ve Ã„Â°nsan - Yeni ÃƒÂœmit

Dinî Ýlimler ve Kültür Dergisi YIL: 24 SAYI: 96 NİSAN - MAYIS - HAZİRAN 2012 / 106702 - 2012/2 

www.yeniumit.com.tr 

FİYATI: 7.00 TL 

Mazi hep böyleydi o zamanlar ne güzeldik, 

Bayat beyanlar karşısında taptaze dildik; 

Muhalif bir rüzgârla sağa sola serpildik, 

Günü geldi yeniden kendimize çevrildik... 

• 

• 

• 

• 

Fesat 

Kadın-Erkek İlişkilerinde Nikâhın Önemi 

Kabir Azabı 

Mukaddes Yolculuğun İkliminde 

Bediüzzaman'ın Kur'ân'ın 

Câmiiyetine Yaklaşımı

YENi ÜMiT 

Nisan / Mayıs / Haziran 2012 - Sayı 96 

FESAT * 

Yeryüzünde karışıklık, kargaşa, fitne ve fesat, insanoğlu 

yaratıldığı günden bu yana her zaman var 

olmuş ve kıyamete kadar da var olacaktır. Bazen 

sulh erlerinin karşı koymasıyla duraklayacak, bazen 

Cenâb-ı Hakk’ın ekstra inayetleriyle engellenecek, 

ama her zaman yeniden zaaflarımızın, ihtiraslarımızın 

bağrında boy atıp gelişecektir. Bugüne kadar hep 

böyle oldu; bundan sonra da böyle olacağa benzer. 

Fesat, bazen şahıslar mabeyninde dar alanlı olarak 

cereyan etmiş, bazen gruplar arasında oldukça 

geniş bir mahiyette ortaya çıkmış, bazen de bütün 

bir toplumu sarsacak ve her şeyi alt üst edecek bir 

vüs’atte meydana gelmiştir. Yerinde akl-ı selim, 

kalb-i selim ve hiss-i selimle engellenebilmiş, hiç 

olmazsa tahribatı azaltılmış ise de çok defa en korkunç 

tsunamiler gibi kontrolsüz yığınları birbirine 

düşürmüş, kargaşaya sebebiyet vermiş ve arkada bir 

sürü kinler, nefretler ve kabil-i iltiyam olmayan iftiraklar 

bırakmıştır. 

Din, fesat çıkarana “müfsit” demiş ve onu lânetlemiş; 

devletler, milletler değişik kanun ve nizamlarla 

onu önlemeye çalışmış ve ahlâkçılar da ona 

karşı sürekli mücadele vermişlerdir; ama, her şeye 

rağmen o, varlığını sürdüregelmiştir. 

Kur’ân-ı Kerim, fesadın insan tabiatında meknî 

bulunduğuna işaret eder ve ona karşı iman ve amel-i 

salih yolunu salıklar.(Bkz.: Mâide sûresi, 5/64-66.) 

İnsan, iman ve salihâtla kalbî ve ruhî hayata yönelerek 

nefsanî ve hayvanî hislerini baskı altına alabildiği 

ölçüde fesada karşı başarılı sayılır. Aksine o, din ve 

diyanet adına tam donanımlı olmazsa, her zaman fesada 

yenik düşer ve çevresini de ifsat eder. 

Kendini ifsada salmış fertlerden sağlıklı bir toplum 

oluşturmanın mümkün olmadığı/olamayacağı 

açıktır. Böyle bir toplumda sürekli hercümerç yaşanır, 

kaoslar kaosları takip eder, yığınlar heva ve 

heveslerine göre davranır; anarşi başını alır gider ve 

müfsitler bir baştan bir başa milleti kendilerine benzetirler. 

Ne güven kalır ne huzur, ne saygı kalır ne 

de itibar; bütün değerler alt üst olur, her yanda sadece 

müfsitlerin edip eyledikleri konuşulur.. ihtimal, 

meleklerin mahiyet-i Âdem karşısında istifsar edalı 

endişeleri de böyle bir âkıbete bakıyordu.(Bkz.: Bakara 

sûresi, 2/30.) Eğer, bu endişenin altında, Allah’ın 

vaz’ettiği teşriî ve tekvînî emirlere baş kaldırma, fıtrî 

ve tabiî nizamı ihlâl ve şimdilerde olabildiğine yaygınca 

görüldüğü gibi kin, nefret, zulüm ve bohemce 

yaşamanın mevcudiyeti söz konusu idiyse, bugün 

bunların hepsi var; olmasını beklediğimize gelince, 

o da meleklerin göremedikleri ve sadece Allah’ın 

bildiği kalb ve ruh insanlarının mevcudiyetidir. 

Bugün, yeryüzünde Allah’ın tesis buyurduğu ve 

yaşanmasını istediği hayat tarzına, peygamberlerle 

gerçekleştirilen semavî anlayış ve telâkkiye, insanca 

yaşamaya ve hayatı ukbâ derinlikleriyle yorumlamaya 

karşı ciddî bir tavır var. Bir tavır var lâhûtîliğe ve 

insanın iç derinlikleriyle kendini ifade etmesine.. ve 

prim veriliyor âsîye, fesatçıya, bozguncuya. Her yan- 

2 | YENİ ÜMİT DERGİSİ

da kalbini şeytana satmış bir sürü insan bozması var; 

bunlar, vuruyor-kırıyor, çalıyor-çırpıyor; vicdanlara 

baskı yapıyor, hakları çiğniyor; meşru sistemleri 

yıkıyor, yerine despotizmalar ikame ediyor; kinle, 

nefretle gürlüyor, kan döküyor; sonra da kalkıp bütün 

bunları insanlık ve insanî değerler adına yaptıklarından 

dem vuruyorlar.. bin nefrin fesadı salâh sayanlara 

ve yazıklar olsun bu müfsitlere aldananlara!.. 

Aslında hiçbir müfsit “Ben müfsidim!” demez 

ve hiçbir bozguncu kendini bozguncu kabul etmez. 

Bunlar, ağızlarını her açışlarında ıslahtan, imardan 

bahisler açar; kendilerini ifadeden, iradelerinin 

hakkını eda etmekten dem vururlar. (Bkz.: Bakara 

sûresi, 2/11.) Böyle deyip böyle düşündükleri aynı 

anda vicdanlara baskı yapar, başkalarının hakkını 

çiğner, zulmün en hunharcasını irtikâp eder, insanlar 

arasındaki münasebetleri kırar döker, azgınlıktan 

azgınlığa koşar ve herkesi sindirmeye çalışırlar. Dahası, 

bunca fezâyi ve fecâyii mâzur göstermek için 

sürekli paranoyalar icat ederler: “Nükleer santral” 

der birine saldırır; “Kara tehdit” der, diğerini ortadan 

kaldırır; “irtica” der, tiranlar döneminde bile 

eşine rastlanmayan kanunlar çıkarır; gelir gelir meşru 

ve yerleşik nizamlara toslarlar. İşe vaziyet edince 

isyanlarına, baş kaldırmalarına meşruiyet kazandırmak 

için demagojilere girer, gerekli görürlerse 

bütün yasaları temelden değiştirir; kanunlara göre 

hareket edeceklerine, heva ve heves edalı hareketlerine 

göre kanunlar çıkarır ve herkesi aldattıklarını 

sanırlar.. gerçi bütün bunlara hiç kimse inanmaz 

ama korkudan da sesini çıkaramaz. 

Hiçbir zaman meşruiyet tanımayan ve fesat düşüncelerini 

başkalarına bir nizam gibi dayatan bu 

müfsitler, kuvvetlerini korudukları ve stratejik davrandıkları 

sürece mefsedetlerine devam edegelmişler 

ve kimseye de hesap vermemişlerdir; hatta çok 

defa bir kısım şakşakçılar tarafından alkışlandıkları 

dahi olmuştur. Bu şekilde ortamı müsait buldukça 

bunlar daha da küstahlaşmış, Allah’a isyan etmiş, 

dine-diyanete sövüp saymaya durmuş, hukuku ve 

insanî değerleri hiçe saymış, istediklerini ezmiş, 

istediklerinin sesini kesmiş; kan düşünmüş, kan 

dök müş, anarşiye zemin hazırlamış, cismâniyeti 

şahlan dır mış, bohemliği körüklemiş; sonra da bütün 

bunları yararlı, gerekli ve çağın icapları gibi göstermişlerdir. 

Eskiden beri bütün münkiri, mülhidi ve mürtediyle 

bir kısım din ve iman düşmanları hep böyle 

davrandılar. İfsadı ıslah gösterdi, fesadı salâh saydı; 

sürekli bozgunculukta bulundu, kitleleri birbirine 

düşürdü; farklılıkları kavga vesilesi yaptı, tahrik 

edilebilecek saf yığınları provoke etti; kan, irin ve 

gözyaşı üzerine saltanatlar kurarak kendi zevk ve sefalarına 

baktılar. 

Müfsit, Allah kuralları dahil hiçbir nizama saygılı 

olmamış, hep başına buyruk hareket etmiş ve her 

zaman bir anarşist gibi davranmıştır. O bir dinsizdir 

ama dindar görünür; tam bir bozguncudur, ancak 

hep ıslahtan dem vurur. Bir despottur, fakat ağzını 

her açısında “demokrasi” der durur; sürekli terör 

estirdiği halde hiç sıkılmadan “insan hakları”ndan 

söz eder. Aslında farklı coğrafyalarda terörün asıl 

mimarı da işte odur.. odur yeryüzünde fitne ve fesadı 

körükleyen; odur masum insanların kanına giren; 

odur diktatörlük tesis etmek için uluslararası 

kuralları kendine benzetmek isteyen; odur çıkarları 

uğruna canlara kıyan ve hânümanları yerle bir eden 

ve odur siyasî, idarî, iktisadî, kültürel bunalımlara 

sebebiyet veren… 

Hele bir de bunların arkasında –Âkif’in ifadesiyle– 

zulmü alkışlayan, zalimi seven, şirretleri sevindirmek 

için kalkıp kendi değerlerine söven tâli’siz 

bir güruh vardır ki, onlar da, duruşları itibarıyla öncekilerden 

daha geri değillerdir; böyleleri, her şeye 

bir “Evet!” çeker, ellerini göğsünde kenetler, “Eyvallah!” 

der ve akıllı davrandıklarını, herkesi idare 

ettiklerini sanırlar.. oysaki fesadın kanunu, kuralı 

olmadığı gibi müfsidin de belli bir çizgisi yoktur. 

O, bugün böyle, yarın başka türlü, öbür gün ayrı 

bir fanteziye dilbeste ve bir başka zaman da farklı 

bir hezeyan peşindedir. İşte, bunları alkışlayanların 

hâlleri bunlardan daha utandırıcı ve daha acıdır. 

Bunlar, farkına varmadan bir gün “demokrasi”, 

“hürriyet” ve “insan hakları” sözcüklerini alkışlarlar; 

bir başka gün ise, müfsitlerin darbelerine, zalimce 

savaşlarına, kan döküp kan içmelerine yahşi çekme 

mecburiyetinde kalırlar. 

Öyle görülüyor ki, insanlık Allah’a yönelip, her 

şeyi bir kere daha Hak divanındaki mukadder duruşuna 

göre gözden geçireceği âna kadar ne fesat 

denen bu mel’anet dinecek, ne yeryüzündeki kargaşalar 

sona erecek ne de asırlardan beri hayal edip 

durduğumuz huzur ve umumî saadet rüyaları gerçekleşecektir; 

zira: 

“Ne irfandır veren ahlâka yükseklik, ne vicdandır, 

Fazilet hissi insanlarda Allah korkusundandır. 

Yüreklerden çekilmiş farz edilsin havfı Yezdân’ın… 

Ne irfanın kalır tesiri kat’iyen, ne vicdanın.” 

(M. Âkif) 

Bu itibarla da bize, verilen çerçevede her zaman 

fesada karşı, onunla baş edebilecek dinamiklerle 

dimdik durmak, ıslah düşüncesine kilitli bulunmak, 

zulümden fersah fersah uzaklaşmak, adaletin yanında 

olmak ve en korkunç fesat girdapları karşısında 

dahi “pes” etmeden hakkı tutup kaldırmak düşer. 

* Bu yazı Yeni Ümit dergisinin Ekim-Kasım-Aralık 

2005 sayısından (70.) iktibas edilmiştir. 

YENİ ÜMİT DERGİSİ | 3

YENi ÜMiT 

Prof. Dr. Suat YILDIRIM* 


İSLÂM ANSİKLOPEDİSİ’NDE 

“MÜSTEŞRİKLER” 

Bu makalede Batı’da İslâm araştırmaları yapan 

müsteşriklerin çalışmalarını değerlendiren 

iki önemli metni ele alacağım. 

Bunlardan biri 1954–2006 arasında tamamlanıp 

Leiden’de yayımlanan yeni Encyclopedie 

de l’Islam’daki “Mustashrıkun” bölümü, 1 diğeri ise 

Diyanet İslâm Ansiklopedisi’nde yayımlanan “Oryantalizm” 

bölümüdür. 2 Bu iki metni makalemin 

hacminin elverdiği ölçüde karşılaştırıp sonunda 

temennimi dile getireceğim. Önce Mustashrıkun 

(Müsteşrikler) makalesini özetleyeceğim. 

Bölümün yazarı J. D. J. Waardenburg, önce oryantalizmin 

çalışma alanlarını bildirir. Ona göre 3 

müsteşrik 20. yüzyıl başlarına kadar filolog ve tarihçi 

tarzında çalışan bir Batılı idi. Batı’da oryantalist, 

“Şark incelemelerinde uzmanlaşmış ilim 

adamı” mânâsına gelirdi. Oysa “müsteşrik” terimi, 

çağdaş Batı kullanımında, “oryantalist” teriminden 

daha geniş mânâlar yelpazesini yansıtmaktadır. 4 

Şimdiki müsteşrikler, eskiden olduğu gibi içtimâî 

hâdiselerden uzak, kuru bilimsel çalışmalar yapan 

araştırıcılar olmadılar, yaşayan toplum ile daha sıcak 

münasebetler kurmaya başladılar. Artık müsteşrik, 

ister Batılı olsun ister olmasın, ister Müslüman 

olsun ister olmasın, İslâm dini ile Müslüman 

toplumların kültürleri hakkında tarafsız araştırmalar 

yapan uzman demektir. Bu alanlarda çalışan 

ilim adamları; dinlerine, memleketlerine ve çalıştıkları 

kurumlardaki farklılıklara bakmaksızın işbirliği 

yaparlar. Müslüman araştırmacıların başlıca 

farkı onların, araştırmalarının neticelerini –kendi 

toplumlarının faydalanmaları için- kısa zamanda 

uygulamaya geçirilmesini arzu etmelerinde ortaya 

çıkabilir. 5 

Bu makalede müsteşrik kelimesi eski dönem söz 

konusu olduğunda Doğu dilleri, edebiyatları ve 

tarihleri uzmanlarını; şimdiki zaman söz konusu 

olduğunda ise bunlara ilâveten, Müslüman toplumlar 

ve onların kültürleri hakkında bilgilerimize 


katkıda bulunan diğer ilmî disiplinlerin de uzmanlarını 

kapsayacaktır. Şimdilerde oryantalistlerin 

sosyal fonksiyonları da değişti. Onlar hem İslâm 

dini, hem de Müslüman toplumlar ve onların kültürleri 

hakkında Batı ülkelerinde danışman oldular. 

Öğretim kurumlarında ders verme ve araştırma 

yapma dışında medyada ihtiyaç hâlinde, haber ve 

yorumlarla aktif çalışmalar yapmaktadırlar. Bazı 

durumlarda onlara özel hizmetler verilmektedir. 

Kendi toplumları, birikimlerini en iyi şekilde ortaya 

koymaları hususunda, eskisine nazaran şimdi 

onlardan daha fazla şeyler beklemektedir. 6 

Müsteşriklerden bazıları, incelemelerinin, 

üçüncü dünya ile alâkalı aktüel neticelerini hesaba 

katmaz. Bu tip bilginler -gerek Müslümanlar, gerek 

gayrimüslimler tarafından- İslâm’ın, ideolojik 

bir tarzda takdim edilmesi veya çeşitli maksatlarla 

politik bir şekilde kullanılması hususunda bir endişe 

taşımazlar. Hattâ onlar İslâm’ın savaş çağrısı 

yapan veya siyasî-sosyal programlar ihtiva eden 

yahut sadece ütopik bir düzen olarak sunulmasının 

sıkıntıları ile bunların ortaya çıkaracağı sosyal 

gerginliklerin farkında görünmezler. Oysa bunu 

düşünmeleri gerekir. 

Geçmişte ve günümüzde, başka toplum ve kültürleri 

inceleme konumunda olan müsteşriklerin 

çalışmalarının şu boyutları vardır: 1- Tarafsız bilimsel 

inceleme ile meseleler hakkında teknik bilgiler 

toplama; 2- Araştırmacının özel tutumu ve bu 

tutumunun araştırma boyunca ele alınan konuya 

muhtemel tesirleri; 3- Yapılan incelemenin muhtemel 

maksatları; romantik, insanî, dinî vb. sâikleri. 

Araştırma konusunda araştırmacının şahsî gayeleri, 

şahsî tecrübeleri ve şahsî meşrebi gözden uzak tutulmamalıdır; 

4- Araştırmanın yürütüldüğü alanın 

sosyal çerçevesi, onun toplumdaki yeri, falan veya 

filan Müslüman topluluk ile münasebeti; 5- Araştırmacının 

iki veya daha fazla kültür arasında aracılık 

fonksiyonunu hangi ölçüde gerçekleştirdiği 

ve bunu yaparken kendi yetiştiği ortam ile mesafesini 

ayarlaması, başka deyişle kendi toplumuna 

mesafeli durarak, toplumundaki insanlardan farklı 

bir yönden yaklaşımda bulunma başarısı ve öteki 

toplumlar hakkında verdiği hükümlerde, gittikçe 

ilerleyen tarafsızlığını ortaya koyup koymadığı. 

Bir de şunu bilmek gerekir: Müsteşrikin, İslâm 

ve Müslümanlar hakkında yaptığı tanıtım ile kendi 

toplumunun beklentileri arasında uygunluk var 

mıdır? 7 Bazı oryantalistler farkında olarak veya olmayarak, 

kendi toplumları ile İslâm ve Müslümanlar 

arasında –Müslümanları çok farklı, âdeta tehlike 

gibi veya misyonerliğe muhtaç göstererek- büyük 

bir mesafe meydana getirdiler. Bazıları ise bilerek 

veya bilmeyerek, ortak taraflar üzerinde durup, 

kültürel alışverişlerin rahatlıkla kurulabileceğini 

düşünürler. Fakat kendi ülkelerinde mevcut peşin 

hükümlerden bağımsız olarak, güçlü bir araştırma 

iradesi olmayan durumlarda, müsteşriklerin İslâm 

hakkındaki hüküm ve değerlendirmeleri büyük 

ölçüde kendi çevrelerindeki fikirlerin ve kabullenmelerin 

tesiri altında kalmıştır. 8 

11. asır ortalarında İspanya’da, Sicilya’da ve Papa 

Urbain II’nin çağrısı üzerine bütün Batı Avrupa’da 

Haçlı savaşları öncesinde “Hristiyanlığın baş düşmanı 

İslâm” imajı ortaya çıkarıldı. M. Watt bu 

imajın şu dört unsurdan ibaret olduğunu söyler: 

1- İslâm dini, hakikatin kasıtlı olarak ters yüz edilmesinden 

ibarettir; 2- İslâm saldırganlık, şiddet ve 

kılıç dinidir; 3-İslâm, ahlâkî yönden gevşek, gayr-ı 

ciddi bir dindir; 4-Muhammed Deccal’dır. 9 M. 

Watt burada, haklı olarak, İslâm’ın tamamen yanlış 

tanıtıldığına dikkat çeker ki, Avrupa’daki bu İslâm 

algısı N. Daniel tarafından 10 iyice tahlil edilmiştir. 11 

Müteakiben yazar Waardenburg, Ortaçağ’da 

İslâm ve Avrupa münasebetlerini, Rönesans dönemini 

12 , 19. ve 20. yüzyılda Fransa, İngiltere, 

Almanya, Hollanda, Rusya, İtalya ve Amerika’daki 

şarkiyat kurumlarını ve merkezlerini bildirir. 13 

Bundan sonra oryantalizm hakkında gerek bazı 

Batılılar, gerek bazı Müslümanlar tarafından geliştirilen 

eleştirilere girişir. 14 Şimdi sözü yine ona 

bırakalım: 

A-Bilimsel Eleştiriler 

Oryantalizm, daha çok dinî tesirler altında kaldı. 

Ekonomik, sosyal, teknik faktörleri hiç hesaba 

katmadı. Irkçı zihniyetin tesiri ile Avrupalıların 

üstünlüğüne inandı. N. Daniel ve M. Rodinson 

gibi Batılılar bu tavrı eleştirdiler. Sadece filolog ve 

tarihçi formasyonu olan müsteşrikler, çağdaş Müslüman 

toplumlardaki değişimleri anlayıp yorumlamakta 

eksik kaldılar, sömürgeci psikolojisinin tesirine 

kapıldılar. 15 Sadece oryantalistler değil Batılı 

seyyahlar, tüccarlar, politikacılar, misyonerler ve 

askerî uzmanlar da, İslâm dünyasındaki gelişmeleri 

olduğu gibi görmekten uzak kaldılar. Onlar daha 

çok, inceledikleri dönemdeki hâdise ve bilgileri 

gün ışığına çıkarmakla yetindiler. Ama zaten bilinen 

bu hâdiseler arasındaki yapısal ve derin münasebetleri, 

sebep-netice münasebetlerini nadiren 

sorguladılar. 

B-Müslüman İlim Adamlarının Tenkitleri 16 

Bu tenkitler en fazla Mısır’da görülür. E. Renan’a 


karşı C. Efgani, Hanotaux’ya karşı M. Abduh çıktı. 

Ezher hocaları E. Dermenghem, J. Wensinck, 

Taha Hüseyn ve M. H. Heykel gibi kişilerin görüşlerini 

tenkit ettiler. I. Goldziher gibi oryantalistlerin 

Kur’ân ve Hadîs’e eleştirel yaklaşımlarına, 

Mustafa Sibâî, Muhammed Gazzalî cevap verdiler. 

Sömürgeci, misyoner ve Siyonist yaklaşıma karşı 

Ömer Ferruh, Muhammed Behiyy, Enver Cündi, 

Malik Bin Nebi, Aişe Abdurrahman Bint Şati’ karşı 

çıktılar. 1960’lardan itibaren oryantalizm, açıkça 

ideolojik bir mahiyet kazandı ve İslâm’ın ideolojik 

düşmanı sayıldı. Onlar, Müslüman yazarlar tarafından 

insaflı ve insafsız olarak iki grupta mütalaa 

edildiler. Çoğu, İslâm’a hücum edip Müslümanlara 

hâkim olmak için Haçlı ve sömürgeci zihniyetine 

sahip şeklinde değerlendirildi. Lübnanlı gayrimüslim 

Arap Edward Said, oryantalizme yönelttiği 

ithamlarla bu tenkitlere bir ivme kazandırdı. 

Batı’da çalışma yapan Müslüman aydınların 

tenkitleri şöyle özetlenebilir: 

1. Müsteşriklerde, İslâm ve Müslümanlar hakkında 

liyakatli değerlendirme yapacak ilmî formasyon 

eksiktir. Meselâ sosyal bilimler alanında bu 

durum görülmektedir; müsteşriklerin başvurduğu 

metinler Müslüman toplumlar ve onların kültürleri 

hakkında yeterli çıkarımlar yapmaya elverişli 

değildir. 

2. Müsteşrikler, soğuk bir objektiflik iddiası ve 

peşin hükümlerin beslediği bir kibir içindedir; bu 

sebeple Müslümanlara sempati duymamakta, bunun 

da ötesinde İslâm’ı ve Müslümanları küçümseyici 

bir tutum, gizli bir antipati taşımaktadırlar. 

3. Müsteşrikler, inceledikleri toplumları gerçekten 

kalkındıracak, daha iyiye taşıyacak bir gayretten 

uzak durmaktadırlar. Hülâsa: Müslüman 

için en yüce değer olan İslâm dininin değerini bilmeme 

ve Müslümanlara insanî bir yaklaşım içinde 

olmama algısına yol açmaktadırlar. 

Oryantalistlerin bir kısmı ise iyi niyetle yaptıkları 

çalışmaların takdir edilmemesinden üzüntü 

duymaktadır. Özetle, her iki tarafta da yanlış anlamaların 

olduğunu söyleyebiliriz. 

C-Şarkiyat incelemeleri, kültürlerin buluşmasında 

üstlenebileceği olumlu rolü oynamada başarılı 

olmadı 17 

Batılı uzmanlar, karşılaşacakları kültürlerarası 

ilişkilerin problemlerine hazırlıklı değillerdi. Müslüman 

toplumlar, kendilerini incelemek isteyen bu 

yabancılara güven duymadıklarından, müsteşrikler 

de nasıl davranacaklarını ayarlamada zorlandılar. 

D- Başta Araplar ve Türkler olmak üzere, Batı’yı 

tanıyıp diğer din ve kültürleri araştıran çeşitli ülkelerden 

müslümanların ortaya çıkması 18 

Batı’lı oryantalistler İslâm medeniyetini incelemekte 

fayda gördükleri gibi, Müslümanlardan da 

Avrupa’yı tanımak isteyenler ortaya çıkıp mukabelede 

bulunma cihetine gittiler. 

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra İslâmî incelemeler 

ise başlıca şu üç alanda görüldü: a- Kurumlar 

ve organizasyonlar; b- Keşfedilen yeni çalışma 

sahaları; c- Yeni yönelişler. Bizim İslâm hakkındaki 

vizyonumuz köklü bir değişikliğe uğradı. Artık 

meselâ bir Goldziher veya S. Hurgronje mentalitesinin 

terk edildiğini söyleyebiliriz. (Mezkûr 

alanlarda meselâ İslâm sosyolojisi, popüler İslâm, 

tarikatlar, Şiilik, mukayeseli dinler tarihi, azınlıklar, 

İslâm dünyası dışında yaşayan göçmen Müslümanlar, 

Müslümanlar arasında çıkan yeni İslâm 

yorumları sahalarında çok sayıda çalışma vardır) 19 . 

Dil ve edebiyat incelemeleri yanında sanat, musiki, 

kültür, dinler tarihi, bibliyografya ve tarih çalışmaları. 

Meselâ: J. D. Pearson, Cl. Cahen, G.E. 

Von Grunebaum, H.A.R. Gibb, Fuad Sezgin, J. 

Sauvaget, W.M. Watt, H. Laoust, M. Arkoun, B. 

Lewis vb. isimler. Filolojik tahliller ve edebiyat 

alanında: J. Wansborough, A. Neuwirth, T. İzutsu, 

J. Van Ess, P. Crone, M. Cook, W.A. Graham 

vb. isimler. İslâm ümmeti sahasında L. Gardet, G. 

Makdisi, A. Fattal, E. Fernea, G. Ascha, N. Keddie, 

A. Hourani, S.D. Goitein vb. isimler. Hindistan 

ve Pakistan incelemeleri sahasında: A. Schimmel, 

A. Ahmad, W.C. Smith vb. isimler. Afrika İslâm’ı 

hakkında J. Cuoq, J. Spencer Trimingham gibi 

isimler. İslâm dünyasındaki çağdaş gelişmeler alanında: 

H.A. R. Gibb, W. Ende, U.Steincbah, W.C. 

Smith gibi isimler. Popüler İslâm alanında: L. R. 

Ve H.Kriss, Klaus E. Müller, C. Padwick. Sosyoloji 

ve siyaset alanında: J. Berque, O. Carre, J. Piscatori, 

M. Gilsenan, F. De Jong, Richard P. Mitchell, A. 

Hussain, M. H. Kerr vb. isimler. Müslümanların 

diğer dinlere bakışları konusunda: G. Monnot, J. 

Waardenburg vb. isimler. İslâm dünyası ve Avrupa 

ilişkileri alanında: M. Canard, G.E. von Grunebaum, 

B. Lewis, A. Hourani gibi isimler. 20 L. Massignon, 

W.C. Smith, C. Geertz, M.G.S. Hodgson, M. 

Rodinson gibi Müslüman dünyaya yeni kanallardan 

giriş yapan isimler oldu. “Ulus devletlerin ortaya 

çıkması, önemli bir perspektif değişmesine yol 

açtı. Eski oryantalistler, genellikle İslâm’ın siyasî 

söyleminden habersizdiler ve Müslüman toplumlar 

da Batı’nın ihtiyaç ve talimatlarıyla hareket eden 


ülkeler görme alışkanlığı içinde idiler. Son dönemde 

ise Müslüman ülkelerin iç dinamizme sahip olduklarını 

anladılar.” 21 

Peters, Batı'lı araştırmacılara, Müslüman araştırmacılarla 

işbirliği yapmayı önerir ki doğrusu bu, 

yerinde bir tekliftir. 22 Batı ülkelerindeki öğretim 

ve araştırma merkezlerinde azımsanmayacak sayıda 

çalışan Müslüman ilim adamı bulunmaktadır. 

Avrupa Birliği Teşkilâtı ve Kuzey Amerika’daki 

Ortadoğu araştırma merkezlerinde Müslümanlarla 

birlikte çalışma gerçeği ortaya çıktı. Kanada’da 

Montreal Mc Gill Üniversitesi, Amerika’da Hartford, 

İngiltere’de Birmingham, Roma’da (Papalık 

Arap ve İslâm Etüdleri Enstitüsü) bunlara birer örnek 

teşkil eder. Maalesef son dönemde Batı’da bu 

alanlarda yapılan araştırmalara ayrılan fonlarda ekonomik 

kısıntılar başladı. Meselâ Taberi Tarihi’nin 

İngilizceye tercümesi Columbia Üniversitesi’nde 

zora girmiş iken, petrol üreticisi bazı İslâm ülkelerindeki 

kurumlar sayesinde tamamlandı. Bu son 

dönemde Batı’daki bazı akademik kuruluşların 

Müslümanlardan destek aldığını gözlemliyoruz. 

Fakat bu desteklerin özgür araştırmayı garanti etmesi 

konusunda titiz davranmak gerekir. 23 

İhtiyaçlar ve Bazı Teklifler 

Eskiden İslâmî alanlarda araştırma yapmak daha 

kolay idi. Tarih, fikir, inanç ve uygulamalar yönünden 

çalışmalar yapılırdı. Fakat tarihin akışının 

hükmüyle ve bilimsel uzmanlık alanlarındaki araştırmaların 

gelişmesiyle bu imaj yıkıldı. İslâm konusunda 

dini, ideolojik, siyasî ve başka yönlerden 

farklı okumalar ortaya çıktı. Hattâ bizzat Müslümanlar 

arasında bile İslâm’ı yorumlamada gittikçe 

artan bir çoğulculuk ortaya çıktı. Beşerî ilimler 

alanındaki gelişmelerden, eskiye nazaran daha fazla 

faydalanan uzmanlar yetişti. Araştırma metot ve teorilerinin 

problemleri hususunda geliştirilmiş bir 

söylem, İslâmî tetkiklerle diğer ilmî disiplinler ve 

din bilimleri arasındaki işbirliğini kesinlikle kolaylaştıracaktır. 

Hâsılı, ‘İslâm’ın kendine mahsus kapalı bir din 

ve kültür yapısı teşkil ettiği şeklindeki klâsik imajın 

yıkıldığı şimdiki dönemde; tarihi, toplumları 

ve İslam’ın dini söylemlerini, tüm insanlığın daha 

geniş ve çok yönlü söylemlerini içeren günümüz 

dünyasına yeniden yerleştirmek için gayret gösterilmesi 

yerinde olur. Mukayeseli incelemeler sayesinde, 

medeniyetler arası benzerlikler ve farklılıklar 

kadar, tarihteki karşılıklı etkileşimlere de dikkat 

edilmesi gerekir. 24 

*** 

Bölümün yazarının ifadeleri özetle burada tamamlandı. 

