istanbul ticaret odası çini araştırması - ITO

İSTANBUL TİCARET ODASI
ÇİNİ ARAŞTIRMASI
AYSUN KÜÇÜKYILMAZLAR
İstanbul, 2006

İÇİNDEKİLER
Sayfa
I. Çini Tanımı………………………………….………………………………...….... 3
II. Türk Çini Sanatının Tarihçesi……………………………………………….. …. 5
III. Türkiye’deki Çinicilik……………………………………………..………….. 9
1. İznik Çinileri……………………………………………………..…………..…… 9
a) İznik Çinisinin Özellikleri……………………………………………...... 10
b) İznik Çinilerinin Türleri……………………………………………………… 11
c) Günümüzde İznik Çinisi............................................................................... 13
2. Kütahya Çinileri………………………………………………..………………… 15
a) Kütahya Çinisinin Özellikleri……………………………………………...... 16
b) Günümüzde Kütahya Çinisi………..……………………………………… 16
IV. Gümrük Tarife Cetveli İstatistik Pozisyon Numarası………………….. 18
V. Dış Ticaret…………………………………………………………………………. 19
VI. Kaynaklar………………………………………………………………………… 20
VII. Yararlı Adresler…………..…………………………………………………… 20
2

I. ÇİNİ TANIMI
Çini içi ve dışı veya tek yüzü sırlı, sıraltı boyalarıyla dekore edilerek geleneksel
motiflerle süslenişi seçili malzemeyle yapılmış olan, mimariye bağlı olarak gelişen bir
sanat türüdür. Çiniden seçili malzemeler yapılmış olması, Selçuklu kaynaklarında
çininin bir iksir olduğu şeklinde vurgulanmaktadır.
Çini kelimesinin 'i' ilgi harfiyle türetilmiş olması ilk bakışta çiniciliğin Çin'den geldiği
kanısını uyandırmaktadır. Ancak çiniciliğin Türklere özgü bir sanat olduğu sanat tarihi
uzmanlarınca kabul edilmektedir.
Çinicilik çok eski tarihlere, Asurlular zamanına kadar dayanan bir doğu sanatıdır.
Antik çağda Mısır, Mezopotamya, İran ve Girit kültürlerinde mimari bezeme öğesi
olarak çini kullanılmıştır. Mimaride M.Ö.3000 yılında, İslam mimarisinde ise
9.yüzyılda kullanılmaya başlanmıştır.
İlk olarak Türkler, Orta Asya’da çini imal etmişlerdir. Orta Asya’da bulunan Kaşan
şehri sebebiyle Kaşi diye adlandırılan çinilere ilişkin bu şehirde, Turfan, Aşkar ve
Koça bölgelerinde yapılan kazılarda bulunan fırın artıkları ve parça çiniler, Türklerin
çok eski devirlerde, 8.yüzyıldan önce çiniyi bir sanat dalı olarak ele aldıklarını
gösteren verileri barındırmaktadır.
Mimaride kullanılan çiniye 18. yüzyıla kadar "Kaşi", çini eşyaya (tabak, vazo, kase
vb.) de "Evani" (kapkacak) adı verilmiştir. O dönemde Çin'den ithal edilen
porselenlerin ün kazanmalarından ötürü, Türk yapısı "Kaşi" ye, kalitesinin yüksekliğini
vurgulamak için "Çini" denmeye başlanmıştır.
Selçuklular'ın 1071'de Bizanslılar`ı yenmesinden sonra Anadolu, hem Selçuklular
hem de çiniler için yeni bir vatan olmuştur. Bu topraklardaki çini sanatı, 13. yüzyılda
Selçuklu mimarisinin doruğa ulaştığı dönemde gelişmiş ve buna bağlı olarak da pek
çok camii, medrese, türbe ve saray duvarları çinilerle bezenmiştir. Başlıca turkuaz,
kobalt ve mor renklerin kullanıldığı geometrik desenli çini ve çini mozaikler iç
mekanlarda tercih edilirken, dışta da sırlı veya sırsız tuğlalar kullanılmıştır. Figürlü
sanat eserlerini kullanmaktan çekinmeyen Selçuklu sanatkarlar özellikle hayvan
tasvirlerinde çok başarılı olmuşlardır.
3

14. yüzyılda Anadolu Çini sanatı Osmanlılar ile birlikte yeni bir boyut kazanmıştır.
Özellikle 15 ve 17. yüzyıllar arasında İznik, önemli bir çini ve seramik üretim merkezi
haline gelmiştir. Burada üretilen çiniler başkent İstanbul'daki saray duvarlarını
süslemiştir.
Çeşitli tekniklerle zenginleşen bu süsleme sanatı, hep mimariye bağlı kalmış, onun
üstünlüğünü ezmemiş, ama renkli bir atmosfer yaratarak mekan etkisini arttırmıştır.
Anadolu Selçukluları ile çok yaygın ve çeşitli tipteki mimari yapıtlar üzerinde büyük bir
gelişme göstererek varlığını günümüze kadar sürdüren çini süslemesinde, her
dönem, bir önceki dönemin teknik üstünlüğünü sürdürmekle birlikte yeni teknik buluş
ve renklerle bu sanatı zenginleştirmiştir. Örneğin Selçuklu çinileri kare, dikdörtgen
veya altıgen şeklilerinde hazırlanıp, yüzlerinde mavi lacivert, toprak sarısı, turkuvaz,
siyah, kahverengi gibi sırla karıştırılmış renklerle boyanıp pişirilmiş olup, alçı veya
horasan harç üzerinde aplike edilmiş, mozaik şeklinde yapılmış süslemelerdir.
Geleneksel Türk sanatlarından olan çini, genellikler mimari yapıların, cami, köşk,
saray ve benzeri yapıların iç ve dış süslemelerinde kullanılmış bir seramik türüdür.
Bu çiniler ikiye ayrılır:
1- Duvar çinileri (kaşi)
2- Evani (Tabak, vazo, kupa, kase, sürahi, bardak ve benzeri seramik türleri)
Çini ortaya koyduğu çok renkli geniş yüzey alanlarını kaplama özelliği ve kalıcılığı ile
Türk süsleme sanatının en önemli unsuru ve malzemesi olmuştur. Çini süslemenin
önemi, 3 ana özelliği ile açıklanmaktadır:
1- Çok renklilik: Çini süsleme ile renk unsuru çok renkli olarak mimari ifadeye
katılan bir boyuttur.
2- Geniş yüzey alanlarını kaplama özelliği: Genellikle kare levhalar halinde
yapılan çiniler süsleme materyalini vermektedir. Birkaç metrelik panolar
halinde hazırlanan düzenlemeler yanında özellikle tekrarlanan süslemenin yer
aldığı geniş yüzey alanı kaplamıştır.
3- Kalıcılık: 900° dolaylarında bir ısıda fırınlarda pişirilen çini levhalar, çiniyi
süslemenin en kalıcı unsuru haline getirmiştir. Çini üzerinde yer alan süsleme
desen olarak sonsuzluğa uzanan bir süreklilik kazanmaktadır.
4

