ay›ran bu özellik, CBS’nin gücünün<br />
göstermektedir. CBS’de sorgulama teknikleri iki<br />
ana grupta toplanabilir.<br />
• Öznitelik Verisi Sorgulama<br />
• Konumsal Sorgulama<br />
Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde tematik harita kavram›n›<br />
tan›mlamak.<br />
Veri s›n›flar›na göre renklendirilmifl, tonlanm›fl<br />
veya taranm›fl haritalara tematik harita denir. CBS<br />
de tematik harita üretimi konuma dayal› ve/veya<br />
öznitelik verisi sorgulamas› ile elde edilen sonuçlar›n<br />
s›n›fland›r›lmas›na göre renklendirilerek<br />
yap›lmaktad›r. Tematik haritalar konumsal veri<br />
de¤iflikliklerinin co¤rafi da¤›l›mlar›n› göstermektedirler.<br />
Bu de¤iflimler iklim, yükseklik gibi do-<br />
¤al de¤iflimlerin yan› s›ra, sa¤l›k, nüfus, e¤itim<br />
gibi sosyo-kültürel de¤iflikliklerde olabilir.
172 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Kendimizi S›nayal›m<br />
1. Afla¤›daki verilerden hangisi konumsal veritaban›nda<br />
saklanabilir?<br />
a. Poligon CBS verileri<br />
b. Nokta CBS verileri<br />
c. Koordinat verileri<br />
d. Topolojik veri iliflkileri<br />
e. Hepsi<br />
2. Konumsal veritabanlar› için afla¤›dakilerden hangisi<br />
yanl›flt›r?<br />
a. Merkezi ve da¤›t›k mimaride çok çeflitli veri tiplerini<br />
saklayabilir.<br />
b. Topoloji verileri konumsal veritaban›nda de¤il,<br />
CBS yaz›l›mlar› içinde saklan›r.<br />
c. Konumsal veritaban› çok kullan›c›l› ortamlarda<br />
veri düzenlemesine olanak sa¤lar.<br />
d. Konumsal veritaban›na tan›mlanabilir yeni nesne<br />
ve kurallar eklenebilir.<br />
e. Konumsal veritaban›nda veri saklama üniteleri<br />
kolayl›kla geniflletilebilir.<br />
3. Afla¤›dakilerden hangisi CBS veri kaynaklar›ndan biri<br />
de¤ildir?<br />
a. Ka¤›t haritalar<br />
b. Say›sal haritalar<br />
c. Say›sallaflt›rma tableti<br />
d. Uydu görüntüleri<br />
e. Hava foto¤raflar›<br />
4. Ka¤›t harita üstündeki konumsal hassasiyet, genellikle<br />
yaklafl›k 0.5 mm’dir. Buna göre, 1:10,000 ölçekli<br />
harita için konumsal hassasiyetin yeryüzündeki de¤eri<br />
kaçt›r?<br />
a. 10 m<br />
b. 50 m<br />
c. 5 m<br />
d. 10 cm<br />
e. 50 cm<br />
5. Afla¤›dakilerden hangisi CBS veri kaynaklar›ndan elde<br />
edilen verilerin sisteme aktarma yöntemlerinden biridir?<br />
a. Tablet veya ekrandan say›sallaflt›rma<br />
b. Taranm›fl veriden otomatik vektörizasyon<br />
c. Her nesnenin koordinatlar›n› klavyeden girmek<br />
d. Say›sal verinin dönüfltürülmesi<br />
e. Hepsi<br />
6. Afla¤›dakilerden hangisi CBS’de vektör veri elemanlar›<br />
için kullan›lan sembollerdendir?<br />
a. Pantone renkleri<br />
b. Piksel boyutu<br />
c. Çizgi kal›nl›¤›<br />
d. Say›sal veri<br />
e. Çözünürlük<br />
7. Afla¤›dakilerden hangisi CBS de kullan›lan sorgulama<br />
tekni¤idir?<br />
a. Çapraz sorgulama<br />
b. Do¤rusal sorgulama<br />
c. Metin sorgulamas›<br />
d. Öznitelik verisi sorgulama<br />
e. Düz Sorgulama<br />
8. Afla¤›dakilerden hangisi konuma dayal› sorgulamada<br />
kullan›lan bir yöntemdir?<br />
a. Öznitelik<br />
b. Nitelik<br />
c. Tematik<br />
d. Topoloji<br />
e. Metaveri<br />
9. Afla¤›dakilerden hangisi konuma dayal› sorgulamad›r?<br />
a. Ad› “A” ile bafllayan kaç kifli var?<br />
b. Eskiflehir’in komflu illeri hangileridir?<br />
c. Nüfusu 15.000’den fazla olan mahalleler hangileridir?<br />
d. Ankara’n›n Esat semtinde kaç adet ilkö¤retim<br />
okulu var?<br />
e. Türkiye’de kaç il var?<br />
10. Afla¤›dakilerden hangisi veritabanlar›nda öznitelik<br />
verisi sorgulamada kullan›lan sorgulama dilidir?<br />
a. SQL<br />
b. CBS<br />
c. GPS<br />
d. GSL<br />
e. DML
9. Ünite - Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde Proje Tasar›m› ve Sorgulama Teknikleri<br />
173<br />
Yaflam›n ‹çinden<br />
“<br />
Bilgi, medeniyetin en önemli unsurudur. Medeniyetin<br />
geliflimi, bilginin sürekli yeniden üretilmesiyle mümkün<br />
oldu¤undan geliflmenin, ilerlemenin, kalk›nman›n olmazsa<br />
olmaz flart› bilgiye eriflim ve bilginin etkin ve<br />
do¤ru kullan›m›d›r. Dolay›s›yla, “muas›r medeniyet seviyesi”ni<br />
bilgiyi edinme, bilgiyi üretme ve bilgiyi kullanma<br />
kapasitesine bir iflaret olarak görmeliyiz.<br />
Ça¤›m›zda bilgi, tükenmeyen ve her gün yeniden üretilen<br />
bir kaynak olarak her türlü sosyal ve iktisadi faaliyette<br />
en önemli ve temel “girdi” haline gelmifltir. Bilgi<br />
ça¤›ndan önceki piyasa temelli sanayileflme süreci, giriflimci<br />
ruhun varl›¤›na ve de¤iflen ihtiyaçlara göre kendini<br />
yenileyebilme kabiliyetine dayanm›flt›r.<br />
Giriflimcili¤i besleyen en önemli unsur, insano¤lunun<br />
bitmez tükenmez merak›yla sürekli daha iyiyi arama,<br />
kendisi ve gelecek nesiller için daha müreffeh yaflam<br />
koflullar›n› oluflturma arzusu ve gayretinin neticesinde<br />
ortaya ç›kan befleri taleplerin karfl›lanmas› ihtiyac› olmufltur.<br />
‹çinde bulundu¤umuz bilgi ça¤›na damgas›n› vuran unsur<br />
ise özellikle bilgi ve iletiflim teknolojilerindeki geliflmeler<br />
sayesinde insano¤lunun bilgiyi üretme, kullanma,<br />
iflleme, saklama, paylaflma ve bilgiye eriflimde giderek<br />
yayg›nlaflan, h›zlanan ve çeflitlenen araç ve imkanlara<br />
sahip olmas›d›r.<br />
Bu araç ve imkanlar, bir yandan giriflimcili¤in mahiyetinde<br />
de¤iflimlere neden olmakta, di¤er yandan insano¤lunun<br />
artan ve çeflitlenen ihtiyaçlar›n›n küresel kaynaklardan<br />
da karfl›lanabilmesine olanak sa¤lamaktad›r.<br />
Bilgi ve iletiflim teknolojileri, toplumlar› ve kültürleri<br />
birbirine yak›nlaflt›rmakta, dünyadaki tüm ekonomileri,<br />
iflletmeleri ve bireyleri giderek yayg›nlaflan bir a¤ yap›-<br />
s› içerisinde birbirleriyle iliflkili hale getirerek güçlendirmektedir.<br />
‹nsanlar günlük yaflamlar›nda ve faaliyetlerinde; ifl dünyas›<br />
küresel rekabet koflullar› içerisinde üretimden pazarlama<br />
ve sat›fl sonras› hizmetlere kadar tüm ifl süreçlerinde;<br />
kamu kurumlar› h›zl› ve nitelikli hizmet sunumunda<br />
bu teknolojilerin sa¤lad›¤› olanaklardan giderek<br />
daha çok faydalanmaktad›r.<br />
Kuflkusuz bu geliflmelerin gerisinde kalmak, ülkeler ve<br />
toplumlar için her alanda geride kalmakla efl anlama<br />
gelmektedir. Bilim, ahlak ve evrensel insani de¤erler ile<br />
desteklenen bilginin bütün insanl›¤a ait bir de¤er haline<br />
gelmesi, dar çevrelerin tekelinden kurtar›lmas›, genifl<br />
toplumsal kesimlere ulaflt›r›lmas› gerekmektedir.<br />
Türkiye’nin bilgi toplumu vizyonu sadece teknolojiyi<br />
kullanan bir toplum olmak de¤il; hem kendi vatandafllar›<br />
hem de tüm insanl›k için de¤er ortaya koymak ve<br />
evrensel birikime katk› sa¤lamak olmal›d›r.<br />
”<br />
Kaynak: www.bilgitoplumu.gov.tr
174 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Okuma Parças›<br />
ABD Federal Co¤rafi Veri Komitesi (FDGC)<br />
ABD baflkan›n›n 13 Nisan 1994 tarih yay›nlanan ve 5<br />
Mart 2004 tarihinde revize edilen, 12906 say›l› genelge<br />
ile Ulusal Bilgi Altyap›s› (National Information Infrastructure)<br />
kapsam›nda, Co¤rafi bilgi toplama ve eriflimin<br />
koordinesine yönelik olarak ABD Ulusal Co¤rafi Veri<br />
Altyap›s› oluflturmakla görevlendirilmifl bir kuruldur.<br />
Bu kurul, bir baflkan (‹çiflleri Bakanl›¤› Sekreteri) ve<br />
baflkan yard›mc›s› (Yönetim Müdür Yard›mc›s›) ile bu<br />
kurula üye kurulufllar›n temsilcilerinden oluflmaktad›r.<br />
Kurul, alt komiteler ve çal›flma gruplar› fleklinde faaliyet<br />
göstermektedir.<br />
ABD Ulusal Co¤rafi Veri Altyap›s›n›n bileflenleri<br />
(William J. Clinton, Executive Order, Federal Register,<br />
Vol.59, No.71, pp-17671-17674, pril: 13, 1994, USA,<br />
http://www.fgdc.gov/publications/documents/geninfo/execord.html<br />
-01.05.2003)<br />
Co¤rafi Veri standartlar›: Ulusal Co¤rafi Bilgi Sistemi<br />
oluflturmaya yönelik tüm standartlar›n haz›rlanmas›.<br />
Ulusal Temel Co¤rafi Veri Altl›¤› (National Geospatial<br />
Framework): Kamu kurulufllar›nca haz›rlanacak<br />
olup ulusal co¤rafi bilgi sistemine altl›k teflkil<br />
edecek olan temel co¤rafi verilerin üretimi (ulafl›m, hidrografya,<br />
s›n›rlar)<br />
Ulusal Co¤rafi Bilgi Sistemi (National Geospatial<br />
Clearinghouse): Co¤rafi Veri üreticileri, yöneticileri ve<br />
kullan›c›lar› aras›nda ulusal düzeyde da¤›t›lm›fl veritaban›<br />
mimarisinde bir co¤rafi bilgi sistemi elektronik<br />
a¤› kurulmas›, kurumsal verilerin dokümantasyonu<br />
(metaveriler), metaverilerin elektronik a¤ ortam›nda sunulmas›,<br />
co¤rafi verilerin elektronik a¤ ortamda haz›rlanacak<br />
yasal çerçeve kapsam›nda halk›n (public) ve kurulufllar›n<br />
(agency) kullan›m›na sunulmas›, ulusal<br />
CBS’nin bütçesinin sa¤lanmas›.<br />