Yazar, çalışmasının sonunda şu başlıklar 

altında yüzden fazla kitabı ihtiva eden zengin bir 

bibliyografya sunmaktadır: 1-Genel olarak İslâmî 

etüdler tarihi; 2- Ortaçağda İslâm-Avrupa ilişkileri; 

3- 1500-1800 dönemi ilişkileri; 4- XIX ve XX. yüzyıllarda 

Almanya, İspanya, Fransa, İsrail, İngiltere, 

Rusya, Amerika Birleşik Devletleri gibi ülkelerde 

yapılan çalışmalar ayrı alt başlıklar hâlinde; 5- Metodoloji; 

6- Müslümanların oryantalizme tepkileri 

ve cevapları; 7- Çağdaş Batı’daki İslâm vizyonu; 

8- 1980 yılına kadar oryantalizm hakkında yayınlar; 

9- 1980 yılından sonra oryantalizm hakkında 

yayınlar. 25 

Bu özet, metinde olanların onda biri bile değildir. 

Bu kadarından da anlaşılacağı üzere, yazar konunun 

tarihî ve kültürel tarafına da temas etmekle 

beraber daha ağırlıklı olarak: 

— Oryantalistlerin ortaya koydukları çalışmaları 

metot ve zihniyet açısından değerlendirmiş, 

— Çeşitli yönlerden tahlil etmiş, 

— Eski dönemde birikim yetersizlikleri ve formasyon 

eksikliğine temas etmiş, 

— Avrupa’da İslâm hakkında yayılan peşin hükümlerin 

ortaya çıktığı zemini incelemiş, 

— Oryantalistlerin, kendi toplumlarının peşin 

hükümleri ile aralarına mesafe koyup koymadıklarını 

irdelemiş, 

— Toplumlarının eski ve şimdiki dönemde kendilerinden 

beklentileri üzerinde durmuş, 

— İnceledikleri İslâm’ı ve ondan ortaya çıkmış 

kültürü Batı’ya ne ölçüde aslına uygun tarzda tanıttıklarını 

sorgulamış, oryantalizme Batı’da yöneltilen 

bilimsel eleştirileri belirttikten sonra, 

— Müslüman aydınlardan gelen tenkitleri tespit 

edip değerlendirmiş, 

— Son dönemde müsteşrikler ile bazı Müslümanlar 

arasında bilimsel yardımlaşma tezahürlerine 

değinmiş, 

— Ve bir gelecek perspektifi de tasarlamaya çalışmıştır. 

Bölümü yazan J. D. J. Waardenburg’un 

değerlendirmelerini mükemmel görerek rahatlamamız 

elbette doğru olmaz. Ama yaptığı çalışmayı 

ve tahlillerini takdire değer bulduğumu belirtmem 

gerekir. 

Fakat DİA “Oryantalizm” bölümünü okuduğumuzda 

bu önemli ve hayatî tahlillere dâir fazla bir 

şey bulamıyoruz. Oryantalizmin daha çok tarihî, 

kültürel yönleri, sömürgeci yönetimlerle işbirliği 

tarafı üzerinde durulmuş olduğunu görüyoruz. 


Sayın madde yazarının Yeni İslâm Ansiklopedisi’ndeki 

Mustashrıkun bölümünü göz önünde bulundurmaması 

bu noksanlığa yol açmış görünüyor. 

Ama bu metin, kenarda köşede kalmış bir malzeme 

olmadığından, bu gözden kaçırmayı anlamak çok 

zor. Zîrâ yazarın, devamlı göz önünde bulundurması 

gereken bu ansiklopediyi görmemesi olacak 

şey değil. Dİ Ansiklopedisi, kurullar ile çalıştığından, 

yazar görmese hatırlatan başkasının çıkması beklenirdi. 

Şu ihtimal kalıyor: Makaleyi yazan hocamız 

bu metne muttali olmakla beraber onu nazar-ı itibara 

almamıştır. Bu normal karşılanabilir. Ama bu 

takdirde makale yazarının Mustashrıkun maddesinde 

ele alınan veya alınmayan, akla gelebilecek hususlara 

dâir tespitler ve değerlendirmeler yapması 

beklenirdi. Çünkü işin esasına yönelik bu sorulara 

cevap arama son derece önemlidir. 

Oryantalizmin harekete geçirmesiyle İslâm 

dünyasında birtakım ilmî müesseseler kurulmuş, 

önemli yayınlar yapılmıştır. Ezcümle: Hindistan’ın 

Lecknow şehrinde Nedvetu’l-Ulema’ya bağlı İslâmî 

İlimler Akademi’si 1959’da kurulup müsteşriklere 

cevap mahiyetinde 200 kadar kitap yayımlamıştır. 

Delhi’deki Nedvetu’l-musannifin Kurumu 

da çok sayıda kitap yayımlamış, 1982 yılında oryantalizm 

hakkında uluslararası kapsamlı bir sempozyum 

düzenlemiştir. Bu sempozyum hakkında bir 

fikir vermek üzere sadece Ebu’l-Hasan en-Nedvi 

tarafından sunulan İntacu’l-müsteşrikîn tebliğini 

hatırlatabiliriz (Küçük bir kitap hâlinde basılan bu eser 

“Batı’da İslâm Tetkikleri” adıyla A. Hatip tarafından 

dilimize çevrilip 1993’te yayımlanmıştır). İstanbul’da 

1941-1948 arasında nâtamam İslâm-Türk Ansiklopedisi 

yayımlanmıştır. Leiden’de 1939’da tamamlanan 

ansiklopedinin Türkçesi 1940-1987 arasında İslâm 

Ansiklopedisi adı ile yayımlanmıştır. Bu Ansiklopedinin 

Arapça, Farsça ve Urducaya da tercümeleri 

vardır. Medine Da’ve Fakültesi’nde 1984’te başlı 

başına bir bölüm olarak İstişrak (oryantalizm) bölümü 

açılmış ve bu bölüm, o zamandan beri yüksek 

lisans ve doktora programları ve tezleri yürütmektedir. 

DİA Oryantalizm maddesinde bunlara hiç değinilmemiştir. 

Hele İstanbul’daki İslâm Araştırmaları Merkezi’ne 

(İSAM) ve onun hazırlatıp yayımladığı İslâm 

Ansiklopedisi’ne yer verilmemesini anlamak mümkün 

değildir. Zîrâ bu ansiklopedinin başta gelen 

işlevi oryantalistlerin çalışmalarını göz önünde bulundurarak 

İslâm medeniyetini tanıtmadır. Gerekli 

yerlerde onlardan yararlanıp, gereken yerlerde de 

onların görüşlerini tenkit etmedir. 

Son dönemde Türkiye’de oryantalizmi incelemeye 

önem verildiğini görüyoruz. Meselâ 2002 

yılında Sakarya İlâhiyat Fakültesi ve Diyanet İşleri 

Başkanlığı’nın düzenlediği “Batı’da İslâm Araştırmaları: 

Oryantalizmi Yeniden Okumak” sempozyumu 

anılmaya değer. Bu toplantıda dikkate değer 35 tebliğ 

sunulmuş ve bunlar DİB’nca yayımlanmıştır. 

Ülkemizde oryantalizm alanında yayınlanmış 

kitap sayısı fazla değildir. Bunlardan takriben on 

kadarına bu maddede atıfta bulunmak gerekirdi. 

Fakat yazdığımız daha önemli ihmallerin olduğu 

bir yerde, artık bu kitapların isimlerini yazmaya 

pek gerek bulmuyorum. 

Makalemin sonunda şunu belirtmek istiyorum. 

“Oryantalizm” bölümü, İslâm Ansiklopedisi’nin en 

önemli üç-beş maddesinden biri durumundadır. 

Gördüğüm eksikleri ilmî emanet adına ortaya koymaya 

çalıştım. Ansiklopedinin zeylinin yayımlanacağını 

öğrenmiştim. Değerli ilgili hocalarımızın 

mezkûr hususları göz önünde bulundurarak bu 

maddeye de bir ek yayımlamalarını temenni ediyorum. 

*Marmara Üniv. İlâhiyat Fak. Emekli Öğretim Üyesi 

syildirim@yeniumit.com.tr 

Dipnotlar 

1. J. D. J. Waardenburg, Encyclopedie de l’Islam, c.VII, 

s.736-754. 

2. Yücel Bulut, DİA (Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi), 

c.XXXIII, s.428-437. 

3. Makalemiz boyunca Encyclopedie de l’Islam’ın bu bölümünü 

özetlemeye çalışacağım. İndirek üslup yorucu ve 

bazen karışıklığa sebep olacağından, buradan itibaren yazarının 

ağzından nakl edeceğim (Suat Yıldırım). 

4. Encyclopedie de l’Islam, VII, s.736/a. 

5. A.g.e., s.736/ b. 

6. A.g.e., s,737/ a. 

7. A.g.e., s.737/ a. 

8. A.g.e., s.737/ b. 

9. Biz nakl etmeye mecbur olduğumuzdan bunu aktarıp 

“Hâşâ” diyoruz (S.Y). 

10. Islam and The West, 1960. 

11. E I 2, Mustashrıkun bölümü, s.738/ b. 

12. A.g.e., s.737-743. 

13. A.g.e., s.743-746. 

14. A.g.e., s.746/ a. 

15. A.g.e., s.746/ b. 

16. A.g.e., s.747/ a ve b. 

17. A.g.e., s.748/ b. 

18. A.g.e., s.749/ a. 



21. A.g.e., s.751/ b. 

22. A.g.e., s.748/ a. 

23. A.g.e., s.749/ b. 

24. A.g.e., s.752/ b. 

25 A.g.e., s.752/ b- 754/ b. 


YENi ÜMiT 

Prof. Dr. Salim ÖĞÜT* 


Kadın-Erkek İlişkilerinde 

Nikâhın Önemi 

Düşünülmeden-taşınılmadan izdivaç adına ortaya konan evlilikler ve bir 

araya gelmeler, arkada ağlayıp sokaklarda sürünen eşler, 

“öksüzler yuvası”na bırakılan yetimler ve aileleri yüreklerinden yaralayan 

caniliklerle neticelenmiştir. 

Nikâh konusunun dindeki yerini anlamak, 

beşerî davranışların kaynağını kavramakla 

mümkündür. Baştan belirtelim ki, modern 

düşüncenin davranışlarımızı rasyonellikle 

açıklaması isabetli değildir. Çünkü insanların davranışlarını 

ya arzu ve heves, veya inançları belirler. 

Akılları da bu esaslar çerçevesinde oluşur ve gelişir. 

Bu demektir ki, sadece davranışlarımızın değil, 

davranışlarımızın değer hükmünü belirleyici 

olan düşüncelerimizin de kaynağı, ya arzu ve heveslerimiz 

veya inançlarımızdır. Yani bir davranışı 

iyi veya kötü olarak nitelememiz de son tahlilde 

inançlarımıza veya dürtülerimize dayanmaktadır. 

Bu yüzden Yüce Allah’ın:“Eğer hak, onların kötü 

arzu ve isteklerine uysaydı, mutlaka gökler ve yer ile bunlarda 

bulunan kimseler bozulur giderdi…” (Mü’minûn 

Sûresi, 23/71) beyanını çok önemli buluyoruz. 

Nikâh akdi de insan nev’inin İlâhî yardım almak 

zorunda olduğu konulardan biridir. Öncelikle iki 

karşıt cinsin birbirinden yararlanmak için bir araya 

gelmesi, nikâh akdini gerektirir mi? Bu akit, taraflara 

hangi yükümlülükleri yükler? Bu yükümlülüklerin 

ihmal edilmesi hâlinde uygulanacak müeyyideler 

nelerdir? Bu ve benzeri konularda modern 

düşüncenin ve bu düşünce üzerine inşa edilen 

ahlâk ve hukuk anlayışının anlaşılır bir dil kullandığını 

görmek mümkün değildir. Bu yüzden modern 

dünyanın, aile kurumuna dâir en ciddi problemi 

budur: Belirsizlik… muğlaklık ve bu durumun 

tabiî bir neticesi olarak hiyerarşik boşluk ve kaos… 


Mümin insanın düşünce 

tarzı şudur: İnsan nev’i, 

kendi hakkında sağlıklı 

karar verebilmesi için bir üst 

varlığa muhtaçtır. O varlık ona 

rehberlik etmeli, onun kılavuzu 

olmalı, yol haritasını çizmeli, 

kısaca ona bir hayat tarzı 

belirlemelidir. 

Bu çerçeveden baktığımızda nikâh akdi, dinî bir 

düzenlemedir ve rasyonalite ile açıklanamaz. Yüce 

Allah nikâhlanmayı emretmiş, Hz. Peygamber 

(sallallâhu aleyhi ve sellem) bu emri hem uygulamış 

hem de ümmetini bu konuda uyarmıştır. 

Ayrıca Cenab-ı Hak nikâh sözleşmesiyle birbirine 

helâl olan eşler arasında ülfet, ünsiyet, muhabbet, 

merhamet ve şefkat duyguları yaratmayı vaat 

etmiş; bunu da varlığının, kudretinin ve vahdaniyetinin 

âyetlerinden/sembollerinden ve işaretlerinden 

biri olarak beyan buyurmuştur. 

כ א א 

אא כ כ א 

 

כ 

 

א 

כ 

 

 

 

כ 

 

“Kaynaşmanız için size kendi (cinsi)nizden eşler 

yaratıp aranızda sevgi ve merhamet peydâ etmesi 

de O'nun (varlığının) delillerindendir. Doğrusu 

bunda, iyi düşünen bir kavim için ibretler vardır.” 

(Rûm Sûresi, 30/21) 

Bu iman sebebiyle Muhammed ümmeti arasında, 

her konuda olduğu gibi kadın-erkek münasebetlerinde 

de bir çerçeve oluşmuş ve bu çerçeve 

dışındaki münasebet şekilleri meşru görülmemiştir. 

Buna göre, kadınlar ve erkekler ancak nikâh 

sözleşmesiyle bir araya gelebilirler. Ve bu bir araya 

geliş ile aile denen kurum oluşur. Bu kurumun da 

hem kuruluşunda hem işleyişinde birtakım kurallara 

riayet edilir. 

Böyle olması hâlinde, yani İlâhî kaynaklı olduğuna 

inandığımız kurallara riayet edilmesi hâlinde, 

dünya hayatı “cennet” olmaz; yine birtakım sıkıntılar, 

mihnetler ve meşakkatler yaşanır; çünkü bu hayat 

imtihan meydanıdır. Ancak beşerî müdahaleler 

neticesi ortaya çıkan kaos/kriz/buhran/bunalım gibi 

depresif rahatsızlıklara da bu ölçüde rastlanmaz. 

Bu konu üç başlık altında ele alınabilir: 

1. Modern dönemde değişen nikâh ve aile algısının 

yol açtığı sıkıntılar. 

2. Özellikle üniversite gençliğini ciddi şekilde 

tesiri altına alan “gizli nikâh” meselesi. 

3. Müt’a (geçici nikâh) konusu. 

1-Modern Dönemde Değişen Nikâh ve Aile Algısının 

Yol Açtığı Sıkıntılar 

Bu başlık altında, beşerî müdahaleler neticesi 

ortaya çıkan sevimsiz aile manzaralarının sebepleri 

üzerinde kısaca durmak istiyoruz. 

Modern ailenin yaşadığı sıkıntıların temelinde 

şu noktaların bulunduğu kanaatini taşımaktayım: 

A- Cinsler Arası Farklılık: Yüce Allah, erkek 

ve dişi olarak iki cins yaratmışken, modern paradigma 

bu farklılığı iptal etme peşine düşmüştür. 

Bu bakış açısıyla hareket eden insanlarda artık, kadın-erkek 

farklılığından söz etmek imkânı kalmamış, 

her şeye rağmen bunda ısrar edenler marjinallikle 

suçlanır hâle gelmiştir. 

Ancak üzülerek görüyoruz ki, modern dünya, 

ekonomik alanda elde ettiği üstünlükten yararlanarak, 

her alana nüfuz etmeye, hattâ egemen olmaya 

çalışmakta, bu cümleden olmak üzere aile yapısını 

da yeniden inşa etmeye yönelmiş bulunmaktadır. 

Bunu yaparken, ardından da kadın erkek eşitliğini 

sağlama iddiasıyla, kadını da erkek kadar sorumlu 

tutmuştur. Bu durum ise kadının da erkek gibi her 

yükün altına girmesi neticesini doğurmuş, tabiatıyla, 

yaratılış özelliklerinde birtakım bozulmalar 

olmuş ve erkekleşme temayülü göstermeye başlamıştır. 

Bu durum, tabiî olarak erkeğin karakterini 

de etkilemiş ve o da kadınlaşma temayülü göstermeye 

başlamıştır. 

1933 yılında Hüseyin Rahmi Gürpınar tarafından 

kaleme alınan “Kadın Erkekleşince” adlı tiyatro 

oyununda tam da bu nokta canlandırılmış ve oyunun 

kadın kahramanı Nebahat Hanım’ın kocası 

Ali Süreyya’ya söylediği şu sözler meselenin özetini 

ortaya koymuştur: 

“İkimizin aldığı para da hemen hemen birbirine 

eşit… İçinde yaşadığımız yüzyıl kadını erkekleştiriyor... 

Mademki biz erkek işlerine atılıyoruz. 

Siz erkekler neden kadın hizmetine el sürmekten 

çekiniyorsunuz?… Kadının erkekleşmesi biraz da 

erkeğin kadınlaşmasını gerektirmez mi? İş dengesi 

başka türlü nasıl düzelebilir?” (s. 69) 

Şimdilik sözüne ve düşüncesine itibar edilir 

çevreler bu konuya mesafeli durdukları için sanki 

bir problem teşkil etmiyormuş gibi gözükse de, ha- 


kikatte çok önemli bir mesele ile karşı karşıya bulunduğumuz, 

izahtan vârestedir. Çünkü nikâhtan 

söz edebilmek için iki farklı cinsin varlığını kabul 

etmek gerekir. Yüce Allah’ın, âyetlerinden/sembollerinden 

biri olarak sunduğu “kendi (cinsi)mizden 

eşler yaratıp aramızda sevgi ve merhamet peydâ etmesi” 

ancak bu suretle gerçekleşir. Bunun anlamı, 

cinslerin, kendi cinsiyet özelliklerini korumaları ve 

o konuda herhangi bir yozlaşmaya imkân vermemeleridir. 

B- Kefâet: Erkeğin bazı açılardan kadından 

geri olmaması mânâsına gelir ve İslâm fıkhında 

kadın tarafının hukukunu koruyucu bir şart olarak 

konulmuştur. Bunun için de esas itibariyle erkeğin 

evleneceği kadından bu yönlerden daha aşağı bir 

durumda bulunmaması gerekir. Erkeğin kadından 

daha iyi bir seviyede bulunması ise kadının lehine 

bir durum olup, denkliğe aykırı sayılmaz. 

Kefâet konusunda en sıkı kriterleri Hanefiler 

koymuştur. Çünkü bu mezhep kadına, velisinin 

izni olmadan nikâhlanma yetkisi tanımıştır. Ancak 

kadın kefâet konusunda yeterli duyarlılığı gözetmez 

ve ailesinin de iznini almadan evlenirse, veliye 

bu akdi feshetme hakkı, yetkisi tanımışlardır. 

Günümüzde ise bu şart da yeterince gözetilmemekte, 

artık birçok bakımdan kocasından daha 

başarılı veya kariyer sahibi, daha iyi ücretle çalışan 

kadınlar görmek de mümkündür. Fakat bu tür ailelerde 

problemler artmaktadır. Evliliklerde kefâete 

riayetin pek çok faydaları izahtan vârestedir. 

C- Hiyerarşi: Ailede reis, erkektir. Ancak, reislik, 

yetki kullanmak değil, mesuliyet üstlenmektir. 

Yetki kullanmak ise, sadece mesuliyeti yerine getirmeye 

yetecek miktarla sınırlandırılmıştır. Diğer 

bütün riyaset makamları da böyledir. 

D- Görev Taksimi: Erkek, nafaka yükümlülüğünün 

tamamını üzerine almıştır. Kadın ise kocasına 

hizmet yükümlülüğü altına sokulmuştur. 

Böylece kadın ve erkek birbirine maddî ve hissî 

bağlarla da bağlanmışlardır. 

Bu esaslara riayet edilerek kurulan bir ailede, 

mihnet ve meşakkatlerin asgarî seviyede kalacağını 

düşünüyoruz. Yaşadığımız ve içinde büyüdüğümüz 

modern hayat, bu kanaatimizi her geçen gün 

daha da pekiştirmektedir. Çünkü modern insan, 

küçümsediği ve reddettiği aile düzeninden daha 

sağlam ve sağlıklısını kurabilmiş değildir. Günümüzün 

eğitimli, varlıklı ve hatta kariyer sahibi bireyleri 

dahi, ümmî annelerinin ve ümmî babalarının 

başardıkları ailevî başarıyı ortaya koyamadıklarını 

Cenab-ı Hak nikâh 

sözleşmesiyle birbirine helâl 

olan eşler arasında ülfet, 

ünsiyet, muhabbet, merhamet 

ve şefkat duyguları yaratmayı 

vaat etmiş; bunu da varlığının, 

kudretinin ve vahdaniyetinin 

âyetlerinden/sembollerinden ve 

işaretlerinden biri olarak beyan 

buyurmuştur. 

herhâlde kabul ederler. Ne var ki bu durumu sorgulamayı 

bir türlü düşünmezler. Hâlbuki artık bu 

durumun sorgulanmasının vakti çoktan gelmiştir. 

Sözünü ettiğimiz sorgulamaya bir ilk adım olarak 

kısaca işarette bulunmamız gerekirse şunları 

söyleyebiliriz: 

Kadının iş hayatına atılmasıyla bir zihniyet devrimi 

yaşanmaya başlamıştır. Geçmişte “Maşa kadar 

eri olanın paşa kadar yeri olur.” anlayışının yerine, 

“iş, maaş ve bordro güvencesi” ikâme edilmiştir. 

Bu durumun tabii bir neticesi olarak da kadınlar, 

kocalarından çok patronlarına güvenmek ve yönelmek 

durumunda kalmışlardır. Böyle olunca kadının 

alâkası, hizmeti ve hürmeti birinci derecede 

patron merkezli bir karaktere bürünmüştür. Bu 

durum ise aile hayatına maalesef menfî yönde tesir 

etmektedir. Bu anlayışın tabiî bir neticesi olarak, iş 

hayatında her türlü sıkıntıyı kolaylıkla göğüslemeyi 

başaran kadın, aile hayatında en küçük sıkıntıyı bile 

göğüslemeye yanaşmamaktadır. 

E- Bazıları için çok önemli gözükmese de kanaatimce 

aile hayatımız adına önemli konulardan 

biri de, erkek cinsinin, geçmişin günahını ödemeye 

mahkûm edilmesi sebebiyle, kolayca aşağılanır bir 

konuma düşürülmesidir. Modern çağın belirleyici 

özelliklerinden biri de bu olsa gerektir. 

F- Bütün bu karmaşadan kurtulabilmenin tek 

yolu olarak şu inancı görmekteyim: Bu konu, sadece 

insan denen varlığın aklı ve tecrübesiyle çözebileceği 

konulardan değildir. Çünkü Yüce Allah ne 

kadındır, ne erkektir; ne de çocuk veya ebeveyndir. 

Dolayısıyla koyduğu hükümlerde ne kadının veya 

erkeğin yanında veya karşısındadır; ne ebeveynin 

veya çocukların yanında veyahut karşısındadır. 

Onun hükümleri hem kadınlar, hem erkekler, 


hem ebeveynler hem de çocuklar için en adil, en 

ahlâklı ve hakkâniyete en uyun olandır. 

Bizim konumumuzdaki kimselere düşen asıl görev 

ise, Yüce Allah’ın ve O’nun Sevgili Resulü’nün 

(sallallahü aleyhi ve sellem) bu konulardaki emir ve 

tavsiyelerini dürüstçe anlamak ve anlatmaktır. 

Bu vesile ile şu hususu da arz etmek isterim: 

Modern çağın hâkim hususiyeti, sosyal konularda, 

yani insanî/beşerî problemlerde, dayanabileceği sabitelerden 

mahrum bulunmasıdır. Daha da kötüsü, 

bu durumu olumlaması, hattâ kutsama derecesinde 

benimsemesidir. Çünkü kendisini, değişim, 

dönüşüm, ilerleme, gelişme gibi kavramların büyüsüne 

öylesine kaptırmıştır ki, bu konulara ait bazı 

sınırların bulunması gerektiğine dâir bir düşünce 

bile geliştirememiştir. Yapabildiği tek şey, mevcut 

beşerî temayülleri yoklamak, bu alandaki istatistikleri 

değerlendirmek ve belli felsefî görüşlere ve belli 

düzeyde ekonomik güce sahip çevrelerin arzu ve 

isteklerini antropoloji, sosyoloji ve psikoloji gibi disiplinlerin 

desteğiyle meşrulaştırmaya çalışmaktır. 

Hâlbuki mümin insanın düşünce tarzı şudur: 

İnsan nev’i, kendi hakkında sağlıklı karar verebilmesi 

için bir üst varlığa muhtaçtır. O varlık ona 

rehberlik etmeli, onun kılavuzu olmalı, yol haritasını 

çizmeli, kısaca ona bir hayat tarzı belirlemelidir. 

Hem de insanların kendi aralarındaki münasebetlerin 

mahiyet ve karakterini belirlemekle 

yetinmemeli, insan ile eşya arasındaki münasebetin 

yönünü ve şeklini de belirlemelidir. Yani erkek-kadın 

arasındaki münasebetin meşruiyet noktalarını 

gösterdiği gibi, insan ile altın ve gümüş arasındaki 

münasebetin de meşruiyet ölçüsünü belirlemelidir. 

Özellikle bu iki misâli zikretmemin sebebi, her 

tarihte ve her coğrafyada, bütün insanlığın en ağır 

iki imtihan konusu olmaları sebebiyledir. 

2. Özellikle Üniversite Gençliğini Ciddi Şekilde 

Tesiri Altına Alan “Gizli Nikâh” Meselesi 

Öncelikle iki şahit huzurunda kıyılan nikâhın 

geçerliliği ile, başkalarından gizlemek maksadıyla 

sadece iki şahidin dışındakilerden saklanan ve 

gizlenen nikâhın geçerliliğinin birbirinden farklı 

şeyler olduğunu belirtmek gerekir. Kazâ/hukuk 

açısından iki şahidin şehadetiyle kıyılan nikâhın 

sıhhatine kâil olurken, başta aile olmak üzere, yakın 

ve uzak çevreden gizlemek maksadıyla ve bazen bu 

durumdan başkalarına bahsetmemeleri yönünde 

şahitlere de telkinde bulunarak yapılan nikâh sözleşmelerinin, 

bu akdin özüne/cevherine/ruhuna ve 

maksadına aykırı düştüğünü düşünüyor, bu yüzden 

şer’an tecviz edilmesinin mümkün olduğunu 

sanmıyoruz. 

Çünkü: 

A. Hanefilerin dışındaki üç mezhep, nikâhın 

sıhhati için, değil yalnız velinin bilgisinin 

bulunmasını, rızasının alınmasını da şart koşmuşlardır. 

Cumhur tabir edilen kâhir ekseriyetin 

bu görüşünü dayandırdıkları çok güçlü deliller 

olduğunu hatırda tutup, Hanefi mezhebine mensup 

Müslümanların da bu konuyu önemsemeleri 

gerekmektedir. Dolayısıyla özellikle babanın bilgisinden 

gizlenen bir evliliğin sıhhati kesinlikle savunulamaz. 

Bu konuda Hanefi mezhebinin kadına irade 

serbestliği tanıdığını görmekteyiz. Ancak veliye, 

erkeğin bayana denk olmadığı gibi gerekli durumlarda 

evliliği feshettirme yetkisi tanınarak kadının 

karşılaşabileceği bazı sıkıntılı durumlara karşı onu 

koruma esası getirilmiştir. 

B. Nikâhta şahitlerin hazır olması şarttır 

ve bu konuda icma (görüş birliği) vardır. 

Şahitlerin olması, nikâhın sıhhat şartlarındandır. 

Yani şahitsiz nikâh geçerli değildir. Şahitlerin hazır 

olmasının hikmetlerinden biri de nikâhın duyurulmasıdır. 

Ancak, şahitlerin varlığının, nikâhın 

duyurulması için yeterli olup olmadığında ihtilâf 

vardır. İmam Âzam ve İmam Şafii Hazretleri, şahitlerle 

yapılan fakat ilân edilmeyen evlilik için 

“mekruh olsa da sahihtir” derken; İmam Malik, şahitlerin 

huzurunda yapılsa da halka ilân edilmeyen 

ve şahitlere “Bu evliliğimizi kimseye söylemeyin.” 

denilen nikâhın geçersiz olduğu görüşündedir. 

Ona göre, bu şekilde evlenenlerin nikâhı, yetkili 

merci tarafından bozulmalıdır. Çünkü bu durum, 

Peygamber Efendimiz’in (sallallahü aleyhi ve sellem) 

“Nikâhı ilân ediniz, onu mescidlerde akdediniz 

ve nikâhta def çalınız.” emrine aykırıdır. (Tirmizi, 

Nikâh 6) Bir diğer hadîslerinde Peygamber Efendimiz 

(sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyururlar: 

“Nikâhta, haramla helâli birbirinden ayıran şey, def 

çalmak ve ses (çıkarmak)tır.” (Tirmizi, Nikâh 6; Nesai, 

Nikâh 72) Yani, o nikâhın ilân edilmesidir. Günümüzde 

gizli nikâh meselesinin önüne geçmek 

adına nikâhın ilânı da ayrı bir önem kazanmaktadır. 

C. İhtilâflı durumlarda ihtiyatlı olanı almak, 

dindarlığın gereğidir. Yani fıkhî bir meselede 

âlimler arasında görüş ayrılığı ortaya çıkmışsa, 

bu durumda ihtilaftan kurtulacak görüşü almak, 

daha uygun bir davranıştır. 

Nikâh gibi hayatî bir konuda, bazı kîl (zayıf) ka- 


villerle amel etmeye yönelmek son derece riskli bir 

durumdur. 

3. Müt’a (Geçici Nikâh) Konusu 

Müt’a nikâhının sıhhatine dâir bugüne kadar 

söylenenlerle alâkalı olarak sadece şu kadarına işaret 

etmek istiyorum: Bilindiği üzere Sünnî mezheplerin 

tamamı müt’a nikâhının son kertede kıyamete 

kadar yasaklandığını kabul etmişlerdir. 

Peygamber Efendimiz, ilk defa Hayber Savaşı'ndan 

önce üç gün müt’aya izin vermiş; daha sonra da 

onu yasaklamıştır. Allah Resûlü'nün ikinci kez 

izin verişi de Mekke'nin Fethi'nde vuku bulmuş; 

üç günlük izinden sonra Resûlullah Müt'a'yı tekrar 

ama bu defa Kıyamet Günü'ne kadar yasaklamıştır. 

Her çizgide ruha işleyen engin bir mana, 

Ötelerden ne sırlar fâş ediyor insana; 

Bir zamanlar bu esrarı sunmuştuk cihâna; 

Dil âciz ifadeden, gelmez onlar lisâna... 

Bu konuda en açık ve güçlü delil olarak er-Rabî 

b. Sebra el-Cühenî'nin rivayet ettiği şu hadîse dayanmışlardır: 

Râvî'nin babası Sebra, Mekke fethinde 

Resûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) ile beraber 

bulunmuş, müt'a nikâhı ruhsatından istifade etmiş, 

böyle bir nikâh içinde yaşarken Resûlullah'ın (sallallahü 

aleyhi ve sellem) şöyle buyurduğunu işitmiştir: 

"Ey insanlar! Sizin, kadınlardan müt'a nikâhı 

ile faydalanmanıza izin vermiştim. Biliniz ki Allah 

Teâlâ bunu, kıyâmet gününe kadar haram kılmıştır, 

kimin yanında böyle bir kadın varsa bıraksın, 

onlara verdiğiniz mehirlerden hiçbir kısmını da 

geri almayın." (Müslim, "Nikâh", 22) Allah Rasûlü 

bu yasağı veda haccında tekrar etmiştir. (Ebû Davud, 

"Nikâh", 13; İbn Mâce, "Nikâh", 44) 

Hz. Ali ve Hz. Ömer gibi sahâbîler de bu iznin 

geçici olduğunu ve daha sonra kesinlikle haram 

kılındığını vurgulamıştır. Mesela, bir defasında, 

müt'anın helâl olduğuna inanan birisi Hz. Ali 

(r.a.) ile bu konuda tartışınca, Hz. Ali ona, Allah 

Resûlü'nün Müt'a'yı ve evcil eşeğin etinin yenmesini 

Hayber günü yasakladığını söylemiştir. 