Türk çini sanatında uygulama teknikleri şunlardır:
1- Mozaik çini tekniği: Bu teknik 13.yüzyılda Anadolu Selçuklu çini sanatına
kişiliğini kazandıran ve Osmanlı döneminin varlığını 15. yüzyıl sonuna kadar
sürdüren bir tekniktir.
2- Ana teknik: Özelliği süslemenin, süsleme örneğinin doğrudan çinkolu saydam
olmayan renkli sır ile yapılmasıdır. Bu teknikte levha üzerinde renkli sır ile
boyama söz konusudur, renkli sır tekniğinde levha üzerinde süsleme
örneğinde krom oksit bir bileşimle tekrar çizilmiş, kontür olarak verilmiş bu
şekilde fırınlanan renklerin birbiri içine akması önlenmiştir.
3- Sır altına boyama tekniği: 13. yüzyılda Anadolu Selçuklu çini sanatında
kullanıldığı gibi, 16.yüzyılın ikinci yarısında da Osmanlı’da gelişmesini
tamamlayan bir çini tekniğidir.
4- Perdah tekniği: Bir sır üstü tekniğidir. Beyaz astarlı renksiz saydam sırlı
levhalar üzerinde altın ve gümüş tozları ile süsleme yapılmakta ve
fırınlanmaktadır.
II. TÜRK ÇİNİ SANATININ TARİHÇESİ
Çini süsleme sanatının geçmişi, ilk Müslüman Türk devletini kuran Karahanlılar
dönemine ait yapılara uzanmaktadır ki bu da bizi neredeyse bin yıl öncesine
götürmektedir. Karahanlılar’dan sonra Büyük Selçuklular ve Anadolu Selçukluları da
çini süslemelerine yaşamlarında ve yapılarında yer vermişler, egemenliklerine giren
yerlerde inşa ettikleri kervansaray, türbe, cami ve benzeri eserleri çinilerle
süslemişlerdir.
Osmanlı İmparatorluğu’na kadar olan döneme ait yapılardan örnek verilecek olursa;
I. İzzeddin Keykavus Türbesi
Selçuklu sultanı I. İzzeddin Keykavus’un türbesi, kendi
yaptırdığı Şifahiye Medresesi’nin girişinde sağ kısmında yer
almaktadır. 1220 yılında vefat eden 1. İzzettin Kaykavus’ un
sandukasından başka hanedanına mensup on iki mezar
5

sandukası daha vardır. Türbe cephesi Selçuklu sanatının
zengin çini süslemelerine sahiptir. Geometrik geçmeler,
yıldızlar, kufi yazılar mavi lacivert firuze ve beyaz renkleri
ile şifaiyenin en önemli bölümünü oluşturmaktadır.
Malatya Ulu Camii
13. yüzyıldan kalma Eski kubbeli mekanı ile eyvan ve
avlu revağındaki çinilerin yer aldığı, Cami-i Kebir olarak
da anılan Ulu Camii, 1224 yılında Selçuklu Sultanı
Aleaddin Keykubat tarafından yaptırılmıştır. Mimarı
Yakup Bin Ebubekir olan camide süsleme sanatının en
güzel örnekleri bulunmaktadır. Kapı kemeri, büyük
kubbe ve kasnağındaki işlemeli taş motifler, beyaz,
siyah, lacivert, yeşil ve firuze renkli çini mozaikleriyle dikkat çeken Ulu Camii'nin ön
sırasında 60 adet sütun yer almaktadır. Geçtiğimiz aylarda yaklaşık 2 milyon YTL’nin
harcandığı restorasyonu tamamlanmıştır.
Alaeddin Cami
Anadolu Selçuklu devri Konya'sının en büyük ve en eski
camisidir. Şehrin merkezinde yüksekçe bir höyük olan Alaeddin
Tepesi üzerine inşa edilmiştir. Selçuklu Sultanı I.Rükneddin
Mesud’un son zamanlarında başlanılmış, I.Kılıçaslan (1156-
1192) devrinde inşaatına devam edilmiş, Sultan I. Alaeddin
Keykubad tarafından 1221 yılında tamamlanarak hizmete
açılmıştır. Cami, İslam mimarisi yapı tarzında inşa edilmiştir.
Üzeri ağaç ve toprakla örtülmüştür. İçerisi Sütunlar ormanını
andırmaktadır. Bizans ve klasik devirlere ait 41 taş mermer sütundan ibarettir.
Caminin en ilginç taraflarından birisi de minberidir. Minber abanoz ağacından
birbirine geçmiş olup, Anadolu Selçuklu ahşap işlemeciliğinin en güzel örnekleridir.
Çinilerle süslü mihrabın önünde çini süslü kubbesiyle örtülmüş bir saha mevcuttur.
Mihrap ve kubbelerin çinileri kısmen sökülmüştür.
6