Veri Toplama ‹flbirli¤i: Kamu-özel ve di¤er kurulufllar›n<br />
iflbirli¤i ile ulusal co¤rafi bilgi sistemine konacak<br />
tüm co¤rafi verilerin üretimi ABD’deki bu çal›flmalara<br />
parallel olarak Türkiye Ulusal Co¤rafi Veri Altyap›s› kurma<br />
konusundaki kavramsal çal›flmalar, e-Dönüflüm Türkiye<br />
Projesi K›sa Dönem Eylem Plan› kapsam›nda 2004-<br />
2007 y›llar› aras›nda tamamlanm›fl olup bu çal›flmalar<br />
sonucunda afla¤›daki raporlar haz›rlanm›flt›r:<br />
• 2004-2006 aras›: EYLEM-47 projesi raporu<br />
• 2006-2007 aras›: EYLEM-36 projesi raporu<br />
Türkiye Ulusal Co¤rafi Veri Altyap›s› kurma konusundaki<br />
uygulama çal›flmalar› ise, 2007-2008 döneminde Kamu<br />
Yönetimi Modernizayonu -75 kodlu (KYM-75) ve "Co¤rafi<br />
Bilgi Sistemi - Altyap›s›" isimli proje ile bafllat›lm›flt›r.<br />
KYM-75 projesi, Baflbakanl›k - DPT Müsteflarl›¤› yetkisinde<br />
ve Bay›nd›rl›k ‹skan Bakanl›¤›- Tapu ve Kadastro<br />
Genel Müdürlü¤ü sorumlulu¤unda ilgili kurumlar›n<br />
(Milli Savunma Bakanl›¤›-Harita Genel Komutanl›¤›,<br />
‹çiflleri Bakanl›¤›-Mahalli ‹dareler Genel Müdürlü¤ü, Tar›m<br />
ve Köy ‹flleri Bakanl›¤›, Çevre ve Orman Bakanl›¤›,<br />
Türkiye ‹statistik Kurumu, Belediyeler, di¤er ilgili Kurum<br />
ve Kurulufllar) deste¤i ile sürdürülmektedir.<br />
Kaynak: Vikipedi ve Eylem – 47 projesi raporu<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›<br />
1.e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Konumsal Veritaban› Yap›-<br />
s›” bölümüne bak›n›z.<br />
2.b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Konumsal Veritaban› Yap›-<br />
s›” bölümüne bak›n›z.<br />
3.c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Veri Kaynaklar› ve Veri Toplama<br />
Teknikleri” bölümüne bak›n›z.<br />
4.c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Veri Kaynaklar› ve Veri Toplama<br />
Teknikleri” bölümüne bak›n›z.<br />
5.e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Veri Kaynaklar› ve Veri Toplama<br />
Teknikleri” bölümüne bak›n›z.<br />
6.c Yan›t›n›z yanl›fl ise “CBS’de Konumsal Veri Gösterimi<br />
ve Semboloji” bölümüne bak›n›z.<br />
7.d Yan›t›n›z yanl›fl ise “CBS Sorgulama Teknikleri”<br />
bölümüne bak›n›z.<br />
8.d Yan›t›n›z yanl›fl ise “CBS Sorgulama Teknikleri”<br />
bölümüne bak›n›z.<br />
9.b Yan›t›n›z yanl›fl ise “CBS Sorgulama Teknikleri”<br />
bölümüne bak›n›z.<br />
10.a Yan›t›n›z yanl›fl ise “CBS Sorgulama Teknikleri”<br />
bölümüne bak›n›z.<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›<br />
S›ra Sizde 1<br />
Veritaban› modelleri;<br />
• Network Veritaban› Modeli<br />
• Hiyerarflik Veritaban› Modeli<br />
• ‹liflkisel Veritaban› Modeli<br />
• Nesne Yönelimli Veritaban› Modeli<br />
olarak s›ralanabilir.<br />
Konumsal veritaban› nesne yönelimli bir veritaban› modelidir.<br />
Harita veri elemanlar› koordinat bilgileri, veri<br />
tipleri, veri modelleri do¤rudan veritaban›nda olufltu-
9. Ünite - Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde Proje Tasar›m› ve Sorgulama Teknikleri<br />
175<br />
rulmakta, saklanmakta ve ifllenmektedir. Konumsal veritaban›nda<br />
veri tipleri, geometrik nesnelerin topolojik<br />
iliflkileri veritaban› ortam›nda saklamakta ve öznitelik<br />
verileri do¤rudan nesnelere ba¤lanmaktad›r.<br />
S›ra Sizde 2<br />
CBS’nin tek ve en büyük veri kayna¤› yeryüzüdür. CBS<br />
verileri, yeryüzünden çeflitli yöntemlerle toplanmakta<br />
ve iki farkl› veri tipinde üretilmektedir; konumsal ve<br />
öznitelik verileri. Konumsal veri kaynaklar›;<br />
• K⤛t haritalar,<br />
• Hava foto¤raflar›,<br />
• Uydu görüntüleri,<br />
• Arazi ölçümleri,<br />
• Say›sal veriler<br />
olarak s›ralanabilir.<br />
S›ra Sizde 3<br />
CBS veri kaynaklar›ndan elde edilen veriler genellikle;<br />
• Tablet veya ekrandan say›sallaflt›rma,<br />
• Taranm›fl veriden otomatik vektörizasyon,<br />
• Her nesnenin koordinatlar›n› klavyeden girmek,<br />
• Say›sal verinin dönüfltürülmesi<br />
fleklinde sisteme aktar›lmaktad›r. Ço¤unlukla kullan›lan<br />
yöntemler ekrandan say›sallaflt›rma ve veri dönüflümüdür.<br />
Veri dönüflümü CAD ortam›ndaki say›sal veriler<br />
için, ekrandan say›sallaflt›rma ise ka¤›t haritalar›n CBS’ye<br />
aktar›m›nda kullan›lan yöntemdir.<br />
S›ra Sizde 4<br />
Koordinatlarla ifade edilen konum bilgisinin gerçek<br />
konuma yak›nl›¤›na konumsal hassasiyet denir. Pafta<br />
üstünde konumsal hassasiyet genellikle yaklafl›k 0.5<br />
mm’dir. Bu de¤er ölçek ile çarp›ld›¤›nda yeryüzündeki<br />
konumsal hassasiyete karfl›l›k gelen de¤erler elde<br />
edilmektedir.<br />
S›ra Sizde 5<br />
CBS’de konumsal veri gösterimi ekran üzerinde haz›rlanan<br />
harita tasar›mlar› ile mümkündür. Ekran üzerinde<br />
vektör ve/veya raster verilerin gösterimi için öncelikle<br />
bir harita projeksiyonu seçilir. Farkl› katmanlarda saklanan<br />
konumsal veriler, gösterimde hedeflenen amaç<br />
do¤rultusunda ve önceden belirlenmifl veri tip ve hassasiyetine<br />
uygun ölçeklerde, gösterime eklenir veya ç›-<br />
kart›l›r. Harita gösterimindeki amaca hizmet etmeyen<br />
veya ölçe¤e uygun olmayan katmanlar gösterilmemelidir.<br />
Gereksiz detaylar›n haritada gösterimi karmaflaya<br />
neden olacakt›r.<br />
S›ra Sizde 6<br />
CBS’de kullan›lan semboller çizgi, nokta, alan ve etiket<br />
sembolleridir. Çizgi sembolleri genellikle çizgi rengi, tipi<br />
ve kal›nl›klar›n› tan›mlayan sembollerdir. Nokta elemanlar›<br />
için kullan›lan semboller ise genellikle ikonlar<br />
ve geometrik flekillerden (daire, üçgen, kare, vb.) oluflmaktad›r.<br />
Kapal› alan sembolleri ise farkl› tarama desenleri<br />
ve/veya renklerden oluflmaktad›r. Etiket sembolleri<br />
için vektör veri elemanlar›n›n aç›klamalar›n› haritada<br />
göstermek amac›yla farkl› renk, boyut ve karakterde<br />
fontlar kullan›lmaktad›r.<br />
S›ra Sizde 7<br />
Konumsal veritabanlar›nda sorgulama, di¤er veritabanlar›ndan<br />
farkl› olarak öznitelik verisinden konumsal veriye,<br />
konumsal veri eleman›ndan öznitelik verisine do¤ru<br />
yap›labilmektedir. Konumsal veritabanlar›n› di¤er<br />
veritabanlar›ndan ay›ran bu özellik, CBS’nin gücünün<br />
göstermektedir. CBS’de sorgulama teknikleri iki ana<br />
grupta toplanabilir.<br />
• Öznitelik Verisi Sorgulama<br />
• Konumsal Sorgulama<br />
S›ra Sizde 8<br />
Konumsal sorgulama konuma dayal› sorgulama olarak<br />
da adland›r›labilir. Konuma dayal› sorgulamada farkl›<br />
katmanlarda saklanan verilerin birbirleri ile olan konumsal<br />
iliflkileri kullan›larak sorgulama yap›labilmektedir.<br />
Topoloji ilkeleri kullan›larak yap›lan sorgulamalar<br />
yak›nl›k, kapsama, kapal› alan içinde bulunma, komfluluk<br />
gibi sorular› yan›tlamaktad›r.<br />
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek<br />
Kaynaklar<br />
Aronoff, S., Geographic Information Systems: A Management<br />
Perspective, WDL Publications.<br />
ESRI, Introduction to GIS, ESRI Publications.<br />
National Informatics Centre (NIC), http://gis.nic.in/gisprimer/index.html<br />
Vikipedi Özgür Ansiklopedi: http://tr.wikipedia.org/
CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹NE G‹R‹fi<br />
10<br />
Amaçlar›m›z<br />
<br />
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;<br />
Co¤rafi bilgi sistemleri yard›m›yla tematik harita haz›rlayabilecek,<br />
Sorgulama yapabilecek, k⤛t düzeni oluflturabilecek,<br />
Temel analizler yapabileceksiniz.<br />
Anahtar Kavramlar<br />
• Sorgulama<br />
• Mekansal analizler<br />
• Tematik haritalama<br />
• K⤛t düzeni<br />
‹çerik Haritas›<br />
Co¤rafi Bilgi<br />
Sistemlerine Girifl<br />
CBS Uygulamalar›<br />
• UYGULAMA I<br />
• UYGULAMA II<br />
• UYGULAMA III<br />
• UYGULAMA IV<br />
• UYGULAMA V<br />
• UYGULAMA VI<br />
• UYGULAMA VII<br />
• UYGULAMA VIII<br />
• UYGULAMA IX<br />
• UYGULAMA X
CBS Uygulamalar›<br />
Uygulama verileri ‹fllem fiirketler Grubu Taraf›ndan Temin Edilmifltir.<br />
Bu ünite kapsam›nda kitap ekinde yer alan uygulama yaz›l›m›, uygulama verileri<br />
ve videolar› do¤rultusunda uygulamalar› yapman›z gerekmektedir. Uygulamalar›n<br />
yap›lmas› ile ilgili öneri afla¤›da verilmifltir:<br />
Ünite 1 tamamland›ktan sonra Uygulama 1 - Uygulama 2<br />
Ünite 2 tamamland›ktan sonra Uygulama 3 - Uygulama 4<br />
Ünite 3 tamamland›ktan sonra Uygulama 5<br />
Ünite 4 tamamland›ktan sonra Uygulama 6<br />
Ünite 5 tamamland›ktan sonra Uygulama 7<br />
Ünite 6 tamamland›ktan sonra Uygulama 8<br />
Ünite 7 tamamland›ktan sonra Uygulama 9<br />
Ünite 8 tamamland›ktan sonra Uygulama 10’u yapmam›z önerilmektedir.<br />
Uygulamalara geçmeden önce CD içersinde yer alan CBS ile ilgili temel bilgiler<br />
videosunu izlemeniz gerekmektedir.