(Buhârî, "Nikâh", 31; Müslim, "Nikâh", 29-32; İbn 

Mâce, "Nikâh", 44) Üstelik bu rivayet bizzat Şiî kaynaklarda 

da yer almaktadır. (Kitabu't-Tehzib, 7/251) 

Ne gariptir ki kitabın yazarı bu hadisle alâkalı Hz. 

Ali'nin takiyye yaptığını iddia etmektedir. Ayrıca, 

Müt'a'nın haram olduğuna dair Hz. Ali'nin bizzat 

kendi ifadesi de mevcuttur. (Kitabu'l-İstibsar, 3/142) 

Eğer iddia edildiği gibi Allah’ın aslanı o dönemde 

takiyye yapmışsa halife olduğunda müt’anın caiz 

olduğunu söylemesine, takiyye yapmasına bir mani 

mi vardı? Halife iken serbest olduğunu ilan ederdi. 

*İstanbul Üniv. İlâhiyat Fak. Öğretim Üyesi 

salim.ogut@yeniumit.com.tr 


YENi ÜMiT 

Yrd. Doç. Dr. Musa Kazım GÜLÇÜR* 


Kabir Azabı 

Mü’minin dünyada çektiği sıkıntılar, onun günahlarına keffaret olduğu gibi, ölüm 

esnasındaki ızdırapları, kabirde maruz kaldığı/kalacağı tecziye türü hususlar da 

ahiret azabını hafifletme adına arındıran birer ameliye oldukları söylenebilir. 

Bilindiği üzere müminlerin en temel özelliklerinden 

birisi gaybe inanmalarıdır. 

Cenâb-ı Hak Bakara Sûre-i Celîlesinde: 

“Gerçek müminler gaybe inanır, namazlarını 

kılar, kendilerine verdiğimiz rızıktan da infak 

ederler” (Bakara, 2/3) buyurmaktadır. Gayb kelimesi 

Türkçemizde, göz önünde olmayan, gözle 

görülmeyen, gizli olan ve hazırda olmayan; vahiy 

gibi yüksek bir bilgi kanalı olmaksızın akıl ve duyular 

yolu ile hakkında bilgi edinilemeyen varlık 

alanı mânâsına gelmektedir. Yine, henüz içinde yaşanılmayan 

gelecek zaman, gelecek zaman içerisinde 

meydana gelecek olan hâdiseler; öldükten sonra 

dirilme, Cennet, Cehennem, hesap günü gibi insanın 

haklarında doğrudan bilgi edinemeyecekleri 

âlemler 1 gibi mânâlara da gelmektedir. Kabir azabı 

konusu da herkesin rahatlıkla bileceği üzere doğrudan 

gaybe iman ile alâkalıdır. Ehl-i sünnet ulemasının 

neredeyse tamamı, bu dünyada Allah’ın 

rızası istikameti dışında davranış sergileyenler için 

kabir azabının varlığı konusunda ittifak hâlindedir. 

Şer'î delillere dikkatleri çekmek için başta Kur’ân-ı 

Kerîm, sonra da Efendimiz’in (sallallahü aleyhi ve 

sellem) aydınlatıcı beyanları ışığında konuyu ele 

almaya çalışacağız. Önce âyet-i kerîmeleri sıralayacak 

ve müfessirîn-i kirâmın açıklamalarına yer 

vereceğiz. Daha sonra da kütüb-ü sahîhada kabir 

azabı hususunda Efendimiz’den (sallallahü aleyhi ve 

sellem) bizlere nakledilmiş hadîs-i şerîfleri belirtmeye 

çalışacağız. 


Âyet-i Kerîmeler 

אכ‎1. 

 

 

א 

א 

אא 

 

 

א 

א 

 

 

 

א כ 

א 

א 

כ 

א 

כ 

א א כ א 

“Ölümün şiddetleri içinde kıvranırken, ölüm 

meleklerinin de yakalarına yapışıp kendilerine: 

‘Haydi, derhal ruhlarınızı çıkarıp teslim edin! Bugün 

zillet azabıyla cezalanacaksınız; çünkü Allah 

hakkında gerçek dışı şeyler söylüyordunuz ve çünkü 

kibirlenerek O’nun âyetlerinden yüz çeviriyordunuz!’ 

diye haykırdıkları sırada sen o zalimlerin 

halini bir görsen!” (En’âm, 6/93) 

Büyük müfessir Zemahşeri bu âyet-i kerîmede 

berzah hayatından haber verilmekte olduğunu kabul 

eder. 2 İbn Kayyim el-Cevziyye de şöyle demektedir: 

“Zalimlere bu, ölüm anlarında söylenmiştir 

ve Melekler, zalimlerin ölümleri ile birlikte korkunç 

bir kabir azabı göreceklerini bildirmişlerdir. 

Şayet kıyamete kadar azapları geciktirilmiş olsaydı, 

onlara: “Bugün cezalandırılacaksınız” denmezdi. 3 

2. 

א א 

א א כ 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

א 

א א 

 

א 

 

“Çevrenizdeki bedevîlerden ve Medine ahalisinden 

öyle münafıklar vardır ki onlar nifak işinde 

mahir olmuşlardır. Pek sinsi hareket ettikleri için 

sen onları bilemezsin, ama Biz pekiyi biliriz. Biz 

onları iki defa azaba çarptıracağız. Sonra da büyük bir 

azaba itileceklerdir.” (Tevbe, 9/101) 

Müfessirler, âyetin sonunda zikredilen “Büyük 

azap”tan maksadın, Ce hennem azabı olduğu 

hakkında” ittifak etmişler, ondan önce zikredilen 

“iki azap”tan neyin kastedildiği hususunda ise 

farklı görüşler zikretmişlerdir. Bu ‘iki azap’tan birinin, 

kabir azabı olduğu, Ashaptan Abdullah b. 

Abbas’tan nakledilmiştir. 4 

Tâbiinden Ebu Malik, İbni Cüreyc, Süddî, 

Mücahid, Katâde, Hasan el-Basrî, İbnu Zeyd, 

Ferra ve Muhammed b. İshak gibi âlimlerimiz, 

ayet-i kerîmede yer alan iki cezadan birincisinin 

dünyevî azap, ikincisinin de “kabir azabı” olduğunu 

ifade etmişlerdir. 5 

Büyük müfessir İmam Taberi, âyetin sonunda 

zikredilen “azîm azap”tan maksadın, Ce hennem 

azabı olduğu hakkında âlimlerin ittifak hâlinde olduğunu 

belirterek şunları söylemektedir: “Allah 

Teâlâ, âyetin sonunda, münafıkları Cehennem’de 

büyük bir azaba uğratacağını zaten beyan etmiştir. 

Bu durumda daha önce zikrettiği “iki azap”tan birisinin 

kabir azabı olması büyük bir ihtimaldir.” 6 

Bu durumda azap; dünya, kabir (berzah) ve ahiret 

azabı olmak üzere üçe ayrılmaktadır. 

א א 3. 

 

א 

 

א כא 

 

 

 

א א 

א 

 

א 

א 

א 

א 

א 

 

א 

 

כאא 

 

“De ki: Dini inkâr edenlere Rahmân biraz mühlet 

versin, bundan ne çıkar? Ama onlar, kendilerine 

vaat olunan ister azabı isterse de kıyamet vaktini 

görünce, kimin şerli bir mekânda bulunduğunu 

ve kimin askerî güç itibarı ile en zavallı bir durumda 

olduğunu öğrenecekler.” (Meryem, 19/75) 

Âyetteki “ister azabı” ifadesi, kıyametten önce 

olacak bir azabın kastedildiğine açıkça delâlet eder. 

Çünkü âyette “isterse de kıyamet” ifadesi ile kıyamet 

günü kastedildiğine göre, kıyamet gününden 

önce olacak o azap ile kabir azabı kastedilmiş 

olmalıdır. 7 

כא 4. 

כ 

 

 

 

 

א 

א 

 

 

 

 

“Ama kim Benim zikrimden yüz çevirirse kitabımı 

dinlemez ve Beni anmaktan gaflet ederse, 

muhakkak ki ona sıkıntılı bir yaşayış vardır ve Biz 

onu kıyamet günü kör bir şekilde diriltiriz.” (Tâhâ, 

20/124) 

Bu âyet-i kerîmede yer alan “sıkıntılı yaşayış” 

Ebu Said el-Hudrî ve Abdullah b. Mes’ud'a göre 

kabir azabıdır. 8 

אא 5. 

כ 

א כ כ א 

אא 

 

 

 

 

 

 

 

א 

 

 

“Ta ki boşa geçirdiğim dünyada iyi iş (ve hareketler) 

yapayım. Hayır! Bu onun ağzından çıkan 

(boş) bir laftan ibarettir. Onların önünde ise, yeniden 

dirilecekleri güne kadar (süren) bir berzah hayatı 

vardır.” (Mü’minun, 23/100) 

“Onların önünde berzah vardır” cümlesi, 

onlarla dünyaya dönüş arasına girecek bir perde 

vardır mânâsındadır. Bu da kabirlerinden haşre 

gönderildikleri güne, yani Kıyamet’e kadar devam 

eder. Bu âyet on ların dünyaya dönüşlerinin 

imkânsız olduğunu belirtiyor. Yani bu perdenin 

varlığı, dünyaya tekrar dönmelerine kesin bir engeldir 

ve bu perde asla kalkmaz. Bu kesinlik, tıpkı 

“Kâfirler, deve iğnenin deliğinden geçmedikçe 


Cennet’e dâhil olamazlar” mealindeki ayette olduğu 

gibidir. 9 

6. 

 

א א א א א א א 

א 

 

אא 

 

 

“Ya Rabbenâ!” derler, “Sen bizi iki defa öldürdün, 

iki defa dirilttin. İşte günahlarımızı itiraf ettik. 

Şimdi, telâfi etme için buradan çıkmaya bir yol yok 

mudur?”(Mü’min, 40/11) 

“Rabbimiz! Bizi iki kez öldürdün ve iki 

kez dirilttin” mealindeki âyeti âlimlerimiz kabir 

azabına delil olarak göstermişlerdir. İmam Süddî 

âyet-i kerîmeyi şu şekilde tefsir eder: Kâfirler bu 

dünyada öldürülecek, daha sonra kabirlerde sorgu 

için diril tileceklerdir. (Yani kabirde bir berzah hayatı 

olacaktır.) Daha sonra tekrar öldürülecek ve âhirette 

yeniden diriltileceklerdir. Böylece âyet-i kerîme, 

kabir hayatına doğrudan delâlet etmiş olmaktadır. 10 

7. א 

א 

 

 

 

 

א 

 

א א 

 

 

 

 

א א 

א 

א 

 

א 

“Sabah ve akşam ateşin karşısına getirilerek 

onlara azap edilir. Kıyamet koptuğunda ise: 

“Firavun hanedanını şimdi de en şiddetli azaba sokun!” 

denilir.” (Mü’min, 40/46) 

Cumhurun kanaatine göre burada “sabahakşam 

ateşin karşısına getirilme”, Berzah’ta 

gerçekleşmek tedir. Mücahid, İkrime, Mukatil ve 

Muhammed b. Ka’b da: “Bu âyet-i kerîme dünyada 

iken kabir azabına delil teşkil etmektedir” demektedirler. 

11 

8. 

 

כ כ כ אא 

א 

 

 

“Muhakkak ki zalimler için bundan daha başka 

bir azap da vardır; fakat onların çoğu bunu bilmezler.” 

(Tûr, 52/47) 

Surenin 45 ve 46. âyet-i kerîmelerinde mealen: 

“Öyleyse sen onları en dayanılmaz bir azapla 

çarpılacakları günlerine kavuşuncaya kadar bırak. 

O gün hile ve tuzakları kendilerine asla fayda 

sağlamaz ve asla yardım da edilmez.” denilerek, 

kıyamette karşılaşacakları büyük azaptan bahsedilmiş, 

arkasından gelen bu âyet-i kerîmede ise, 

zulmedenlere, âhiretteki büyük azapları dışında 

daha başka bir azabın da veri leceği zikredilmiştir. 

Berâ b. Âzib, Abdullah b. Abbas ve Katade’ye 

göre bu başka azaptan maksat, kabir azabıdır. 12 

Kurtubi, Hz. Ali (r.a)’in de bu görüşte olduğunu 

nakletmektedir. 13 

9. 

 

א 

 

א 

א א א 

א א 

 

א 

א 

א 

“Hâsılı, birçok suçları sebebiyle suda boğuldular 

ve ateşe tıkıldılar! Allah’a karşı, kendilerine 

yardım edecek bir tek yardımcı bile bulamadılar.” 

(Nuh, 71/25) 

א (ve ateşe tıkıldılar) ifadesinin başındaki א 

“fa” edatı, ateşe girdirilme işinin, boğulmanın hemen 

peşinden geldiğine, dolayısı ile kabir azabına 

delalet etmektedir. Âyetin bu ifadesini, âhiret azabı 

mânâsına almak mümkün değildir. Aksi halde, “fâ” 

edatının delaleti yok olmuş olur. 14 

10. 

 

 

 

 

כ אא 

 

אכא אכ 

א 

א 

 

 

כ 

 

 

 

 

א 

 

 

 

 

 

א א 

 

 

“Dünyalıklarla böbürlenmek, oyaladı sizleri. 

Hatta kabirleri ziyaret ettiniz! Hayır, (geçici dünya 

zevklerine bağlanmak doğru değil) ileride kesinlikle 

bileceksiniz. Sonra, yine kesinlikle ileride bileceksiniz. 

Hayır! Siz şayet ilme’l-yakîn bir tarzda 

bilseydiniz, cehennem ateşini kesinlikle görürdünüz. 

Daha sonra zaten o cehennem ateşini mutlaka 

ayne’l-yakîn bir tarzda göreceksiniz. Sonra da o 

kıyamet gününde verdiğimiz nimetlerden kesinlikle 

hesaba çekileceksiniz.” (Tekâsür, 102/1–8) 

כ 

Hz. Ali (r.a): “Bu âyetler inince kabir azabı konusundaki 

kanaatimiz kesinlik kazandı.” 15 demektedir. 

Hz. Ali de (r.a) kesin kanaat meydana getiren 

âyet-i kerîmelere daha yakından bakmak, –şayet 

varsa– birtakım tereddütleri mutlaka giderecektir. 

Şimdi sûrede yer alan cümlelere dikkatlice bakmaya 

çalışalım: 

“Gerçekten kesin bir bilgi (ilme’l-yakîn) ile bilseydiniz.” 

Yani, bugün dünyada iken, kabir hayatı 

ve âhirete müteallik ileride göreceğinizi anlattığımız 

hususları kesin olarak bilseydiniz “andolsun siz 

ateş azabını kalb gözlerinizle görecektiniz.” İlme’lyakîn 

mertebesinin, bir insanın Cehennem’i kalb 

gözüyle görmesini sağladığı anlaşılmaktadır. Bu da 

kıyamet hâllerinin, kişinin kalb gözü önünde canlanmasıyla 

olur. “Yine and olsun onu zaten ayne’l 

yakîn olarak göreceksinizdir.” Yani Cehennem ateşi 

kesin olarak baş gözüyle ileride görülecektir. 16 

Kurtubî şöyle demektedir: “Bu sûre kabir azabının 

varlığını göstermektedir. Kabir azabına iman 

ve onu tasdik farzdır. Yüce Allah, mükellef olan 

kulunu kabrinde diriltecek ve ona hayatta iken sahib 

olduğu nitelikteki bir aklı orada da verecektir. 

Böylece kişi kendisine sorulacak so ruları anlaya- 


cak, ne cevap vereceğini bilecek, Rabbinden geleni 

kavraya cak, kabrinde kendisine hazırlanmış olan 

lütuf ya da aşağılatıcı halleri anlayabilecektir. Ehl-i 

sünnet’in kabul ettiği görüş ve bu din mensuplarının 

bü yük cemaatinin benimsediği kanaat budur. 17 

Hadîs-i Şerîfler 

Resülullah (sallallahü aleyhi ve sellem) buyurdular 

ki: “Sizden biri ölünce, kendisine akşam ve sabah 

Cennet veya Cehennem’deki yeri arz edilir. Cennet 

ehlinden ise, yeri Cennet ehlinin, ateş ehlinden 

ise yeri ateş ehlinin yeridir. Kendisine: ‘Allah seni 

kıyamet günü diriltinceye kadar, senin yerin işte 

budur!’ denilir.” 18 

Efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) “Kabir 

azabı haktır. Kabirde azap çekenleri, hayvanlar 

işitir!” buyurmuştur. Hz. Aişe (r. anhâ) der ki: 

“Resülullah’ın (sallallahü aleyhi ve sellem) namaz kılıp 

da namazında kabir azabından istiâze etmediğini 

hiç görmedim.” 19 

Bir defasında Resülullah (sallallahü aleyhi ve 

sellem) iki kabre uğradı ve: “Bu kabirdekiler azap 

çekiyorlar. Azapları büyük bir günahtan dolayı değil. 

Kabirdekilerden birisi, laf getirip götürmeden 

diğeri de idrar sıçramasına karşı korunmamaktan 

azap görüyor.” buyurdu. Resülullah (sallallahü aleyhi 

ve sellem) daha sonra yaş bir hurma dalı istedi ve 

onu ikiye böldü. Bir dalı kabrin birisine, diğer dalı 

da ikincisinin üzerine dikti ve: “Belki bu fidanlar 

taze kaldıkça onların azapları hafifler” buyurdu. 20 

Ebû Said el-Hudrî’den rivayet edilen bir hadis-i 

şerifte Resülullah (sallallahü aleyhi ve sellem): 

“Kabrinde kâfire doksan dokuz tinnîn saldırtılır ve 

kıyamet gününe kadar onu ısırır ve sokarlar. Eğer 

onlardan birisi yeryüzüne tıslayacak olsa, orada hiç 

bir yeşillik kalmazdı.” 21 buyurmaktadır. 

Yine Ebu Hüreyre’den yapılan benzer bir rivayette 

ise Peygamberimiz (sallallahü aleyhi ve sellem), 

“Muhakkak ki ona sıkıntılı bir hayat vardır.” cümlesinin 

kabir azabı hakkında indiğini haber vererek: 

“Allah’a yemin olsun ki, ona doksan dokuz tinnîn 

gönderilir. Tinnîn nedir bilir misiniz? Her birinin 

dokuz başı olan doksan dokuz yılan. Bu tinnîndeki 

yılanbaşları, Kıyamet gününe kadar onun bedenine 

tıslar, sokar ve ısırırlar.” 22 buyurmuştur. 

Hz. Osman (r.a), kabir konusu açılınca sakalı 

ıslanıncaya kadar ağlar, kendisine: “Cenneti ve 

cehennemi hatırladığın vakit ağlamıyorsun, fakat 

kabri hatırlayınca ağlıyorsun!” denildiğinde de 

Resülullah’ın (sallallahü aleyhi ve sellem) şu sözlerini 

aktarırdı: “Kabir, ahiret menzillerinin ilk durağıdır. 

Kişi ondan kurtulabilirse, ondan sonrakiler 

daha kolaydır. Ondan kurtulamazsa ondan sonrakiler 

bundan daha zordur, daha şiddetlidir. Ahiret 

âleminden gördüğüm manzaraların hiçbirisi kabir 

kadar korkutucu ve ürkütücü değildi!” 23 

Kabir Azabının Diğer Canlılarca İşitilmesi 

Zeyd İbn Sabit’ten (r.a): Resülullah (sallallahü 

aleyhi ve sellem), bizimle birlikte, Beni Neccar’a ait 

bir bahçede bulunduğu sırada biniti aniden yoldan 

çıktı. Nerdeyse Allah Rasûlü'nü sırtından yere atacaktı. 

Karşımızda beş veya altı kabir görünüyordu. 

Efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem): 

– “Bu kabirlerin sahiplerini bilen var mı?” buyurdular. 

Bir adam: 

– “Ben biliyorum!” deyince, (Resülullah (sallallahü 

aleyhi ve sellem): 

– “Ne zaman öldüler?” dedi. Adam: 

– “Şirk devrinde” deyince Efendimiz (sallallahü 

aleyhi ve sellem): 

– “Bu ümmet kabirde fitneye maruz kılınacak. 

Eğer birbirinizi defnetmemenizden korkmasaydım, 

şahsen işitmekte olduğum kabir azabını, size 

de işittirmesi için Allah’a dua ederdim. Kabir azabından 

Allah’a sığınınız!” Oradakiler: 

– “Kabir azabından Allah’a sığınırız!” dediler. 24 

Resülullah (sallallahü aleyhi ve sellem) akşam 

olunca duasında: “Rabbim! Cehennem azabından, 

kabir azabından sana sığınıyorum!” derdi. 25 

Resülullah (sallallahü aleyhi ve sellem) bir gün güneş 

battıktan sonra dışarı çıkmıştı ki bir ses işitti ve: 

“Bu ses, kabirlerinde azap çeken Yahudilerin sesidir!” 

buyurdular. 26 

Resülullah (sallallahü aleyhi ve sellem) buyurdular 

ki: “Kul kabrine konulup, yakınları da ondan ayrılınca 

-ki o, geri dönenlerin ayak seslerini işitirkendisine 

iki melek gelir. Onu oturtup: 

– “Muhammed (sallallahü aleyhi ve sellem) hakkında 

ne diyordun?” diye sorarlar. Mümin kimse 

bu soruya: 

– “Şahadet ederim ki. O, Allah’ın kulu ve elçisidir!” 

diye cevap verir. Ona: 

– “Cehennem’deki yerine bak! Allah orayı, 

cennette bir mekâna tebdil etti” denilir. Adam 

Cennet'i de Cehennem’i de görür. Allah ona, kabrinden 

Cennet’e bakan bir pencere açar. Eğer ölen 

kâfir ve münafık ise meleklerin sorusuna: 

– “Sorduğunuz zatı bilmiyorum. Ben de herkesin 

söylediğini söylüyordum!” diye cevap verir. 


Kendisine: 

– “Anlamadın ve uymadın!” denilir. Sonra kulaklarının 

arasına demirden bir sopa ile vurulur. 

Sopanın acısıyla öyle bir çığlık atar ki, onu insan 

ve cinlerden ibaret olan iki varlık dışında kendisine 

yakın olan bütün mahlûklar işitir.” 27 

Kabir Sıkması 

Hakîm-i Tirmizi, İbni Ömer’den (r.a) rivayet 

ettiğine göre şöyle demiştir: Resülullah (sallallahü 

aleyhi ve sellem) Sa’d bin Muâz’ın kab rine girdi ve 

içinde biraz fazlaca durdu. Çıktığında orada bulunan 

ashab hazerâtı: 

– “Yâ Resülallah kabirden niçin geç çıktınız?” 

diye sordular. Resülullah (sallallahü aleyhi ve sellem) 

cevaben: 

– “Kabir Sa’d’ı sıkmıştı. Genişletmesi için 

Allah’a dua ettim.” buyurdular. 

Hz. Aişe validemizden rivayet edildiğine göre 

Resülullah (sallallahü aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur: 

“Muhakkak kabrin bir sıkması vardır 

ki, eğer ondan kimse kurtulacak olsaydı Sa’d 

b. Mu’âz kurtulurdu.” 28 Sa’d’ın bazı akrabalarına, 

“Resülullah’ın ‘Kabir Sa’d'ı sıktı’ sözünden ne anladınız?” 

diye sorulmuş, onlar cevaben: Bu konuda, 

Resülullah’a (sallallahü aleyhi ve sellem) ne kastettiği 

soruldu ve: “Küçük taharette kusurlu davrandığından 

dolayı kabir Sa’d’ı sı kıştırdı.” cevabı alındı demişlerdir. 

29 

Hz. Aişe validemiz Resul-i Ekrem (sallallahü 

aleyhi ve sellem) Efendimiz’e bir gün şöyle diyor: 

“Ey Allah’ın Resulü, sen bana Münker ve Nekir’in 

seslerini ve kabir sıkmasını anlattığın günden beri 

hiçbir şeyden tat alamaz oldum.” Bunun üzerine 

Resülullah (sallallahü aleyhi ve sellem): “Ey Aişe, 

Münker ve Nekir’in sesleri mümine, gözdeki sürme 

gibi gelir. Kabir sıkması da mümine, şefkatli bir 

annenin yavrusunun başını okşaması gibidir. Ama 

ya Aişe, şakîlere yazıklar olsun ki onlar kabirlerinde, 

düz ve sert taş üzerine yumurtanın çarpılıp kırılması 

gibi sıkıştırılacaklardır.” 30 

Kabir Azabından Korunma İçin Dua Etme 

Resülullah (sallallahü aleyhi ve sellem): “Allah’ım, 

ben Cehennem azabından sana sığınırım. Kabir 

azabından da sana sığınırım” 31 şeklinde dua ederdi. 

Resülullah (sallallahü aleyhi ve sellem) bir cenazenin 

namazını kıldırdı. Okuduğu duada şunları ezberledik: 

“Allah’ım, şunu mağfiret et ve şuna rahmet 

eyle. Afiyet ver, affeyle, vardığı yerde ikramda 

bulun, girdiği yeri genişlet. Onun günahlarını kar 

ve buzla yıka, hatalardan pâk eyle, tıpkı elbisenin 

kirden pâk edilmesi gibi. Onu dünyadaki evinden 

daha iyi bir eve, ailesinden daha hayırlı bir aileye 

koy, eşinden daha hayırlı bir eşe ulaştır. Onu kabir 

azabından, ateş azabından sakındır.” 32 

Resülullah (sallallahü aleyhi ve sellem) Mülk 

Sûresi ile alâkalı olarak şöyle demiştir: “Bu sûre 

(kabir azabına veya kabir azabına sebep olan günahlara 

karşı) engeldir, bu sûre kurtuluş sebebidir, kişiyi 

kabir azabından kurtarır.” Benzer bir rivayette de: 

“Mülk Sûresi, kabirde, onu okumayı itiyat hâline 

getiren kişinin yerine mücadele eder ve onu azaptan 

korur.” 33 denilmektedir. 

Netice 

Temel olarak üç âlem ya da boyut vardır: Dünya 

yurdu, berzah yurdu ve ebedî kalınacak ahiret 

yurdu. Allah (celle celâlühü) her bir yurda ait özel 

hükümler tespit etmiştir. Kabirdeki ateş ile kabirdeki 

nimetler, ne dünyadaki ateş, ne de dünyanın 

nimetleri türündendir. Yüce Allah onun toprağını, 

üstündeki ve altındaki taşları, dünyadaki kor 

ateşten çok daha sıcak olacak hâle gelinceye kadar 

kızdırır da, dünya ehlinden hiç kimse bunu hissedemeyebilir. 

Bir kısım hadîslerden öğrendiğimize göre, Hazreti 

Abbas (radıyallâhu anh), şiddetle arzu etmesine 

rağmen, Hazreti Ömer’i (radıyallâhu anh) ancak vefatından 

tam altı ay sonra rüyasında görebilir ve sorar: 

“Neredeydin yâ Ömer?” Hazreti Ömer, “Sorma, 

hesabı henüz verebildim.” der. Belki, orada 

üzerinde en ufak bir iz kalmaması için Mevlâ, onu 

böyle bir ameliyeye tâbi tutmuştur; şu kadar var ki 

onun hesabı kendi seviyesi ve mukarrebînden olması 

açısından değerlendirilmelidir. Evet, günah 

ve zellelerin küçüklerini temizlemede kabrin sıkması 

ve tazyiki büyük bir rol oynar. Kabir hayatına 

inanmak esastır. Fakat onun keyfiyeti ile alâkalı 

yakışıksız iddialar Allah’a karşı saygısızlıktır. Kabir 

hayatı, halk-ı cedid, yani yepyeni bir yaratılış eseridir. 

Hazreti Âdem’in melekleri hayran bırakan 

yaratılışı gibi, kabir ehlinin yaşayışı da insanların 

dünyevî ölçü ve kâidelerle idrak edemeyecekleri, 

anlamakta zorluk çekecekleri bir hayattır. 34 

Dünden bugüne ulemanın neredeyse tamamı 

telâkki bi’l-kabûl şeklinde kabir azabının varlığını 

kabul etmişlerdir. Elbette ki Yüce Allah’ın 

kudreti geniş ve hayret vericidir. Şu kadar var ki 

bazı emmâre nefisler, bilgisini kuşatamadıkları, 

ilme’l-yakîn bir tarzda anlayamadıkları hususları 

yalanlama eğilimindedirler. Yüce Allah, kudretinin 

akıllara durgunluk verecek yönlerini bazı yüksek 

şahsiyetlere göstermeyi dilediği takdirde gösterir. 


Bu yüksek şahsiyetler, yerin ve göklerin perde arkasına 

Allah’ın izni ile muttali olur, onlardaki ilim 

kendilerinde bir yakîn hâsıl eder de Allah’ın izni 

ile ilmelyakîn sahibi olurlar. Başkalarına ise bu incelikler 

gösterilmez ve bu husus onlar için sadece 

gaybe ait bir konu olarak kalır. Her şeyin en doğrusunu 

Allah bilir. Bizler de Cehennem ve kabir 

azabından azametince Cenâb-ı Hakk’ın rıza, af ve 

mağfiretine sığınır, bizleri daimî istikamette bulundurmasını 

ve bilgimizi artırmasını dileriz. 

*İstanbul Üniv. İlâhiyat Fak. Öğretim Üyesi 

mkgulcur@yeniumit.com.tr 

Her çizgide farklı bir mana hecelenmekte, 

Manalar sathi değil, içten de öte içte... 

Bilinmez ne der sanat erbabı gelecekte, 

Nâdânlar hep dolaşıp dursalar da bir hiçte. 

DİPNOTLAR 

1. MEB Din Öğretimi Gen. Md. Dini Terimler Sözlüğü, Gayb 

maddesi, s. 105. 

2. Zemahşeri, Keşşaf, 1/517. 

3. İbn Kayyim el-Cevziyye, Kitabu’r-Ruh, İz Yayıncılık, s. 100. 

4. Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberi, Taberi Tefsiri, Hisar 

Yayınevi: 4/350-353. 

5. Fahruddin Er-Râzi, Tefsir-i Kebir Mefâtihu’l-Gayb, Akçağ Yayınları, 

12/152–153. 

6. Taberi, 4/353. 

7. Râzi, 15/398. 

8. İmam Kurtubi, el-Camiu li-Ahkami’l-Kur’an, Büruc Yayınları: 

11/438-442. 

9. Ali Arslan, Büyük Kur’an Tefsiri, Arslan Yayınları: 12/32-39. 

10. Vehbe Zuhayli, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları, 12/371. 

11. Kurtubi, 15/271-274. 

12. Taberi, 8/21. 

13. Kurtubi, 16/422. 

14. Râzi, 22/161. 

15. Tirmizi, Tefsir, Tekasür, (3352). 

16. Kurtubi, 19/319. 

17. Kurtubi, 19/317. 

18. Buhari, Cenaiz 90, Bed’ül-Halk 8, Rikak 42; Müslim, Cennet 65, 

(2866); Muvatta, Cenaiz 47, (1, 239); Tirmizi, Cenaiz 70, (1072); 

Nesai, Cenaiz 116, (4, 107). 

19. Buhari, Cenaiz 89; Müslim, Mesacid 123, (584); Nesai, Cenaiz 

115, (4, 104, 105). 

20. Buhari, Vudu 65, 56, Cenaiz 82, 89, Edeb 46, 49; Müslim, Taharet 

111, (292); Tirmizi, Taharet 53, (70); Ebu Davud, Taharet 11, 

(20, 21); Nesai, Taharet 27, (1, 28–30). 

21. A. b. Hanbel, Müsned, III/38; Dârimî, Sünen, Rikâk, 94, II/238. 

22. İbn Kesîr, Tefsir, Kahraman Yayınları, 5/317. 

23. Tirmizi, Zühd 5, (2309). 

24. Müslim, Cennet 67, (2867); Nesai, Cenaiz 114, (4, 102). 

25. Müslim, Zikr 75, (2723); Tirmizi, Da’avat 13, (3387); Ebu Davud, 

Edeb 110, (5071). 