Sırçalı Medrese
Sırçalı Medrese 1242 yılında Bedreddin Muhlis tarafından Fıkıh
ilmi okutturulmak için yaptırılmıştır. Açık Avlulu Medrese
tipindedir. Sanat yönünden çok zengin Selçuklu, Beylikler ve
Osmanlı devirlerine ait mezar taşları bulunmaktadır. Girişin
karşısında, avlunun revaksız kenarında kare planlı baş eyvan
bulunmaktadır. Bu bölüm açık dershane ve namaz kılmak için de
kullanıldığından içerisine çini mihrap yerleştirilmiştir. Eyvanındaki
mozaik çini süslemeler ile ünlüdür. Ancak eyvanı kaplayan dört renkli zengin çini
süslemeleri ve mihrap çinilerinin çoğu dökülmüştür.
Konya Karatay Medresesi
Karatay Medresesi, Sultan İzzeddin Keykavus II. Devrinde Emir
Celaleddin Karatay tarafından, 649 Hicri (1251 Miladi) yılında
yaptırılmıştır. Mimarı bilinmemektedir. Osmanlılar Devrinde de
kullanılan Medrese XIX. Yüzyılın sonlarında terk edilmiştir.
Anadolu Selçuklu devri çini işçiliğinde önemli yeri bulunan
Karatay Medresesi 1955 Yılında "Çini Eserler Müzesi" olarak
ziyarete açılmıştır. Karatay Müzesinde,
Beyşehir Gölü kenarındaki Kubad-Âbad
Sarayı kazı buluntuları arasında olan duvar çinileri, çini ve
cam tabaklar ile Konya ve yöresinde bulunan Selçuklu ve
Osmanlı Dönemlerine ait çini ve seramik tabaklar, kandiller ve
alçı buluntuları sergilenmektedir.
Sahip Ata Camii ve Külliyesi
Anadolu Selçuklu Devleti Vezirlerinden Sahip Ata tarafından 1258-1283 yılları
arasında inşaa edilmiş olan mescid türbe, hanigâh ve hamamdan ibarettir. Mimarı
Kölüg Bin Abdullah’tır. (Abdullah Bin Kellük) Türbenin
kubbeyle örtülü iç mekanında Selçuklu çini sanatının
inceliklerini gösteren çini kaplamalar göze
çarpmaktadır. Altı lahitin içinde en yüksek ve
tamamen çiniyle kaplı olanı Sahip Ata’ya aittir.
7

Gök Medrese
Selçuklu çini sanatının 13. yüzyılın sonuna doğru vardığı
noktayı gösteren Sivas’taki Gök Medrese, taç kapı üzerinde
yükselen tuğla örgülü iki minaresindeki mavi çinilerden dolayı
bu adı almıştır.
Osmanlı İmparatorluğu dönemine gelindiğinde çini sanatının başlangıcından beri
çeşitli tekniklerin uygulanması ile büyük bir aşama ve zenginlik gösterdiği
görülmüştür. Mozaik veya sırlı boya tekniği ile üretilmiş çinilerin; lacivert, mavi,
turkuvaz, siyah, sarı gibi renkler ve rumi, kufi yazı, geometrik şekiller ve bitkisel
kökenli stilize edilmiş motiflerin kullanıldığı ve ilk Osmanlı dönemine ait eserlerden
bazıları ise şunlardır: İznik Yeşil Cami (minaresinde,1390), Bursa Yeşil Cami ve
Türbesi (1421), Bursa Muradiye Cami (1426), Edirne Muradiye Cami (1433), İstanbul
Mahmut Paşa Türbesi (1463), Çinili Köşk (1472) ve Edirne’deki Şah Melek Paşa
Cami.
Zaman geçtikçe hem kalite de, hem de çini desen tekniğinde ve üretiminde
değişmeler yaşandığı gözlenmiştir. İlk Osmanlı dönemini takip eden geçiş döneminde
sırlı boya tekniği ile üretilmiş çinilerde Rumiler, bulutlar, hatai tarzında bitkisel kökenli
motifler, fıstık yeşili, sarı, mavi, turkuvaz, lacivert ve kiremidi renkler kullanılmıştır.
Sarı renk, üzerine altın varak yapıştırılmak üzere astar olarak düşünülmüştür. Bu
döneme ilişkin önemli eserlerden bazıları şunlardır: Yavuz Sultan Selim Camii ve
Türbesi (1522), Şehzadeler Türbesi (1525), Haseki Medresesi (1539), Şehzade
Mehmet Türbesi (1543), Topkapı’da Kara Ahmet Paşa Camii (1551).
Geçiş dönemini takip eden dönem Klasik devir olarak adlandırılmıştır. Bu dönemin en
büyük isimlerinden birisi Mimar Sinan olmuştur. Kendisinin yaptığı yapıların çoğunda
çini sanatına çok büyük önem verdiği görülmüştür. Dönemin en seçme çinileriyle
süslenmiş önemli eserler şunlardandır: Süleymaniye Cami (1560), Sokullu Mehmet
Paşa Cami (Sultanahmet, 1571), Piyale Paşa Cami (Kasımpaşa, 1573), Rüstempaşa
Cami (Eminönü,1560); Topkapı Sarayında yer alan Altınyol Panoları, III.Murat Kasrı,
II. Selim ve III. Murat Türbeleri, Kılıçali Paşa Cami (Tophane, 1580), Eski Valide
Cami (Üsküdar, Toptaşı, 1583), Fatih, Çarşamba ve Karagümrük dolaylarındaki
8