178 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
UYGULAMA 1<br />
ArcMap uygulamas›n› açman›n iki yolu vard›r;<br />
1. Masaüstünde ArcMap için k›sa yol oluflturulmufl ise, ArcMap ikonunun üzerine<br />
iki kez t›klayarak,<br />
2. Bafllat Programlar ArcGIS ArcMap<br />
Program aç›ld›¤›nda ç›kan pencerede afla¤›daki flekildeki gibi üç tane seçenek<br />
sunulur.<br />
a<br />
b<br />
c<br />
a) Yeni bofl bir harita açar.<br />
b) Var olan bir flablondan yararlan›r.<br />
c) Var olan daha önce çal›fl›lm›fl bir haritay› açar.
10. Ünite - CBS Uygulamalar› - 1<br />
179<br />
Öncelikle “A new empty map” Seçene¤ini iflaretleyip ‘OK’ i t›kl›yoruz.<br />
Aç›lan proje ekran›nda, sa¤ taraftaki pencere haritalar›n gösterildi¤i, sol taraftaki<br />
pencere ise katmanlar›n gösterildi¤i aland›r.<br />
ArcMap’te dosya ça¤›rman›n iki yolu vard›r;<br />
1. File Open<br />
2. Add data
180 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Bunlar›n aras›ndaki fark; ‘Open’dan mxd olarak kaydetti¤iniz dosyalar›, ‘Add<br />
data’dan CBS’nin ifllerli¤ini sürdürdü¤ü katmanlar› ça¤›rabilirsiniz.<br />
Uygulamaya bafllamak için ‘C’ klasörüne önceden kaydetti¤imiz ArcGIS_9_E¤itim<br />
dosyas›ndaki Uygulama_01 dosyas›n› aç›n›z.<br />
File Open Bilgisayar›m C ArcGIS_9_E¤itim Uygulama_01 Aç<br />
Aç›lan pencerede ‘Data view’ da görüntülenen katmanlar; ‘Table of content’ de<br />
ise ça¤›r›lan katmanlar yer al›r.<br />
‘Table of content’ te<br />
katmanlar hiyerarflik<br />
olarak,<br />
nokta katman›<br />
çizgi katman›<br />
alan katman›<br />
olarak s›ralan›r.<br />
Katmanlar›n yan›ndaki<br />
tik iflaretlerine farenin<br />
sol tufluyla t›klayarak<br />
o katman›n<br />
“Data view” dan kald›r›lmas›,<br />
tekrar tik<br />
iflareti konularak o<br />
katman›n “Data view”<br />
da görüntülenmesi<br />
sa¤lan›r.
10. Ünite - CBS Uygulamalar› - 1<br />
181<br />
‘Tools’ ARAÇ ÇUBU⁄U<br />
Tools araç çubu¤u program aç›ld›¤›nda ekranda görünecektir fakat tools araç çubu¤u<br />
aç›k de¤il ise ana menü üzerinde mouse’un sa¤ tufluna t›klayarak ‘Tools’ seçene¤inin<br />
yan›ndaki tik iflaretini etkin hale getirmeniz gerekir. Tools araç çubu¤unu,<br />
Tools yaz›s›n›n oldu¤u mavi bölmesinde farenin sol tufluna bas›l› tutarak istedi¤iniz<br />
yere tafl›yabilirsiniz.<br />
Fixed Zoom in-Fixed Zoom<br />
out: ‘Data view’ da haritan›n<br />
merkezine do¤ru yak›nlafl›p,<br />
merkezinden uzaklaflmay›<br />
sa¤lar.<br />
Pan: ‘Data view’ daki haritan›n<br />
tutulup kayd›r›lmas›n›<br />
sa¤lar.<br />
Zoom in-Zoom out: Haritadaki<br />
seçilen alan›n yak›nlaflt›-<br />
r›l›p uzaklaflt›r›lmas›n› sa¤lar.<br />
Zoom in-Zoom out: Haritadaki<br />
seçilen alan›n yak›nlaflt›-<br />
r›l›p uzaklaflt›r›lmas›n› sa¤lar.<br />
Go Back to Previous Extent<br />
-Go to Next Extent: Bir önceki<br />
veya bir sonraki görüntüye<br />
gelmenizi sa¤lar.<br />
Ful Extent: Haritan›n tamam›n›<br />
Data view da görüntülemeyi<br />
sa¤lar.<br />
Select Features: Katmanlar<br />
üzerine çizilmifl nokta çizgi ve<br />
poligonlar›n seçilmesini sa¤lar.<br />
Shift e bas›l› tutarak çoklu<br />
seçim yap›labilir.<br />
Select Elements: Katmanlar<br />
üzerindeki grafik metin ve resim<br />
gibi objeleri seçer.<br />
GÖRÜNTÜLEME ÖZELL‹KLER‹<br />
Window Overview: Aç›lan Layer Overview penceresindeki taral› k›rm›z› alan;<br />
Data view penceresinde görüntüledi¤imiz alan› gösterir.<br />
Window Magnifer: Aç›lan Magnifer penceresi alt›nda kalan alan› istenen oranda<br />
büyültür.<br />
Window Viewer: Harita ölçe¤ine göre görüntüleme yapmay› sa¤lar.
182 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
“Table of content”te bulunan katmanlar üzerinde farenin sa¤ tufluna t›klay›p<br />
aç›lan pencereden ‘Open Attribute Table’ sekmesini seçerseniz, katmana ait öznitelik<br />
bilgilerinin bulundu¤u pencere aç›lacakt›r.<br />
Öznitelik bilgilerinden yararlanarak sorgulama yapabilirsiniz. Bunun için tools<br />
araç çubu¤undaki ‘Find’ sekmesi t›klan›r.<br />
Aç›lan pencerede “Features” sekmesindeki “Find” k›sm›na bulmak istedi¤iniz<br />
özniteli¤in ismini yaz›n›z (örn: Trabzon) “In” k›sm›nda ise aramak istedi¤iniz katman›<br />
seçiniz (Visible layers’› seçmeniz yeterli olacakt›r).
10. Ünite - CBS Uygulamalar› - 1<br />
183<br />
Find’› t›klad›¤›n›zda istedi¤iniz özniteli¤in bulundu¤u layer ve field’› göreceksiniz.<br />
Value sekmesinin alt›ndaki Trabzon’un üzerinde fareyle sa¤ klik yapt›¤›n›zda<br />
birtak›m seçenekler ç›kacakt›r. Bunlardan;<br />
‘Flash’› seçti¤inizde girdi¤iniz özniteli¤in Data view’da yerini belirten bir parlama<br />
yapacak,
184 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
‘Zoom To’yu seçti¤inizde ise Data view’da o özniteli¤e yak›nlaflacakt›r.<br />
Tools araç çubu¤unun üzerindeki Identify sekmesi, üzerine t›klanan poligon<br />
çizgi ve noktalar›n öznitelik tablosundaki verilerinin görüntülenmesini sa¤lar.<br />
Örne¤in; araç çubu¤undan ‘Identify’› seçtikten sonra data view’ dan ‘Istanbul’u<br />
t›klarsan›z ‹stanbul’a ait öznitelik bilgilerinin bulundu¤u sayfa aç›lacakt›r.
10. Ünite - CBS Uygulamalar› - 1<br />
185<br />
Identify penceresinde ‹stanbul üzerine farenin sa¤ tuflu ile t›klarsak bir tak›m<br />
seçeneklerin bulundu¤u pencere aç›lacakt›r. Daha önce anlat›lan ‘Flash’ ve ‘Zoom<br />
To’ seçenekleri bu yolla da kullan›labilir.<br />
‘Select’ seçene¤i ile ‹stanbul feature’u seçili hale getirilirken ‘Unselect’ seçene¤i<br />
ile seçili alan iptal edilebilir.<br />
‘Add Hyperlink’ seçene¤i ile ‹stanbul feature’una video, jpg, pdf gibi dosyalar<br />
ekleyebilirsiniz.<br />
“Manage Hyperlinks” sekmesini t›klayarak aç›lan pencereden ‘Remove’u seçerek<br />
ekledi¤iniz köprüyü kald›rabilir, Add New ile de yeni köprüler ekleyebilirsiniz.
186 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
“Create Bookmark” ile proje ekran›nda görülen harita s›n›rlar›n›n ve sembolojinin<br />
kaydedildi¤i bir k›sa yol oluflturabilirsiniz. Bunun için Create Bookmark’› t›klaman›z<br />
yeterli olacakt›r. Oluflturdu¤unuz Bookmark’a; View Bookmarks ‹S-<br />
TANBUL yoluyla ulaflabilirsiniz.<br />
Ayr›ca herhangi bir durumda bookmark oluflturmak için; View Bookmarks<br />
Create yolunu da kullanabilirsiniz.<br />
Ayr›ca herhangi bir durumda bookmark oluflturmak için; View Bookmarks<br />
Create yolunu da kullanabilirsiniz.<br />
Aç›lan “Spatial Bookmark” penceresinde “Bookmark Name” k›sm›na istedi¤iniz<br />
ismi yaz›p ‘OK’i t›klayarak bookmark’› kaydedebilirsiniz.<br />
Tools araç çubu¤undaki üzerindeki ‘Measure’ sekmesi ‘Data view’ ekran›nda<br />
ölçüm yapman›z› sa¤lar.<br />
Bunun için ‘Measure’ sekmesi<br />
t›klanarak ç›kan cetvel ile<br />
ölçümü yap›lmak istenen iki<br />
nokta t›klan›r.<br />
Yap›lan ölçüm ‘Measure’<br />
penceresinde “Decimal Degrees”<br />
olarak görünecektir.<br />
‘Choose Units Distance’<br />
yolu izlenerek ölçüm için istedi¤iniz<br />
birimi seçebilirsiniz.<br />
Bu yol, izlenerek sadece ‘Measure’ ekran›ndaki birimi de¤ifltirebilirsiniz.<br />
Fareyi ‘Data view’ da gezdirdi¤inizde sa¤ alt köflede o noktaya ait ölçümler verilmektedir.<br />
Bu ölçümlerin birimini de¤ifltirmek için ise;
10. Ünite - CBS Uygulamalar› - 1<br />
187<br />
‘Data view’ ekran›ndaki ‘Layers’ üzerinde sa¤ klik yapt›ktan sonra “ Properties<br />
General Display Meters OK”<br />
‘Measure’ ekran›ndaki ‘Snap to Features’ seçene¤i seçilerek aktif hale getirildi-<br />
¤inde ‘Data view’daki’ feature’lar›n üzerinde yakalanmalar yapmay› sa¤lar.