26. Buhari, Cenaiz 88; Müslim, Cennet 69, (2869); Nesai, Cenaiz 

114, (4, 102). 

27. Buhari, Cenaiz 68, 87; Müslim, Cennet 70, (2870); Ebu Davud, 

Cenaiz 78, (3231); Nesai, Cenaiz 110, (4, 97, 98); Tirmizi, Cenaiz 

70, (1071) (Ebu Hureyre’den). 

28. Ahmed b. Hanbel, Müsned, 6/55, 98. 

29. Suyuti, s.196. 

30. İbn Hişam, es-Siretu’n-Nebeviyye, III/62, Beyrut 1971. 

31. Ebu Davud, Salât 184, (984). 

32. Müslim, Cenaiz 86, (963); Tirmizi, Cenaiz 38, (1026); Nesai, Cenaiz 

77, (4, 73). 

33. Tirmizi, Sevabu’l-Kur’an 9, (2892). 

34. Gülen, Fethullah, Bambaşka Bir Âlem ve Kabir Hayatı (Bamteli, 

25.05.2009). 


YENi ÜMiT 

Prof. Dr. Davut AYDÜZ* 


Kur’ân-ı Mu’cizü’l-Beyan, sık sık nazarlarımızı kâinat kitabına tevcih etmekte, 

kader, kudret, ilim ve irade kaleminin kâinattaki icraatına dikkatlerimizi 

çekmekte ve mü’minleri tefekküre, araştırmaya sevk etmektedir. 

ZİKREDİLEN MEYVELER 

Kur’ân, insanlara dinî, ahlâkî, hukukî kanunlar 

ve kaideler getirmekle kalmamış, 

aynı zamanda şu âna kadar bilinebilen en 

mükemmel koruyucu hekimlik kaidelerini 

ve prensiplerini de vaz’etmiştir. Hattâ diyebiliriz 

ki Kur’ân, sadece koruyucu hekimlik ile alâkalı sahalarda 

değil, diğer bütün alanlarda da getirdiği hükümlerle 

insan sağlığını korumayı hedef edinmiştir. 

İslâm ve onun yüce kitabı Kur’ân, her şeyden 

önce insanı muhatap almakta ve her şeyi ile ona 

hitap etmektedir. Bu sebeple de Kur’ân, her türlü 

bedenî ve ruhî hastalıktan insanların korunmasını 

istemekte ve bu konularda da sağlam ve esaslı 

prensipler ve kanunlar getirmektedir. Kur’ân’ın 

gösterdiği bu sağlam ve temel esaslar, öncelikle insanın 

rûhen ve bedenen hastalanmamasını emniyet 

altına almakta; fakat hastalandığında da tedavi 

yollarını ve usullerini insanlara işaret etmektedir. 

Kur’ân’da bazı gıda maddeleriyle birlikte bazı 

meyvelerin adı zikredilmiş; fakat geniş ve tafsilâtlı 

bir biçimde bu maddelerin özelliklerine yer verilmemiştir. 

Bu ölçüde geniş ve tafsilâtlı bir besin 

bilgisinin bulunması da zaten onun gayesine ters 

düşerdi. Ancak bu konuda dikkat çekici bir husus 

vardır ki, o da bu gıda maddeleri ve meyvelerin 

adıdır. Kur’ân’da zikredilen bu gıda maddeleri ve 

meyveler, insan sağlığı için mutlaka lüzumlu olan 

protein, karbonhidrat ve yağları ihtiva etmektedir. 

Proteinli yiyeceklerden et, balık ve sütü zikreden 

Kur’ân, karbonhidratlı yiyeceklerden ise, buğday, 

soğan, sarımsak, mercimek, hurma ve üzüm gibi 

sebze ve meyveleri zikretmekte ve nebatî yağlardan 

bahsetmektedir. 

Pek çok yiyecek maddesinin arasında bunların 

zikredilmesi tesadüfî değildir. Çağımızda çok daha 

iyi anlaşılmıştır ki, bu maddelerin insan sağlığında 

çok önemli bir yeri bulunmaktadır. Hattâ diyebiliriz 

ki, insan sağlığını koruyan bu gıda maddeleridir. 

Kur’ân, bunları zikretmekle, insan sağlığını korumaya 

vesile olan maddeleri zikretmiş olmakta ve 

insanların, bu gıda maddelerine dikkatlerini çekmiş 

ve bunlara olan ihtiyaçlarını belirtmiş olmaktadır. 

Çağımızdaki beslenme uzmanları da aynı şeyi söylemektedirler. 

Zîrâ beslenmede gıda seçimi, bunların 

sağlığa tesiri, aşırı beslenmenin zararları veya 

yetersiz beslenme gibi konular önemli bir yer tutar. 

Kur’ân’da adı geçen besin maddelerinin; Kur’ân 

gibi İlâhî, mu’ciz ve kıyamete kadar gelecek insanlara 

rehber olan bir kitapta zikredilmesinin hikmetleri 

olmalıdır. Yani bunlar maksatsız zikredilmiş 

olamazlar. Muhakkak bunların insanlara ziyade bir 

faydası olmalı ki, dünya üzerinde bulunan birçok 

sebze ve meyveden sadece bunlar zikredilmiştir. 

Tabii bu sözümüzle zikredilmeyen diğer gıda maddeleri 

ve meyveler faydasızdır da demek istemiyoruz. 

İşte biz bu makalemizde, Kur’ân’da adı geçen 

bu gıda maddeleri içinde sadece meyvelerin insan 

beslenmesindeki yeri ve tıbbî faydaları, şifâ yönleri 


üzerinde durmak istiyoruz. Fakat bununla birlikte, 

Kur’ân’da zikredilen bu besin maddelerinin zikrediliş 

sebebi ve hikmeti sadece bundan ibarettir de 

diyemeyiz. Çünkü bu meyvelerin birçok hikmeti 

olabilir. Bizim ele aldığımız husus, belki yüzlerce 

hikmetinden sadece biridir. En iyisini Allah bilir. 

Kur’ân’da zikredilen meyvelerin, iyi bir besin 

kaynağı ve bazı hastalıkların tedavisinde müessiriyetini 

bugünkü tıp da kabul etmektedir. Onun 

için bu makalede, Kur’ân’da zikredilen bu meyvelerin 

tıbbî faydaları hususunda bugünkü tıbbın ne 

dediği de imkân ölçüsünde verilecektir. Ayrıca bu 

meyvelerin terkibinde bulunan maddelerin neler 

olduğu hususu, işin ehli kimselerin eserlerinden 

aktarılacaktır. 

Bu makaleyle muhterem okuyuculara, “Modern 

tıbbın uyguladığı tedavi usullerini bırakın, 

makalede anlatılacak Kur’ân’da zikredilen meyvelerle 

tedavi olun!” denmiyor. Makalenin gayesi, 

tedavide kullanılan ve faydası günümüzde de anlaşılmış 

olan bu maddeler üzerine eczacılarımızın 

eğilmesi, onlara dâir gerekli deneylerin yapılması, 

eczanelerde gerekli terbiye ve terkibi yapıldıktan 

sonra; onların merhem, macun, tablet, şurup veya 

damla olarak halka arz ve tavsiye edilmesidir. 

Tıbbî faydaları zikredilecek meyvelerin, herkes 

için ve her zaman faydalı olacağını söylemek 

de doğru olmaz. Çünkü her insanın mizacı, ilâcın 

(meyvenin) miktarı, kullanış tarzı, yaşadığı coğrafî 

bölge, hastadan hastaya farklı neticeler hâsıl edebilir. 

Tabipler şu hususta hemfikirdirler: “Aynı hastalığın 

ilâcı, yaş, zaman, âdet, önceki gıda, alışkanlığın 

tesiri ve tabiatının kuvvetine göre değişir.” Onun 

için şu hastalık veya rahatsızlıklara faydalıdır dediğimiz 

bir meyvenin faydasını görmeyenler, bunu 

yukarıda söylediğimiz sebeplere bağlamalıdırlar. 

Günümüzde sentetik maddelerle hazırlanan 

bazı ilâçların yan tesirlerinden dolayı kullanımı 

terk edilirken, bunun yanında yan tesiri çok az bitki 

menşeli ilâçlara ilginin arttığı da bir gerçektir. 

Bu sebeple ilim ve teknolojide ileri ülkeler sanayilerinde 

nebatî menşeli hammadde kullanmaya 

başlamışlardır. Bu makalenin, işin meraklıları ve 

mütehassıslarına bu hususta bir fikir vereceği kanaatindeyiz. 

Bu mesele; hem Kur’ân-ı Kerîm’i iyi 

bilen, hem de beslenme ve tıp sahasında mütehassıs 

olan kimse veya kimseler tarafından müştereken 

yapılması gereken bir çalışmadır. Bu mütevazı 

çalışma, böyle bir teşvikte bulunma düşüncesiyle 

kaleme alınmıştır. 

Şimdi, Kur’ân-ı Kerîm’de zikredilen meyvelere 

ve bunların faydalarına geçebiliriz. 

1. Hurma 

Hurma, Kur’ân-ı Kerîm’de, hurma ve hurma 

ağacı olarak 20 defa geçmektedir. 

“Allah o su sayesinde sizin için ekinler, zeytinlikler, 

hurmalıklar, üzüm bağları ve çeşit çeşit meyveler 

yetiştirir. Elbette bunda düşünen kimseler 

için alınacak bir ders var!” (Nahl, 11). Hurma’nın 

zikredildiği diğer âyetler: Bakara, 266; Ra’d, 4; 

Meryem, 23, 25; En’âm, 99, 141; Rahmân, 11, 68; 

Nahl, 67; İsrâ, 91; Kehf, 32; Tâhâ, 71; Mü’minûn, 

19; Şuarâ, 148; Yâsîn, 34; Kâf, 10; Kamer, 20; 

Hâkka, 7; Abese, 29. 

Hurma ile alâkalı Hadîs-i Şerîfler: 

“Acve 1 , Cennet meyvelerindendir. O, zehirlenmeye 

karşı şifadır.” (Tirmizi, Tıp, 22) “Sabahleyin 

aç karına hurma yiyin, çünkü bağırsak kurtlarını 

öldürür.” (Kenzu’l- Ummâl, X,26) 

Hurma, bedenî ve zihnî gelişmeyi sağlar. Besleyicidir, 

kansere karşı koruyucudur. Zihnî yorgunluğu 

giderir. Anne sütünün, bol ve besleyici 

olmasını sağlar. Yeni doğum yapan kadınların hurma 

yemesi tavsiye edilmiştir. Boğaz ağrısını keser. 

Bronşit, öksürük ve soğuk algınlığının şikâyetlerini 

giderir. Kemik hastalıklarında faydalıdır. 2 

Hurma, meyveler içinde vücut için en gıdalısıdır. 

Aç karınla yemeğe devam edildiği zaman kurtları 

kurutur ve zayıflatır, azaltır veya öldürür. 

Hurma şırası, mideye ağır gelir; fakat taze kan 

yapar. Hurmanın az yenilmesi şifa, çok yenilmesi 

ise gıdadır. Acve hurması zehirlenmeye, bilhassa 

soğuk mizaçlı zehirlere ve akrep sokmasına karşı 

faydalıdır. 3 

Bugün modern tıp, hurmanın insan vücudunun 

canlı ve sıhhatli kalabilmesi için çok önemli 

10 çeşitten fazla elemente sahip olduğunu keşfetmiştir. 

Aynı zamanda hurmada organlara bol miktarda 

hareket ve ısı enerjisi kazandıran, hazmı ve 

özümlenmesi kolay şeker bulunmaktadır. 4 

Yine hurma, bütün temel vitamin ve proteinlere 

sahiptir. Ve bu yüzden modern tıp, bu meyveye 

“baş gıda” olarak bakmaktadır. Zîrâ bir insanın, 

muhtaç olduğu bütün elementleri ihtiva ettiği için 

sadece hurmayla yaşaması mümkündür. 5 

Bilindiği gibi bugün doktorlar, kadına doğum 

yaptığı gün hazmı kolay bir mâyi (sıvı) ile şekerli bir 

yiyecek verilmesini gerekli görürler. Bunun gayesi, 


annenin zayıf ve mecâlsiz vücuduna ve yorgun azalarına 

enerji ve canlılık kazandırmak ve yeni doğan 

bebek için gerekli sütü ifraz etmesi için, süt guddelerini 

harekete geçirmektir. Yeni doğan yavrunun 

tek gıdası olan sütün meydana gelmesi ve terkibindeki 

karbonhidratın artması için hurma, en harika 

tesiri göstermektedir. Ana sütünün bu terkibi ise, 

yeni doğan bebeğin hayatı ve vücudunun takviyesi 

için zarurî olmaktadır. Yüce Allah, Hz. Meryem’e 

doğum yaptığı gün hurma ve su ile gıdalanmasını 

emretmiştir: “Hurma dalını kendine doğru silkele, 

üzerine olgunlaşmış taze hurma dökülsün. Ye, iç, 

gözün aydın olsun!” (Meryem, 25-26) 6 

2. İncir 

Kur’ân’da bir yerde geçmektedir: “İncire, zeytine, 

Sîna dağına ve şu emîn beldeye andolsun.” 

(Tîn, 1-3). 

Peygamber Efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem), 

incirin Cennet meyvelerinden olduğunu bildirerek 

onu şu mübarek sözleriyle methetmişlerdir: 

“İncir yiyin. Eğer Cennet’ten inen bir meyve 

söyleyecek olsaydım, bunun incir olduğunu söylerdim. 

Çünkü Cennet meyvelerinin çekirdeği olmaz. 

(Çekirdeksiz denmesinden hurma ve zeytin 

çekirdeği gibi yenilmeden atılan çekirdekler kastedilmektedir). 

İncir yiyin, çünkü o, basuru keser, 

eklem ağrılarını yok eder.” (Kenz, 10, 44) 

İncirin hem meyve hem de ilâç olduğu hakkında 

görüşler bulunmaktadır. İncirin latîf bir yiyecek 

olduğu, çabuk hazmedildiği ve midede fazla kalmadığı, 

balgamı azalttığı, ciğerleri temizlediği, mesane 

kumlarını önlediği, ciğer ve dalağın içindeki 

kan sinüslerini ve damarları açtığı, meyvelerin en 

güzeli ve en çok sevileni olduğu söylenmektedir. 

Aynı şekilde incirin ağız kokusunu gidermeye, saçı 

uzatmaya ve felci önlemeye vesile olduğu bildirilmiştir. 

İlâç olarak da bedendeki fazlalıkların dışarı 

atılması konusunda ondan faydalanılır. 7 

İncir posasının bağırsaklardaki toksin maddelerin 

atılması, kan kolesterol düzeyinin düşürülmesi, 

şeker hastalarında kan şekerinin ânî yükselmesinin 

önlenmesi gibi faydaları vardır. 

Son zamanlarda incirin anti kanserojen tesiri 

üzerinde de çalışmalar bulunmaktadır. Anti 

kanserojen tesir yapan maddenin incirdeki 

“benzaldehit”den ileri geldiği belirlenmiştir. Benzaldehit, 

57 kanserli hasta üzerinde denenmiş, 

19’unda tamamen, 10’unda kısmen iyileşme görülmüştür. 

19 hastanın durumunun ise daha iyiye 

gittiği tespit edilmiştir. 8 

Ham incir sütünün, hâricen kullanıldığı takdirde 

siğillerin zamanla küçülmesinde hattâ kaybolmasında 

rol aldığı söylenmektedir. 9 

İncir; müzmin öksürük, bâsur hastalığı, mafsal 

ağrıları, boğaz, göğüs ve gırtlak sertliğine karşı 

faydalıdır. Karaciğer ve dalağın temizlenmesinde 

tesirlidir. Mideden balgam karışımının temizlenip 

atılmasında rol alır. Su ve süt içinde kaynatılıp içilirse, 

çiçek ve kızamık hastalıklarına karşı faydalıdır. 

İncir; soğuk ve sıcak havadan dolayı meydana 

gelen nezle için faydalı olduğu gibi, ağız ve dişeti 

yaraları için suyu gargara olarak da kullanılır. 

İncir; hâmile ve emzikli kadınlar için ve kulunç, 

mafsal, nikriz (gut veya damla hastalığı. El, ayak başparmağı, 

diz ve dirseklerde şişkinlik meydana gelir. Ağrı da 

vardır) ağrıları ve felç hastalıklarına karşı faydalıdır. 10 

İncir, nekâhet devresinin kısalmasında, çıbanların 

olgunlaşmasında tesirlidir. Lapası, yanık ağrılarının 

kesilmesine vesile olur. 11 

3. Zeytin 

a. Zeytin: Zeytin, Kur’ân’da altı defa geçmektedir: 

“İncire, zeytine, Sîna dağına ve şu emîn beldeye 

andolsun.” (Tîn, 1-3), Zeytinin zikredildiği 

diğer âyetler: Nahl, 11; En’âm, 99, 141; Nûr, 35; 

Abese 29. 

Zeytinin gövde kabukları ile yaprakları iştah 

açılmasına, ateş düşmesine, idrar sökülmesine ve 

ishalin önlenmesine vesiledir; ayrıca şeker hastalarında 

kan şekerinin düşmesinde tesirlidir. Zeytin 

yapraklarında tansiyon düşürmede rol alan maddeler 

mevcuttur. Çok yüksek olmayan tansiyonlu 

hastalarda kullanılabilir. Bağırsak solucanlarının 

düşürülmesine yardımcı olur. Zeytin yaprağı mide 

için tahriş edici olduğundan yemeklerden sonra 

alınmalıdır. Hâricen ise ihtiva ettiği tanin sebebiyle 

hafif mikrop öldürücü bir tesiri olduğundan basit 

yaraların pansumanında kullanılır. Ayrıca basit 1. 

dereceden yanıkların tedavisinde kullanılabilir. 12 


. Zeytinyağı: Kur’ân’da iki defa geçmektedir 

“Sina Dağı’ndan çıkan bir nebat da yetiştirdik ki, o 

ağaç hem yağ, hem de yiyenlere bir katık çıkarır.” 

(Mü’minûn, 20). Bir de Nûr Sûresi 35. âyette geçmektedir. 


zeytinyağı ile alâkalı hadîsi: “Zeytinyağını yiyin 

ve onunla yağlanın. Çünkü o, bereketi bol ve 

mübarek bir ağacın meyvesinden çıkartılmaktadır.” 

(Tirmizi, Etime 43; İbn Mace, Etime 34; Ahmed 

b. Hanbel, Müsned, 3, 497; Hâkim, Müstedrek, 2, 398) 

Çeşitli hayvanî ve nebatî yağlarla, margarinler 

arasında kolesterol zaviyesinden yapılan bir 

mukayesede zeytinyağının onlardan farklı olarak 

kandaki kolesterol seviyesini azaltıcı tesirine şahit 

olunmuştur. Buna muhtevasındaki zengin doymamış 

yağ asitleri vesiledir. Dolayısıyla kalb ve damar 

rahatsızlıklarından şikâyetçi olanların başvurabilecekleri 

yegâne yağdır. 

Zeytinyağının içerisinde diğer yağlarda bulunmayan 

daha çok sayıda bileşikler mevcuttur; bu 

bileşiklerin tansiyon düşürücü, şifa, natürel antibiyotik 

ve sindirime olumlu tesirinin yanında antikanserojenik 

tesirlerinden de bahsedilmektedir. 13 

Zeytinyağı, İlâhî mesajın haber verdiği gibi hakikaten 

pek harikadır. Bozulmadan uzun müddet 

kalabildiği gibi temizlik ve aydınlanma işlerinden 

ilâç yapımına kadar geniş bir istifade sahasını doldurmaktadır. 

14 

Bazı âyetlerde zeytin ağacı ve zeytinden söz 

edilmiş, bazılarında özellikle onun meyvesini 

yiyenler için, yağlı ve yemek (katık) olarak görülmüştür. 

(Mü’minun, 20). Buradan hareketle 

Peygamberimiz’in (sallallahü aleyhi ve sellem) asrında 

zeytinyağının önemli bir gıda maddesi olduğu 

söylenebilir. 15 

Zengin besleyici maddeler ve vitaminler ihtiva 

eden ve Kudret mucizesi olarak adlandırılan zeytinyağı, 

katı ve sıvı yağlar arasında en kolay hazmedilenidir. 

Zeytinyağı, kalb-damar hastalıklarının 

yanında çocukların beyninin gelişmesinde, kemiklerinin 

güçlenmesinde, midenin ülsere karşı korumasında 

da tesirlidir; ayrıca bir vitamin deposudur 

ve hücrelerin yenilenmesinde ve yaşlanmanın geciktirilmesinde 

rol alır. 

Zeytinyağı, A, D, E ve K vitaminleri ihtiva ettiğinden 

çocuklar için vazgeçilmez besin kaynağıdır. 

Zeytinyağı ister soğuk, isterse de sıcak tüketilsin 

gastrit asitini azaltır. Safra kesesinin görevini tam 

olarak yapmasına vesile olur ve yağlar içinde bağırsaklar 

tarafından en iyi emilen yağdır. Kandaki 

zararlı maddelerin süratle temizlenmesine vesile 

olan bir yapıya sahip olduğundan, karaciğerin daha 

düzenli ve sağlıklı çalışmasına yardımcı olur. Rejim 

için zeytinyağı çok idealdir. Sarılıkta faydalıdır. 

Eczacılıkta bazı ilaçları hazırlamakta kullanılır. 16 

Zeytin aynı zamanda önemli bir panzehirdir. 

Dolayısıyla saçların dökülmesini önlemede tesirlidir. 

17 Bugün güzellik mütehassısları, tabiî ve asitsiz 

zeytinyağının saç diplerine sürüldüğünde saçların 

pırıl pırıl ve eskisinden daha kuvvetli olmasına 

vesile olduğunu söylemektedir. Sürülen yağ, cildi 

beslemektedir. Araştırmalar, bu yağın düzenli 

kullanılması hâlinde, derinin deformasyona uğramasının 

engellendiğini, zeytinyağında bulunan E 

vitamini sayesinde hücreden kemiklere, beyinden 

deriye kadar insan vücudunun yaşlanmaya karşı 

korunduğunu göstermiştir. 

Zeytinyağı, kanda bulunan zararlı kolesterol 

miktarının düşmesinde rol alır, bu da kalb krizi riskinin 

düşmesine vesile olur. Batı ülkelerinde çok 

rağbet görmesinin en büyük sebebi kalb sağlığıdır. 

18 Zeytinyağı dışkıyı yumuşatarak müshil tesiri 

gösterir. 19 Ayrıca safra söktürücü tesirlere de sahiptir. 

Sabun sanayisinde geniş ölçekte kullanılır. 20 

4. Üzüm 

Üzüm, Kur’ân’da 11 defa geçmektedir: “Gökten 

su indiren O’dur. Sonra Biz onunla her çeşit bitkiyi 

çıkarırız. O bitkiden bir filiz, ondan da büyüyüp 

birbirinin üstüne binmiş taneler, başaklar çıkarırız. 

Hurma tomurcuklarından sarkan salkımlar, üzüm, 

zeytin ve nar bahçeleri yetiştiririz...” (En’âm, 99). 

Kur’ân’da üzümün zikredildiği âyetlerin bazıları da 

şunlardır: Bakara, 266; Ra’d, 4; Kehf, 32; Yâsîn, 34; 

Nahl, 11, 67; İsrâ, 91; Mü’minûn, 19; Nebe’, 32; 

Abese, 28. 

Üzümden, ilk ortaya çıkan filizlerinden, son 

hâline kadar faydalanılır. Filizinden ilk zamanlarda 

incecik yeşil iplikler çıkar ki, bunların ekşimtırak 

bir tadı vardır; bundan yemek yapmak da mümkün 

olur. Sonra koruk çıkar ki, bu da gerek hastalar 

ve gerek sağlamlar için hoş bir yiyecektir. Bundan, 

safra hastalarına faydalı şuruplar da yapılır. 

Yemeklere konacak ekşi de kaynatılır ki, bu, ekşili 

kaynatılmışların en lezzetlilerindendir. Tam üzüm 

olunca da yemişlerin en tatlısıdır. Yaş üzümü askıya 

asarak saklamak da mümkün olabilir. Ve bu 


gerçekten biriktirilip saklanan yemişlerin en tatlısıdır. 

Üzümden, kuru üzüm, pekmez, pestil, sirke 

elde edilir. 

Üzümün çekirdeği de faydalıdır. Doktorlar 

bundan birtakım terkipler yaparlar ki, bunların zayıf 

mideler için çok büyük faydaları olur. (Doktorlar 

da üzüm çekirdeklerinin çiğneyip ezerek yemek şartıyla 

faydalarının çok büyük olduğunu beyan etmektedirler). 

Hâsılı üzüm “yemişlerin sultanı” denmesine değer 

bir meyvedir. 21 

Üzüm, tıbbî faydaları çok kuvvetli bir gıdadır. 

Üzüm ayrıca idrar artırıcı, yatıştırıcıdır; müshil tesiri 

de gösterir. Üzüm büyük bir enerji kaynağıdır. 

Araba için benzin ne ise insan hareketinde de enerji 

odur. Üzüm, kalorisi yüksek olan bir gıdadır. Bu 

cihetle üzüm insana canlılık, zindelik verir. Bedenî 

ve zihnî gücün artmasında tesirlidir. Kan yapımında 

rol alır. Vücutta biriken zararlı maddelerin dışarı 

atılmasına vesile olur. Yüksek tansiyonun düşmesinde 

rol alır. Mide ülseri, gastrit, karaciğer hastalıkları, 

dalak hastalıkları, romatizma ve mafsal iltihabında 

faydalıdır. Kabızlığın giderilmesinde, kalbin 

kuvvetlenmesinde, kanın temizlenmesinde tesirlidir. 

Hamilelerin mide bulantısını önlemeye vesiledir. 

Cilt temizliğini sağlar. Nekahet devresinin 

kolayca atlatılmasına yardımcı olur. Böbreklerdeki 

kum ve taşların düşürülmesine yardımcı olur. 22 

Üzümde C vitamini vardır. Bu vitamin, bir binanın 

yapıtaşları arasına konan harca benzetilmiştir. 

C vitamini eksikliklerinde eklemlerde küçük 

kanamalar olur. Bundan başka ciltte solgunluk, 

umumi dermansızlık, sinirlilik görülür. Üzümün 

yorgunluğa iyi gelmesi, kalorisinin yanı sıra, içindeki 

C vitaminindendir. Zindeliğe vesile olan başka 

bir madde de üzümdeki A vitaminidir. Sinirliliğin 

giderilmesinde C vitamininin rolü vardır, bunun 

yanında üzümde bulunan B1 ve B6 vitamininin 

yanısıra kalsiyum ve fosforun da bu hususta tesirleri 

vardır. Üzüm yiyenlerde (vitaminler sayesinde) 

solgunluk olmayacaktır. Bunun yanında C vitamini 

sayesinde kanama odakları bulunmayacak, A ve 

C vitaminleri sayesinde mikrobik hastalıklara ve 

bunların vücutta yapacağı menfî görüntülere rastlanmayacaktır. 

23 

5. Nar 

Nar, Kur’ân’da üç yerde geçer: “Gökten su indiren 

O’dur. Sonra Biz onunla her çeşit bitkiyi 

çıkarırız. O bitkiden bir filiz, ondan da büyüyüp 

birbirinin üstüne binmiş taneler, başaklar çıkarırız. 

Hurma tomurcuklarından sarkan salkımlar, üzüm, 

zeytin ve nar bahçeleri yetiştiririz…” (En’âm, 99). 

Kur’ân’da nar ile ilgili diğer âyetler de şunlardır: 

En’âm, 141; Rahmân, 68. 

Nar hakkında Hz. Ali (k.v.) şöyle buyurmuşlardır: 

“Narı içindeki zarı ile beraber yiyiniz, çünkü 

mideyi temizler.” 24 

Nar meyvesi kabuğu, çiçekleri ve nar suyu kabız 

yapma özelliği sebebiyle ishale karşı kullanılır. 25 

Nar suyunun idrar arttırıcı ve vücuda ve kalbe kuvvet 

verici tesirleri vardır. Zayıflara faydalıdır. Mide, 

bağırsak hastalığı olanlar, küçük çocuklar ve hamileler 

fazla kullanmamalıdır. 26 

6. Kiraz 

Kiraz, Kur’ân’da bir yerde geçer: “Ashab-ı yemin 

ki ne ashab-ı yemin! Ne mutludur onlar! Dalbastı 

kirazlar, 27 dolgun salkımlı muzlar, yayılmış 

gölgeler... Şırıl şırıl akan sular... Tükenmeyen, eksilmeyen, 

hiçbir surette esirgenmeyen birçok meyveler 

içindedirler.” (Vâkıa, 28-33). 

Kirazın meyvesi, meyve sapları, çiçekleri ve 

gövde kabuklarından faydalanılır. Meyveler gıda 

olarak tüketilmekte, diğer kısımlar ise kurutularak 

ilâç yapımına hazır hâle getirilmektedir. Kiraz 

sapları atılmamalı, kurutulup saklanmalı. Bunlar 

çay gibi demlendirilip içildiğinde, idrar söktürücü 

ve bedeni toksinlerden kurtarıcı tesire sahiptir. 

Meyvelerde şekerler, elma ve limon asidi, A ve C 

vitaminleri, saplar ve gövde kabuklarında ise tanin 

ile potasyum tuzları vardır. Meyveleri lezzetli bir 

gıdadır ve aynı zamanda idrar söktürür, böbreklerde 

biriken zararlı maddelerin atılmasına yardımcı 

olur. 28 Kanın temizlenmesine yardım eder, nıkris, 

romatizma, damar sertliği ve mafsal kireçlenmesinde 

faydalıdır. Karaciğer şişliğine iyi gelir; safra 

akışının normale dönmesine, sinirlerin kuvvetlenmesine, 

vücut direncinin artmasına, sivilcelerin önlenmesine 

ve susuzluğun giderilmesine vesiledir. 

Ağaç kabukları ateş düşürücü ve kabız yapıcı bir 

tesire sahiptir. Çiçekleri, göğsün yumuşamasında 

ve öksürüğün giderilmesinde tesirlidir. Yaprakları 

müshildir. 29 


7. Muz 

Muz, Kur’ân’da sadece bir yerde geçer: “Ashab-ı 

yemin ki ne ashab-ı yemin! Ne mutludur onlar! 

Dalbastı kirazlar, dolgun salkımlı muzlar, yayılmış 

gölgeler... Şırıl şırıl akan sular... Tükenmeyen, eksilmeyen, 

hiçbir surette esirgenmeyen birçok meyveler 

içindedirler.” (Vâkıa, 28-33). 

Talh-i mendûd, meyvesi aşağıdan yukarı istifli, 

sıvama muz demektir. Talh, müfessirlerin çoğuna 

göre muz ağacıdır. Mendûd da “tarak gibi birbirinin 

üzerine dizilmiş” mânâsındadır. 30 Bazıları muz olmadığını 

söylemiştir. Bunun dünya muzuna benzer, 

meyvesi baldan tatlı bir ağaç olduğu zikredilmiştir. 

Daha başka türlü mânâ verenler de vardır. 31 

Muz, vücudun ihtiyacı olan bütün maddeleri 

karşılar. Kemiklerin gelişmesine, nekâhet devresinin 

kısalmasına vesiledir. Sinir zaafiyeti ve yorgunluğun 

giderilmesinde bazı tesirleri vardır. Böbrek 

ve mafsal iltihabında, bağırsak hastalıklarında faydalıdır. 

Müzmin kabızlık çekenler fazla yememelidir. 

32 Muz olgunlaşınca içindeki nişasta şekere 

dönüşür ve diğer değerli maddelerle birlikte çabucak 

kana karışır. Olgun bir muz 1 saat 45 dakikada 

sindirilir. Muz, midede yeni koruyucu hücreler 

oluşmasına, ülserin ilerleyişinin durmasına ve iyileşmesine 

vesile olur. 33 

Netice 

Kur’ân-ı Kerîm, çeşitli ilim ve bilgilerle dolu 

bir denizdir. Bu denizin incilerini elde etmek isteyen 

kimsenin, onun derinliklerine dalması gerekir. 