Mehmet Ağa, Ramazan Efendi, Edirne Selimiye Camileri, İstanbul’da Topkapı‘daki
Takkeci İbrahim Ağa ve Kanuni’nin eşi Hürrem Sultan’ın türbeleri.
III. TÜRKİYE’DE ÇİNİCİLİK
1) İznik Çinileri
İznik, milattan önce 316 yıllarına dayanan tarihinde bugüne kadar birçok kültürel ve
mimari olarak değişikliğe uğramıştır. İznik arkeoloji tarihinde Roman, Bizans, Selçuk
ve Osmanlı Türklerine ait eserleri bulmak mümkündür.
14. yüzyıldan başlayarak 17. yüzyıl sonuna dek İznik’te üretilmiş olan çinilere İznik
çinisi adı verilmektedir. 17.yüzyılda İznik’e gelen Süleyman Çelebi, şehrin dokuz
mahallesinde halkın çini ve çanak çömlek imal ederek geçimini sağladığını ve İznik’te
340 adet çini fırınının bulunduğunu seyahatnamesinde belirtmiştir. Zaman içerisinde
İznik çinilerinin üretimine yönelik bu değişim farklı bölgelerden gelen ustaların şehre
yerleşmesi ve çini sanatının eserlerinde değişiklikler gözlenmiştir.
İznik Bölgesinin çini ile tanışıklığı 14.yüzyıla dayanmaktadır. Ortadoğu’da sıklıkla
görülen Çin porselenlerine özgü desenlerin 1400 yılı dolaylarından İznik‘te
kullanılmaya başlandığı görülmüştür. 14.yüzyılın ikinci yarısı ve 15.yüzyılın
başlarında ise kırmızı hamurlu çiniler yapılmıştır. Bu çiniler sıratlı tekniği ile yapılmış,
astarları beyaz, süsleri renkli ve saydam kurşun sırla kaplıydı. Kullanılan renkler ise
kobalt mavisi, açık mavi, firuze, mor ve yeşil renklerdi.
Beyaz mavi İznik çinilerinin ömrü 15.yüzyılın ortalarına dek sürmüştür. İznik çini ve
seramiğinin yapılma işine özellikle 16. yüzyılda büyük önem verilmiştir. Bu önem
artan inşaat faaliyetleri ile orantılı olarak gerçekleşmiştir. 16. yüzyıl ortalarına kadar
devam eden süreç İznik çinilerinin üçüncü dönemidir. Bu çinilerin beyaz zemini çok
temiz ve sert, sırları renksiz ve saydamdır. Bu dönem çinilerinde Rumiler, hatayiler ve
bulut öğeleri ile hayvan figürleri yer almaktadır.
17. yüzyıl başlarında İznik çini sanatı ve tekniğinde duraklama görülmüştür. Desenler
bozulmaya, renkler birbirine vurmaya başlamıştır. Lale ve karanfil motiflerin
16.yüzyılda görülen mercan kırmızısı motifleri bu yüzyılda kaybolmuş, yerine soluk
kırmızı gelmiştir. Bu yüzyılın çinilerinde zemin beyaz, yeşiller mavimsi, firuze mavisi
9

de yeşilimsi bir renk almıştır. 17.yüzyılın sonlarında İznik çiniciliğinde başlayan
gerileme, Osmanlı Devleti’nin duraklaması ile alakalıdır. İç ve dış huzursuzluklar ve
harplerle yıpranan devlet, sanata yeterli alakayı gösterememiştir. Mimari faaliyetler
maddi yetersizlikler sebebiyle çok azalmış ve mimariyi kendisine bir tatbik sahası
addeden İznik çiniciliği de böylece bozulmaya başlamıştır. 1716 senesinde İznik’te
çini faaliyeti tamamen sona ermiştir.
a) İznik Çinilerinin Özellikleri
• Saf beyaz astarları, sert sırları ve sıratlı tekniğindeki bezemeleri ile başarılması
çok güç bir çalışmanın sonucu elde edilmektedir.
• Dona dayanıklıdır (TS-EN 2002)
• Parlak sır tabakası nedeniyle yüzeyinde su tutmaz, bakteri ve küf oluşumunu
engeller. Böylece dış cephelerde ve ıslak hacimlerde uzun yıllar boyu rahatlıkla
kullanılabilir.
• Sır tabakasının parlaklığı ışığı bir miktar emerek sır altındaki renklerin canlı ev
parlak görünmesini ve ışığın doğru yansımasını sağlar. Bu sayede mekanları
olduğundan daha geniş ve ferah gösterir.
• Hamur-astar- sır karşımı olarak %75-85 oranında kuars-kuarsit içerir. Mücevher
yapımında da kullanılan bu yarı değerli taş oldukça güç işlenebilme özelliğine
sahiptir.
• İznik çinilerinde temel renk olarak açık beyaz ve arka planda kullanılarak
yapılmış ve kendine has bir teknik ile oluşturulmuştur.
• İznik çinilerinin yüzde 70-80’i kuvars ve kuvarsitten yapılmıştır. Bir araya
getirilmesi güç olan üç farklı kuvarsın ve sırrın bir araya getirilmesiyle
oluşturulmuştur. Bu karışım 900 derecelik bir ısıda bir araya getirilmektedir.
• Yapılan uzun araştırmalardan sonra çinilerdeki ısıyla oluşabilecek sorunlar
kuvars ve kaya kristalleriyle çözülmüştür. Sonuçta elde edilen çini birçok taşın
bir araya gelmesiyle oluşan kuvarsdır.
• Genel seramik kurallarına karşı olarak oluşturulan yöntemle yapılmaktadır. Bu
da sıcak, soğuk ve dondurulmuş ortamda diletasyonla (ayrılması)
gerçekleştirilmektedir.
• İznik çinileri birçok tayın birleşimiyle oluştuğu için birçok rengin de armonisini
taşmaktadır. (Koyu mavi Iapis Iazuli, turkuaz mavisi, koralın kırmızılığı ve
yeşimin yeşili gibi.)
10