188 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
UYGULAMA 2<br />
Uygulama 2’ye bafllamak için öncelikle Uygulama_2 dosyas›n› aç›n›z;<br />
File Open Bilgisayar›m C ArcGIS_9_E¤itim Uygulama_02 Aç<br />
Uygulama 2 içerisinde gelen katmanlar Uygulama 1 içerisinde gelenlerden farkl›l›k<br />
göstermektedir. Uygulama 2’de, Uygulama 1’deki vektör katmanlardan farkl›<br />
olarak ‘turkiye_dem’ ve ‘turkiye_hill’ adl› piksel de¤erleri tafl›yan raster katmanlar<br />
bulunmaktad›r.<br />
Dem ve hill katmanlar› ak›ll› raster olarak geçerler. Her bir ‘piksel’ in belli bir<br />
de¤eri vard›r. ‘Jpeg’ ve ‘bmp’ gibi formatlardan farkl› olarak bünyelerinde yükseklik<br />
de¤eri tafl›r.<br />
Turkiye vektör katman›n›n yan›ndaki - iflareti t›kland›¤›nda her bir ilin farkl› bir<br />
sembolojide atand›¤›n› görebilirsiniz.
10. Ünite - CBS Uygulamalar› - 2<br />
189<br />
LAYER PROPERTIES<br />
SEMBOLOJ‹<br />
Turkiye_hill katman› üzerinde sa¤ klik yap›p ‘Properties’ sekmesini seçti¤inizde,<br />
‘Layer Properties’ penceresi aç›lacakt›r.<br />
Aç›lan pencerenin ‘Symbology’ sekmesinde ‘Show’ k›sm› üç farkl› s›n›fta semboloji<br />
atayabilece¤inizi göstermektedir. fiu anda varsay›lan semboloji ‘stretched’dir.
190 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Burada ‘0 ile 254’ de¤erleri aras›nda de¤iflen renk skalas›na göre semboloji<br />
oluflturulmufltur. ‘Color Ramp’ k›sm›ndan renk de¤erini ayarlayabilir, ‘Invert’ k›sm›ndan<br />
da renk s›ralamas›n› de¤ifltirebilirsiniz. ‘Uygula Tamam’› t›klad›¤›n›zda<br />
de¤iflimler haritan›za uygulanacakt›r.<br />
‘Display’ sekmesinde ‘Contrast, Brightness, ve Transparency’ olmak üzere üç<br />
seçenek sunulur. Örne¤in ‘Transparency’ k›smna ‘50’ yazarak ‘Uygula Tamam’›<br />
t›klad›¤›n›zda turkiye_hill katman› ‘%50’ transparan olacakt›r.<br />
turkiye_dem katman›n›n yan›ndaki<br />
kutucuk t›klan›p tik iflareti aktif hale getirildikten<br />
sonra turkiye_dem katman›<br />
farenin sol tuflu ile t›klan›p b›rakmadan<br />
‘%50’ transparan hale getirilen turkiye_hill<br />
katman›n›n alt›na tafl›n›rsa iki katmanda<br />
ayn› anda görüntülenecektir.<br />
‘turkiye_dem’ katman›n›n üzerinde<br />
sa¤ klik ile aç›lan pencereden ‘properties’<br />
sekmesi t›klan›rsa ‘Layer Properties’<br />
penceresi aç›l›r. Aç›lan pencerenin<br />
‘Symbology’ sekmesinde ‘Color Ramp’<br />
k›sm›ndaki renk ayar›n› de¤ifltirip ‘Display<br />
Background Value’ seçene¤inin solundaki<br />
kutucukta tik iflaretini aktif hale<br />
getirip ‘as’ seçene¤inin solundaki renklerden<br />
mavi olan seçilir ve ‘Uygula Tamam’<br />
t›klan›r ise; haritam›zda “0” de¤erinde bulunan bütün alanlar›n (denizler)<br />
mavi renge döndü¤ünü göreceksiniz.
10. Ünite - CBS Uygulamalar› - 2<br />
191<br />
‘Display’ sekmesinde ‘Show Map Tips’ seçene¤inin yan›ndaki kutucuk iflaretlenip<br />
‘Tamam’ denilirse ‘Data view’da fare imlecinin bulundu¤u noktaya ait yükseklik<br />
verisinin görüntülenmesi sa¤lan›r.
192 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
UYGULAMA 3-4<br />
Uygulama 3 için; Bafllat Programlar ArcGIS ArcMap ya da masaüstünden arcmap<br />
ikonunu 2 kez t›klayarak program› aç›n›z.<br />
Daha önce uygulad›¤›n›z gibi;<br />
‘A new empty map’ geçene¤ini iflaretleyip ‘OK’i t›klad›ktan sonra,<br />
File Open Bilgisayar›m C ArcGIS_9_E¤itim Uygulama_03 Aç yolunu izleyerek<br />
uygulama 3’ü açabilirsiniz ya da;<br />
‘An existing map’i seçtikten sonra ‘Browse for maps…’ seçene¤ine çift t›klayarak<br />
aç›lan ArcGIS_E¤itim klasöründeki Uygulama_03 t›klad›ktan sonra ‘Aç’› seçerek<br />
var olan bir dosyay› açma yolunu da izleyebilirsiniz.<br />
Uygulama 1’de bahsedildi¤i gibi katmanlar hiyerarflik<br />
olarak s›ralan›r;<br />
• Nokta katman›<br />
• Çizgi katman›<br />
• Alan katman›<br />
• Raster katman›
10. Ünite - CBS Uygulamalar› - 3-4<br />
193<br />
SEMBOLOJ‹<br />
fiimdi turkiye_dem katman›na ‘semboloji’ atayal›m.<br />
Bunun için turkiye_dem katman› üzerinde<br />
sa¤ klik yap›p ‘Properties’ sekmesini seçiniz.<br />
Aç›lan ‘Layer Properties’ penceresinde, ‘Symbology’ sekmesinde ‘Color Ramp’<br />
k›sm›ndaki renk ayar›n› de¤ifltirip “Display Background Value” seçene¤inin solundaki<br />
kutucukta tik iflaretini aktif hale getirip ‘0’ de¤erinde bulunan bütün alanlara<br />
(denizler); ‘as’ seçene¤inin sa¤›ndaki renklerden ‘mavi’ olan seçilip, mavi rengi<br />
atay›n›z ve Uygula Tamam t›klan›r ise; haritam›zda “0” de¤erinde bulunan bütün<br />
alanlar (denizler) mavi renge dönecektir.
194 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
turkiye_hill katmana sa¤ klik properties Display Transparency (%50)<br />
Uygula Tamam yoluyla %50 transparan yap›n›z.<br />
turkiye_hill katman› turkiye_dem katman›-<br />
n›n alt›nda oldu¤u için ‘Data view’da görünmemektedir.<br />
Bunun için turkiye_dem katman›n›<br />
farenin sol tuflu ile t›klay›p b›rakmadan turkiye_hill<br />
katman›n›n alt›na tafl›y›n›z.<br />
Vektör katmanlarda semboloji, raster katmanlardan<br />
daha farkl› bir yöntem ile de atan›r.<br />
Örne¤in; Turkiye_Demiryolu<br />
katman›n›n alt›ndaki çizgi sekmesini<br />
t›klayarak aç›lan<br />
‘Symbol Selector’ penceresinden<br />
istedi¤iniz sembolu seçerek<br />
‘OK’e bas›p sembol atayabilirsiniz.<br />
Ayr›ca ‘Symbol Selector’<br />
penceresinde ‘Options’ k›sm›ndan<br />
renk ve genifllik ayarlar›n›<br />
de¤ifltirebilirsiniz.
10. Ünite - CBS Uygulamalar› - 3-4<br />
195<br />
Ayr›ca ‘Symbol Selector’ penceresine Turkiye_Demiryolu katman›n›n üzerinde<br />
sa¤ klik yapt›ktan sonra ‘Properties’ sekmesini t›klay›p;
196 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Aç›lan ‘Layer Properties’ penceresinin ‘Symbology’ sekmesinde, symbol’ün alt›ndaki<br />
çizgi kutucu¤unu t›klayarak da ulaflabilirsiniz.<br />
Sizde Turkiye_Demiryolu katman›n›n sembolünü ‘Railroad’; Turkiye_Nehir katman›n›n<br />
sembolünü ‘River’; Turkiye_Otoyol katman›n›n sembolünü ‘Highway’;<br />
Turkiye_Gol katman›n›n sembolünüde ‘Lake’ olarak de¤ifltiriniz.<br />
Turkiye_dem katman› üzerinde sa¤ klik yaparak ‘Properties’ sekmesini seçtikten<br />
sonra aç›lan ‘Layer Properties’ penceresinin general sekmesine geliniz.<br />
‘Scale Range’ k›sm›nda ‘Don’t show layer all scales’ seçene¤inin yan›ndaki kutucu¤a<br />
t›klay›p ‘Out beyond ve In beyond’ pencerelerine ölçek de¤eri girerseniz,<br />
turkiye_dem katman›n› sadece bu ölçekler aras›nda zoom yapt›¤›n›z zaman görebilirsiniz.<br />
Bu ölçekler d›fl›nda bir ölçekte, haritan›z<br />
aktif durumda de¤ildir ve katman›n yan›ndaki<br />
tik iflareti silinik haldedir. Bu ölçekler<br />
aras›nda haritan›za yak›nlaflt›¤›n›zda, haritan›z<br />
görünür duruma geçer ve katman›n yan›ndaki<br />
tik iflareti aktif hale gelir.<br />
Haritan›z› tüm ölçeklerde görünür konuma<br />
getirmek için ‘Layer Properties’ penceresinde<br />
‘Show layer at all scales’ seçene¤inin<br />
yan›ndaki kutucu¤u t›klaman›z gerekir.<br />
Turkiye_il katman›nda sa¤ klik yaparak<br />
‘Properties’ sekmesini seçtikten sonra aç›lan<br />
‘Layer Properties’ penceresinin ‘Symbology’<br />
sekmesine geliniz.