Şimdiye kadar ilim adamlarının yazdıklarının ve 

kütüphanelerde bulunan, Allah’ın bu yüce kitabına 

hizmet maksadıyla meydana getirilen büyük ve nefis 

kitapların çok olmasına rağmen, Kur’ân, enteresan 

bilgilerle; inci ve mücevherlerle dolu olarak 

kalmakta ve zaman zaman bunları bize açmaktadır. 

O, akılları ve fikirleri hayrete düşürecek şeylerle, 

İlâhî nurlarla, kudsî feyizlerle, nuranî hediyelerle, 

insanlığı bedbaht hayattan ve onun yakıcı ateşinden 

kurtarmaya kefil olacak şeylerle doludur. 


ifadesiyle; “Onda öncekilerin haberleri gibi, 

sonra geleceklerin de haberleri mevcuttur. Aranızda 

çıkacak meselelerin (ihtilafların) hükmü 

de vardır... Bir de onun bedî (orijinal) mânâları 

tükenmez, çok tekrarlanmakla eskimez...” 34 Yani 

o tükenmez bir hazinedir. Onun için her asırda 

Kur’ân’ın yüzlerce tefsirini yazan değerli âlimler, 

Kur’ân’ın değişik yönlerini ele alıp tefsir etmişler, 

Müslümanlar da bunlardan istifade etmişler 

ve etmektedirler. İnşâallah kıyamete kadar da 

“Bedî (orijinal) mânâları tükenmez.” hükmünce, 

Kur’ân’ın değişik yönleri ele alınıp tefsir edilecek, 

kapalı çok yönleri gün yüzüne peyderpey çıkacaktır. 

*Sakarya Üniv. İlâhiyat Fak. Öğretim Üyesi 

dayduz@yeniumit.com.tr 

Dipnotlar 

1. Acve hurması; Peygamberimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) 

Medine’ye hicret ettikten sonra bizzat kendi eliyle dikerek 

yetiştirdiği bir hurma cinsinin adıdır. Rengi siyaha 

yakın, iri taneli, gayet güzel ve lezzetlidir. İbnü’l-Esîr, en- 

Nihâye, Acve md. 

2. Ayhan Yalçın, Şifalı Bitkiler Ansk., Geçit Kitabevi 1981, s.549. 

3. A.Rıza Karabulut, Tıbb-ı Nebevî Ansk., Ankara 1994, 

s.323-326. 

4. İbn Kayyim el-Cevziyye, Zâdu’l-Meâd, (trcm. heyet), İst., 

1990, 5, 24. 

5. İnci Beşoğlu, Aile Ansk., İst., 1977, 2, 609. 

6. Farika Teymur, Kur’ân ve Tıb’ta Hurma, Zafer dergisi, 

sayı 96, s.30-31. 

7. Râzî, Tefsîr-i Kebîr, Tîn suresi tefsiri. 

8. Kemal Sümbül, Bilinmeyen Yönleriyle İncir, Sızıntı, sayı 

182, s.76-77. 

9. Adil Asımgil, Şifalı Bitkiler, İst, 1993, s. 126. 

10. A.R.Karabulut, a.g.e., 1, 346. 

11. Ayhan Yalçın, a.g.e., s.551. 

12. A. Asımgil, a.g.e., s.288-289. 

13. C.Kemal Sünbül, Zeytinyağı ve Kolesterol, Sızıntı, sayı 

141, s.404. 

14. Cumhur Erten, Sızıntı, Tabiatın Bağrında, sayı 36, s, 23-24. 

15. Derveze, İ., Kur’ân’a Göre Hz. Muhammed’in Hayatı, 

Yöneliş yay, İst., 1989. s.80. 

16. Akdeniz’den dünyaya yayılan sağlık ve lezzet: Zeytinyağı, 

Zaman, 12 Kasım 1995; A.Yalçın, a.g.e., s.610. 

17. İnci Beşoğlu, a.g.e., 2, 612. 

18. Zaman Gazetesi, 14 Ekim 1995, Zeytinyağı sağlık garantisi. 

19. A. Asımgil, a.g.e., s.288-289. 

20. Turhan Baytop, Farmakognozi Ders kitabı, İ.Ü. Eczacılık 

Fak. yay. 2, 229. 

21. H. Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, 3, 475. 

22. A.Yalçın, a.g.e., s.604; Hasan Günaydın, Kur’ân Işığında 

Faydalı Gıdalar ve Beslenme, İst. 1995, s.189. 

23. Polat Has, Peygamberimizden Günümüze Beslenme, 

Töv., yay., İzmir 1991, s.166-169. 

24. Ahmed b. Hanbel, Müsned, 5, 382; Mecmau’z-Zevâid, 5, 96. 

25. Turhan Baytop, a.g.e., 2, 208. 

26. Ayhan Yalçın, a.g.e., 582. 

27. Bu şekildeki meâl, Elmalılı’ya aittir. 

28. İlhan Yardımcı, Halk ilaçları ve şifalı bitkiler, s. 99. 

29. Adil Asımgil, a.g.e., s.163; Ayhan Yalçın, Şifalı Bitkiler 

Ansk. s. 567. 

30. İbn Kayyim Zâdu’l-Meâd, 5,61. 

31. H.Yazır, a.g.e., 7, 399. 

32. A.Yalçın, a.g.e., s.580; H.Günaydın, a.g.e., s.135. 

33. Polat Has, a.g.e., s.186. 

34. Tirmizî, Fedâlilü’l-Kur’ân, 14. 


YENi ÜMiT 

Arhan KARDAŞ* 


Mukaddes Yolculuğun 

İkliminde 

Hac, müslümanlar arasında içtimâî birliği tesis ve tecelli ettiren öyle büyük ve 

öyle şümullü bir İslâm şiârıdır ki, onun enginlik ve vüs’atini, küre-i arz üzerinde 

bir başka mekân ve bir başka cemaatte bulup göstermek mümkün değildir. 

Hakk’ın Kulu Daveti 

Hakk’a âşık olmuş her gönül, her gün kıblesine 

yönelerek Rabb’ine niyazda bulunduğu 

Allah’ın evine iştiyak duyar. Eve 

hürmet, ev sahibine hürmettir. Eve iştiyak 

Hakk’a iştiyaktır. Bu iştiyakın kaynadığı, yerinde 

duramaz olduğu, köpürüp taştığı zaman Kâbe’nin 

sahibinden davet gelmiş demektir. Öyle bir davettir 

ki, vaktini O’ndan başka kimse tayin edemez. 

Aynen doğum, ölüm, kıyamet gibi. Kul’un Allah 

demesi, Rabbin ‘Lebbeyk’ (Buyur Kulum!) demesinin 

tâ kendisidir. Bir de kulun dili ‘Lebbeyk’ demeye 

sevk edilmişse belli ki Rabbi ‘Gel’ demektedir. 

Kulun Ziyaret Hazırlığı 

Kul bir şekilde huzura varacaktır varmasına 

ama, sıradan bir misafire giderken bile hazırlık yapılır. 

Hakk’ın hâriçteki evini ziyarete giderken iç 

evi olan kalbini temizler. Küsleriyle barışır, dargınlarına 

selâm, hak sahiplerine hakkını verir, mânevî 

hakları için helâllik temenni eder, bu konuda ısrarcı 

olur ve bir nevi son yolculuğuna çıkarmış gibi çıkar. 

Sonra dünyevî rütbelerinden soyunur. Kendine 

mânevî rütbeler veriyorsa onlardan da istifa eder. 

Sermayesini kaybetmiş, günahları yığın yığın olmuş, 

Hakk’ın merhametine en çok ihtiyacı olduğu 

bir hâlde ihrama girer. İhramın alâmeti iki parça 

bezdir. Ekseriya rengi beyazdır. Kefen misâl bir 

kumaştır, değeri azdır. Mahşeri dünyada yaşayanlar 

o bezi de yok sayarlar. Zihinden rafa koyarlar. 

Ölmeden ölürler, vakti henüz gelmeden mikate 

girerler. Varmadan Hakk’a ererler. 


Hacc Niyeti ve Kulun İhrama Girmesi 

‘Hacc’ kasıt ve niyet demektir. Hacc can ve mal 

ile emektir. Başı, ortası, sonu niyazdır, dilektir. Bu 

sebeple onda unutmak mazeret olmaz. Hatırlamak 

mârifet olmaz. İhramı bürünenin yasağı artar. Kötü 

söz, kem göz, müstehcen kelâm, beden ile haşir neşir 

olmak, cedelleşmek, cidalleşmek yasak olmakla 

kalmaz cinayet olur. Yaprak, dal, ot koparmak, vahşi 

evcil hayvan öldürmek, avlanmak, koku sürünmek 

gibi şeyler de yasak olur. Kul bir kere daha anlar ki 

Allah’ın mahremi olmak için ‘ihram’ şarttır. Kimi 

kullar akarsular gibi dağlardan tepelerden kara vasıtalarıyla 

akın ederek, kimisi de turna katarlarını 

andıran ve gökten gelen cennet kuşları gibi uçaklardan 

süzülerek Allah’ın haremine dâhil olurlar. 

Hakk’ın Misafirliği ve Beytin Huzuru 

Kulların her biri ev sahibinin davetli konuklarıdır. 

Aynen dünya misafirhanesinde konuk oldukları 

gibi. Birazdan beklenen an gerçekleşecek, kul 

kalbinin kılıfıyla karşı karşıya gelecektir. İşte o ân, 

nefesler tutulur, gözler yaşarır, bir mazruf olarak 

kalb aradığı zarfını, kılıfını bulmak heyecanından 

pıt pıt atmaktadır. Nasıl ki kılıç kınına girdiğinde 

sükûn bulur, aynen öyle de kalb Kâbe’de bir sükun, 

bir sekine, bir emniyet hisseder. Beytullahla gözler 

buluştuğunda, heyecandan kelime sarf etmek kolay 

olmaz. Kul, içinden ‘Allah’ım şimdi ve bundan 

sonraki dualarımı kabul et.’ duasını yapıverir. Ve bir 

küp siyahın bütün aydınlığı nasıl bünyesinde topladığına 

hayret eder. Akıl bu hayranlıkla sarhoş iken 

kalbi, dünyanın başka hiçbir yerinde hissetmediği 

bir emniyeti hisseder. ‘Her kim ona dâhil olursa 

emin olur.’ âyetinin sırrını keşfeder. Ruh ise kendini 

gurbette hissetmez. Harem’in hiçbir unsuru 

ona yabancı gelmez. O vakit anlar ki dünyadaki aslı 

buradan gelmiştir. Burası onun gerçek vatanıdır. 

Kâbe’nin Kapısı Nurla Dolmuş Yapısı 

Küp şeklindeki bu yapının aslı dikdörtgen olsa 

gerektir. Kureyş bir tamir esnasında ebadını kısaltıp 

kübe çevirmiş, Hicr-i İsmail’i dışarda bırakmış. 

Bundan olsa gerektir Hz. Nur Efendimiz Rükn-i 

Yemânî köşesini ve Hacerü’l-Esved’i selâmlamış 

diğer köşelerine selâm vermeden geçmiştir. Zira 

gerçek köşeler ortadan kaldırılmış. Ayrıca kapısı da 

zemine bitişikken kadim Araplar herkes giremesin 

diye yükseltmişler. 

Hakk’ın Yere Uzanmış Eli: Hacer-i Esved 

Efendimiz bir kutlu beyanında: ‘Hacer Allah’ın 

yeryüzündeki sağ elidir.’ buyurmuştur. Hakk’ın eli 

her şeyin üstündedir, Hacer’le temsil edilmektedir. 

Beytini tavaf ederken o el tutulur, selâmlanır. Tavaf 

kıyamsız, rükûsuz, secdesiz kılınan bir nevi namazdır. 

Beytullah’ın etrafında dönülen her bir şavt 

bir rekât gibidir. Her bir şavt Haceri selâmlamakla 

başladığına göre bir nevi tekbir alınmış demektir. 

Haceri selâmlarken ‘Bismillahi Allahu Ekber’ demek 

ne kadar da anlamlıdır. Bu selâm aynı zaman- 


da da ‘Ey taş! Sana yönelerek selâm veriyorum fakat 

biliyorum ki Allah her şeyden uludur.’ demektir. 

Hacer’in ve Kâbe’nin hâli melekler karşısında 

Âdem’in hâline benzer. Hak Teâlâ öp demiştir, 

öpülmüştür, namazda yüzünüzü Kâbe’ye çevirin 

ferman etmiştir, uyulmuştur. Makam-ı İbrahim 

için de durum farklı değildir. Hepsi mahlûktur ve 

değerlerini Allah’ın gözdesi olmaktan almışlardır. 

Tavafın İkliminde 

Tavafın zâhiri tıklım tıklımdır, bâtını büyülü 

bir iklimdir. Ak urbalar içersinde kara nur’un etrafında 

dönülür, tâ zeminden Beytü’l-Ma’mur görünür. 

Kul İbrahim’in ayak izinden yürür, huzura 

gelir, Musa’nın izinde İsa’yı bulur, Muhammed’in 

eserine yüzünü sürer. Bu dört güzel dahi Hacc’a 

gelmiştir. Bunlar gibi nice Hakk’ın elçisi, elçisi olmayan 

nice yolcusu tavafta ondan evvel tekbir getirmiş, 

ümmetini Hak katına götürmüştür. Bu ulular 

kervanında küçük kul, kendi küçüklüğünü bilir, 

bunları afvına vesile kılar. Efendiler Efendisi’nin 

harfi harfine duaları okunur. Huzurda, yanlış sözden 

ve gafletten sakınır. 

Tavafın ikliminde en az istifade eden kulun hissiyatı 

budur. Kim bilir diğerleri daha ne derinlikleri, 

daha ne lütf u rahmeti hakkalyakin hisseder. O 

mahşerî kalabalık içinde damla gibi görünen nice 

derya saklıdır. Bunu hisseden her kul bir başka 

kardeşinden dua diler. Zîrâ viraneler içinde nice 

hazineler gizlidir. Kimi zaman hiç tanımadığı bir 

kardeşinin koluna girer, duasına amin der. Kimi 

zaman içten içe yakarır, yanıp biter kül olur. Kimi 

zaman ayakları yerden kesilmiş gibi bir başka huzur 

hisseder. 

Yeryüzünün rahmindeki bu göbek bağından 

ruhuna akıp gelen gıdalarla tagaddi eder. Ve bilir ki 

bu bağın ucu Sonsuz Rahmet’e bağlanmıştır. 

Safa’dan Merve’ye Yol Gizli Gizli 

“Safa” tepesi bir cihetle ‘safiyyullah ’ olan Âdem 

atamızı, ‘Merve’ tepesi de ilk kadın olan Havva 

Ana’mızı temsil ediyorsa şayet, sa’y’in (Safa ve 

Merve arasında 7 kez gidip gelme) manası bir başka 

derinlik kazanır. Kul, erkek olsun kadın olsun 

Allah yolunda sa’yeden koşturan, çalışıp didinenin 

emeğinin boşa gitmeyeceğini bilir. Nitekim bu iki 

tepe arasında Hacer Ana’mız 7 kez koşturduktan 

sonra kıyamete kadar tükenmeyecek bir hazineye 

‘zemzem’e kavuşmuştur. Hak Tealâ ihlâs ve samimiyetle 

yapılan hiçbir duayı asla boşa çıkarmayacağını 

bir kez daha ifade etmiş fakat kavlî duanın fiilî 

dualarla desteklenerek koşuşturulması gerektiğini 

vurgulamıştır. Evet, âb-ı hayat fışkıracaktır fakat 

terlemek lâzımdır. İşte bu iki kutlu tepe arasındaki 

sa’y bütün insanlığın emekleme ve çabalamasını 

temsil eder. Allah’ın sembollerinden bir sembol, 

şiarlarından bir şiardır. 

Ve Beklenen Mikat ‘Arafat’… 

Hacc’ın zirve noktası insanlığın tevbegâhı olan 

Arafat’tır. Zaten Hac’dan kasıt tevbe ve mağfirettir, 

işte onun mekânı burasıdır. Bu sebeple Efendimiz: 

Hac, Arafat’tır, buyurmuştur. Allahu a’lem, 

Âdem’in mayası buradan alınmış, işlenen günahtan 

burada arınmıştır. Bir nice ayrılıktan sonra Havva 

anamıza da burada kavuşmuştur. Hakk’ın ata ve 

anayı afvettiği mekâna evlâtlarını davet etmesi ne 

mânidardır. Hak Tealâ, arınma ve temizlenmek 

için insanlara fırsat sunmaktadır. Bu cihetle Arafat, 

rahmetin enginliğinin olabildiğince hissedildiği 

yerdir. Öyle ya imanı ve imkânı olan her insana bu 

Hac farzdır. Kullar gâh Âdem ve Havva’nın (a.s), 

gâh sulbünden gelen masum peygamberlerin ağızlarıyla 

Hakk’a yalvarırlar. Tabiatlarındaki kötülük 

eğilimini, kudretlerinin aczini, zenginliklerinin 

fakirliğini itiraf ederler. Cebel-i Rahmet (Rahmet 

Dağı) eteklerinde Allah’ın dağ gibi rahmeti karşısında 

günahlarının nasıl da küçülüp kaybolduğuna 

şahit olur, şükür ve hamd ile secdeye kapanırlar. 

Bugün yalvarmak, yakarmak, tazarru, niyaz esastır. 

Rab ile baş başa kalmak, ferden ferda huzurda bulunmak 

esastır. Nasıl olmasın ki, Kâinatın Serveri, 

Arafat’ta öğle ve ikindi namazını birleştirmiş ta 

Müzdelife’de gecenin koynuna dek yatsı ve akşam 

namazlarını cem edeceği ana kadar dua dua yalvarmıştır. 

Arafat’ı idrak eden her kul, hayalinde Efendimiz 

Hz. Muhammed’in (sallallahü aleyhi ve sellem) 

kıyamete kadar okunacak hutbesini canlandırır. 

Ashabına veda ettiği, her beyanı bir sehl-i mümteni 

olan hutbesindeki vasiyetleri hatırlar. Hayaliyle 

o zamana gider ve huzurunda huşu ile sanki yeni 

irad oluyormuş gibi o hutbeyi dinler. Emirlerini 

gönlüne nakşeder. 

Müzdelife ve Cemerat 

Akşam vakti Müzdelife’ye vardığında rahatlamıştır. 

Hacc’ın en önemli rüknünü yapmış, şayet 

Hak tevbe ve istiğfarını kabul etmişse affolunmuştur. 

Ne var ki hayat devam etmektedir ve son nefese 

kadar hak ile bâtıl, doğru ile yanlış, güzel ve 

çirkin, iman ve küfür, günah ve sevap arasındaki bu 

mücadelesi devam edecektir. Bütün bu mânilere 

karşı yalnızca nefsini taşlaması yetmez, bir de onu 

tetikleyen ve kaderin üstüne musallat ettiği kadim 

düşmanı vardır: Şeytan. Nitekim ana ve atası 


Cennet’ten kovulduklarında, Hak hem Âdem hem 

Havva hem de İblis’e hitaben ‘Birbirinize düşman 

olarak yeryüzüne inin!’ emretmiştir. Âdem 

ve Havva’nın düşmanlıkları Arafat’ta sona erse de 

ortak düşmanları İblis’in nefret ve husumeti bütün 

dessaslığıyla ortada durmaktadır. İşte İblis ve bütün 

avenesine karşı sembolik mücadelenin verileceği 

yerdir Cemerat. 

Şeytan taşlanacak taşlanmasına fakat ona darbeyi 

vuracak taş hangi taş? İlk taşlar büyük şeytana 

yani İblis’e atılacak. Hz. Muhammed (sallallahü 

aleyhi ve sellem) bu taşları Müzdelife’de toplamıştır. 

Müzdelife’nin taşında bir alâmet var. Kâinat’ın doğduğu 

senede gerçekleşen Kâbe’nin Ebrehe tarafından 

yıkılmak istenmesi… Üşenmeyip bin kilometreden 

filler getiren Ebrehe’nin ordusunu Ebabil 

kuşlarının gagasındaki küçük taşlar helâk etmiştir. 

‘Siccil’ denen o taşlar, toprağın taşlanmış hâlini ifade 

eder. Müzdelife ‘Siccil’in atıldığı, fillerin parça 

parça oldukları ve Ebrehe ordusunun hezimetle 

dağıldığı mekândır. O fındıktan küçük nohuttan 

büyük o semavi taşlar şimdi de şeytana atılacaktır. 

Kul bununla idrak eder ki, Allah’ın düşmanı ancak 

Allah’ın silahıyla mağlup edilebilir. Sembolik 

şeytanları taşlarken de ‘Sen atmadın, attığında gerçek 

atan Allah idi’ âyetinin sırrı ona malum olur. 

İnsanlığın Diyeti Kurban 

Nihayet şükür kurbanını keser. Kurban 

İsmail’in (a.s) Allah katındaki diyeti olduğu gibi, 

bütün insanlığın da kesilip kurban edilmesinin 

diyetidir. İnsan bedenini kurban etmek ebediyen 

yasaklanmıştır. Hacc’ın kurban menasiki insana 

çevreye ait sorumluluğunu bir kere daha hatırlatır. 

Bir sineğin, bir ağacın bir koyun kadar, insana ait 

bir hatanın bir sığırın ya da devenin hayatına mal 

olacak kadar neticeleri olduğunu bildirir. Bütün 

bu hatalara ‘cinayet’ ismi vermekle, hayvan, bitki 

ve çevreye karşı kayıtsızlığın ne demek olduğunu 

ifade eder. Her ihmal ve hatanın bir maliyeti olduğunu 

fakat çözümsüz olmadığını da vurgular. 

Traş, İhram’dan Çıkış ve İfâza Tavafı 

En mühim menasik bitmiş sıra ihramdan çıkmaya 

gelmiştir. Helâllerin haram olduğu hâlden 

çıkarken kul başını Allah’a doğru uzatır. Saçları 

tam tekmil traş olurken: ‘Allah’ım, bu benim alnımdır, 

senin rızan için yaptığım Hacc’ımı kabul 

et ve günahlarımı affet!’ der. Başını usturaya uzatmakla 

Allah’a olan inkıyadını ifade eder. Saçları bir 

bir düşerken ‘saçları sayısınca günahlarının affolmasını’ 

talep eder. 

Nihayet diyeti ödenmiş ve başı Hakk’a feda 

olan kullar olarak Allah’ın Harem’ine girer. Şimdi 

ihramsız tavaf edecektir. Zîrâ artık mahrem olmuştur. 

Hacc’ın üç büyük rüknünden olan bu son 

tavafa ‘ziyaret’ ya da ‘ifâza tavafı’ denir. Mina’dan 

tekbirlerle akıp gelen milyonların gönül kapları taşarak 

icra ettikleri tavaftır bu. Bu tavafın akabinde 

bir koşuşturma olan ‘sa’y’ yapılacaktır. Bütün bunlar 

bittiğinde nihayet bunu ‘veda tavafı’ takip edecek 

bununla Beytullah’a veda edilecektir. 

Mukaddes Veda 

Hac bir kasıttır ve nüsükü (yapılması gereken 

ibadetleri) çoktur. Hepsini yerli yerince, eksiksiz 

ve tam zamanında yapmak herkese nasip olmaz. 

O yüzden telâfi adına cinayet kurbanları 

imdadımıza yetişir. Hem İnsanlığın Efendisi Hz. 

Muhammed’in (sallallahü aleyhi ve sellem) huzuruna 

gelip erken taş atan, geç kurban kesen nice insanlar 

gelip menasikten sormuşlardır. Arafat’tan sonra 

sorulan bu sorulara istisnasız ‘yap, bir beis yoktur’ 

diye cevap vermiştir. O’nun bu tavrı –Allahu a’lem- 

Arafat’ta insanların affolduğuna işaret eder. Kul bu 

mukaddes beldelerin asıl vatanı olduğunu bir kez 

daha hisseder. Zira kişinin vatanı affolduğu yerdir. 

Bu nedenle olsa gerek, mukaddes yolcu vatan 

bildiği beldelere dönünce kendini gurbette hisseder. 

Başlangıçta aklına zaid görünen tekrar tekrar 

hacca gitme arzusunu kalbi tashih eder. Çünkü artık 

her yıl gitmek istemektedir. 

Büyük müceddit, Hüccetü’l-İslâm İmam Gazzali 

‘Hacc’ın Esrarı’ adlı kitabında der ki: ‘Hacc’ın 

her menasikinde aklîlik aramamak lâzımdır. Hac, 

aklın da Allah’a itaatini ifade eder.’ Bu görüşe şaşırmamak 

elde değildir. Zîrâ Hacılar yapılan ibadetlerde 

hiçbir gayr-i mâkullük görmezler. Hazretin 

bu görüşünü ibadetin ‘taabbüdî’ oluşu şeklinde anlamak 

en doğrusu olsa gerektir. 

Hac farizasının içinden sayılmayan fakat 

Müslüman’ın kendisine hem fert hem de toplum 

olarak borçlu olduğu Efendiler Efendisi’ni ziyaret 

vardır. Hac boyunca kendisi adım adım takip 

edilmeye çalışan Kâinatın Serveri’ni görmeden 

dönmek olacak şey değildir. Fakat O’nun ziyareti, 

O’nun köyü başlı başına bir iklimdir. Kâbe gibi 

O’nun iklimine girmeden anlaşılacak gibi de değildir… 

* Araştırmacı-Yazar 

arhan.kardas@yeniumit.com.tr 


YENi ÜMiT 

Prof. Dr. Mehmet SOYSALDI* 


Hz. Peygamber’in 

(sallallahü aleyhi ve sellem) 

EVRENSEL RAHMET OLUŞU 

O, Allah’ın insanlığa mücessem bir rahmet hediyesiydi ve en son rehberiydi, 

Kur’ân’ın âyetleri bunun delili, O’nun siyer-i seniyyesi de 

bunun apaçık bir burhanıdır. 

Yüce Allah, mesajını insanlara tebliğ edip açıklayacak 

ve insanları hak yola çağıracak peygamberler 

göndermiştir. Gönderilen peygamberlerin 

ilki Hz. Âdem, sonuncusu ise Hz. 

Muhammed’dir (sallallahü aleyhi ve sellem). Bütün 

peygamberlerde bulunması gereken ortak özellikler 

vardır. Kur’ân, bu özellikleri çeşitli âyetlerde 

zikretmekte, son peygamber Hz. Muhammed’i 

(sallallahü aleyhi ve sellem) çeşitli özellikleriyle 

bize tanıtmaktadır. O özelliklerden biri de onun 

âlemlere rahmet olarak gönderilmiş olmasıdır. 

Bu yazıda Hz. Muhammed’in (sallallahü aleyhi 

ve sellem) evrensel rahmet oluşu açıklanmaya çalışılacaktır. 

Önce Hz. Peygamber’in âlemlere rahmet 

olarak gönderilmesini Enbiya Sûresi’nin 107. 

âyeti ışığında izah edip daha sonra Siyer-i Nebi'den 

O’nun rahmet ve merhametine örnekler vereceğiz. 

Sevgili Peygamberimiz’in (sallallahü aleyhi ve sellem) 

bu konudaki hadîs-i şerîflerini de göz önünde bulundurarak 

izah etmeye çalışacağız. 

Hz. Muhammed (sallallahü aleyhi ve sellem) Evrensel 

Bir Rahmettir 

“(Ey Muhammed!) Seni ancak âlemlere rahmet 

olarak gönderdik.”(Enbiya, 21/107.) 

Bu âyette geçen iki önemli kavram vardır. Bu 

kavramlardan birincisi, rahmet, ikincisi ise, âlem 

kavramıdır. Âyete mânâ vermeden önce bu iki 

kavramı açıklamamız yerinde olur kanaatindeyiz. 

Rahmet; “incelik, acıma, şefkat etme, merhamet 

etme, affetme ve mağfiret” mânâlarına gelmektedir. 

(İbn Manzur, Lisanu’l-Arab, XII, 230.) Âlem 

ise; “duyu ve akıl yoluyla kavranabilen veya mevcudiyeti 

düşünülebilen, Allah’ın dışındaki varlık ve 

olayların tamamı”nı ifade eder. Bu açıklamalardan 

sonra âyetin mânâsını şöyle ifade edebiliriz: Allah, 

insanlara merhametinden dolayı onları hurafelerden, 

kötü huylardan kurtarmak ve doğru yola yöneltmek 

için Hz. Muhammed’i (sallallahü aleyhi ve 

sellem) âlemlere rahmet olarak göndermiştir. 


Bu âyette geçen “âlemîn” kelimesiyle bütün 

yaratıklar kastedilmektedir. 1 Yani Sevgili Peygamberimiz 

(sallallahü aleyhi ve sellem) bütün varlık için 

bir rahmet vesilesidir. “Âlemler”den maksadın, 

Resulüllah’ın, kendilerine peygamber olarak gönderildiği 

bütün insanlar mı yoksa sadece mü minler 

mi olduğu hakkında farklı görüşler zikredilmiştir. 

Abdullah b. Abbas’tan nakledilen bir görüşe göre 

buradaki âlemlerden maksat; Resulüllah’ın (sallallahü 

aleyhi ve sellem) kendilerine peygamber olarak 

gönderildiği bütün varlık lardır. Bunların mümin 

veya kâfir olmaları fark etmez. 

Bu âyetteki rahmet kelimesinin cümledeki konumu 

hakkında de ğişik kanaatler ileri sürülmüştür. 

Bu kanaatlerden biri bu kelimenin cümlede “hâl” 

oluşudur ki bu takdirde âyetin mânâsı “Biz, seni 

ancak âlemlere rahmet olarak gönderdik.” şeklinde 

olur. 2 Diğer bir yaklaşıma göre de rahmet kelimesi 

“ersele” fiilinin “mef’ûlün leh”i olmaktadır ki bu 

takdirde de mânâ: “Biz, seni ancak âlemlere merhametimizden 

dolayı gönder dik.” şeklinde olur. 3 Biz 

de bu ikinci mânâyı tercih ederek yorumumuzu 

ya pacağız. Yüce Allah, doğru yoldan çıkıp inkâra, 

şirke düşmelerinden dolayı insanlara merhamet 

etmek istemiştir. İşte o merhametten dolayı Hz. 

Peygamber’i (sallallahü aleyhi ve sellem) göndermiştir. 

Başka bir ifade ile Hz. Peygamber, Allah Teâlâ’nın 

insanlara olan merhametinin bir tezahü rüdür. 

Yağmur nasıl bir rahmet olarak yeryüzünün hayat 

bulmasına vesile oluyor ise, Sevgili Peygamberimiz 

Hz. Muhammed (sallallahü aleyhi ve sellem) de 

insanlığın mânen hayat bulmasına vesile olmuştur 

ve kıyamete kadar da olmaya devam edecektir. İnsanlık 

onun sayesinde içine düşmüş olduğu küfür 

ve dalâletin o korkunç girdabından kurtulmuş, hakikati 

görmüş ve imanla müşerref olmuştur. Kendi 

öz kız çocuklarını bile diri diri toprağa gömebilecek 

kadar vahşileşip insanlık sınırından çıkmış olan 

toplumlar onun neşretmiş olduğu nur sayesinde 

insan-ı kâmil olma yoluna girmiştir. İşte bu yönüyle 

o, bütün insanlık için başlı başına bir rahmettir. 

O getirdiği dinî ve ah lâkî prensipler sebebiyle 

insanlık için bir rahmet olmuştur. Nitekim kendisi 

de bir hadisinde “Ben bir rahmet ve hidayet 

rehberiyim.”(Dârimî, Mukaddime, 3.) buyurmuş. 

Müşriklere beddua etmesini teklif edenlere, “Ben 

lânetçi olarak değil, âlemlere rahmet olarak gönderildim.” 

diye cevap vermiştir. 3 

Efendimiz’in (sallallahü aleyhi ve sellem) evrensel 

rahmet oluşunu farklı başlıklar altında incelemek 

istiyoruz: 

1- Müminlere Merhameti 

Allah Resulü’nün (sallallahü aleyhi ve sellem) temsil 

ettiği rahmetten öncelikle müminler istifade etmiştir. 

Çünkü O, müminlere karşı rauf ve rahîmdir. 

“Andolsun, size kendi içinizden öyle bir Peygamber 

gelmiştir ki, sizin sıkıntıya düşmeniz ona çok 

ağır gelir. O, size çok düşkün, müminlere karşı 

da çok şefkatli ve merhametlidir.”(Tevbe, 9/128.) 