• Çinilerde yer alan bazı renkleri örneğin koral kırmızısı gibi elde etmek çok
zordur. Elde edilen bütün renklerin yanı sıra kornea beyazı ve opak rengi de
kullanılmaktadır. Opak renginin kullanılması, ışığın emilmesine ve farklı ışık
kırılmalarına yol açarak görüntülerin ve renklerin daha iyi ortaya çıkmasına
neden olmaktadır. Ayrıca söz konusu bu rengin kullanılması çinilerin
korunmasına da yardım etmektedir.
• Çinilerin üzerindeki yazılımlar İslam felsefesini net olarak yansıtmaktadır.
• Vakıf araştırmacıları İznik çinilerinin gizemini çözmek için klasik İznik çini
dizaynından faydalanmaktadırlar. Ürünlerin incelemesinden de anlaşılacağı
üzere geleneksel teknolojik metotlar hala günümüzde kullanılmaktadır. İznik
çinilerinin özelliklerini bozmamaları için İznik Vakfı 16. Yüzyılda kullanılan tüm
teknik detayları kullanmaya devam ettirerek çinilerin özelliklerini yitirmemesi için
gerekeni yapmaktadırlar.
• İznik çinileri için kullanılan seramik teknolojisi doğal bir sentez sonucu ortaya
çıkarılmış ve korunması için de gerekli özen gösterilmektedir.
• İznik çinilerin ölçüleri aşağıdaki gibidir:
BOYUTLAR KALINLIKLAR AĞIRLIKLAR
23.5 x 23.5- 7.5 parmak (Osmanlı) 12 mm. 1200gr.
28.5 x 28.5- 9 parmak (Osmanlı) 14 mm. 1400gr.
27 x 37cm 14 mm. 1600gr.
R= 35cm. 14 mm. 1750gr.
R= 12cm. 8 mm. 600gr.
R= 33cm İznik tabak - 1300gr.
17.yüzyılın sonlarında çiniciliğin Kütahya’da gelişmesiyle İznik’te çini üretimi durmuş
ve giderek yok olmuştur.
b) İznik Çinilerinin Türleri
1- Müzehheb Çini Kaplar
Belgelerde kimi kaplardan "müzehheb" ve "altunlu" diye söz edilmektedir. 1600 tarihli
yazılı belgelerde yaldızlı kaseler "hoşaf kaseleri, müzehheb"; yaldızsız olanlar
"altunsuz"; kahve fincanları ise "altunlu" ya da "sade" diye nitelenmektedir. Yine bu
dönemden kalma birçok tabakta bitkisel desenler üzerindeki sıraltı bezemenin genel
çizgilerine pek uyulmamıştır. Oysa 16. yüzyılın başlarından kalma örneklerde daha
özenli bir işçilik söz konusudur.
11

2- Değerli Taşlarla Bezeli Çini Kaplar
Yazılı belgeler, altınla ya da değerli taşlarla bezenmiş İznik çini kaplarından hiç söz
etmemektedir. Osmanlılar bu bezeme tekniğini çin porselenlerini, yeşimleri ve necef
taşlarını zenginleştirmek için kullanmışlardır.
3- Kapaklı ve Metal Parçalı Kaplar
Minyatürlere bakıldığında hemen hemen tüm kapların kapaklı olduğu görülmektedir.
Gövde ile kapak her zaman aynı malzemeden yapılmamıştır. Seramik kapaklı metal
kapların yanı sıra metal kapaklı seramik kaplar da mevcuttur. Bu durum, kase,
kavanoz ve sürahiler için de geçerliydi. İznik atölyelerinde üretilip de günümüze kalan
kavanoz ve karafakilere ait seramik kapaklarının sayısı çok değildir. Yazılı belgelerde
kapaklı kapların hangi malzemeden yapıldığına ilişkin hiçbir bilgi bulunmamaktadır.
Ancak bunların "kapaklı sürahi" ya da "kapaklı kase" diye adlandırıldığı
görülmektedir. Kapakları olmayan kaplara da "bi-kapak" denilmektedir.
4- Boyutları ve Nitelikleri Farklı Çini Kaplar
Yazılı belgelerde en çok boyuta ilişkin nitelemelere yer verilmiştir. Büyük boy kaplar
için "büyük", "battal", "kebir" ve "büzürk"; orta boy kaplar için "miyane", "vasat" ve
"orta"; küçük boy kaplar için ise, "sagır", "küçük/küçek", "kiçi" ve "hurda" denmiştir.
Kimi kapların ise "paşa" ya da "sultani" diye sınıflandırıldığı görülmektedir. Paşa
üsküresi'nden "paşa fincanı" ya da "sultani üsküre" diye söz edilmektedir.
5- Dinsel Amaçlı Çini Kaplar
Belgelerde adına rastlanmayan, ancak örnekleri günümüze gelen seramik eserlerinin
en önemlileri kandiller ve askı toplardır. İznikli ustaların yarattığı bir başka önemli
ürün de ayaklı leğendir. Ayaklı leğenlerin işlevlerine ilişkin bilgi yoktur, ancak bunların
yüksek rütbeli kişilerce abdest almada kullanıldığı sanılmaktadır.
6- Yemek ve Servis Kapları
a) Tabak: İznik atölyelerinde çokça üretilmiş bir türdür. Bunların biçimleri ve
boyutları hakkında hem minyatürler hem de yazılı belgelerden bilgi
edinilmektedir.
b) Sahanlar: Bunlar da İznik atölyelerinin bir başka ürünüdür. Bunların düz dipli,
kenarlı ya da kenarsız olmak üzere değişik türleri bulunmaktadır. Minyatürlerden
12