10. Ünite - CBS Uygulamalar› - 3-4<br />
197<br />
Show k›sm›nda ‘Single symbol’ yerine ‘Categories’ in alt›ndaki ‘Unique values’<br />
sekmesini seçerek farkl› bir sembol atamas› yapal›m. ‘Value Field’ bölümünden,<br />
‘ADI’ field’›n› seçerek ‘Add All Values’ ve ‘OK’ t›klad›¤›n›zda Data view’da Turkiye_il<br />
katman›n attribute table ›nda bulunan ‘ADI field’› semboloji olarak atanacakt›r.<br />
(Layer Properties penceresinin Display sekmesinde ‘Transparent’ › %0 yaparsan›z<br />
daha net görebilirsiniz.)<br />
KATMANLAR ÜZER‹NDE ET‹KETLEND‹RME (LABELS)<br />
Turkiye_il katman›nda sa¤ klik yaparak ‘Properties’ sekmesini seçtikten sonra aç›-<br />
lan ‘Layer Properties’ penceresinin ‘Labels’ sekmesine geliniz.
198 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
‘Label features in this layer’ seçene¤inin yan›ndaki tik iflareti etkin hale getirip<br />
‘Label Field’ bölümünden görüntülemek istedi¤iniz etiket grubunu ( ‘ADI’ ) seçtikten<br />
sonra Uygula Tamam’› t›klad›¤›n›zda her il ad›n›n›n ‘Data view’ da etiketlendi¤ini<br />
göreceksiniz.<br />
KATMANIN ADINI DE⁄‹fiT‹RMEK ‹Ç‹N (GENERAL)<br />
Ad›n› de¤ifltirmek istedi¤iniz katman üzerinde sa¤ klik yaparak ‘Properties’ sekmesini<br />
seçtikten sonra aç›lan ‘Layer Properties’ penceresinin ‘general’ sekmesine geliniz.<br />
‘Layer Name’ k›sm›ndaki ismi de¤ifltirip ‘Uygula Tamam’› t›klad›¤›n›zda katman›n<br />
ad› de¤iflecektir.<br />
SOURCE<br />
‘Layer Properties’ penceresinin ‘Source’ sekmesinde, ilgili katmana ait bilgiler bulunur.<br />
(Hangi klasörün içinde oldu¤u, hangi ‘feature class’lar›n bulundu¤u gibi…)
10. Ünite - CBS Uygulamalar› - 3-4<br />
199<br />
JOIN&RELATES<br />
Add Data C ArcGIS_9_E¤itim Uygulama_03 Turkiye.mdb Turkiye_Nufus2000<br />
Add yolu ile nüfus bilgilerinin bulundu¤u dosyay› ça¤›r›n.<br />
Ayn› yol ile Turkiye_Sagl›k,<br />
Turkiye_Secim95’i de ça¤›r›n›z.<br />
Dosyay› ça¤›rd›¤›n›zda ‘Table<br />
of content’de, ‘Display’den Source’a<br />
geçer. Çünkü ça¤›r›lan dosyalar<br />
sözel verilerdir ve sözel veriler<br />
‘Display’ de de¤il ‘Source’ da görüntülenir.<br />
Turkiye_Seçim95 üzerinde<br />
sa¤ klik yap›p ‘Open’ derseniz<br />
öznitelik tablosunu görüntüleyebilirsiniz.<br />
Ekledi¤iniz öznitelik tablolar›n› tek bir tablo haline getirmek için; ‘Turkiye_il’<br />
katman›n›n üzerinde sa¤ klik Properties yoluyla ‘Layer Properties’ penceresinin<br />
‘Join&Relates’ sekmesine geliniz.
200 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Birlefltirme yapabilmeniz için, birlefltirece¤iniz tablolarda ortak olan bir field’›n<br />
olmas› gerekmektedir. Çünkü ilgili katmana (Turkiye_il) ait olan tablolar (Turkiye_Sagl›k,<br />
Turkiye_Secim95, Turkiye_Nufus2000) ortak olan field baz al›narak birlefltirilecektir.<br />
Örne¤in bizim uygulamam›zda ortak olan field; ‘YERLES‹MKOD’ dur.<br />
‘Layer Properties’ penceresinin ‘Join&Relates’ sekmesinde ‘Add’ seçene¤ini t›klay›nca<br />
‘Join Data’ penceresi aç›lacakt›r. Aç›lan pencerede ‘1. k›s›mda’ ortak olan<br />
field’› (YERLESIMKOD) 2. k›s›mda birlefltirilecek olan tabloyu (Turkiye_Nufus2000)<br />
3. k›s›mda da di¤er tablolarda bulunan ortak field’› (YERLESIMKOD) seçilerek<br />
‘OK’ t›klay›n›z.
10. Ünite - CBS Uygulamalar› - 3-4<br />
201<br />
‘OK’ t›kland›ktan sonra ‘Turkiye_Nufus2000’, ‘Joins’ penceresine eklenecektir.<br />
Daha sonra Add diyerek s›ras›yla birlefltirilecek olan di¤er tablolar› da ‘Joins’ penceresine<br />
ekleyiniz.<br />
Birlefltirilecek olan tüm tablolar ‘Joins’ penceresine eklendikten sonra Tamam<br />
t›klan›nca birlefltirme gerçekleflecektir.
202 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
‘Table of content’ in ‘Display’<br />
sekmesinde Turkiye_ill katman›nda<br />
sa¤ klik yap›p ‘Open<br />
Attribute Table’› t›klay›nca aç›-<br />
lan pencerede birlefltirdi¤iniz<br />
tablolar› görebilirsiniz.<br />
Ekledi¤imiz öznitelik verilerinden<br />
yararlanarak bir sorgulama<br />
yapal›m;<br />
Örne¤in: Nüfus bafl›na düflen<br />
hekim say›s›n› görüntülemek<br />
için tematik haritalar oluflturman›z<br />
gerekir. Bunun için ise<br />
Turkiye_il katman›n›n üzerinde<br />
sa¤ klik Properties yoluyla ‘Layer<br />
Properties’ penceresinin<br />
‘Symbol’ sekmesinde ‘Quantities’<br />
k›sm›na geliniz.<br />
Nüfus bafl›na düflen hekim say›s›n› matematiksel bir ifllem gibi düflünerek hekimsay›s›/nüfusu<br />
ifllemini ‘Value’ k›sm›na Turkiye_Sagl›k.HEKIM; ‘Normalization’<br />
k›sm›na da Turkiye_Nufus2000.NUFUS2000 olarak uyguluyoruz. Tamam’› t›klay›nca<br />
oluflan harita bize nüfus bafl›na düflen hekim say›s›n› verecektir. ‘Normalization’<br />
k›sm›na da ‘none’ seçene¤ini iflaretlersek bu sefer oluflan harita bize illerdeki hekim<br />
say›lar›n› verecektir.
10. Ünite - CBS Uygulamalar› - 3-4<br />
203<br />
Turkiye_il katman› üzerinde sa¤ klik yap›p ‘Copy’i seçtikten sonra ‘Layers’ üzerine<br />
gelip ‘Paste Layer(s)’› seçersek katman›m›z kopyalanacakt›r. Bu bize bir katman<br />
üzerinde ayn› anda, birden fazla de¤iflik gösterim yapmam›z› sa¤lar.<br />
‘Insert’ sekmesinden ‘Data Frame’i seçerek ayr› bir klasör oluflturabiliriz. Bu da<br />
çal›flmam›zda bize kolayl›k sa¤lar.
204 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
UYGULAMA 5<br />
SEMBOL K‹TAPLI⁄I<br />
Program› açt›ktan sonra ‘Open’a ‘New map’ seçip;<br />
File Open Bilgisayar›m C ArcGIS_9_E¤itim Uygulama_05 Aç yolu ile<br />
Uygulama_5 mxd’yi aç›n›z.<br />
Program aç›ld›¤›nda varsay›lan olarak gelen bir semboloji vard›r. Ama biz kendimizde<br />
semboloji oluflturaca¤›z. Bunun için bir ‘style’ oluflturmam›z ya da var<br />
olan bir ‘style’ dosyas›ndan yararlanmam›z gerekir.<br />
Tools Styles Style Manager’› t›klay›n<br />
Aç›lan pencerede var<br />
olan ‘ESRI.style’ Esri’nin<br />
kütüphanesidir ve bünyesinde<br />
olan sembolojiyi<br />
gösterir, yan›ndaki + iflaretine<br />
t›klayarak dosyay› açabilirsiniz.<br />
Sar› renkli dosyalar<br />
içi dolu olanlar› beyaz<br />
olan dosyalarsa içi doldurulmam›fl<br />
dosyalar› gösterir.
10. Ünite - CBS Uygulamalar› - 5<br />
205<br />
‘Styles’› t›klayarak aç›lan pencerede yan›nda tik bulunan semboloji dosyas›n› bu tiki<br />
kald›rarak iptal edebilir; ‘Add’ seçene¤ini t›klayarak da yeni semboloji ekleyebiliriz.<br />
Styles Bilgisayar›m C ArcGIS_9_E¤itim Uygulama_05<br />
Style Jeoloji.style Aç yoluyla var olan<br />
style dosyas›n› ekleyebilirsiniz.
206 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Jeolojik Formasyonlar üzerinde sa¤ klik yaparak ‘Properties’ sekmesini t›klayarak<br />
‘Layer Properties’ penceresini aç›n›z.<br />
Aç›lan pencerenin ‘Symbology’ sekmesinde ‘Categories’i t›klayarak kategorik<br />
s›n›fland›rmaya geliyoruz.<br />
‘Value Field’a ‘Attribute table’ da bulunan hangi field’a göre kategorik s›n›fland›rma<br />
yapacaksak onu iflaretliyoruz (ACIKLAMA). ‘Add All Values’u t›klay›nca s›-<br />
n›fland›mam›z gelecektir fakat bizim istedi¤imiz semboloji daha önce ‘jeoloji.style’<br />
olarak eklemifl oldu¤umuz sembolojilerdir.<br />
Ekledi¤imiz sembolojileri<br />
kullanmak<br />
için ‘Match to symbols<br />
in a style’ sekmesine,<br />
geliyoruz. ‘Value Field’a<br />
ACIKLAMA’y› alt›ndaki<br />
kutucuktan da<br />
eklemifl oldu¤umuz<br />
‘style’ dosyas›n› seçip<br />
‘Match symbols’ dedikten<br />
sonra ‘Tamam’› t›kl›yoruz<br />
böylece sembolojimiz<br />
atanm›fl oluyor.
10. Ünite - CBS Uygulamalar› - 5<br />
207<br />
Var olan bir semboloji dosyas›n› eklemek yerine yeni bir semboloji dosyas›<br />
oluflturmak için ise; Tools Styles Style Manager yolu ile ‘Style Manager’ penceresini<br />
aç›n›z.<br />
Aç›lan pencerede Styles’› t›klad›ktan sonra aç›lan seçeneklerden ‘Add’ alt›ndaki<br />
‘Create New’i seçiniz.<br />
Dosya ad›n› New_style olarak yazarak kaydet seçene¤ini t›klay›n›z.