Bu âyet, Efendimiz’in (sallallahü aleyhi ve sellem) 

Müminlere olan şefkat ve ilgisini, onlar için nasıl 

endişelendiğini, kendisine inananların sıkıntılarına 

tahammül edemediğini, bunların kendisine çok 

ağır geldiğini, müminlere olan şefkat ve merhametini 

çarpıcı bir şekilde ifade etmektedir. 

Peygamber Efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) 

ümmetine öyle düşkündür ki, ümmetinin dünya 

ve ahirette sıkıntıya düşmesi onu çok üzerdi. O’nu 

en çok düşündürüp üzen de ümmetinden cehennem 

azabına düşecek olanların halidir. Ümmetinin 

Cehennem azabına düşmemesi için onları her konuda 

uyarmış ve ikaz etmiştir. Bizleri bir baba şefkatiyle 

iyilik ve güzelliklere yönlendirmiştir. Nitekim 

bir hadîs-i şerîflerinde “Hiç şüphesiz ben size 

bir babanın evlâdına olan durumu gibiyim.”(Ebu 

Davud, Taharet, 4.) buyurmuştur. 

Görüldüğü gibi Efendimiz’in (sallallahü aleyhi ve 

sellem), ümmetine şefkat ve merhameti bir babanın 

evlâdına olan şefkat ve merhameti gibidir. Onun 

rahmeti sadece kendi zamanında yaşayan müminlere 

yönelik değildir. Kıyamete kadar gelecek olan 

bütün ümmetini kapsamaktadır. Onun ümmetine 

düşkünlüğü her gece sabahlara kadar ümmeti 

için dualarla Rabb’ine yakarmasına sebep olurdu. 

Nitekim bir gün ellerini kaldırmış: “Allah’ım, 

ümmetimi koru, ümmetime acı!” diyerek ağlayarak 

dua ederken, Yüce Allah, Cebrail’e: “Ey 

Cebrail! Git Muhammed’e niçin ağladığını sor!” 

buyurur. Cebrail, geldiğinde Efendimiz ümmeti 

için ağladığını söyler. Cebrail, Allah’ın huzuruna 

döner ve durumu anlatır. Yüce Allah buyurur 

ki: “Ey Cebrail! Muhammed’e git ve şunu söyle: 

Biz seni ümmetin hakkında hoşnut edeceğiz, asla 

üzmeyeceğiz.”(Müslim, İman, 346.) 

Resulullah’ın (sallallahü aleyhi ve sellem) müminler 

için bir rahmet olması hem dînî, hem de 

dünyevî yöndendir. Dînî yönden rahmet olması: 

Hz. Peygamber, insanlar câhiliye dediğimiz karanlık 

bir devirde, dalâlet içerisindeyken ve aynı zamanda 

Ehl-i Kitab’ın da, kendi kitaplarında ihtilâfa 

düştükleri bir dönemde gönderilmiştir. Böylece 

Allah onu, gerçeği aramaya ve kurtuluş ile mükâfatı 


kazanmaya hiçbir yolun bulunmadığı bir zamanda 

göndermiş, onunla insanlara, hidayete giden yolları 

göstermiştir. Dünyevî bakımdan rahmet olması ise 

şöyledir: İnsanlık O’nun sayesinde pek çok zilletten, 

harpten, kargaşadan kurtulmuş, gerçek sulha 

ve huzura kavuşmuştur. 4 

Müminler, O’na iman etmek, O’nu sevip örnek 

edinmek, O’nun insanlığa getirmiş olduğu evrensel 

prensipleri hayatlarında tatbik etmekle hem 

dünya hem de ahiret mutluluğuna nail olmuşlardır. 

2- Kadınlara Merhameti 

İslâm’dan önce kadınlar çok perişan hâldeydiler. 

Kadının ne ailede ne de toplumda hiçbir hakkı 

yoktu. Kadınlar âdeta alınıp satılan bir mal durumundaydı. 

Hattâ İslâm’dan önce insanlar, kadın 

nedir? Bir ruhu var mıdır, yok mudur diye tartışmaktaydılar. 

Kadın, toplumda daima hor görülen 

ve aşağılanan bir yaratık olarak değerlendiriliyordu. 

Kız çocukları diri diri toprağa gömülüyordu. Kadınlar 

şefkat ve merhamete muhtaçtılar. 

Peygamberimiz’in (sallallahü aleyhi ve sellem) 

bütün insanlığı kuşatan şefkat ve merhameti kısa 

zamanda kadınlar üzerinde de görülmeye başladı. 

Onları insanların ayakları altında ezilmekten kurtararak 

o kadar yüceltmiştir ki, “Cennet anaların 

ayakları altındadır.”(Nesâî, Cihâd, 12.) buyurarak, 

cennete girmeyi annelerin rızalarıyla eş tutmuştur. 

Efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) ailesini çok sever, 

eşlerine şefkat ve merhametle muamele ederdi. 


erkeğin kadına iyi davranması gerektiği hususunda 

ümmetine şu tavsiyelerde bulunurdu: 

“Size hanımlarınıza iyi davranmanızı tavsiye 

ediyorum.”(Tirmizî, Rada, 11; İbn Mace, Nikâh, 3.) 

“En hayırlınız hanımlarına karşı iyi davrananınızdır.”(Canan, 

İbrahim, Hadis Ansk, XVII, 212.) 

“Müminlerin iman bakımından en mükemmeli 

ahlâkı en iyi olanıdır. Hayırlınız, kadınlara karşı 

hayırlı olanınızdır.”(Tirmizî, Rada, 11; Ebu Davud, 

Sünen, 14.) 

“Sizden biriniz hanımına karşı kin beslemesin, 

onun bir huyunu beğenmezse bir başka huyunu 

beğenir.”(Tirmizî, Rada, 61.) İşte bu hadîslerde Hz. 

Peygamber (sallallahü aleyhi ve sellem), kadınlara anlayışlı 

davranmayı tavsiye etmektedir. 

Peygamberimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) zaman 

zaman ev işlerinde hanımlarına yardımda bulunurdu. 

Koyunları sağması, ev süpürmesi, elbisesini ve 

ayakkabılarını tamir etmesi, deveyi yemlemesi, çocuklarla 

ilgilenip ihtiyaçlarını görmesi, hep onun 

bu merhamet ve şefkatinin neticesi değil midir? 

Efendimiz yemek ayırımı yapmazdı. Eve geldiğinde 

eşi ne yemek hazırlamışsa oturur yer ve 

Allah’a hamdederdi. 

3- Yetimlere Merhameti 

Yetim, küçük yaşta babasını kaybeden kişidir. 

Dolayısıyla küçük yaşlarda anne-babasını kaybeden 

çocuklar, sevmeye, sevilmeye, merhamete, bakıma, 

güvene, nasihate ve eğitilmeye muhtaçtırlar. 

Yetimler, ana-babasızlığın doğurduğu duygusal eksikliği, 

maddi yoksulluktan daha fazla hissederler. 


kendisi küçük yaşta yetim kaldığı için yetimlerin 

hâlini çok iyi anlar ve yetimlere daima şefkat ve 

merhametle davrandığı gibi Müslümanlara da yetimler 

hakkında şefkat ve merhametle davranmayı 

emrederdi. 

Yetimlerin sadece başını okşamak bile, çok büyük 

bir sevap ve Cennet müjdesidir. Efendimiz 

(sallallahü aleyhi ve sellem) bu sevabı şöyle ifade buyururlar: 

“Kim sırf Allah rızası için şefkatle yetimin başını 

okşarsa, elinin değdiği saçlar sayısınca ecir ve 

sevap kazanır. Yanındaki yetime iyilik yapan kimse 

ile ben şu iki parmak gibi Cennet’te beraber olacağız.” 

Daha sonra da orta parmağı ile işaret parmağının 

aralarını açarak gösterdi.(Ahmed b.Hanbel, 

el-Müsned, V, 250.) 

Nitekim katı kalbli oluşundan şikâyet eden bir 

kimseye Sevgili Peygamberimiz; yoksulları doyurmasını, 

yetimleri sevindirmesini, başlarını okşamasını 

tavsiye buyurmuşlardır.(Ahmed b.Hanbel, age., 

II, 263, 387.) 

Ebu Seleme seçkin sahabilerden biriydi. Bir savaşta 

şehit düşmüştü. Geriye beş yetim çocuk bırakmıştı. 

Peygamber Efendimiz (sallallahü aleyhi ve 

sellem) Ümmü Seleme ile evlenmiş ve yetim kalan 

çocuklarına öz babalarını aratmayacak derecede 

şefkat ve merhametle davranmıştır. 

4- Çocuklara Merhameti 

Çocuklarımız bizlere Allah’ın bir emanetidir. 

Emanetlere gereken değeri vermeliyiz. Nitekim 

Yüce Allah bu hususta şöyle buyuruyor: “Ey 

iman edenler! Kendinizi ve çoluk çocuğunuzu 

yakıtı insanlar ve taşlar olan cehennem ateşinden 

koruyunuz.”(Tahrim, 66/6.) 

Anne-babalar çocuklarına, Allah’ın verdiği bir 

emanet nazarıyla bakmalıdırlar. Ailevî mesuliyetlerini 

yerine getirmemek anne-babanın kıyamet 

günü sorguya çekilecekleri bir konudur. 


Hz. Peygamber’in (sallallahü aleyhi ve sellem) çocuklarıyla 

olan münasebetlerinde de daima onlara 

şefkat ve merhametle davrandığını ve onları İslâmî 

terbiye ile yetiştirdiğini görmekteyiz. 

Çocuklara karşı sınırsız bir sevgi ve şefkat gösteren 

Peygamberimiz (sallallahü aleyhi ve sellem), 

onlarla çok sıkı münasebetler kurmuş, etrafındaki 

bütün çocuklarla yakından ilgilenmiştir. Enes b. 

Malik (r.a) “Peygamberimiz ailesine ve çocuklarına 

karşı insanların en şefkatlisi idi.”(Münavî, Feyzu’l- 

Kadir, V, 167.) demektedir. Zîrâ Peygamber Efendimiz 

iyi ve müşfik bir baba idi. Çocuklarına samimi 

ve içten bir sevgi besliyor, yeri geldikçe de bu 

sevgiyi gösteriyordu. 

Hz. Peygamber Efendimiz, çocuklara âdeta 

yetişkin bir insan muamelesi yapardı. Resulüllah 

(sallallahü aleyhi ve sellem), çocuklara selâm verir, 

onların hâl-hatırlarını sorar, hastalandıklarında ziyaretlerine 

gider, zaman zaman onlarla şakalaşır, 

eğlenir, çocukları omzuna sırtına bindirirdi; onları 

asla azarlamazdı. (Buharî, Edeb, 81; Müslim, Selam, 

15.) 

Enes b. Malik (r.a) Rasulüllah’ın (sallallahü aleyhi 

ve sellem) çocuklarla karşılaştığı zaman onlara: “es- 

Selâmü aleyküm yâ sıbyân” (Selâm size ey çocuklar) 

diye selâm verdiğini; çok sevdiği küçük kuşu ölmüş 

olan kardeşine ise “Yâ Ebâ Umeyr, küçük kuşun 

ne oldu?” diye hal hatır sorduğunu, onu üzgün 

görünce de teselli ettiğini nakleder. (Bkz., Buharî, 

Edeb, 81; Müslim, Edeb, 30.) 

Efendimiz bütün insanlara ve özellikle de küçük 

çocuklara çok şefkatli ve merhametli davranmıştır. 

Torunlarını namazda bile omzunda taşımış, zaman 

zaman onların ve diğer çocukların oyunlarına katılmıştır.(Buharî, 

Edeb, 81, 112; Müslim, Edeb, 30.) 

Yıllarca hizmetinde bulunan Enes b. Malik şöyle 

demiştir: “Aile fertlerine karşı Allah Resulü’nden 

daha şefkatlisini görmedim.”(Müslim, Fazail, 63; 

Ahmed b.Hanbel, age., III, 112. ) 

Nitekim Peygamber Efendimiz (sallallahü aleyhi 

ve sellem) kendisine: “Ey Allahın Resulü! Siz çocuklarınızı 

öper misiniz?” diyen bir bedeviye karşı: “Allah 

senin gönlünden şefkat ve merhameti çekip çıkarmışsa 

ben ne yapabilirim?” buyurmuştur.(Buharî, 

Edeb, 18, 112; Müslim, Fazail, 64; İbn Mace, Edeb, 3.) 

5- Düşmanlarına Merhameti 

Kur’ân’ın birçok âyetinde affedici olmak teşvik 

edilmiş ve insanları affedenlerin büyük ecir 

ve mükâfata erişecekleri bildirilmiştir. 5 Kur’ân’ın 

canlı örneği olan Hz. Muhammed (sallallahü aleyhi 

ve sellem) de hayatı boyunca insanları affetmeyi 

kendisine şiar edinmiştir. Hz. Peygamber (sallallahü 

aleyhi ve sellem), insanlar içinde en çok eziyet 

çekenlerden, en çok hakarete ve haksızlığa uğrayanlardan 

olmasına rağmen, en çok affeden ve 

merhamet edenlerdendir. Böyle olması çok normal, 

çünkü Rabbi O'nu, ilâhî rahmetin bir tecellisi 

olarak, bütün âlemlere rahmet olarak göndermiş ve 

“Seni âlemlere, ancak ve ancak bir rahmet olarak 

gönderdik.”(Enbiya, 21/107.) buyurmuştur. Nasıl 

Allah’ın diğer bir rahmeti olan yağmur, herkesin 

bağına, tarlasına, bahçesine, yağıyor; onların azgınlıklarını 

görmüyorsa O da, herkese, hatta en sevdiklerini 

öldürenlere karşı bile affı ve merhameti 

sunuyordu. O'nun bütün hayatı rahmet ve merhamet 

örnekleriyle doludur. Çünkü O, rahmetin tâ 

kendisidir. Kendisine ve arkadaşlarına dinlerinden 

ötürü en zalimce ve kötü davranışlarda bulunan 

düşmanlarına beddua etmesi istendiğinde onların 

doğru yolu bulabilmeleri için ellerini açıp onlara 

dua etmiştir. 

O'nun düşmanlarına dahi engin şefkatini, sınırsız 

merhametini gösteren birçok olay mevcuttur. 

Burada sadece birini izah etmekle yetinelim. 

Bir gün, İslâm’ı yaymak ve davasını anlatmak 

için, azatlı kölesi Zeyd ile Mekke’nin yakınındaki 

Tâif’e gitmişti. Tâifliler, Peygamber Efendimiz’i 

(sallallahü aleyhi ve sellem) çok çirkin bir şekilde karşıladılar. 

Oranın ileri gelenlerinden Amr b. Umeyr 

oğulları, Efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) ile 

alay ettiler. Onlardan biri: “Allah, peygamber olarak 

gönderecek Senden başka birini bulamadı mı?” 

derken, diğeri: “Vallahi ben Seninle kesinlikle konuşmam. 

Çünkü Sen gerçekten peygambersen, 

sana hitap edemeyeceğim kadar benden yücesin. 

Eğer Allah adına yalan söylüyorsan, yani olmadığın 

halde peygamber olduğunu söylüyorsan, Seninle 

konuşmayı kendime yakıştıramam.” diyordu. Bununla 

da kalmadılar… Peygamber Efendimiz (sallallahü 

aleyhi ve sellem), onların Mekke kâfirlerinden 

farklı olmadığını anlayıp geri dönerken, elleri titremeden 

çocuklara ve kölelere, üç mil (5 km) boyunca 

O âlemlere rahmet vesilesini taşlattırdılar, her 

tarafını kan revan içinde bıraktılar. Yorulup oturdukça, 

taşlayarak, yola devama mecbur bıraktılar. 

Ayakkabısı kanla dolmuş iken gelip, “Ey Allah’ın 

Resulü, beni Rabbin gönderdi, emrindeyim, istersen 

bunları şehirleriyle birlikte tarumar edeyim.” 

diyen Cebrail’e (a.s) “Hayır, Ey Cebrail! Ben insanları 

helâk etmek için değil, helâkten kurtarmak 

için geldim. Olur ki bunların neslinden zamanla 

bir tek de olsa Müslüman çıkar.” cevabını verdi ve 

Rabbine ellerini açıp, “Ey Rabbim! Sen bunlara hi- 


dayet eyle. Onlar bilmiyorlar, onun için böyle yapıyorlar.” 

diye dua etti. (Buharî, Enbiya, 54; Müslim, 

Cihad, 104, 105; Ahmed b.Hanbel, age., I, 380.) Bu 

rahmet değil de nedir? 

Âlemlere rahmet olarak gönderilen Allah Resulü 

(sallallahü aleyhi ve sellem), insanlar aleyhine söz 

söylemekten kaçınmış, intikamcılığı sevmemiş, aksine 

hep affetmekten yana olmuştur. Allah’ın Resulü, 

Kur’ân’ın emrine uyarak kötülükleri iyilikle 

defederdi. 

6- Münafıklara Merhameti 

Âlemlere rahmet olarak gönderilmiş olan Hz. 

Muhammed’in (sallallahü aleyhi ve sellem) temsil ettiği 

rahmet, sadece belli insanlara ve belli gruplara 

yönelik değildir. Yani o, müminler için rahmet olduğu 

gibi münafıklar için de rahmetti. Münafıklar, 

onun engin hoşgörüsü ve rahmeti sayesinde 

dünyada ceza görmemişlerdir. Camiye gelmişler, 

Müslümanların içinde dolaşmışlar ve Müslümanların 

istifade ettiği bütün haklardan istifade etmişlerdir. 

Peygamberimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) 

kimlerin münafık olduğunu bildiği hâlde onları 

açığa vurmamıştır. Hâlbuki onların iç yüzünü çok 

iyi biliyordu. Hattâ bunları Huzeyfe’ye (r.a) söylemişti. 

Rivayete göre bundan dolayı da Hz. Ömer, 

Huzeyfe’yi takip eder, onun kılmadığı cenaze namazını 

o da kılmazdı.(İbn Esir, Üsdü’l-Gabe, I, 468.) 

Münafıklara herhangi bir baskı ve menfî mânâda 

bir ayrımcılık uygulanmadığı gibi, onlar, Müslümanların 

yararlandığı haklardan da yararlanmışlardır. 

Hep müminler arasında bulunmuşlar böylece 

mutlak küfürleri en azından şüpheye tereddüde 

dönüşmüştür. Böylece dünya zevkleri de bütün 

bütün acılaşmamıştır. Zîrâ yok olup gideceğine inanan 

bir insanın dünyadan lezzet alması mümkün 

değildir. Ama belki âhiret vardır, diyecek kadar, küfürleri 

şüpheye bürününce, ihtimal, hayat o zaman 

bütün bütün acılaşmaz. İşte bu yönüyle, Allah Resulü, 

münafıklara da bir ölçüde rahmet olmuştur. 

7- Kâfirlere Merhameti 

Efendimiz’in insanlara olan rahmeti öyle bir 

boyuta ulaşmıştır ki, kendisini inkâr eden kâfirlerin 

hidayete ermeleri için olanca gayretini sarf etmiştir. 

Nitekim Yüce Allah bu hususta şöyle buyurmuştur: 

“Bu söze (Kur’ân’a) inanmıyorlar diye 

neredeyse kendini telef edip bitireceksin.”(Şuarâ, 

26/3; Kehf, 18/6.) 

Hz. Peygamber’in (sallallahü aleyhi ve sellem) bütün 

bu gayret ve çabasına rağmen Kureyş müşrikleri 

ona iman etmemişler. Hattâ ona ağır hakaretlerde 

bulunmuşlar, akla hayale gelmeyecek eziyetler 

etmişlerdir. Sonunda Hz. Peygamber, memleketinden 

hicret etmek zorunda kalmıştır. Kâfirler, 

Efendimiz’e yaptıkları bütün bu kötü muamelelere 

rağmen, rahmet peygamberi Hz. Muhammed’in 

(sallallahü aleyhi ve sellem) rahmetinden yararlanmışlardır. 

Allah Teâlâ, önceki milletleri, gönderdiği peygamberlere 

isyan ve küfürleri sebebiyle bir kısmını 

maymuna dönüştürerek, bir kısmının üzerine gökten 

taş yağdırarak afetlere uğratmış böylece helâk 

etmiştir. Ama Hz. Muhammed (sallallahü aleyhi 

ve sellem), peygamber olarak gönderildikten sonra 

herhangi bir milleti veya topluluğu geçmiş ümmetlerin 

uğradıkları cezaya uğratarak helâk etmemiştir. 

Böylece kâfirler, Hz. Peygamber’in rahmet 

ve merhameti sayesinde, toptan helâk olma azabından 

kurtulmuşlardır. İşte bu da onlar için dünyada 

büyük bir rahmettir. Nitekim bu konuda Yüce 

Allah, Resulü’ne hitaben şöyle buyurmuştur: “Sen 

onların içlerinde bulunduğun halde, Allah onlara 

azap edecek değildir. Ve onlar, mağfiret dilerken de 

Allah onlara azap edecek değildir.” (Enfal, 8/33) 

Taberî’nin ifade ettiği gibi Hz. Peygamber’in 

kâfirler için rahmet olması, sadece dünya hayatında 

söz konusudur. 6 

Hz. Peygamber’in (sallallahü aleyhi ve sellem) 

kâfir ve müşriklere rahmet ve merhametini şu hâdise 

çok güzel bir şekilde açıklamaktadır: 

Mekke fethedilmişti. Hz. Peygamber (sallallahü 

aleyhi ve sellem), bir fâtih olarak Mekke şehrine 

girdiğinde, kendisine onca zulüm ve işkenceyi reva 

gören, memleketini kendisine dar eden kişilerle 

karşı karşıyadır. Herkes ne olacağını merakla beklerken 

iki cihanın efendisi, karşısındakilere şöyle 

seslenmiştir: 

- “Ey Kureyş! Size ne yapmamı beklersiniz?” 

- Hayır umarız, zira Sen kerim olan bir kardeşsin 

ve kerem sahibi kardeşimizin de oğlusun. 

- Bunun üzerine o yüce Peygamber onlara şöyle 

buyurdu: 

- “Bugün hiçbiriniz, eski yaptıklarınızdan dolayı 

hesaba çekilmeyeceksiniz. Haydi, gidiniz, hepiniz 

serbestsiniz. Bugün size kınama yoktur.” 7 Aslında 

o gün, isteseydi hepsini kılıçtan geçirtebilirdi ama 

rahmet ve merhameti buna engel oldu. 

8- Hayvanlara Merhameti 

Âlemlere rahmet olarak gönderilen ve bir merhamet 

denizi olan Sevgili Peygamberimiz’in (sallallahü 

aleyhi ve sellem) şefkat ve merhameti sadece 


insanlara mahsus değildi, hayvanları da kapsıyordu. 

Çünkü onlar da can ve ruh taşıyordu. İki Cihan 

Serveri’nin rahmeti sadece insanlığı değil bütün 

varlığı kuşatmıştır. Onun “Rahmet Peygamberi” 

oluşundan hayvanlar bile pay almışlardır. Mesela: 

Abdullah b. Abbas anlatıyor: “Allah Resulüyle 

bir yere gidiyorduk. Birisi, kesmek üzere bir koyunu 

bağlamış, hayvanın gözü önünde bıçağını biliyordu. 

Allah Resulü bu şahsa: ‘Onu defalarca mı öldürmek 

istiyorsun?’ diyerek o şahsı bu yaptığından 

dolayı azarladı.” (Hâkim, Müstedrek, IV, 231, 233.) 

Mekke’yi fetih için Medine’den çıkıp Mekke 

yakınlarına kadar on bir kişilik ordusuyla gelen Hz. 

Peygamber’in (sallallahü aleyhi ve sellem), yeni yavrulamış 

bir köpeğin askerler tarafından ezilmesin diye 

başına bir nöbetçi dikmesi Efendimiz’in hayvanlara 

olan merhametinin çok açık bir göstergesidir. 8 

9- Cansız Varlıklara, Bitkilere ve Ağaçlara Merhameti 

O’nun (sallallahü aleyhi ve sellem) her şeye şamil 

olan merhameti, cansız varlıklar ve bitkilere kadar 

bütün varlıkları kapsamaktadır. İnsanların bir dağ 

ve kaya parçası olarak gördüğü Uhud Dağı için Hz. 

Peygamber’in (sallallahü aleyhi ve sellem) söyledikleri 

bu manada çok çarpıcıdır. “Biz Uhudu severiz. 

Uhud da bizi sever.”(Buharî, Cihad, 71; Müslim, 

Hac, 504.) Allah Resulü bizim cansız gördüğümüz 

bir dağı canlı gibi sevgi duygusunu anlayacak ve 

pozitif enerjisini kavrayacak bir tarzda değerlendirmektedir. 

Rahmet Peygamberi’nin bütün varlıklara şamil 

rahmet ve merhametinin bitkileri, ağaçları ve çiçekleri 

de kuşattığını görüyoruz. Nitekim o şöyle 

buyuruyor: “Kim bir sidre ağacını keserse, Allah 

onun başını cehenneme uzatır.” 9 O'nun anlayışına 

göre korunmaya muhtaç ve hayatın devamı için 

gerekli olan her şeye şefkat ve merhametle davranılmalıdır. 

Nitekim Mute savaşı için gönderdiği ashabına: 

“…Gideceğiniz yerde rahipler de göreceksiniz. 

Onlara asla dokunmayınız. Kadınlara, çocuklara 

şefkatle davranınız. Hurma ağaçlarını, yeşillikleri 

kesmeyiniz. Evleri yıkmayınız…” diye talimatta 

bulunmuştur. 

Hz. Peygamber Efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem), 

âlemlere rahmet olmasının bir sonucu olarak 

insanlara birbirlerini, hayvanları, bitkileri sevmelerini; 

ekolojik dengeyi korumalarını tavsiye etmiştir. 

Netice 

Efendimiz’in hayatına baktığımızda insanlar, 

hayvanlar, bitkiler velhâsıl canlı cansız bütün varlıklarla 

münasebetlerinde şefkat, rahmet ve merhamet 

esasına bağlı kaldığını görmekteyiz. Nitekim 

Efendimiz, şefkat ve merhamet ekseninde bir hayat 

yaşamış ve ümmetine de bunu tavsiye etmiştir. 

İnsanlık o İlâhî ışıktan uzaklaştıkça yine eski 

cahilî örf ve âdetlere tekrar dönmeye başlamıştır. 

Çağımızda ilim ve teknik ilerlemesine rağmen, insanlığın 

vardığı ahlâkî durum pek iç açıcı değildir. 

İnsanlık yine bir sıkıntı, stres ve buhran içindedir. 

Öyle bir çağda yaşıyoruz ki, büyüklerin küçüklere 

sevgisi ve tahammülü kalmamış, küçüklerin 

büyüklere saygısı yok olmuştur. Gençler dünyaya 

gelmelerine vesile olan anne babalarını hiç göz 

kırpmadan canice öldürebilmektedirler. İnsanlar 

kendileri gibi düşünmeyenlere âdeta hayat hakkı 

tanımamaktadırlar. İnsanların birbirine karşı, hayvanlara 

ve bitkilere karşı rahmet ve merhameti kalmamıştır. 

İnsanlar nereye gitmektedirler. Nerede 

hata yapıldı da insanlar bu hale gelmişlerdir. Bu 

durumu hep birlikte durup düşünmeliyiz. 

Müslümanlar olarak mutlu ve huzurlu bir dünya 

hayatı yaşamak istiyorsak, âlemlere rahmet olarak 

gönderilen Hz. Muhammed’i (sallallahü aleyhi 

ve sellem) kendimize örnek almalıyız ve canlı-cansız 

bütün varlıklarla münasebetlerimizi bir “merhamet 

bestesi” hâline dönüştürmeliyiz. 

Fırat Üniv. İlâhiyat Fak. Öğretim Üyesi 

msoysaldi@yeniumit.com.tr 

Dipnotlar 

1. Bolay, Süleyman Hayri, “âlem mad.,”, TDV İslam Ansiklopedisi, 

İst., 1989, II, 357. 

2. Bu görüş için bkz., eş-Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed, 

Fethu’l-Kadir, el-Mektebetü’l-Asriyye, Beyrut, 

1995, IV, 430; Nesefî, Medariku’t-Tenzil ve Hakâiku’t- 

Tevil, IV, 274; Râzî, Fahruddin, et-Tefsiru’l-Kebir, XVI, 

246-248; Muhyiddîn ed-Dervîş, İ’râbu’l-Kur’âni’l-Kerîm 

ve Beyânüh, Suriye, 1996, VI, 372. 

3. Müslim, Bir, 87; Hz. Peygamber’in müminlere karşı şefkat 

ve merhameti hakkında bkz., Âl-i İmrân 3/159; et- 

Tevbe 9/128; Komisyon, Kur’an Yolu, III, 596. 

4. Râzî, Fahruddin, Tefsir-i Kebir Mefâtihu’l-Gayb, XXII, 199. 

5. Bkz., Bakara, 2/263; Al-i İmran, 3/133, 134; Şurâ, 42/37, 

43; Nur, 24/22; A’râf, 7/199. 

6. Taberî, Muhammed b. Cerir, Câmiu’l-Beyan an Tevili 

Âyil-Kur’ân, Daru’l-Fikr, Beyrut, 1995, X, 141. 

7. İbn Hişam, Sire, IV, 55; İbn Kesir, el-Bidaye, IV, 344; Azzam, 

age., s.82-83; Canan, İbrahim, Kütüb-i Sitte, XII, 240. 

8. Bkz., Vakidî, II, 804. 

9. Ebu Davud, Edeb, 158-159. 


Bir Gece 

On dört asır evvel, yine bir böyle geceydi, 

Kumdan, ayın on dördü, bir öksüz çıkıverdi! 

Lâkin, o ne hüsrandı ki: Hissetmedi gözler; 

Kaç bin senedir, hâlbuki bekleşmedelerdi! 

Nerden görecekler? Göremezlerdi tabî’î: 

Bir kerre, zuhûr ettiği çöl en sapa yerdi; 

Bir kerre de ma’mure-i dünyâ o zamanlar, 

Buhranlar içindeydi, bugünden de beterdi. 

Sırtlanları geçmişti beşer yırtıcılıkta; 

Dişsiz mi bir insan, onu kardeşleri yerdi! 

Fevzâ bütün âfâkını sarmıştı zemînin, 

Salgındı, bugün Şark’ı yıkan, tefrika derdi. 

Derken büyümüş, kırkına gelmişti ki öksüz, 

Başlarda gezen kanlı ayaklar suya erdi! 

Bir nefhada insanlığı kurtardı o ma’sûm, 

Bir hamlede kayserleri, kisrâları serdi! 

Aczin ki, ezilmekti bütün hakkı, dirildi; 

Zulmün ki, zevâl aklına gelmezdi, geberdi! 

Âlemlere rahmetti, evet, Şer’-i mübîni, 

Şehbâlini adl isteyenin yurduna gerdi. 

Dünyâ neye sâhipse, O’nun vergisidir hep; 

Medyûn O’na cem’iyeti, medyûn O’na ferdi. 

Medyûndur O Ma’sûm’a bütün bir beşeriyet… 

Yâ Rab, bizi mahşerde bu ikrâr ile haşret. 

Mehmet Âkif Ersoy

Na’t 

Bu cismim ateş-i aşkınla yansun Yâ Resûlallah, 

Dü çeşmim hâb-ı gafletten uyansun Yâ Resûlallah, 

Gidüp boynumda zincirimle ben ol Ravza-i Pâke 

Görenler hep beni divane sansun Yâ Resûlallah, 

O rütbe ağlayam çöllerde feryad eyleyem ben kim 

Sirişk-i dîdem al kana boyansun Yâ Resûlallah, 

Şu kâfir nefs elinden bu dil-i bî-çareyi kurtar, 

Yeter cürm ü fısk u kabahatdan usansun Yâ Resûlallah, 

Kulun Leylâ’yı mahşer ehline Sen eyleme rüsvây, 

Günahından bu dünyada utansın Yâ Resûlallah 

Leylâ Hanım

YENi ÜMiT 

Doç. Dr. Muhittin AKGÜL* 


HURUF-U MUKATTAA’YA 

FARKLI BİR YAKLAŞIM 

Mukattaa harfleri olmasaydı, Kur’ân’dan binlerce sır çıkaran 

Muhyiddin İbn Arabî, İmam Rabbânî ve Bediüzzaman gibi kimseler, 

o hazinenin kapısını açamaz ve Kur’ân’a ait sırlara vâkıf olamazlardı. 