anlaşıldığına göre, seramik sahanların çoğunda metal kaplar bulunmaktadır.
Belgelerde kapaklı sahanlardan "sahan ma'a serpuş" diye söz edilmektedir.
Sahan sözcüğüne ilk kez 16. yüzyıla ait belgelerde rastlanmıştır. Bu sözcük 18.
yüzyılın başlarına dek kesintisiz kullanılmıştır.
İznik atölyelerinde üretilmiş diğer seramik kaplar arasında ise tepsiler, kaseler,
üsküreler ve tazza'lar yer almaktadır.
7- Sıvı Madde Kapları
Bunların, büyük ölçüde bardakları, maşrapaları, safaları, fincanları, ibrikleri ve
sürahileri içermektedir.
8- Günümüze Kadar Gelen Diğer Seramik Eşyalar
Bunlar, kavanozları, matrabaları, hokkaları, kalemdanları, divitleri (devatlar) ve
şamdanları içermektedir.
c) Günümüzde İznik Çinisi
Günümüzde İznik’te Çinicilikte yaşanan en büyük eksiklik alt yapı konusundadır. İznik
Çinisinin renkleri ve desenleri orijinal olarak kullanılmakta fakat birçok atölyede
Kütahya alt yapısı kullanılmaktadır. Yapılan karolarda ise orijinal olmasa bile
günümüz teknolojisi ile aslına en yakın alt yapı kullanılabilmektedir.
İznik Çinisinin günümüzde yeniden doğmasına neden olan ilk adımlar İznik ve
çevresinde yapılan kazılar sayesinde olmuştur. Bu kazılar, her ne kadar diğer
milletler sahiplenmeye çalışsa da, bu sanatın İznik’te başladığını kanıtlamıştır.
Kazılar neticesinde Prof.Dr. Oktay Asanapa tarafından Birinci Fırın Kazıları ve İkinci
Fırın Kazıları olmak üzere iki yayın hazırlanmıştır. Bu kazılar kökeni Çatalhöyük’e
kadar dayanan bu sanatın gelişmiş halinin İznik’te yaşadığını göstermektedir. Bu
çalışmaların sonrasında 1989 yılında İslam Eserleri Müzesi’nde bir sergi
gerçekleştirilmiş, daha sonra TEB sponsorluğunda bir yayın hazırlanmıştır. Aynı yılın
İznik Yılı ilan edilmesi ile birlikte İznik tümü ile yeniden gündeme gelmiştir.
İşte bu sergi sonrasında sanatı geliştirmek, geleneği korumak, İznik ve çevresinin
kültür ve sanat değerlerini tanıtmak, mevcut potansiyeli harekete geçirmek,
13

geleneksel İznik Çini Sanatı ile ilgili var olan ve elde edilecek bilgileri bir sistem
dahilinde eğitim ve öğretimle gelecek kuşaklara aktarmak amacıyla 1993 yılında
kurulan ve bir şahıs vakfı (Prof.Dr.Işıl Akbaygil) olan İznik Eğitim ve Öğretim Vakfı
kurulmuştur.
Formülüne dair hiçbir yazılı belge olmayan, sadece babadan oğla geçen bir sanat
olan İznik Çinisinin yapımı, hamurunun hazırlanması, pişirilmesi, boya tekniği vb.
yöntemlere dair TÜBİTAK’ın yanı sıra bazı üniversiteler ile ortak çalışmalarını yürüten
Vakıf, yıllar süren araştırmalar ve binlerce deney sonucu, eski kalitesinde, geliştirilmiş
geleneksel yöntemlerle 16.yüzyıl İznik Çini Sanatını 400 sene aradan sonra yeniden
üretme başarısına erişmiştir. Yapılan çalışmalar neticesinde çinide yoğunlukla kuvarz
taşı olduğu bulunmuştur. Formülün bulunması sonucu 1994-95 yıllarına üretime
başlayan Vakfın, bugün çiniyi üretme sırasında yararlandığı tek teknoloji, elektrikli
fırınlardır. Diğer yandan orijinal şekillerine sadık kalmanın yanı sıra bazı modern
desenlerde çini üretme yoluna da gidilmiştir.
İznik Vakfı, bilim vakıflarını ve Türkiye’deki Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma
Kurumu (TÜBİTAK) gibi sivil örgütler ile İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) ve İstanbul
Üniversitesi’ni (İÜ) konuya ilişkin araştırma yapmak üzere desteklemektedir. Ayrıca
Amerika’da Massachusetts Araştırma Enstitüsü’nü ve Princeton’da yer alan
araştırma enstitülerini de desteklemektedir.
Bugün 60 kişinin görev yaptığı vakıf üç birimden oluşmaktadır:
1. İznik Eğitim ve Öğretim Vakfı, İstanbul
2. İznik Çini Seramik Araştırma Merkezi, İznik
3. İznik Çini İşletmesi, İznik
Vakıf fuarlara katılmakta, yurtiçi ve dışı satışlarının yanı sıra montaj hizmetlerini de
yerine getirmektedir. İlk kez 2000 yılında Cenevre’de yapılan bir turizm fuarı aracılığı
ile Dubai’de kurulan bağlantı neticesinde İstanbul Büyükşehir Belediyesi tarafından
Dubai’ye hediye edilen bir anıtın çini ile kaplanması işini gerçekleştirilen vakıf bunun
yanı sıra Dubai’de pek çok işe imza atmıştır.
14

Şu anda Abudabi’de dünyanın 2.büyük camisinin kaplamasını gerçekleştirmektedir.
Cirosunun yarısı iç piyasa yarısı da dış piyasa satışlarından oluşan vakıf tarafından
yapılan ve yurtiçi ya da dışı piyasaya sunulan her ürünün İslam Eserleri Müzesi
tarafından kaydı alınmakta, fotoğrafları çekilmekte daha sonra satış işlemi
gerçekleşmektedir.
Vakfın haricinde 1995 yılına kurulan çeşitli çini ve seramik araştırma merkezi ile 1996
yılında kurulan çeşitli çini atölyeleri de sanatın korunmasına yönelik faaliyetlerdendir.
2) Kütahya Çinileri
Çini ve seramik denilince ilk akla gelen kentlerden birisi Kütahya’dır. Kütahya’nın
sembolü haline gelen çinicilik, kökü Frigler’e kadar uzanan seramik sanatı ile birlikte
gelişmesini sürdürmüştür. Asıl Selçuklu devrinden Germiyanoğulları devrine geçiş
tarihinden itibaren başlamıştır.
Kütahya ve çevresindeki topraklarda çini ve seramik yapımında kullanılan
hammaddenin bolluğu, kentin adının çiniyle birlikte anılmasına neden olmaktadır.
Çiniden başka seramikten yapılma kâse, fincan, tabak, gülabdan, askı topu, testi,
limon sıkacağı, şişe, ibrik, şekerlik, matara, vazo ve biblolar da Kütahya'da tarih
boyunca yaratılan eserlerdir.
14. yüzyılın sonlarına doğru kırmızı hamurlu malzeme ile ortaya çıkan, motif ve renk
açısından da İznik çinilerine benzerliğiyle dikkat çeken ilk Kütahya çinilerinin
karakteristik özelliği kobalt mavisi, manganez moru, firuze ve siyah renklerin
kullanılmış olmasıdır. İznik çinilerine göre daha koyu tonda renklerin kullanıldığı bu
eserler, Selçuklu çinilerine yakındır. Kütahya çinilerinde mavi ve beyaz renklere
çokça rastlanması 15. yüzyıl ortalarına rastlar.
17.yüzyılda İznik çiniciliğinin bitmesi ile bu sanat Kütahya’da daha çok görülmeye
başlanmıştır. Bu yüzyılda Kütahya çiniciliği hakkında kendisi de Kütahyalı olan Evliya
Çelebi şöyle demiştir: “ Kase ve fincanı ve günagün (türlü türlü) maşraba ve güzeleri
(çömlekleri) ve çanak ve tabakları bir diyara mahsus değildir (benzeri görülmemiştir).”
Evliya Çelebi 1671 yılında Kütahya’da 34 adet çini atölyesi olduğunu belirtmiştir.
15