208 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Eklenen klasörü açarak ‘Fill Symbols’ içine sa¤ taraftaki pencerede sa¤ klik yaparak<br />
New Fill Symbol’ü t›klay›n›z.<br />
‘Symbol Property Editor’ penceresi Photoshop mant›¤›nda çal›flan bir penceredir.<br />
+ kutucu¤u yeni katman ekler. ‘Type Color Angle’ gibi sekmelerden de¤iflik<br />
seçeneklerle istedi¤iniz sembol fleklini yaratt›ktan sonra ‘OK’i t›kad›¤›n›zda istedi-<br />
¤iniz sembol atanacakt›r.<br />
Dikkat edilmesi gereken nokta efllefltirece¤iniz<br />
sembolojini ad› ‘attribute table’da nas›l ise<br />
ayn›s› olmal›d›r. Örne¤in ‘Attribute table’da ‘Andezit’<br />
fleklinde ise ve siz andezit yazm›fl iseniz<br />
küçük harfle yazd›¤›n›z için eflleflme gerçekleflmez.<br />
Birebir ayn› ismi vermelisiniz. Bunu yeni<br />
eklenen sembolün üzerinde sa¤ klik yaparak<br />
‘Rename’ sekmesini t›klayarak yapabilirsiniz.
10. Ünite - CBS Uygulamalar› - 5<br />
209<br />
Styles Bilgisayar›m C ArcGIS_9_E¤itim Uygulama_05 Style Jeoloji.style<br />
Aç yoluyla ekledi¤iniz dosyada ‘Fill Symbols’ seçene¤inde; ‘Name’ penceresinde<br />
sa¤ klik yapt›ktan sonra yukar›daki yolu izleyerek de yapabilirsiniz.<br />
Bu durumda iki tane ‘Andezit’ sembolü oluflacakt›r. Fakat ‘Layer Properties’<br />
penceresine gelip (Jeolojik Formasyonlar sa¤ klik) ‘Match Symbols’ dedi¤inizde<br />
en son ekledi¤iniz sembol varsay›lan olarak atanacakt›r.
210 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Jeolojide tabaka do¤rultulara farkl›l›k göstermektedir.‘Tabaka Do¤rultu’ katman›nda<br />
‘Match Symbols’ yöntemi kullan›l›rsa herhangi bir eflleflme olmayacakt›r çünkü<br />
do¤rultu tek bir kategoriksel sembol de¤ildir. ‘Tabaka Do¤rultu’ katman›n›n ‘Attribute<br />
table’›na bak›l›rsa her do¤rultu için farkl› bir de¤er yer ald›¤› görülür. O halde;<br />
“Tabaka Do¤rultu” üzerinde ‘sa¤ klik<br />
penceresini aç›n›z.<br />
Properties’ yoluyla ‘Layer Properties’<br />
‘Single Symbol’ seçene¤inde ‘Symbol’ kutucu¤unu t›klay›n›z.
10. Ünite - CBS Uygulamalar› - 5<br />
211<br />
Aç›lan pencerede ‘More<br />
Symbols’den ‘jeoloji style’›n›n<br />
aç›k olup olmad›¤›n› kontrol<br />
edin.<br />
‘Tabaka Do¤rultu’yu seçip<br />
‘OK’ t›klay›n.<br />
Advanced sekmesinden<br />
‘Rotation’u seçiniz.
212 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
‘None’ k›sm›nda do¤rultu ‘field’›n› seçtikten sonra ‘Geographic’i iflaretleyip ‘OK’i<br />
t›klay›n›z. Tamam› t›klad›¤›n›zda tabaka do¤rultular› gelecektir.
10. Ünite - CBS Uygulamalar› - 6<br />
213<br />
UYGULAMA 6<br />
Program› açt›ktan sonra ‘A new empty map’ seçne¤i ile yeni bir proje dosyas› aç›n›z.<br />
File Open Bilgisayar›m C ArcGIS_E¤itim Uygulama_06 Aç yolu<br />
ile Uygulama_6 mxd’yi aç›n›z.<br />
Gördü¤ünüz gibi gelen katmanlarda, kutucuklardaki iflaretler görünmez flekilde,<br />
‘Source’ k›sm›na geldi¤inizde ise belli bir kaynaktan veriyi okuyamad›¤›n› görüyoruz.<br />
Bu demek oluyor ki; veri kayna¤›n› kaybetmifl.<br />
Bunu tamir etmek için; herhangi bir katman üzerinde sa¤a t›klay›p ‘Data Repair<br />
Data Source’ dedi¤imizde bize ‘Goller’ katman›n›n nerede oldu¤unu soruyor.<br />
Dosyan›n kayna¤›n› bulup ‘Add’ denince katman tamir olacakt›r.<br />
Bir tane katman› tamir etti¤iniz zaman otomatik olarak di¤er katmanlarda tamir<br />
olacakt›r.
214 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
UYGULAMA 7<br />
Program› bafllat›n›z, ‘A new empty map’ seçene¤ini t›klayarak yeni bir sayfa aç›n›z.<br />
Yeni bir sayfa açt›ktan sonra ‘Add Data’y› t›klayarak C ArcGIS_E¤itim Uygulama_06’y›<br />
seçiniz.<br />
Aç›lan sayfada ‘Ctrl’ tufluna bas›l› tutarak geog_2500shp,Turkiye_Gol.shp,<br />
Turkiye_il.shp, Turkiye_Nehir.shp’yi t›klad›ktan sonra ‘Add’ i seçiniz.<br />
Aç›lan sayfada bize geog_2500 katman›n›n ‘Spatial Reference’›n›n olmad›¤›n›<br />
gösteriyor. ‘OK’i t›kl›yoruz.
10. Ünite - CBS Uygulamalar› - 7<br />
215<br />
ÖLÇEK SAB‹TLEME<br />
Haritan›n ölçe¤ini sabitlemek için ‘Layers’<br />
üzerinde sa¤ klik yap›p ‘Properties’i seçiyoruz.<br />
Aç›lan ‘Data Frame Properties’ penceresinin<br />
‘Data Frame’ sekmesimde Automatic<br />
olan ‘Extend’ k›sm›n› ‘Fixed Scale’<br />
olarak de¤ifltirdikten sonra alttaki kutucuktan<br />
sabitlemek istedi¤iniz ölçe¤i<br />
seçerek ‘Tamam’› t›klad›ktan sonra haritan›z<br />
istedi¤iniz ölçe¤e sabitlenecek ve<br />
hiçbir flekilde haritan›za yak›nlafl›p uzaklaflamayacaks›n›z.<br />
‹ptal etmek için ise<br />
tekrar ‘Automatic’ sekmesini aktif hale<br />
getirmeniz yeterlidir.<br />
SORGULAMA YAPMA<br />
Daha önce sorgulama yapmak<br />
için “identify” butonunu kullanm›flt›k<br />
flimdi ise farkl› bir yöntem ile<br />
sorgulama yapaca¤›z. Bunun için ‘Selection<br />
Select By Attributes’ ve ‘Select<br />
By Locations’ yolunu kullanaca¤›z.<br />
‘Select By Attribute’ bize öznitelik bilgilerinden<br />
yararlanarak sorgulama yapmam›z›<br />
sa¤lar. Bu sekmeyi t›klad›ktan<br />
sonra sorgulama ifllemine bafllan›r.
216 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Örne¤in ad› Eskiflehir olan ili bulmak<br />
istiyorum. Bunun için ‘Layer’ k›sm›nda<br />
sorgulama yapaca¤›n›z katman› seçip<br />
‘’ADI’’= ‘’ESK‹fiEH‹R’’ denklemini ‘ADI<br />
field’›n› çift t›klad›ktan sonra = butonunu<br />
t›klay›p Get Unique Values dedikten<br />
sonra ’ESK‹fiEH‹R’i çift t›klay›p ‘OK’i seçti¤iniz<br />
de ad› Eskiflehir olan ili ‘Data View’<br />
ekran›nda göreceksiniz. (Daha net<br />
görebilmek için geog_2500 katman›n›<br />
transparan yap›n›z. geog_25000 katman›nda<br />
sa¤ klik Properties Display<br />
transparent=%50’yi seçiniz.)<br />
‘Clear Selected Features’<br />
butonu bütün<br />
seçimleri iptal<br />
eder bunun için yeni<br />
sorgulama yapt›-<br />
¤›n›zda yani birden fazla seçiminiz oldu¤unda<br />
ve herhangi birini iptal etmek istedi¤inizde Selection<br />
sekmesinde seçili olan örne¤in Turkiye_il<br />
katman›n›n tik iflaretini kald›rman›z gerekir.<br />
• Siz de Nüfusu 2000000’den büyük illeri sorgulay›n›z. (Bunun için öncelikle<br />
Attribute table’›nda nüfus bilgisi olan katman› bulunuz.)
10. Ünite - CBS Uygulamalar› - 7<br />
217<br />
Sorgulama yapt›¤›n›z katman üzerinde sa¤ klik yapt›ktan sonra ‘Open Attribute<br />
Table’ sekmesini seçip aç›lan pencerede ‘Selected’› t›klarsan›z ‘Data view’ da seçili<br />
olan ‘field’lar› size gösterecektir.<br />
RAPOR OLUfiTURMA<br />
Attribute table da Options Reports Create Report yolunu izleyin.<br />
Aç›lan pencerede ‘Available<br />
Fields’ k›sm›ndan raporlamak<br />
istedi¤iniz ‘field’lar›<br />
seçip iflaretini t›klay›n›z<br />
(birden fazla seçim yapabilirsiniz).<br />
‘Display’ sekmesinden<br />
raporun görünümüyle<br />
ilgili istedi¤iniz düzenlemeleri<br />
yapt›ktan sonra<br />
‘Save’ seçene¤ini t›klayarak<br />
raporunuzu kaydedebilirsiniz.<br />
‘Select By Location’ seçene¤inde,<br />
‘Select By Attributes’dan<br />
farkl› olarak ‘2’ katman üzerinde<br />
sorgulama yap›labiliyor.<br />
“Select By Location”dan lokasyonel sorgulamalar yap›l›r. Örne¤in ‘Ankara ilinin<br />
etraf›nda’10 m yar›çap›nda bulunan göller’ fleklinde bir sorgulama ‘Select By<br />
Location’dan yap›l›r.