Kur’ân-ı Kerîm’de 29 sûrenin başında birbirinden 

bağımsız harflerden meydana 

gelen kelimelere huruf-u mukattaa denir. 

Bunlardan üçü tek, dördü iki, üçü üç, ikisi 

dört ve ikisi de beş harflidir. Bu harflerin bir mânâ 

taşıyıp taşımadığıyla alâkalı öteden beri farklı görüşler 

belirtilmiş ve tartışmalar yapılmıştır. Bu makalede 

bunlara kısaca temas edilecek, bu harflerin 

Kur’ân’da kullanılmasının ne mânâ ifade ettiği belirtilecek 

ve konuyla alâkalı olarak Muhterem M. 

Fethullah Gülen Hocaefendi’nin oldukça orijinal 

bir yaklaşımına işaret edilecektir. 

Huruf-u mukataanın mânâsı hususunda başlıca 

iki görüş vardır. Bazılarına göre, bu harflerin 

mânâlarını bilmemiz mümkün değildir, bunlar 

Kur’ân’ın esrarındandır ve mânâlarını yalnızca Allah 

bilir. Diğer ilim adamlarından birçoğu da bu 

harflerin değişik mânâlar ihtiva ettiğini söylemiş; 

ancak bu mânâların ne olduğu konusunda değişik 

yorumlar yapmışlardır. Bunlar kısaca: 

1. Bu harflerden her biri Cenâb-ı Hakk’ın 

isim, sıfat ve fiillerinin remizleridir. 1 2. Kur’ân’ın 

isimleridir. 2 3. Yemin için olup, Allah Teâlâ bunlarla 

yemin etmektedir. 3 4. İnsanların, özellikle 

de Kur’ân’a karşı direnen ve başkalarını da dinlemekten 

engelleyen kimselerin dikkatlerini çekmek 

içindir. 4 5. Bunlarla önceki kitaplar kastedilmiştir. 5 

6. Bu harflerle Cenâb-ı Hak yazı yazmaya insanların 

dikkatlerini çekmiştir. 6 7. İslâm âlimlerinin büyük 

bir çoğunluğuna göre de bu harfler, Kur’ân’ın 

i’cazının bir delilidir. Ancak bu harflerin i’caza işaret 

etmesi, değişik açılardan ele alınmıştır. 

Bunlar: 


a. Kur’ân’ın Benzerinin Getirilememesi Hususundaki 

Eşsizlik 

Yüce Allah bu harflerle insanları uyarmakta ve 

sanki şöyle demektedir: “Kur’ân, işte bu harflerden 

ibarettir. Siz de zaten bu harfleri biliyorsunuz ve 

aynı zamanda edebî sanatların da zirvesindesiniz. 

O hâlde siz de ona benzer bir kitabı rahatlıkla yapabilirsiniz.” 

Ancak uzun süre geçmesine, onların şereflerinin 

ayaklar altına alınmasına rağmen, yine de 

bunu yapamadılar. İşte bu durum, Kur’ân’ın beşer 

tarafından değil de, bizzat Allah tarafından geldiğini 

göstermektedir. 7 

b. Orijinal Olması Yönüyle Eşsizlik 

Araplar, harflere bir kısım mânâlar yükleyip 

onları kısaltarak kullanırlardı. Ancak bu sıkça başvurulan 

bir uygulama değildi. Kur’ân’ın kullandığı 

şekliyle bir ilkti. Bu konuda Kur’ân, başka herhangi 

bir edip veya hatibi taklit ediyor değildi. Bu yönüyle 

de Kur’ân eşsizliğini ortaya koyuyordu. 8 

c. Kâinatla Münasebeti Yönüyle Eşsizlik 

Son dönem ilmî tefsir geleneğinin en önde gelen 

temsilcilerinden Cevherî, huruf-u mukattaalara 

oldukça farklı bir açıdan bakmış ve Kur’ân’ın 

eşsizliğini, kullanılan harflerin sayısında aramıştır. 

Cevherî, sûre başlarındaki harflerin Arap alfabesindeki 

harflerin 14’ünden oluştuğunu, bunun da 

alfabenin yarısı ettiğini söyleyerek, gerek 14 ve gerekse 

28 sayılarıyla alâkalı kâinattan karşılaştırmalar 

yapar: Meselâ her eldeki eklem sayısı 14’tür. İnsanın 

sırt omurgasının altında 14, üstünde 14 kemik 

vardır. İnek, deve, eşek, yırtıcı hayvanlar, diğer 

doğum yapan ve emziren hayvanların ön taraflarında 

14, arka taraflarında 14 kemik vardır. Kuşların 

uçarken kullandıkları kanat tüylerinin sayısı 

14+14’tür. Kuyrukları uzun olan inek ve yırtıcı 

hayvanların kuyruklarındaki kemik sayısı 14’tür. 

Bazı sürüngen ve balık gibi uzun boylu hayvanların 

omurga kemiklerindeki sayı 28’dir. Arapçadaki 

harf sayısı 28’dir. Bunlardan 14’ü idğam yapılır, 

14’üne yapılmaz. Arapçadaki noktalı harflerin sayısı 

14, noktasızlarınki de 14’tür. Ay’ın 14 güney, 14 

kuzey olmak üzere 28 evresi vardır. 

Bunlarla Cenâb-ı Hak sanki şöyle demektedir: 

Ey kullarım, Ay’ın 28 evresi vardır ve bunlar iki kısımdır. 

Ellerin eklem sayısı 28 ve iki kısım. Harflerin 

sayısı 28 ve iki kısım... Bununla şunu bilin ki, 

bu Kur’ân Benim tarafımdan indirilmiştir. Çünkü 

onların harflerini, ayın evreleri, insan ve hayvan eklemleri, 

hece harflerinin dizilişi ve sayısı gibi haber 

verip yaptığım şekilde kıldım. Durum böyle olunca, 

nasıl olur da Muhammed (sallallahü aleyhi ve sellem) 

veya başka bir beşer böyle hassas ve mükemmel 

bir sistemi kursun, bu sayıları kâinattaki diğer 

sayılara, bu kanunları, diğer prensiplere uygun bir 

şekilde uydursun? İşte bundan ötürüdür ki, Kur’ân 

Benim sözümdür. Böyle bir neticeye varmanız için 

de işte sûrelerin başlarındaki bu harfleri koydum. 

Tâ ki yer gök ve onların ikisi arasındakilerin boşu 

boşuna yaratılmadığını bilesiniz. Kâinat kitabıyla 

vahiy kitabı arasındaki mükemmel uygunluğun 

farkına varasınız. 9 

Görüldüğü üzere Cevherî, konuya oldukça enteresan 

bir açıdan bakmış, kâinattaki mükemmel 

nizamla, Kur’ân’daki eşsiz âhenk arasında bir bağ 

kurmuş, ikisinin de yaratıcısı Allah Teâlâ olması 

açısından büyük ve olağanüstü bir yapının varlığından 

hareket etmiş, bu harflerin Kur’ân’ın eşsiz bir 

i’cazı olduğu neticesini çıkarmıştır. 

d. Sûreyle Münasebeti Yönüyle Eşsizlik 

Konuyla alâkalı orijinal bir yorum da Zer ke şî ’nindir. 

Bunu Tahiyye Abdulazîz İsmail daha da geliştirmiş, 

bu konuda müstakil bir kitap yazmıştır. 10 

Buna göre sûrelerin başlarındaki harflerin, sûrenin 

genel muhtevasıyla yakın bir münasebeti vardır. 

Bu münasebet hem lâfız, hem de mânâ yönüyledir. 

Meselâ: א 

א Bu sûreye baktığımızda 

“kâf” harfi üzerine bolca kafiye vardır ve bu harf 

cömertçe kullanılmıştır. 11 

Aynı şekilde Sâd Sûresi’nde de vardır. Bu sûrede 

de “Sâd” harfinin ifade ettiği karakteristik bir özellik 

gözümüze çarpmaktadır ki, o da “husûmet”tir. 

Bu durum sûrenin tamamında kendini göstermektedir. 

12 

Arapçada “sâd” aynı zamanda sabrın, sumûdun, 

samedin ve sabûrun da remzi olarak kabul edilmiştir 

ki, bu sıfatlar en üst seviyede Allah Teâlâ’nın 

sıfatlarıdır. Beşer çapındaki sabra gelince, en zirve 

noktayı peygamberler tutar. Peygamberlerin içinde 

de Hz. Eyyûb örnek olarak verilir. Bu sûrede de 

Hz. Eyyûb anlatılmaktadır. 

Bu espriden hareket eden Tahiyye Abdulaziz 

İsmail, başlarında huruf-u mukattaa bulunan her 

sûreyi bu yönüyle incelemiş, yukarıdaki gibi harflerle 

sûre arasındaki sıkı münasebeti ortaya koymuştur. 

13 

2. Hocaefendi’nin Yaklaşımı 

Şimdi de konuyla ilgili olarak yukarıda belirtilenlerin 

dışında, huruf-u mukataalara tespit edebildiğimiz 

kadarıyla farklı bir şekilde yaklaşan ve 


unu Kur’ân’ın esrarından kabul eden M. Fethullah 

Gülen Hocaefendi’nin görüşünü ele alacağız. 

Konuyu ele alış sebebimiz, yaklaşımın oldukça orijinal 

oluşu ve güncel pratiklerden örneklerle açıklanmasıdır. 

Ancak konuyla alâkalı Hocaefendi’nin 

bütün değerlendirmelerini değil, sadece "Kur’ân’ın 

Altın İkliminde" ki ilgili bölümü inceleyeceğiz. 

Hocaefendi, öncelikle huruf-u mukattaalara: 

“Mukattaat Harflerindeki Büyüleyicilik” başlığıyla temas 

ediyor ki, bu onun bu harfleri önemsediğini 

ve Kur’ân’ın pek çok esrarından birini meydana getirdiğini 

kabul ettiğini göstermektedir. Hocaefendi, 

böyle bir kullanımın orijinal olduğunu, zîrâ o 

güne kadar böyle bir şifreleme usulünün kullanılmadığını 

söyleyerek, bu harfleri âdeta birer şifreye 

benzetiyor: 

a. Huruf-u Mukattaalar Âdeta Birer Şifredir 

“Evet, Kur’ân’ın sırları onun ruhuna şifrelenmiştir. 

Bu şifrelerin anahtarları da “mukattaa” 

harfleridir. Şifrenin ne demek olduğunu bilenler 

bunu iyi anlarlar. Kulaklığı takan alıcı bir telsiz 

operatörünün kulağına bizce mânâsız “di-di-dâdit; 

dâ-dâ-dit”… gelir. O da bu sesleri “F-G” gibi 

harflere çevirir ve beşer beşer yazar. Ancak bu harflerden 

önce operatör, bir grup rakam almıştır ki, 

bütün sır işte bu rakamlardadır. Gelen şifrelenmiş 

mesaj, işte bu rakamlarla çözülür ve bir mânâ ifade 

eder. İsterseniz, mukattaat harflerinin Kur’ân’daki 

sırlara birer şifre olduğunu buna benzetebilirsiniz. 

Ama bu sadece bir benzetme. O harfler olmasaydı, 

Kur’ân’dan binlerce sır çıkaran Muhyiddin İbn 

Arabî, İmam Rabbânî ve Bediüzzaman gibi kimseler, 

o hazinenin kapısını açamaz ve Kur’ân’a ait 

sırlara vâkıf olamazlardı.” 14 

Görüldüğü üzere Hocaefendi bu harflerin 

Cenab-ı Hak tarafından birer şifre olarak kullanıldığını 

ve öteden beri İslâm tarihinde düşünceleriyle 

toplumlara tesir eden Muhyiddin İbn 

Arabî, İmam Rabbânî ve Bediüzzaman gibi büyük 

âlimlerin, bu şifreleri çözebilenler olduğuna işaret 

etmekte ve daha sonra da şifrelerin çözülmesindeki 

sırrın ilhama dayandığını belirterek: “Harflere 

ait şifreleri bilmeye gelince, o tamamen bir ilham 

işidir. Cenâb-ı Hak, murad buyurduğu insanların 

gönüllerine bu şifreleri ilham eder. Onlar da kendi 

devirlerinde Kur’ân’a ait sırları bu şifreler vasıtasıyla 

çözer ve çevrelerine ilâhî sırları duyururlar. Bu 

sırlar, mükellefiyetlerimizle alâkalı sırlar değildir. 

Bunlar, bir tür mâide-i Kur’âniye ve ekstra ihsan-ı 

rabbaniyedir.” demektedir. 

b. Alfabenin Yarısı Olması 

Yine Hocaefendi, bu harflerdeki esrarın sadece 

burada belirtilenlerden ibaret olmadığını, ancak 

konuyla alâkalı olarak sadece bir fikir vermesi açısından 

değindiğini belirtmektedir. 

Kur’ân’ın, mukattaat harflerini seçme ve kullanmasında 

belli bir yol takip ettiğini, bunun da kıraat 

ilmiyle meşgul olanlarca bilindiği üzere, Arap 

alfabesinde mehcûre, mehmûze, şedîde, rahve, 

kalkale… gibi kısımlara ayrıldığını söyleyerek, ayrıca 

kullanılan bu harflerin, Arap alfabesinde mevcut 

28 harften sadece yarısının olduğuna da dolaylı 

olarak işaret etmektedir. 

c. Harflerin Seçimindeki İnce Hassasiyet 

Yine kullanılan harflerin, gelişigüzel ve tesadüfen 

olmayıp, belli bir sayı hesabına göre kullanıldığını 

belirterek: “Kullanılan harfler de yine bir 

tasnife tâbi tutulmuş ve yumuşak harfler, şiddetli 

harflerin iki katı olarak alınıp kullanılmıştır. Böyle 

bir taksim, kat’iyen rastlantılara bağlı ve tesadüfî 

olamaz; olamaz ve bu itibarla da, harflerin bu şekilde 

tanzimi dahi tek başına Kur’ân’ın mucizeliğini 

ve Allah kelâmı olduğunu işaretlemektedir.” 

demektedir. 

Sonra da Hocaefendi konuyu çok dikkat çekici 

ve oldukça anlaşılır bir örnekle müşahhaslaştırmaktadır. 

“Farz edelim ki, bir yol kenarında belli 

sayıda direkler bulunuyor. Sonra görüyoruz ki, bu 

direkler birer tane atlanarak yıkılmışlar.. yani bu yıkılmalarda 

hep birer direk atlanılmış ve öyle yıkılmış. 

İşte böyle bir şey tesadüfî olamadığı gibi, esen 

bir rüzgârla birer direk atlanarak bunların yıkıldığını 

söylemek de makul bir izah sayılmaz. Zîrâ yıkılan 

direklerin yıkılmasında, yerinde kalanların ise 

bırakılmalarında bir kasıt, bir irade ve bir tercihin 

söz konusu olduğu görülmektedir. Mukattaat harflerinin 

seçilişinde de aynı durum bahis mevzuudur 

ve bu seçilmeler asla gelişi güzel değildir.” diyerek, 

aynı zamanda sadece iki sûrede kullanılan harfe 

dikkat çekmekte ve Kur’ân’la harfler arasında sıkı 

bir ilginin varlığını nazara vermektedir: “Meselâ, 

Kur’ân’da sadece iki yerde mukattaat harfi olarak 

vardır. harfi ile başlayan Kâf Sûresi ve Şûrâ 

Sûresi’ndeki ’tır. İşârî yorumculara göre , şifre 

olarak Kur’ân demektir.. evet, dikkat edildiğinde “ 

”ın Kur’ân’a ait bir şifre olduğu görülür. Şöyle ki, 

her iki sûrede 57’şer tane vardır. Bunların toplamı 

114 eder. Bu rakam, Kur’ân-ı Kerîm sûrelerinin 

yekün adedidir. Demek ki her iki sûredeki sayısı, 


emzen Kur’ân sûrelerinin sayısını işaretlemektedir. 

Zaten her iki sûrenin mânâ ve muhtevası da 

Kur’ân’la çok alâkalıdır. Kâf Sûresi א 

א 

diye başlar ve Kur’ân’a kasem eder. Sonunda da 

 

א 

 

א כ “Tehdidimden korkanlara 

Kur’ân’la öğüt ver.” (Kâf 50/45) der ve sûreyi 

tamamlar. Şûrâ Sûresi de 

א 

א כ 

א כ 

ככ 

א כ 

“Hâ, Mîm, Ayn, Sîn, Kâf. O Aziz ve Hakîm olan 

Allah, sana ve senden öncekilere böyle vahyeder.” 

(Şûrâ 42/1-3) ifadesiyle başlar ve Kur’ân’ın bir hususiyetini 

dile getirerek bitirir. Sûrenin sonunda da 

aynen şöyle denilmektedir: 

א 

כ א 

א 

א כ א ככ 

א 

א 

א 

 

כ א 

א 

 

א 

אכ 

א א א 

 

א כ 

אא 

 

א א 

 

 

א א 

 

אא 

 

א 

א 

 

"İşte Sana da böyle emrimizden bir ruh (kalblere 

can veren bir kitap) vahyettik. Sen kitap nedir, 

iman nedir bilmezdin. Fakat Biz onu bir nur yaptık. 

Kullarımızdan dilediğimizi, onunla hidayete 

iletiyoruz. Ve şüphesiz ki sen, doğru yola hidayet 

rehberliği yapıyorsun: Göklerde ve yerde bulunan 

her şeyin sahibi Allah’ın yoluna. Dikkat edin, bütün 

işler sonunda Allah’a döner!” (Şûrâ 42/52-53) 

Yukarıda da belirtildiği üzere her iki sûrenin 

başı ve sonu Kur’ân’la alâkalıdır. Dikkat edildiğinde 

de açıkça görüleceği üzere her iki sûrede 57’şer 

defa harfi zikredilmiş olup, toplam sayı ile de 

Kur’ân sûrelerinin sayısına işaret edilmiştir. 

Hocaefendi, böyle bir tespit, tayin ve şifrenin 

asla tesadüflere verilemeyeceğini zîrâ bu sûrelerin 

son inen sûrelerden olmadığını, dolayısıyla böyle 

bir rakamsal ilginin, sûre ve âyetler daha inmeden/ 

indirilmeden onları bilen birisi tarafından belirlendiğini 

gösterdiğini, hattâ böyle bir uyumu, 

Efen dimiz dahil kimsenin sağlayamayacağını, çünkü 

Resûlullah da dâhil olmak üzere, hiç kimsenin 

Kur’ân’ın nüzulü tamamlanmadan onun 114 

sûreden ibaret olacağını bilmediğini belirterek bunun 

için de 114 ile 114 sûreye işaret etmesinin 

imkânsızlığına temas etmektedir. 

d. Harflerin Dizilişindeki İnce Sır 

Hocaefendi bundan daha dikkat çekici bir noktayı 

da nazarlarımıza vermekte ve bu harflerdeki 

orijinalliklerden birisinin de, onlardaki öncelik ve 

sonralık durumuna göre, sûrede geçen aynı harflerin 

eksik veya fazlalığı hususu olduğunu belirtmektedir. 

Doğrusu oldukça zahmetli ve zor bir işi 

ve belki de aklımıza gelmeyecek bir hususu Hocaefendi 

gerçekleştirmiş ve bu harfleri tek tek saymıştır. 

Tek tek saymış, çünkü verdiği rakamlar bunu 

göstermektedir. Böyle bir durum aslında garipsenmemelidir. 

Öteden beri selef ulemasından bazı 

kimselerin de tefsirlerinde, her bir sûrenin âyet sayılarını, 

kelimelerini, harflerini, hattâ fasılalarını saydıklarını 

görmekteyiz. Bu, aynı zamanda Kur’ân’a 

verilen önem ve dikkatin de bir göstergesidir. Ancak 

Hocaefendi’nin yaptığı bundan da öte bir şey 

olup, sadece harflerin sayılması değil, aynı zamanda 

bu harflerin arasındaki sayısal ilginin tespitidir. 

Hocaefendi buradaki eşsiz matematikî hesabı, 

sadece birkaç sûre özelinde ele almaktadır. 

Bunlar Bakara, Âl-i İmrân, Ra’d ve Yâsin Sûre-i 

Celileleri’dir. Ayrıca Ankebût ve Rûm sûrelerinde 

de aynı durumun olduğunu belirtmiş; fakat buralardaki 

rakamları belirtmemiştir. Ancak bu sayısal 

mu’cizelik, sadece belirtilen sûrelerde vardır 

mânâsına gelmemektedir. Aksine her bir sûrede 

yerine göre aynı orijinalliğin var olduğunu da göstermektedir. 

Konuyla alâkalı olarak Hocaefendi’nin tespit- 

א leri şöyledir: “Meselâ: Ra’d Sûresi’nin başında 

harfleri vardır. Bu harfler, gösterildiği şekilde tertip 

edilmiştir. Yani birinci sırada ‏,”א“‏ ikincide “”, 

üçüncüde “” ve dördüncü sırada da “” vardır. 

Enteresandır ki, sûrede geçen bu harfler sayı bakımından 

da aynı şekilde sıraya tâbi tutulmuşlardır. 

Şöyle ki: Ra’d Sûresi’nde 625 tane ‏,”א“‏ 479 “ 

”, 260 “”, 127 de “” vardır. Bunlardan başka bu 

sûrede, mukattaat harflerinin sıralanışı ile aynı 

harflerin sûre içindeki tekrarı da ciddî bir tenasüp 

ve uygunluk sergilemektedir.” 

Bu durum sadece Ra’d Sûresi’ne mahsus da değildir. 

Meselâ, Bakara Sûresi’nin mukattaat harfleri 

olan א de sûre içinde aynı esasa göre tekrar edilmiştir. 

Bu sûrede 4592 ‏,”א“‏ 3204 “”, 2195 tane de 

“” vardır. Sıralanıştaki insicam Bakara Sûresinde 

de kendini korumuştur. 

Mukattaat ile başlayan bir başka sûre de “Âl-i 

İmrân”dır. Aynı ilmî program ve tayin bu sûrede de 

söz konusudur. Sûrenin mukattaat harfleri א’dir. 

Harf sayısı da yine bu sıraya göre tanzim edilmiştir. 


Sûrede , ‏”א“‏ 2578, “” 1885 , “ ” 1251 tane mevcuttur. 

Görüldüğü gibi sıra yine korunmuştur. 

Hocaefendi, harfleri sayılacak olsa, Ankebût ve 

Rûm sûrelerinde de aynı durumun olduğunu belirterek, 

yukarıdaki durumdan çok daha enteresan 

olanının ise Yâsîn Sûresi’nde bulunduğuna dikkat 

çekmiştir. Çünkü bu sûrede durum, yukarıdakilerin 

tam tersine dönmüştür. Şöyle ki: 

“Bu sûrede sonra gelen harf, öncekinden daha 

çok zikredilmiştir. Zîrâ Yâsîn Sûresi’nin mukattaatında 

harflerin normal sırası tersine dönmüştür. 

Yani en son harf olan “” başa geçmiş, sıralamada 

ondan önce olan “” ise sona kalmıştır. Öyle ise 

bu harflerin sûre içindeki tekrar edilme sayısı da 

tersine dönmeli, “” daha çok, “” ise daha az olmalıdır. 

Nitekim öyle de olmuştur.” 

Gerçekten de Hocaefendi’nin tespit ettiği husus, 

oldukça orijinaldir. Bütün bir Kur’ân’ı, onun 23 

senede inişini, sûrelerin farklı zamanlarda ve parça 

parça indirilme keyfiyetini düşündüğümüzde, böyle 

bir hesabın asla rastlantılarla olamayacağını, tesadüflere 

verilemeyeceğini, bunun olsa olsa Kur’ân’ın 

eşsiz yönlerinden bir yön olduğunu söyleyebiliriz. 

Netice 

Kâinattaki her şeyin kendine has bir dili vardır. 

Bu dillerden bazıları açık, bazıları yarı açık, bazıları 

da oldukça kapalıdır. Sûrelerin başlarındaki bu 

harfleri oldukça kapalı olan kısımdan sayabiliriz. 

Tam olarak ne mânâya geldiğini çözemesek de, 

mutlaka işaret ettikleri birtakım mânâların olduğu 

açık bir gerçektir. Zîrâ kâinatın işleyişinde nasıl 

hassas bir dengenin varlığı söz konusu ve hiçbir 

fazlalık ve eksiklik yoksa, Yüce Yaratıcı’nın insanlığa 

gönderdiği Kur’ân’da da fazlalık ve eksiklik 

söz konusu değildir. Öteden beri İslâm âlimleri 

bu harflerin mânâları üzerinde oldukça derin düşünmüş, 

değişik görüşler ileri sürmüş ve çeşitli 

tartışmalar yapmışlardır. Bundan sonra da yapılması 

ve yeni birtakım yorumların ortaya çıkması 

muhtemeldir. Üzerinde bu kadar farklı yorumun 

yapılmasındaki temel faktörün, konuyla alâkalı 

olarak gerek Kur’ân’dan, gerekse Kur’ân’ın birinci 

açıklayıcısı Hz. Peygamber’den (sallallahü aleyhi ve 

sellem) açık ve net bir bilginin olmamasıdır. Dolayısıyla 

her bir âlim, kendi perspektifinden meseleye 

bakmış, değişik yorumlar yapmış, hattâ bazıları oldukça 

uç görüşler dahi ileri sürmüştür. 

Konuya genel bir perspektiften baktığımızda 

karşımıza şu neticeler çıkmaktadır: Bu harfler, 

Kur’ân-ı Kerîm’deki 29 sûrenin başında bulunmaktadır. 

Huruf-u mukattaalardan sonra ya 

Kur’ân, ya Tenzîl veya vahiyden bahsedilmektedir. 

Hece harflerinin sayısı yirmi sekizdir. Kur’ân-ı 

Kerîm, sûrelerin başında bu harflerin yarısını zikretmiş, 

yarısını ise kullanmamıştır. Kullanılan bu 

14 harf terk edilenlerden daha fazla kullanılmaktadır. 

Bu harfler önemli bir şeyin mukaddimesi ve 

keşif kolları gibidir. Bu harflerin mânâdan tecrit 

edilerek zikredilmesi, muarızlarını delilsiz bırakmaya 

işarettir. Sûrelerin başlarındaki bu harfler, 

İlâhî bir şifre olabilir. İnsanların bilgileri bu şifreleri 

tam mânâsıyla çözmeye yetişemiyor. Ancak 

bunların, kesinliğin ötesindeki yorumlar olarak 

da olsa, Kur’ân’a dikkat çekme ve farklı açılardan 

onun eşsizliğine işaret etme gibi mânâlar taşıdığını 

söylemekte bir sakınca yoktur. Bunların gerçek 

anahtarı, ancak Hz. Muhammed’dedir (sallallahü 

aleyhi ve sellem). Aynı zamanda bu harflerin birer 

şifre gibi bırakılması, Hz. Muhammed’in (sallallahü 

aleyhi ve sellem) fevkalâde bir zekâya sahip olduğuna 

da işarettir ki, O, remizleri, îmaları ve en gizli şeyleri 

dahi sarih gibi telâkki eder ve anlardı. 

*Sakarya Üniv. İlâhiyat Fak. Öğretim Üyesi 

makgul@yeniumit.com.tr 

Dipnotlar 

1. Zerkeşî, el-Burhân, 1/173; Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed 

b. Muhammed b. Mahmud, Te’vîlâ-tu Ehli’s-Sünne, 

Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 2004, 1/13. 

2. Taberî, İbn Cerîr, Câmiu’l-Beyân An Te’vîl-i Âyi’l-Kur’ân, 

Dâru’l-Fikr, Beyrût 1995, Bakara Sûresi (1. âyetin tefsirinde). 

3. Mâturîdî, a.g.e, 1/13; Zerkeşî, a.g.e, 1/173. 

4. Mâturîdî, a.g.e, 1/14. 

5. Bkz: Ateş, Süleyman, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, Yeni 

Ufuklar Neşriyat, İst. 1988, 1/92-93. 

6. Yıldırım, Suat, Kur’ân-ı Kerîm ve Kur’ân İlimlerine Giriş, Ensar 

Neşriyat, İst. 1989, s. 113. (Hasan el-Benna’dan naklen) 

7. Bkz: Zerkeşî, a.g.e, 1/175; Zemahşerî, a.g.e, 1/27; Râzî, 

a.g.e, 2/7. 

8. Nursî, Bediüzzaman, İşârâtu’l-İ’câz, Tenvir Neşriyat, İst. 

ts. s. 36. 

9. Cevâhir, a.g.e, 2/5-7. 

10. Tahiyye Abdulazîz İsmail, et-Tefsîru’l-İlmiyyu Li Hurûf-i 

Evâili’s-Suver Fi’l-Kur’âni’l-Kerîm, Metâbii’l-Ehrâm, Kâhire, 

1990. 

11. Zerkeşî, a.g.e, 1/169. 

12. Tahiyye, Abdulaziz İsmail, a.g.e, s.59. 

13. Bkz: Tahiyye Abdulaziz İsmail, a.g.e. 

14. M. Fethullah Gülen, Kur’ân’ın Altın İkliminde, s. 74. 


YENi ÜMiT 

Mustafa YILMAZ* 


Allah’a sığınma, O’na iltica etme, şeytanın azdırması ve 

saptırmasına karşı en önemli bir sığınak ve dinamiktir. 

Bu dinamiğin behemehâl kullanılması şarttır. 

İstiâze 

ALLAH’A SIĞINMA 

Bu dar hacimli yazıda istiâze kavramı üzerinde 

durulmaya çalışılacak ve istiâze dualarına 

bazı örnekler verilecektir. 

“Eûzü” diyerek Allah’a yönelen bir kul 

Rabb’ine istiâze etmiş olur. İstiâze, Cenab-ı Hakk’a 

iltica etme, sığınma, O’nun himaye ve korumasını 

dileme gibi mânâlara gelmektedir. Dua ile istiâze 

arasında bir umum-husus farkı olduğu görülmektedir. 

Dua istiâzeden daha geniş bir kavramdır. 

Zîrâ duada hem hayır ve iyilik isteme hem de 

kötülüklerden Allah’a sığınma vardır. İstiazede ise 

bunlardan sadece ikincisi yani şerlerden ve endişe 

sebebi hususlardan Allah’a, onun inayet ve rahmetine 

iltica söz konusudur. 

Niçin ve Neden İstiâze? 

Âciz, zayıf, emel ve arzuları nihayetsiz, imkânları 

çok kısıtlı, ömrü boyunca şeytan, nefs-i emmâre ve 

bunlara ilâve olarak şehvet ve gazap gibi bir yönüyle 

düşman sayılabilecek kuvve(t)lerle mücadele etme 

durumunda olan insanın, hem hayır istikametindeki 

emellerini gerçekleştirmek hem de düşmanlarının 

tuzak ve komplolarından kurtulmak için, 

gücü ve merhameti sonsuz Rabb’ine iltica ve istiâze 

etmekten başka çaresi yoktur. Bu çarenin varlığını 

fark eden ve ona başvuran insan temel problemlerini 

halletmiş sayılır. Çünkü şeytan ve onun âdeta 

bir santral gibi kullandığı nefse karşı insanın en bü- 

yük zırhı istiâze yani 

Cenab-ı Allah’ın ulu 

dergâhına sığınmaktır. 

Günümüzde maalesef 

pek çok insan 

inanmış dahi olsa 

âdeta şeytan yokmuş 

gibi davranmakta, bu 

yanlış düşünceleri de 

onları şeytan ve avenesinin 

tehlikeli desîse ve oyunlarına 

karşı her zaman açık hâle 

getirmektedir. Evet, komplocu, tahripçi ve 

yıkımcı şeytanın en tehlikeli desîselerinden 

biri insanın gözünü, yaptığı hata ve kusurlara 

karşı kapaması, o kusurları fark ettirmemesi; 

insan fark etmiş olsa bile şeytanın ona te’vil 

ettirmesidir. Bu komploya düşenler, şeytanın 

kendini inkâr ettirmek sûretiyle onlara bir 

çelme taktığının farkına varamamaktadırlar. 