18. yüzyılın ikinci yarısında doğru renk, motif ve şekil bakımından Kütahya çinilerinin
kalitesinde bir bozulma başlamış, bu kötü gidiş İkinci Dünya Savaşı sırasında çinilere
duyulan ihtiyaca kadar devam etmiştir. Savaş sırasında ise Kütahya çiniciliği tekrar
canlanmış ve bugüne kadar gelişimini sürdürmüştür.
a) Kütahya Çinilerinin Özellikleri
Kütahya çinisinde kullanılan malzemeler, Kütahya ile komşu illerden sağlanmaktadır.
Bu hammaddeler plastik ve plastik olmayanlar diye iki ayrılmaktadır:
1- Plastik Hammaddeler
- Kırklar toprağı
- Gri Bilecik kili
- Maya
- Çamaşır kili
2- Plastik Olmayan Hammaddeler
- Çakmak taşı
- Beyaz Bilecik kili
- Tebeşir
Bahsi geçen bu malzemelerin karıştırılması ile çark, döküm ve pres diye
isimlendirilen üç tür karışı hazırlanır. Çark harmanında ile düz duvar tabağı, vazo,
saksı ve şekerlik; döküm harmanında biblo, bardak, tabak ve küllük; pres
harmanında ise düz ya da desenli, duvar plakaları yapılır.
Çini yapımında kullanılan boyalar yerli ve yabancı kaynaklardan sağlanmaktadır.
Yerli boyalar genellikle oksitlerden yapılan açık yeşil, turkuvaz, kırmızı ve siyah;
yabancı boyalar ise sarı, koyu yeşil ve laciverttir.
b) Günümüzde Kütahya Çinisi
14. yüzyıldan beri, Kütahya’da çini sanatı kesintisiz olarak devam etmektedir.
Osmanlı’nın son zamanlarından itibaren, Cumhuriyet ile birlikte bazı yerlerde çini
sanatı kesintiye uğramıştır. Diğer yandan İznik’te o dönemlerde saray desteği olduğu
için, bu destekle çok rahat çizgiler ortaya çıkmıştır. Bu sanatı kaybetmemek adına
Kütahya’da yapılan çalışmalarla çinicilik Kütahya’nın dünya çapında tanınmasına
16

neden olan bir sanat dalı olmaktadır. Kütahya çiniciliğinin bugüne kadar gelmesinin
sebebi bu sanatın halk tarafından da benimsenmesidir.
Türkiye’de çini ile uğraşan il ve ilçeler her ne kadar Kütahya ile rekabete girseler de
bu sanatın merkezi Kütahya’dır. Buna örnek olarak Türkiye’nin ve dünyanın ilk çini
müzesi 5 Mart 1999 tarihinde Kütahya’da açılmıştır.
Bugün Kütahya’da TSE belgeli çini üreticileri başta camiler olmak üzere kutsal
mekanların iç ve dış dekorasyonları, restorasyon çalışmaları, otel, havuz, villa,
geleceksel Türk hamamı iç ve dış dekorasyonlarda günümüz teknolojisine uygun
çalışmalar yapmakta, dünyanın birçok ülkesine ihracat gerçekleştirmektedir.
Kütahya'da, son yıllarda teknolojik gelişmeleri takip ederek ürün yelpazelerini
genişleten çiniciler, satışlarını arttırmaktadır. Şehirde binlerce ailenin geçim kaynağı
olan çinicilik altın yılını yaşamaktadır. Kütahyalı çiniciler, en çok satılan ürünlerin
hediyelik kupa, nazarlık ve duvar saatleri olduğunu belirtmektedirler. Gelişen
teknolojiyle birlikte Kütahya çiniciliğinin de değişime ayak uydurduğunu ifade eden
çiniciler, hediyelik çinilerin en çok tatil bölgelerinde rağbet gördüğünü bildirmiştir.
Kütahya, çinisinin kalitesini arttırmak için her daim çabalarını devam ettirmektedir. Bu
çabalara katkı sağlamak amacıyla endüstri meslek lisesi çinicilik bölümleri açılmıştır.
Gene geçtiğimiz yıl çiniciliğin gelişmesi için araştırma geliştirme (ar-ge) merkezi
kurulmasına karar verilmiştir. Kütahya'da uzun yıllar belediyeye bağlı olarak faaliyet
gösteren ve daha sonra özelleştirilerek çinicilere devredilen kısa adı Çinikop olan
Çiniciler Kooperatifi ile Dumlupınar Üniversitesi (DPÜ) arasında çinici esnafının
üreteceği mal ve çini çamurunun daha kaliteli olması için AR-GE ünitesinin
çalıştırılması ve üretilen malların kalitesinin arttırılması için bir anlaşma yapılmıştır.
Diğer yandan önemli bir gelişme olarak Sanayi ve Ticaret İl Müdürlüğü tarafından
başlatılan "Kütahya Çinisi Coğrafi Tescil İşareti" projesi, Türk Patent Enstitüsü
tarafından kabul edilmiştir. Kütahya çinisini diğerlerinden ayıran özellikler teknik
olarak Patent Enstitüsü'ne iletilmiş, 10 asra yaklaşan tarihiyle Kütahya'da çini
sanatının ustalar tarafından nasıl icra edildiği, desenleri yönüyle ayrı bir özelliğe
17