218 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
‘Select By Location’› seçtikten sonra<br />
ç›kan pencerede;<br />
1.k›s›m nas›l bir ifllem yapmak istedi¤inizle<br />
alakal›d›r (yeni bir seçim yapmak,<br />
var olan seçime yeni seçim eklemek, ya<br />
da ç›karmak gibi).<br />
2.k›s›m sorgulama sonucunda ulaflmak<br />
istedi¤iniz katman›n seçildi¤i bölümdür.<br />
(geog_25000)<br />
3.k›s›m s›n›ra göre, merkeze göre gibi<br />
sorgulama seçeneklerinin bulundu¤u k›-<br />
s›md›r.<br />
4.k›s›m sorgulama yapaca¤›n›z katman›n<br />
seçildi¤i bölümdür. (Turkiye_ill)<br />
‘Use selected features’ k›sm› daha önce<br />
seçilmifl olan ‘feature’lar üzerinden<br />
sorgulama yapman›z› sa¤lar, tik iflareti<br />
kald›r›l›rsa tüm harita üzerinden sorgulama<br />
yapar.<br />
Apply’a buffer k›sm› s›n›r belirler (10 metre).<br />
Yeni bir sorgulama yapmak ve yeni katmanlar<br />
eklemek için bir ‘data frame’ aç›n›z.<br />
Aç›lan ‘data frame’de Add data’dan C ArcGIS_E¤itim Uygulama_07<br />
Ankara yoluyla aç›lan yol, parsel, imar ve bina shp.’lar›n› ekleyin.<br />
Yapaca¤›m›z sorgulama: ‘Ahmet Rasim soka¤a 10 m mesafedeki binalar’ d›r.<br />
Sokak bir çizgi katman›d›r ve ‘Table of content’ de bulunan tek çizgi katman›z<br />
yoldur o halde;<br />
‘Select By Attributes’a gelip;
10. Ünite - CBS Uygulamalar› - 7<br />
219<br />
Yol_Orta katman›nda "AD" =<br />
'Ahmet Rasim Sokak' denklemi ile<br />
Ahmet Rasim soka¤› buluyoruz.<br />
Daha sonra ‘Select By Locations’a<br />
gelip seçili’ feature’lar üzerinden Binalar<br />
katman›nda seçim yapaca¤›z ve<br />
üzerinde çal›flaca¤›m›z katmanda<br />
Yol_Orta katman› olacak ayr›ca buffer<br />
içinde 10 m’yi seçece¤iz ‘Apply’ dedi-<br />
¤imizde;<br />
Rasim soka¤a 10 m mesafedeki binalar<br />
seçilecektir.
220 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Yap›lan sorgulamada grafik oluflturmak için binalar katman›n üzerinde sa¤ klik<br />
yapt›ktan sonra ‘Open Attribute Table’ sekmesini seçip aç›lan pencerede Selected’›<br />
t›klad›ktan sonra ‘Options Create Graph’› seçiniz.<br />
Buradan oluflturmak istedi¤iniz grafi¤i seçerek ‘Next’e bas›n›z. ‹stedi¤iniz<br />
de¤ifliklikleri yapt›ktan sonra ‘Finish’ diyerek grafi¤i oluflturabilirsiniz.
10. Ünite - CBS Uygulamalar› - 8<br />
221<br />
UYGULAMA 8<br />
Çal›flmaya bafllamak için Uygulama_8.mxd’yi açaca¤›z, fakat bu sefer farkl› bir yol<br />
izleyece¤iz. Böylece mxd’nin fark›n› daha iyi kavram›fl olaca¤›z. mxd' nin fark›<br />
projeye kald›¤›n›z yerden devam etme olana¤› sa¤lamas›d›r.<br />
Bilgisayar›m C ARCGIS_EG‹T‹M Uygulama_8<br />
GÜNCELLEME YAPMA<br />
Arcmap’de güncelleme yapmak için kullan›lan araç çubu¤u Editor araç çubu¤udur.<br />
Editor’ü açmak için ama menünün bulundu¤u gri çubuk üzerinde sa¤a klik<br />
yap›p aç›lan pencereden Editor’ü seçmeniz gerekir. Ya da standart araç çubu¤u<br />
üzerinde bulunan Editor’e t›klayarak da editore ulaflabiliriz.<br />
Herhangi bir güncelleme için yap›-<br />
lacak ilk ifllem Editor araç çubu¤undaki<br />
Editor yaz›s›n› t›klay›p ‘Start Editing’i<br />
seçmektir.<br />
Aç›lan pencere size hangi katman<br />
üzerinde güncelleme yapmak istedi¤inizi<br />
(e¤er oluflturulmufl katmanlar›n›z varsa)<br />
soracakt›r. ‘Start Editing’i t›kl›yoruz.
222 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Editor araç çubu¤unda en önemli k›s›m target k›sm›d›r. Hangi katman›n hedeflendi¤ini<br />
gösterir.<br />
Örne¤in binalar feature’unda<br />
güncelleme yapal›m. Örnekteki<br />
binalar olmas› gereken yerde de-<br />
¤il. bunu düzeltmek için; binay›<br />
bir kez t›klayarak seçili hale getirip<br />
sonra fare ile bir kez t›klay›p<br />
b›rakmadan istedi¤iniz yere tafl›-<br />
man›z gerekir. ‘Shift’e bas›l› tutup<br />
sonra binalar t›klanarak çoklu seçim<br />
yap›labilir.<br />
Fakat bu ifllem elle yap›ld›¤› için birtak›m hatalar meydana<br />
gelebilir. Örne¤in yan yana bulunmas› gereken binalar tafl›n›nca<br />
biri önde biri arkada olabilir. Bunu engellemek için Editor<br />
seçeneginin alt›nda ‘Snapping’ seçene¤i t›klan›r. ‘Snapping’ çizim<br />
üzerinde yakalama yapmay› sa¤lar.<br />
‘Snapping’ t›kland›ktan sonra aç›lan pencerede hangi katmanda ve hangi noktalarda<br />
yakalama yap›laca¤› seçilebilir. ‘Snapping’ ço¤u zaman seçimleri kolaylaflt›r›rken<br />
ayn› zamanda istenmeyen noktalardan yakalayarak iflimizi zorlaflt›rabilir<br />
bunun için snapping’leri iptal etmemiz gerekir.
10. Ünite - CBS Uygulamalar› - 8<br />
223<br />
Binalar› döndürmek için Editor araç çubu¤unda bulunan rotate seçene¤ine t›klad›ktan<br />
sonra, döndürmek istedi¤iniz binan›n üzerine t›klayarak b›rakmadan istedi¤iniz<br />
yöne döndürebilirsiniz. Editör çubu¤undaki iflaretini t›klayarak tafl›ma<br />
ifllevine dönebilirsiniz.<br />
Editor tool’unda bize gereken<br />
bir di¤er araç çubu¤u ise<br />
‘Sketch Tool’udur. ‘Sketch Tool’<br />
unun oldu¤u sekmeye t›klad›ktan<br />
sonra ‘Data view’ üzerinde<br />
t›klayarak çizim yapabilirsiniz.<br />
Çizim bitti¤inde çift t›klayarak<br />
çizimi sonland›rabilirsiniz.<br />
‘Target’›m›zda binalar katman› oldu¤u için flu anda<br />
yap›lan çizim alan ‘feature’› olarak olufltu. Klavyeden<br />
‘Delete’ tufluna basarak istemedi¤iniz çizimi<br />
silebilirsiniz.<br />
Bir çizim yapt›ktan sonra ‘Editor’ toolunda bulunan ‘Attributes’ sekmesinden,<br />
yapm›fl oldu¤unuz çizim ile ilgili bilgileri girebilirsiniz.<br />
Program otomatik olarak yapt›¤›n›z çizimin<br />
uzunlu¤unu ve alan›n› hesaplayacakt›r. Bunun<br />
haricinde ‘kap› no, bina no’ mahalle gibi<br />
bilgileri ‘Attributes’ den girebilirsiniz.<br />
Koordinatlar›n› bildi¤iniz bir çizimi yapmak için;<br />
‘Sketch Tool’ aktif iken ‘F6’ ya basarak aç›lan (aç›lm›yorsa<br />
Data view’de sa¤ t›klay›p Absolute X,Y yi seçerek) aç›-<br />
lan kutucu¤a koordinat de¤erlerini yaz›yoruz.
224 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
UYGULAMA 9<br />
Bilgisayar›m C ARCGIS_EG‹T‹M Uygulama_9 yolu ile Uygulama_9.mxd’yi aç›n›z.<br />
GÜNCELLEME YAPMA<br />
Güncellemeye bafllamak için Editor<br />
Start Editing i t›klay›n›z.<br />
Yeni bir ‘feature’ oluflturmak için ‘Task’ k›sm›nda ‘Create New Feature’; ‘Target’<br />
k›sm›nda ise hangi katman üzerinde güncelleme yapacaksan›z o seçili olmal›d›r.<br />
‘Data view’da görünen iki parsel aras›ndaki<br />
yolun tam ortas›na elektrik hatt› döfleyelim. (Bunun<br />
için ‘Target’ k›sm›nda ‘Elektrik Direkleri’ katman›<br />
seçili olmal›d›r). Bu ifllemi göz karar› da yapabiliriz<br />
fakat yolun tam ortas›na düzgün bir hat<br />
çekmek için yola paralel bir çizgi olufltural›m.<br />
Bunun için ‘Data view’ dan flekildeki gibi yol<br />
çizgisini seçtikten sonra Editor Copy Paralel’i<br />
t›kl›yoruz.
10. Ünite - CBS Uygulamalar› - 9<br />
225<br />
Ç›kan pencerede ‘Distance’ k›sm›na nekadar<br />
uza¤a paralel bir çizgi oluflturmak<br />
istiyorsam o de¤eri ‘Side’ k›sm›na ise hangi<br />
tarafa oluflturmak isteniyorsa, o yönü<br />
seçiyoruz.<br />
(Yolun geniflli¤ini Tools<br />
araç çubu¤u üzerindeki measure sekmesini<br />
measure sekmesini kullan›rsak 8<br />
metre oldu¤unu görürüz o halde Distance<br />
k›sm›na 4 yazarak, ‘Side’ k›sm›ndan da<br />
‘Right’ taraf›n› seçip ‘OK’ t›klarsak yolun tam<br />
ortas›nda bir çizgi oluflturmufl oluruz.) fiimdi<br />
oluflturdu¤umuz çizgi boyunca elektrik direkleri döfleyece¤iz.<br />
‘Target’› Elektrik Direkleri olarak seçtikten<br />
sonra yolun ortas›na çizmifl oldu-<br />
¤umuz çizgiyi seçili hale getirip ‘Editor<br />
Divide’› t›klay›n›z.<br />
Ç›kan pencerede 2. seçene¤i<br />
t›klay›p ‘20’ yazarak ‘OK’ t›kland›¤›nda;<br />
otomatik olarak her ‘20<br />
m’ de bir elektrik dire¤i atayacakt›r.<br />
‹fllemi tamamlad›ktan sonra ‘Editor<br />
Edit’ diyerek güncellemeyi yap›n›z.<br />
Save
226 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Harita üzerindeki iki parseli birlefltirmek için; öncelikle Target k›sm›n› Parsel<br />
yap›n›z.<br />
Birlefltirmek istedi¤iniz parselleri shift tufluna bas›l› tutarak olarak seçtikten<br />
sonra Editor Merge’i t›klay›n›z.<br />
Aç›lan pencere birlefltirilecek parselin, birlefltirme yapt›¤›n›z parsellerden hangisinin<br />
özelliklerini tafl›mas› gerekti¤ini soruyor. Seçip ‘OK’ t›kl›yoruz ve parsel birleflik<br />
hale geliyor.<br />
Harita üzerindeki yeni bir refüj oluflturmak için; öncelikle ‘Target’ k›sm›n› ‘Refüj’<br />
yap›n›z.
10. Ünite - CBS Uygulamalar› - 9<br />
227<br />
Ortas›ndan refüjü geçirmek istedi-<br />
¤im parselleri seçili hale getirdikten<br />
sonra Editor çubu¤undaki seçene¤ini<br />
t›klayarak’ Trace tool’u seçiyoruz.<br />
Refüjü geçirmek istedi¤imiz yerin<br />
bafllang›ç noktas›na t›klad›ktan sonra;geçirmek<br />
istedi¤imiz hat üzerinde<br />
fareyi gezdiriyoruz (t›klamadan), bitifle<br />
geldi¤imizde fareyi çift t›kl›yoruz.<br />
Editor Clip i t›klad›ktan sonra aç›lan kutuya<br />
refüj için mesafe giriyoruz(4) OK’i t›klad›ktan<br />
sonra 4m mesafede refüj bulunan 8 m’lik bir yol<br />
oluflturacakt›r. Editor Save Edits diyerek güncellemeyi<br />
kaydedebilirsiniz.<br />
fiimdi de Task k›sm›ndaki<br />
seçenekleri inceleyelim.<br />
‘Cut Polygon Features’ parsellerin bölünmesi için kullan›l›r yani ‘Merge’ iflleminin<br />
tam tersi olarak düflünülebilir.
228 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
‘Target’ k›sm› Parsel,<br />
Task k›sm› Cut Polygon Features<br />
ve sketch tool aktif<br />
iken seçili bir parsel’in d›-<br />
fl›nda bir noktadan bafllamak<br />
üzere t›klay›p çizgi<br />
oluflturduktan sonra d›fl›ndaki<br />
bir noktada çift t›klay›p<br />
çizimi bitirdi¤inizde<br />
parseliniz 2’ye ayr›lacakt›r.<br />
Reshape Feature seçene¤i ise;<br />
Seçili olan ‘feature’a ekleme yapmay› sa¤lar.<br />
Bunun için ‘sketch tool’ aktif iken seçili olan parselin iç noktas›ndan bafllayarak<br />
bir çizim yap›p gene iç noktas›nda çift t›klayarak bitirdi¤inizde, o parsele ekleme<br />
yap›p, parseli büyütecektir.
10. Ünite - CBS Uygulamalar› - 9<br />
229<br />
Auto-Complete Polygon seçene¤i ise;<br />
Seçili olan ‘feature’›n yan›na yeni bir ‘feature’ eklemeyi sa¤lar.<br />
Bunun için ‘sketch tool’ aktif iken seçili olan parselin iç noktas›ndan bafllayarak<br />
bir çizim yap›p gene iç noktas›nda çift t›klayarak bitirdi¤inizde o parsele komflu<br />
olan yeni bir parsel oluflturacakt›r.<br />
Mirror Feature seçene¤i ise;<br />
Seçili olan ‘feature’›n, ‘sketch tool’ ile çizilen bir çizgiye göre simetri¤ini oluflturmay›<br />
sa¤lar.<br />
Bunun için ‘sketch tool’ aktif iken seçili olan parselin etraf›nda bir çizgi oluflturman›z<br />
yeterlidir.<br />
Modify Feature seçene¤i ise;<br />
Seçili olan ‘feature’ üzerinden düzenlemeler yapar.<br />
‘Sketch tool’ seçildi¤i andan itibaren çizimin son noktas›ndan yakalar ve parse-
230 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
lin fleklini de¤ifltirme imkân› tan›r. Çizim bitti¤inde çift t›klayarak çizimi sonland›-<br />
rabilirsiniz.<br />
‘Edit’ iflleminde unutulmamas› gereken bir di¤er<br />
nokta ise; yap›lan ifllemin kaydedilmesidir. ‘Editor<br />
Save Edits’i t›klayarak de¤ifliklikleri kaydedebilirsiniz.<br />
Editor ile ifliniz bittikten sonra ise ‘Editor Stop<br />
Editing’ diyerek ‘Editor’u kapatabilirsiniz.
10. Ünite - CBS Uygulamalar› - 10<br />
231<br />
UYGULAMA 10<br />
Bu uygulamada ArcCatalog arayüzünü inceleyece¤iz. ArcCatalog grafik ve sözel<br />
verileri tan›mlamada, gözden geçirmede ve organize etmede kullan›lan bir uygulamad›r.<br />
ArcCatalogda iliflkisel veri tabanlar›na direkt ba¤lant› kurulabilir. Shapefile veya<br />
feature’lar›n›za ulaflabilirsiniz.<br />
ArcCatalog’u açmak için;<br />
Bafllat Programlar ArcGIS ArcCatalog yolunu izleyiniz.<br />
ArcCatalog penceresinde klasörlerinizin içerisinde hangi tiplerde dosyalar oldu¤unu<br />
görebilirsiniz.(C ARCGIS_EGITIM Uygulama_10)
232 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Standart menünün alt›nda bulunan seçeneklerden dosyalar›n farkl› flekilde görüntülenmesini<br />
sa¤layabilirsiniz.<br />
ArcMap’de ‘Table of content’ olan k›s›m ArcCatalog’da ‘Catalog tree’ olarak geçer.<br />
Veri taban›nda yer alacak alanlar›n yarat›lmas› ve yönetilmesi ile ilgili ifllemler<br />
ArcCatalog’dan yap›l›r.<br />
Uygulama_10 dosyas›n›n içinse sa¤ klik yaparak aç›lan sekmelerden ‘New’ e<br />
gelip aç›lan sekmelerden istedi¤imiz tipde dosya oluflturabiliriz. Folder ile bir<br />
dosya oluflturabilirsiniz. Personal Geodatabase 4Gb büyüklü¤ünde co¤rafi veritaban›<br />
olufltururken File Geodatabase bilgisayar›n kapasitesinde co¤rafi veri<br />
oluflturabiliyor. ‘Layer’ seçene¤i ile katman ‘Group Layer’ seçene¤i ile grup katman›<br />
oluflturabilirsiniz.<br />
Biz bir Shapefile olufltural›m.<br />
Shapefile’› t›klad›ktan sonra aç›lan<br />
pencerede Name k›sm›na oluflturaca¤›-<br />
n›z shapefile’›n ad›n› yaz›p Feature type<br />
k›sm›ndanda shapefile’›n tipini seçiyoruz.<br />
Biz bir parsel olufltural›m bu durumda<br />
alan katman› oluflturaca¤›m›z<br />
için Feature Type k›sm›ndan poligonu<br />
seçece¤iz.<br />
‘Description’ k›sm›nda yazan ‘Unknown Coordinate System’ yaz›s› bize herhangi<br />
bir koordinat sisteminin tan›mlanmad›¤›n› gösteriyor, tan›mlamak için Edit Select’i<br />
t›kl›yoruz.
10. Ünite - CBS Uygulamalar› - 10<br />
233<br />
Aç›lan pencereden ‘Projected Coordinate Systems’i çift t›kl›yoruz.<br />
Aç›lan pencerede Utm’i çift t›kl›yoruz.
234 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Türkiye’de bir alanda çal›flacaksan›z ‘Wgs1984’ü çift t›kl›yorsunuz.<br />
Örne¤in ‹zmir’de bir yerde çal›fl›yorsan›z ‘WGS 1984 UTM Zone 35N.prj’i çift<br />
t›kl›yorsunuz.
10. Ünite - CBS Uygulamalar› - 10<br />
235<br />
Daha sonra ‘Tamam OK’ diyerek ifllemi bitiriyoruz ya da bunlar›n yerine ‘Edit’<br />
dedikten sonra ‘Import’u t›klay›p daha önceden koordinat sistemi atanm›fl bir dosyadan<br />
referens alarak oluflturaca¤›m›z shapefile’a ayn› koordinat sistemini atayabiliriz.<br />
Örne¤in için ‘Import’ dedikten sonra Uygulama_07 içerisindeki ‘ankara.img’i seçip<br />
‘Add’ i t›klad›ktan sonra ‘Tamam OK’ dedi¤imizde bu katman›n koordinat sistemiyle<br />
ayn› olan bir Parsel shapefile’› oluflturmufl oluruz.<br />
fiimdi Uygulama_10 dosyas›nda sa¤ klik<br />
yapt›ktan sonra New Personal Geodatabase’i<br />
t›klayal›m.<br />
‘Geodatabase’i içerisine ‘feature class’lar<br />
oluflturmak için kulland›¤›n›z bir kutu gibi düflünebilirsiniz.
236 Co¤rafi Bilgi Sistemlerine Girifl<br />
Oluflturdu¤unuz ‘Geodatabase’e katmanlar ad›n› veriniz. Daha sonra katmanlar<br />
üzerinde çift t›klay›p aç›n›z.<br />
Aç›lan pencerede sa¤ klik yapt›ktan<br />
sonra ‘New’i t›klay›n. Aç›-<br />
lan sekmedeki ‘Feature data Class’<br />
tek bir ‘feature’d›r. Yani ‘shapefile’›n<br />
baflka bir versiyonudur, ‘Feature<br />
Dataset’ ise birden fazla ‘feature<br />
class’› içerebilir. ‘Feature Dataset’e<br />
bir koordinat atad›¤›n›zda<br />
içerisindeki bütün ‘feature<br />
class’lar›n koordinat› ayn› olur.<br />
Örne¤in ‘Feature Dataset’i t›klad›ktan<br />
sonra; aç›lan pencereye<br />
Dataset’in ismini yaz›p (cevre)<br />
‘‹leri’yi t›klay›n. Daha sonra aç›lan<br />
pencerede koordinat sisteminizi<br />
seçtikten sonra(ya da import ettikten<br />
sonra; daha önce uygulanan Ankara.img’i<br />
import ediniz) ileri ve finish<br />
dedi¤inizde cevre isminde bir<br />
‘Geo Dataset’ oluflur. Art›k cevre ‘Dataset’inin<br />
içine oluflturulacak ‘feature<br />
classlar’a koordinat sistemi atamaya<br />
gerek kalmaz.<br />
fiimdi de ‘Feature Class’ olufltural›m.<br />
Bunun için Uygulama_10<br />
klasörünün içindeki katmanlar Geodatabase’ine<br />
gelerek (Geodatabase<br />
oluflturmadan feature class oluflturulmaz)<br />
sa¤ klik New Feature<br />
Class’› t›klay›n.
10. Ünite - CBS Uygulamalar› - 10<br />
237<br />
Aç›lan pencerede Name k›sm›na Feture<br />
Class ismini yaz›p (bina_kat Türkçe<br />
karakter kullan›lmamal› ve arada boflluk<br />
b›rak›lmamal›d›r) ‘Type’ k›sm›ndan tipini<br />
seçin(Polygon). ‘‹leri’ dedi¤inizde koordinat<br />
sistemini soracakt›r. Çal›flma alan›n›z›n<br />
koordinat bilgilerini girdikten<br />
sonra ileri ileri’yi t›klay›n.<br />
‘Field Name’ k›sm›na öznitelik tablosunda bulunmas›n› istedi¤iniz isimleri yaz›p<br />
‘Data Type’ k›sm›ndan tipini seçtikten sonra ‘Finish’ dedi¤inizde ‘bina_kat’ isimi<br />
‘feature class’ oluflacakt›r.
Change language