sahip olduğu, yapımındaki aşamalar ve pişirme yöntemleri bütün detaylarıyla
belgelenmiştir.
Kütahya Fotoğrafçılar, Çiniciler ve El Sanatları Odası çini sanatıyla uğraşan üyelerini
organize etmeye çalışmaktadır. Bu işle uğraşanlara Teşekkür Belgesi verilmiştir.
1950 yılından beri faaliyette olan bu odada 13 tane meslek dalı bulunmaktadır.
Kütahya’da Kütahya Çini ve Seramik Üreticileri ve Sanatkarları Derneği (KÜÇİSAD)
de faaliyet göstermektedir. Derneğin amacı Türk-İslam dünyasında yüzyıllarca
sayısız eserleri süsleyerek günümüze ulaşan geleneksel el sanatımız Çiniciliğin,
gelecek kuşaklara bir kültür mirası ve bir meslek olarak güvenle aktarılmasını, dünya
ülkelerine etkin biçimde tanıtılmasını, araştırma, geliştirme, üretim, tanıtım ve
pazarlama aşamalarında karşılaşılan sorunların giderilerek sonsuza kadar
yaşatılmasını sağlamaktır.
Kütahya’dan çıkan çini eserlerinin üretiminin %80’i yurtdışına yönelik olarak
gerçekleşmektedir. Elişi olduğu için, diğer ülkelerde bu sanat çok ilgi görmektedir. Bu
yüzden ticaret önem kazanmaktadır.
IV. GÜMRÜK TARİFE CETVELİ İSTATİSTİK POZİSYON NUMARASI
69.11 Porselenden veya çiniden sofra ve mutfak eşyası, diğer ev
eşyası ve tuvalet eşyası:
6911.10 -Sofra ve mutfak eşyası
6911.10.00.00.11
6911.10.00.00.12
6911.10.00.00.19
- - Beyaz olanlar
- - Tek renkli olanlar
- - Diğerleri
6911.90 - Diğerleri
6911.90.00.00.11
6911.90.00.00.12
6911.90.00.00.19
- - Beyaz olanlar
- - Tek renkli olanlar
- - Diğerleri
6912.00 Seramikten sofra ve mutfak eşyası, diğer ev eşyası ve
6912.00.10.00.00
6912.00.30.00.00
6912.00.50.00.11
6912.00.50.00.12
6912.00.50.00.19
tuvalet eşyası (porselen veya çiniden olanlar hariç)
- Adi topraktan olanlar
- Greden olanlar
- Fayanstan olanlar
- - Beyaz olanlar
- - Tek renkli olanlar
- - Diğerleri
6912.00.90.00.00 - Diğerleri
18

V. DIŞ TİCARET
6911 Porselenden veya Çiniden Sofra ve Mutfak Eşyası, Diğer Ev Eşyası ve
Tuvalet Eşyası
YILLAR
(12 Ay)
2006
(Ocak-Nisan)
İHRACAT
(ABD Doları)
İTHALAT
(ABD Doları)
10.991.858 21.913.651
2005 35.462.940 44.621.164
2004 33.102.636 24.621.460
2003 26.319.215 19.232.804
2002 19.859.164 11.138.276
2001 18.775.579 8.448.700
2000 10.568.822 9.434.421
6912 Seramikten Sofra ve Mutfak Eşyası, Diğer Ev Eşyası ve Tuvalet Eşyası
YILLAR
(12 Ay)
2006
(Ocak-Nisan)
İHRACAT
(ABD Doları)
İTHALAT
(ABD Doları)
3.089.473 11.123.224
2005 11.136.266 25.993.245
2004 12.964.084 7.067.011
2003 8.947.893 10.143.570
2002 4.828.541 7.790.819
2001 6.914.026 4.493.712
2000 6.675.676 5.750.467
*6912.00.50.00.19 Seramikten Sofra ve Mutfak Eşyası, Diğer Ev Eşyası ve
Tuvalet Eşyası (Fayanstan Olanlar, Diğerleri)
YILLAR
(12 Ay)
2006
(Ocak-Nisan)
İHRACAT
(ABD Doları)
İTHALAT
(ABD Doları)
1.639.737 1.676.434
2005 6.499.651 4.270.914
2004 7.091.971 2.084.255
2003 3.348.800 1.572.984
2002 530.130 2.015.518
2001 838.367 1.029.508
2000 1.651.057 2.413.213
19

VI. KAYNAKLAR
www.iznik.com
www.dallog.com
http://www.marslogistics.com/logilife/Dergi/Sayi11/cini.asp
www.iznikcinileri.com
www.cnn.com
www.kultur.gov.tr
www.ges.net.tr
http://bucatarih.sitemynet.com/sanatlar/cini.html
www.dunyagazetesi.com.tr
www.theottomans.org
http://www.thy.com/tr-TR/skylife/archive/tr/2003_3/konu7.htm (Skylife Dergisi, 03/03)
http://www.istanbul.edu.tr/Bolumler/guzelsanat/cini.htm (Şerare Yetkin)
VII. YARARLI ADRESLER
İznik Eğitim ve Öğretim Vakfı
Adres : Kuruçeşme, Öksüz Çocuk Sok. No:14
Beşiktaş 80220 İstanbul
Telefon : 212 287 32 43 (4Hat)
Faks : 212 287 32 47
Kütahya Ticaret ve Sanayi Odası
Adres : Hükümet Caddesi No:1/3 Kütahya
Telefon : 274 216 10 74
Faks : 274 216 14 04
E-posta : kutso@kutso.org.tr
Kütahya Çini ve Seramik Üreticileri ve Sanatkarları Derneği (KÜÇİSAD)
Başkan : Yılmaz Yol
Telefon : 532- 426 76 82
20