Hâlbuki düşmanı olduğunun farkında olanlar 

sürekli teyakkuz hâlinde bulunurlar/bulunmalıdırlar. 

Tehlikeli zeminlerde fütursuzca dolaşanlarınsa 

acımasız avcıların tuzağına düşmesi 

pek tabiîdir. İşte savunma gayesiyle 

donanımındaki boşlukları kapama endişesi 

ve heyecanı taşımayan insan, 


nefsin ve şeytanın zehirli oklarına hedef olmakta 

ve çok defa da onların bir oyuncağı hâline gelivermektedir. 

Evet, şeytan vardır ve Kur’ân-ı Mübîn’in 

ifadesiyle insanoğlunun amansız ve inatçı düşmanıdır. 

İlk insan olan Hazreti Âdem’den bu yana 

hep ayakları kaydırmak için uğraşan, akla-hayale 

gelmedik türlü türlü tezyîn ve tesvîllerle Allah’ın 

kullarını şaşırtıp dalâlet vâdilerine sürüklemek için 

ant içmiş bir şeytan. “Şeytan işlemekte oldukları 

mâsiyet ve günahları onlara süslemiş, cazip göstermişti. 

(tezyîn)”(En’am sûresi, 6/43); “Kendilerine 

doğru yol iyice belli olduktan sonra, gerisin 

geri dinden çıkanlara muhakkak ki şeytan önce 

fit vermiş, sonra da onları uzun emellere düşürmüştür. 

(tesvîl)”(Muhammed sûresi, 47/25) mealindeki 

âyet-i kerîmeler bu hakikati açıkça ortaya 

koymaktadır. Yine, Allah Rasûlü (sallallahü aleyhi 

vesellem)’in ifadelerine bakıldığında da şeytanın, 

“insanoğlunun damarlarında tıpkı kanın çok rahat 

aktığı gibi akmakta”(Buharî, Ahkâm, 21) olduğu görülecek 

ve anlaşılacaktır. 

İnsana düşen nefs-i emmaresinin yaptı(rdı)klarına 

karşı her zaman tavır almasıdır. Çünkü Kur’ân-ı 

Mübîn’in ifadesiyle, “Nefis her zaman kötülüğü 

emreder.”(Yusuf sûresi, 12/53) İnsan için nefsinden 

daha büyük bir düşman yoktur. Nefsini beğenenler 

hiçbir zaman onun kusurlarını göremezler. Ancak 

her zaman onu itham altında tutanlardır ki, nefislerinden 

kaynaklanan ayıpları görüp hissedebilirler. 

Cenâb-ı Allah da, mâsiyet çukurlarından taat zirvelerine 

taşımayı murad buyurduğu kullarına evvela 

nefsinin kusurlarını gösterir. Nefsinin ayıp ve kusurlarını 

gören insan tevbe ve istiğfarda bulunur, 

istiâze mülahazalarıyla Hakk’ın yüce dergâhına 

yüz sürer. Bunu yapabilen de şeytanın şerrinden 

ve nefs-i emmareye maskara olmaktan kurtulur. 

İstiâze Allah’ın Emri ve Resûllerin Yoludur 

Kur’ân-ı Kerîm’de, Hadîs-i Şerîflerde ve değişik 

dua mecmualarında pek çok istiâze duaları yer almaktadır. 

İstiâze dualarından muradımız, içinde “eûzü, 

neûzü; eıznî, eıznâ; ecirnî, ecirnâ/sığınıyorum, sığınıyoruz” 

gibi ifadelerin yer aldığı yakarışlardır. 

Cenab-ı Allah Kur’ân-ı Kerîm’de, 

א א א א א א א 

“Kur’ân okuyacağın zaman, o kovulmuş şeytandan 

Allah’a sığın.”(Nahl sûresi, 16/98) buyurmaktadır. 

Bu emre binaen inananlar da Kur’ân-ı 

Azîm’i tilâvet edecekleri zaman O’nun hidayetinden 

tam istifade edebilme yolunda şeytanın desiselerinden 

etkilenmemek ve kalb ve ruhlarını tertemiz 

hâle getirmek için, 

א א 

א א 

“Kovulmuş şeytanın şerrinden Allah’a sığınırım” 

derler. Bu, lafzı itibariyle bir haber cümlesi olsa 

da mânâsı açısından bir dua cümlesidir, bir yakarıştır. 

“Allah’ım, şeytanın şerrinden beni koru!” 

mânâsına gelmektedir. 

Buradan ayrıca şöyle bir ders çıkarılabilir. İnsan 

Kur’ân-ı Kerîm’i tilâvet etmek istediği zaman şeytanî 

her türlü mülâhazadan arınmalı, O’nu tertemiz bir 

gönülle okumalıdır. Ayrıca, Kur’ân elinde olan bir 

insanı bile tezyîn ve tesvîlleri ile kandırabilen şeytan 

sâir iş ve durumlarında hayli hayli kandırabilir 

demektir. Dolayısıyla her zaman şeytana ve oyunlarına 

karşı teyakkuz hâlinde bulunmak gerekir. 

Cenab-ı Allah’ın, kullarını istiâzeye çağırdığı 

Mü’minûn sûre-i celîlesinin 97 ve 98. ayet-i 

kerîmelerinde de, 

 

 

כ א א א 

כ 

 

 

“Sen de ki: Ya Rabbî! Şeytanların vesveselerinden, 

onların yanımda bulunmalarından Sana sığınırım!” 

buyrulur. Yine, “de ki: Sabahın Rabb’ine 

sığınırım, yarattığı şeylerin şerrinden, karanlığı 

çöktüğü zaman gecenin şerrinden, düğümlere üfleyip 

büyü yapan büyücü kadınların şerrinden ve 

haset ettiği zaman hasetçinin şerrinden” ve “de ki: 

İnsanların Rabb’ine, insanların yegâne Hükümdarına, 

insanların İlahına sığınırım. O sinsi şeytanın 

şerrinden. O ki insanların kalplerine vesvese verir. 

O şeytan, cinlerden de olur, insanlardan da” 

meallerindeki, Allah Rasûlü’nün namazlarında 

okuduğundan başka sabah-akşam ayrıca üçer defa 

okumuş olduğu Felak ve Nâs sûreleri konumuza 

örnek ve delil olarak zikredilebilir. Bilindiği üzere 

bu iki sûreye birden “Muavvizeteyn” denilmiştir 

ki, bunlarla Allah’a sığınılır demektir. 

Nitekim yine Kur’ân-ı Hakîm’de görüldüğü 

üzere, Hazreti Musa (aleyhisselâm), א 

 

אא כ “Cahillerden olmaktan Allah’a 

sığınırım.”(Bakara sûresi, 2/67); Hazreti Nuh 

(aleyhisselâm), א כ כ 

 

“Bilmediğim bir şeyi Sen’den istemekten yine 

Sana sığınıyorum Rabbim.”(Hud sûresi, 11/47) 

ve Hazreti Yusuf (aleyhisselam), א א 

 

“Allah’a 

sığınırım.”(Yusuf sûresi, 12/23) ifadeleriyle istiâzede 

bulunmuşlardır. 


Az önce zikredilen Müminûn Sûresi’nin 97 ve 

98. âyetleri de Allah Resûlü’nün (aleyhi ekmelüttehâyâ) 

bir istiazesidir. Efendiler Efendisi’nin lâl ü 

güher ifadelerinde istiâzeye çokça rastlanmaktadır. 

Elbette hepsini buraya dercetmek mümkün değildir. 

Biz Server-i Kâinat Efendimiz’in sabah-akşam 

okumuş olduğu birkaç istiâze duasını buraya almakla 

iktifa edeceğiz. 

Efendiler Efendisi’nin Bazı İstiâzeleri 

Muhakkak ki, Fahr-i Kâinat Efendimiz her hususta 

olduğu gibi dua ve istiâze hususunda da bizler 

için en güzel örnektir. Cenab-ı Hak’tan nelerin ve 

nasıl istenmesi gerektiğini en iyi O bildiği gibi, hangi 

hususlardan ne şekilde istiâze edilmesinin daha 

münasip olduğunu da O bilir. Bu mülâhazalarla 

biz dualarımızda Cenâb-ı Hak’tan, umumî mânâda 

Peygamber Efendimiz’in dilediği hayırları diler, 

istiâze ettiği şerlerden de istiâze ederiz. Bununla 

beraber Nebiy-yi Ekrem Efendimiz’in hususî olarak 

Allah Teâlâ’ya sığındığı bazı istiâze cümlelerini 

de buraya kaydetmekte yarar görüyoruz. 

א 

 

 

אא 

א א כא 

 

“Mahlûkatının şerrinden Allah’ın tastamam kelimelerine 

sığınırım.” (Müslim, Zikir, 54-55; Tirmizî, 

Deavât, 40; İbn Mâce, Tıb, 46; Dârimî, İsti’zan, 48.) 

א 

 

 

 

א 

א אא 

א א כא 

 

 

א 

א 

 

א 

 

 

 

 

 

 

א 

 

 

א 

א 

 

א 

 

א 

 

 

א 

 

א 

 

 

כ א אא 

 

א א א 

 

 

 

 

א 

 

 

“Yarattıklarının, gökten inen ve oraya yükselen, 

yerde biten ve yerden çıkan şeylerin şerrinden, gece 

ve gündüzün fitnelerinden, -hayırla gelenler müstesna- 

meydana gelen hâdiselerin şerrinden, ne bir 

iyinin ne de bir kötünün kendilerini aşamayacağı, 

Rahmân olan Allah’ın tastamam kelimelerine ve 

O’nun vech-i kerîmine sığınırım.”(Müsned, 3/421) 

 

 

כ 

 

א 

א 

כ 

א א א א 

א כ 

“Her türlü şeytandan, şom kazadan ve kem gözlerden 

Allah’ın tastamam kelimelerine sığınırım.” 

(Buharî, Enbiyâ, 10; Ebû Dâvud, Sünne, 20; Tirmizî, 

Tıb, 18) 

Buradaki kelimelerden murad Kur’ân-ı Hakîm 

olabilir. Tastamam olması da, o kelimelerin fayda 

ve şifa verici olmaları ya da herhangi bir eksiklikten 

uzak bulunmalarıdır. Elbette, doğrusunu Allah bilir. 

כ 

א 

א 

כ א 

כ א א כ אכ 

 

א 

א א 

 

א 

 

 

“Allah’ım, tasa ve hüzünden Sana sığınırım. 

Âcizlik ve tembellikten Sana sığınırım. Korkaklık 

ve cimrilikten Sana sığınırım. Borç altında ezilmekten 

ve düşmanların kahrından da yine Sana 

sığınırım.”(Buharî, Deavât, 36) 

א 

כ 

 

 

כ א 

 

 

א 

א א 

“Allah’ım, nefsimin ve perçemlerinden tuttuğun 

her canlının şerrinden Sana sığınırım.” 

(Müsnedü’l-Hâris, 2/953) Şüphesiz ki Rabb’im dosdoğru 

yol üzerindedir.(Hûd sûresi, 11/56) 

כ 

 

א א 

אכ כ 

 

א 

 

א א 

“Allah’ım, Sana sığınırım küfürden ve fakirlikten. 

Allah’ım, Sana sığınırım kabir azabından. 

Sen’den başka ilâh yoktur.”(Ebu Davud, Edep, 110) 

 

 

אכ 

 

 

א 

 

אכ כ 

 

א 

 

א א 

א 

א 

“Allah’ım, tembellikten, kocamaktan, ihtiyarlığın 

dertlerinden, dünyanın fitnesinden ve Âhiret 

azabından Sana sığınırım.”(Müslim, Zikir ve Dua, 

74-76) 

Allah Resûlü (aleyhi efdalüssalavât ve ekmelüt tahiy 

yât) Efendimiz gerek namazlarının akabinde, 

gerekse sâir zamanlarda daha başka hususlardan 

da Allah’a sığınmış, ashabına dolayısıyla ümmetine 

de sığınmalarını tavsiye etmiştir. Efendimiz’in 

hadîs-i şerîflerine bakıldığı zaman ezcümle O’nun, 

Allah’ın gazabından, Cehennem ve kabir fitne ve 

azabından, zenginlik ve fakirlikle imtihan olmaktan, 

Deccal fitnesinden, şekavetten, düşmanlara 

maskara olmaktan, belâlara maruz kalmaktan, 

hastalıklardan, erzel-i ömür tabiriyle ifade buyurdukları 

ele ayağa düşmekten, bunamaktan, dünya 

imtihanlarından, haşyet duymayan kalbden, kabul 

olmayan duadan, doymayan nefisten, yaşarmayan 

gözden, fayda vermeyen ilimden, şikak, 

nifak ve sû-i ahlaktan, hubs u habâis şeklinde 

söyledikleri erkek ve dişi şeytanlardan ve onların 

her türlü desiselerinden Allah’a iltica ettiği görülmektedir. 

İşte namazlarımızdan sonra bizim, 

א 


א...‏ 

 

 

א 

א‏...‏ א א 

 

 

א 

 

א 

 

א א 

אכ 

 

 

א 

א 

 

א 

א 

א 

א 

אכ 

 

 

אא‏...‏ א 

א 

א 

gibi dua ve tesbihatlarla “Allah’ım bizi koru…” 

diyerek yakarışa geçmemiz ve Resûlüllah (sallallahü 

aleyhi ve sellem) Efendimiz’in sığındığı şeylerden 

Allah’a sığınmamız evvel emirde O’nun sünnet-i 

seniyyesine ittiba içindir. Yine Cevşen-i Kebir’de 

her bir hizbin sonunda okuduğumuz 

א א 

א א 

א 

א אכ 

 

אא א 

אא א אא 

“Sübhansın ya Rab! Sen’den başka yoktur ilâh. 

Eman diliyoruz Sen’den, koru bizi Cehennem’inden!” 

duası da Allah Resûlü’nün (aleyhissalâtü vesselam) 

mübarek diliyle yapılmış bir istiâzedir. Aslında 

Cevşen’in bizzat kendisi bir istiâzedir. 

Esmâ-i Hüsnâ ile İstiâze 

Üstad Bediüzzaman Hazretleri’nin bu son hususla 

alâkalı şu mütalaası ne kadar dikkat çekicidir: 

“Çok esmâya mazhar ve çok vazifelerle mükellef 

ve çok düşmanlara müptelâ olan insan, 

münâcâtında, istiâzesinde çok isimleri zikreder. 

Nasıl ki, nev-i insanın medâr-ı fahri ve elhak en 

hakikî insan-ı kâmil olan Muhammed-i Arabî 

(aleyhissalâtü vesselâm), Cevşen-i Kebîr nâmındaki 

münâcâtında bin bir ismiyle dua ediyor, ateşten 

istiâze ediyor. İşte şu sırdandır ki sûre -i 

 

 

א א א 

 

א 

. א א 

. א א 

כ 

. 

'de üç unvan ile istiâzeyi emrediyor.” 1 

א א 

Hak Teâlâ’nın kulları olarak bizler aslında 

bu dersi yani Cenâb-ı Allah’a değişik isimleriyle 

istiâzede bulunup sığınma ders ve edebini 

Cevşen’den ve Allah dostlarının dualarından 

öğrendiğimiz gibi, onlardan daha önce Felak ve 

Nâs sûre-i celîlelerinden öğreniyoruz. Şöyle ki, 

Cenâb-ı Allah kullarına bu iki sûrede 

 

א 

 

אא 

א א 

כ 

א א diyerek istiâzede bulunmalarını 

Resûlü vasıtasıyla emretmektedir. Görüldüğü 

üzere burada Rab, Melik ve İlâh isimleri 

zikredilmektedir. 

Bu iki sûreyi okuyan mü’min, insî ve cinnî 

düşmanlardan, onlardan gelebilecek kötülüklerden, 

hastalık ve musibetlerden, değişik fiyasko ve 

başarısızlıklardan Allah’a sığınırken, O Kudreti 

Sonsuz’un, evvelâ bütün insanları topraktan yaratan, 

terbiye ederek tekemmül ettiren, onlara akıl 

ve iz’an veren, insanlık vazifelerini duyurarak bütün 

mahlûkat içinde mümtaz bir hâle getiren ve 

Rubûbiyet mefhumunu öğreterek Kendi varlığını 

sezdirip hak ve hayır uğrunda çalışma yolunu gösteren 

bir Rabb-i Ecell-i A’lâ olduğunu mülâhazaya alır. 

İkinci olarak, Kendisine sığındığı Yüce Zât’ın, 

insanların hepsini hükmü altında tutan, ilim ve 

hikmetinin muktezasınca onları hayır ve kemâle 

yönlendiren, dilediğini mülk verip şah yapan, dilediğini 

de padişahlıktan atan, dilediğini azîz, dilediğini 

zelîl etmek kudretine mâlik bulunan Melikler 

Meliki, Padişahlar Padişahı, Hükümdarlar Hükümdarı 

bir Melik olduğunu düşünür. 

Üçüncü olarak da, sığındığı kapının, kullarının 

Kendisine her dâim ibadette bulundukları 

bir Hak Ma’bûd’un, yaratma, icat etme, varlık 

sahasına çıkarma ve o sahadan çıkarma, sevap ile 

mükâfatlandırma, azap ile cezalandırma gibi küllî 

tasarruflara, önüne geçilemez kudrete mâlik, samediyet, 

celâl ve ikram sahibi bir İlah’ın kapısı olduğunu 

düşünür. 2 

İşte Cenab-ı Hakk’a değişik isimleriyle istiâzede 

bulunan bir insan, bu üç ismi okurken içine girdiği 

düşüncelerin benzerlerini mânâ ve muhtevalarına 

göre diğer esmâ-i hüsna için de mülahazaya alabilir. 

Özetle diyebiliriz ki, Cenab-ı Allah’ın birbirinden 

güzel isimleri olan esmâ-i hüsna, istiâze açısından 

da büyük ehemmiyet ve kıymete sahiptir. 

Netice 

Mü’min, havl ve kuvvetin yegâne sahibi Rabb’ine 

istiâze etmeden ne masiyetlere düşmekten kurtulabilir, 

ne de lâyıkıyla kulluğunu yerine getirebilir. 

Ne şeytanın oyunlarından azade kalabilir, ne de 

nefs-i emmareye mağlup düşmekten korunabilir. 

Bundan dolayı, Kur’ân-ı Kerîm, Hadîs-i Şerîfler ve 

dua mecmualarında yer alan istiâze dualarına sık 

sık müracaat etmeli ve gönlünün sesiyle her zaman 

Rabb’inin koruyup kollamasına olan ihtiyacını dile 

getirmelidir. İnananlar için en güzel örnek olan 

rusül-ü kiram efendilerimizin (alâ nebiyyina ve aleyhimüsselam) 

ve Allah dostlarının (rıdvanullahi aleyhim 

ecmaîn) yolu budur. 

*İlâhiyatçı-Yazar 

myilmaz@yeniumit.com.tr 

Dipnotlar 

1. Sözler, sh. 356 

2. Hak Dini Kur’ân Dili, Felak sûresi tefsiri 


YENi ÜMiT 

Yusuf ÜNAL* 


Düşünce ve aksiyon insanı, bazen vefalı bir vatan evladı, 

bazen düşünce buudlu bir hareket insanı, bazen bir ilim âşığı, 

bazen dâhi bir sanatkâr, bazen bir devlet adamı, 

bazen de bunların hepsidir. 

OSMANLI TAŞ RASININ BÜYÜK ÂLİ M İ 

İmam Hâdimî 

İstanbul, sultanların gözbebeği, şairlerin beşiği; 

ulemanın yuvası, evliyanın duasıdır. 

Şair’in, “Bu şehr-i stanbul ki bî misl-ü bahâdır, 

/ Bir sengine yek-pâre acem mülkü fedâdır” (Nedim) 

diyerek bir sengine Acem mülkünü feda ettiği 

şehirdir. Uğruna nice hanümanın dağıldığı, nice 

selvicanın feda olduğu yerdir. 

18. yüzyılda İstanbul bir başka güzeldir. Âlimler 

oraya akmakta, şiirler ona yazılmakta, âbideler orada 

dikilmektedir. Lâle Devri’nin izleri bahçelerdedir. 

Her yeri bağ-bahçe doludur İstanbul’un. 

Çiçeklerinin ‘telli pullu’, ay ve güneşin ezelden iki 

‘İstanbullu’ 1 olduğu günlerdir. “Gecesi sümbül kokan 

/ Türkçesi bülbül kokan.” yerdir İstanbul. 

Payitahtta âlime ve ilime büyük önem verilmektedir. 

Nerede bir âlimin adı duyulsa o, saraya 

davet edilmektedir. Bu şekilde İstanbul’a davet edilip 

ağırlananlardan birisi de İmam Ebû Sâid Muhammed 

Hâdimî Hazretleri’dir. Onun İstanbul’da 

verdiği dersler hem ulemanın hem sarayın öyle 

ilgisine mazhar olur ki, kimse onu memleketine 

göndermek istemez. Dünyanın incisi o şehirde kalıp 

orada müderrislik yapmasını, saraya yakın olmasını 

teklif ederler. 

Ancak Hâdimî Hazretleri bu teklifi kabul etmek 

yerine Toros dağlarının koynundaki köyüne döner. 

O köy ki dağların arasında kalmış, en yakın şehre 

günler sonra ulaşılabilen bir yerdedir. Böyle olmasına 

rağmen acaba mâneviyat büyüğü Hâdimî neden 

oraya dönmek istemiştir? Bu sorunun cevabını 

bulmak için o devrin genel görünümüne ve Hz. 

Hâdimî’nin hayatına bakmamız gerekmektedir. 

18. Yüzyılın Genel Görünümü 

17. yüzyıl, Osmanlı fetihlerinin durakladığı, 

devletin en geniş sınırlarına ulaştığı dönemdir. 

1699’da Karlofça Anlaşması’yla ilk defa toprak kaybedilerek 

gerileme dönemi başlamıştır. 18. asır ise 

Osmanlı’nın belli sahalarda Avrupa’nın üstünlüğünü 

kabul ettiği ve bu sahalarda onları yakalamaya 

çalıştığı bir devirdir. Bu sebeple Osmanlı, Batı’ya 

yönelme mecburiyeti duymuş ve Avrupa’yı yakından 

tanımak için Londra ve Paris gibi Batı’daki gelişmenin 

lokomotifi olan şehirlere elçiler göndermiştir. 

Bahçe, mimarî ve eğlence sahalarında bıraktığı 

izlerle meşhur “Lâle Devri” bu asırda yaşanmış; 

matbaa, Osmanlı sınırlarına bu asırda girmiştir. 

Öte yandan Lâle Devri’ne karşı başlatılan ve payitahtı 

sarsan Patrona Halil İsyanı da aynı zaman 

diliminde gerçekleşmiştir. Coğrafî keşifler ve sanayi 

atılımlarıyla ekonomisi gelişen Avrupalıların, 

Müslümanlara İslâmiyet’le ilgili soru sorup cevabını 

istemeye başlamaları da bu dönemdedir. 

18. yüzyıl, medreselerin köylere kadar yayılmaya 

başladığı yıllardır. Kütüphanelerin açıldığı, 

mevcutlarının zenginleştirildiği, kurulan bir tercüme 

heyetiyle çevirilerin yapıldığı; mimarî, bah- 


çe düzenlemeleri, çiçekçilik, resim ve minyatürde 

gelişmelerin olduğu; ilk kâğıt fabrikasının açıldığı, 

çiçek aşısının yapıldığı, kumaş ve çini atölyelerinin 

açıldığı, itfaiye bölüğünün kurulduğu yıllar da aynı 

yıllardır. Bu asırda askerî sahalarda ıslahatlara büyük 

önem verilmiş, pek çok yenilik uygulanmıştır. 

Bütün bu gelişmelerin yanında savaşlardaki başarısızlıklar, 

kaybedilen topraklar, yükselen vergiler ile 

lüks ve israfın artması, toplumda huzursuzluklar 

oluşturmuştur. 

İşte siyasî, idarî, ilmî ve içtimaî şartların çok hareketli 

olduğu bu dönemde İmam Hâdimî 1701 yılında 

Konya’nın Hâdim kazasında dünyaya gelmiştir. 

Hâdimî’nin Ailesi ve Tahsil Hayatı 

Hâdimî Hazretleri’nin, Buhara’dan hicret 

ede rek Hâdim civarına yerleşen ailesinin soyu 

Efendimiz’e (sallallahü aleyhi ve sellem) dayanır. Büyük 

dedelerinden Hüsameddin Efendi, Buhara’nın 

ilim ve faziletiyle tanınmış âlimlerindendir. 1400 

yıllarında Hâdim yakınlarındaki “Karaca Sâdık” 

beldesine yerleşip orada açtığı medresede binlerce 

talebe yetiştirmiştir. Hz. Hâdimî’nin dedeleri 

bin altı yüzlü yılların sonuna kadar burada kalmışlar, 

daha sonra birtakım mânevî işaretler üzerine 

Hâdim’e yerleşmişlerdir. Hâdim, Konya’nın 128 

km. güneyinde, Toros dağlarının arasında, engebeli 

bir coğrafyaya sahip eski bir yerleşim yeridir. 

Annesi Taşkent müftüsünün kızı Hediye 

Hanım, babası hem sahip olduğu ilim ve güzel 

ahlâkından hem de pek çok âlim yetiştirmesinden 

dolayı “Fahru’r-Rûm” lâkabıyla anılan Karahacı 

Mustafa Efendi’dir. 

Hz. Hâdimî hayatını ilme ve talebe yetiştirmeye 

vakfetmiş bir ailede büyümüştür. Dedeleri gibi 

kardeşi Ebû Nuaym Ahmed Hâdimî de ulemadandır. 

İlk tahsilini aile çevresinden alır. On yaşında 

hafız olur. Babasından hadîs dersleri okur. Bu arada 

Arapça ve Farsçayı öğrenir. Oğluna kendisinin 

öğreteceklerinin bittiğini fark eden babası, 1720 yılında 

onu asırlardır ilme merkezlik eden Konya’daki 

Karatay Medresesi’ne gönderir. 

Orada beş sene boyunca tahsilini sürdürür. 

Bu süre sonunda hocası İbrahim Efendi ona şöyle 

der: “Evlâdım, benden alacağını aldın. Artık ne benim 

ne de Konya’da başka bir hocanın sana ders verecek durumu 

yoktur. Bundan sonra İstanbul’a gitmeni ve orada 

Kazabâdî Ahmet Efendi’den ders almanı tavsiye ederim.” 

Bunun üzerine Hz. Hâdimî 1725’te İstanbul’a 

giderek, aynı zamanda babasının arkadaşı olan, 

meşhur âlim Kazabâdî’nin medresesine devam 

eder. Yaklaşık sekiz yıl da burada öğrenim görür. 

Böylece zamanında okutulan bütün ilimlerde yüksek 

tahsilini tamamlayarak icazet alır. Arapça ve 

Farsçayı kitap yazacak seviyede öğrenir. Aynı yıllarda 

İstanbul camilerinde vaazlar verdiği, eser telif 

ettiği ve tasavvuf çevrelerine yakın olduğu bilinmektedir. 

Zekâ ve hafızasıyla herkesin takdirini kazanan 

Hz. Hâdimî’nin aynı zamanda çok çalışan ve 

az uyuyan, sağlam iradeli ve müttakî bir şahsiyet 

olduğu kaynaklarda zikredilir. Müderrisler büyüten 

bir ailenin ferdi olması, babasının dibine ışık 

veren bir “mum” olması, Konya ve İstanbul gibi 

ilim merkezlerine gitme imkânı elde etmesi, hocalarının 

yönlendirmesi gibi sebepler onun tahsil hayatında 

tesirli olmuştur. Bütün bunların yanı sıra 

onun ilmiyle amel etmesi ve öğrendiklerini başkalarına 

anlatma iştiyakı, zihninin berraklaşmasına ve 

kalbinin saflaşmasına vesile olmuş olmalıdır. 

Hâdim’e Dönüşü, Medresesi ve Müderrisliği 

Hz. Hâdimî, 1734-5 (?) senesinde babasının 

hastalığı veya vefatı üzerine, beraberinde dört katır 

yükü kitapla memleketine döner ve medresenin 

sorumluluğunu üstlenir. Babasının kurduğu medreseyle 

birlikte adı duyulmaya başlayan Hâdim 

onunla birlikte bir ilim merkezi olmaya başlar. Kısa 

süre sonra medrese dar gelmeye başlayınca yeni bir 

medrese yapılır. O medrese de yeterli gelmeyince 

İmam Hâdimî derslerini yaylada, açık havada 

yapar. Yaz aylarında sayıları binli rakamlarla ifade 

edilen talebeleriyle Hâdim’e 12 km uzaklıktaki 

Kervanpınar mevkiinde derslere devam eder. 

İlim-amel birlikteliğine fevkalâde önem veren 

Hz. Hâdimî, müderrislere şöyle bir gündüz programı 

tavsiye eder: “Fecirden güneşin doğuşuna kadar 

zikir; güneşin doğuşundan öğleye kadar ta’lim, tefekkür ve 

problemli meseleleri çözmek; öğleden ikindi vaktine kadar 

eser yazmak ve etüt etmek; günler uzunsa hafif öğle uykusu 

uyumak; ikindi vaktinden günün sararmasına kadar 

okunan tefsiri veya hadîsi veya faydalı bir ilimi dinlemek; 

eğer günün sararmasından gün batımına kadar eser etüt 

etmek ve eser yazmak göz sağlığı açısından zararlı ise istiğfar, 

zikir ve tesbihle meşgul olmak… ” Medrese talebelerine 

de aynı programı tavsiye eder. Evlâtlarına 

ve talebelerine yaptığı vasiyetinde, nefislerini terbiye 

ederek, ilimlerini ve ruhî kemalâtlarını artırmalarını 

istemiştir. 

Onun zamanında küçük bir kasaba olan 

Hâdim, Osmanlı ülkesinin her yerinden gelen ilim 

âşıklarıyla dolar. Merkeze olan uzaklığına rağmen 

İstanbul, Bursa, Konya, Kayseri gibi bilinen ilim 

ve irfan mahfillerinden birisi olur. Bir yandan ta- 


lebe okutan İmam Hâdimî diğer yandan medresenin 

kütüphanesini zenginleştirir. Kütüphanesi saray 

tarafından ve hayır ehli kimselerin bağışlarıyla 

desteklenir. Hâdim Medresesi’nde; Tefsir-Hadis, 

İslâm Hukuku, İslâm Felsefesi, İlm-i Kelâm ve 

Arap Edebiyatı Bölümleri olmak üzere beş dalda 

eğitim veriliyordu. 

Çok yönlü bir kişi olan Hz. Hâdimî, müderrisliğinin 

yanında hem Nakşî şeyhliği hem Hâdim 

müftülüğü yapmıştır. O dönemde müftüler civardaki 

âlimler tarafından “gizli oy” usulüyle seçilmekteydi. 

En yüksek oyu alan kişi Şeyhülislâmlık 

makamına müftü olarak bildiriliyordu. Müftü, bulunduğu 

yerde ilmiye sınıfını temsil eder ve idarede 

sözü geçerdi. 

Hz. Hâdimî kendisini sadece medrese talebelerine 

adamış biri değildi. O; toplumun içine karışan, 

halkı irşad etmeye önem veren gayretli bir 

âlim ve mâneviyat büyüğüdür. Bu maksatla zaman 

zaman Konya’ya gider, Alaaddin Camii’nde vaazlar 

ederdi. 

Talebeleri 

İlim öğretmek ve talebe yetiştirmek onun kendine 

biçtiği biricik misyondu diyebiliriz. O, bu 

uğurda kendisine teklif edilen imkân ve makamları 

kabul etmemiştir. Payitahtta meşhur bir âlim 

olarak yaşama imkânı varken geçit vermez bir dağ 

kasabasında ömrünü geçirmiştir. 

“Mum dibine ışık vermez.” atasözünün aksine 

İmam Hâdimî, babası gibi, çocuklarının tamamına 

ilim öğretmiştir. Oğullarından Hacı Saîd Efendi, 

Mekke-i Mükerreme kadılığı yapmış; Abdullah 

Efendi, babasının çoğu eserini istinsah etmiş, diğer 

beş oğlu da ilimle iştigal etmiştir. 

Bereketli bir ömür süren İmam Hâdimî, kendi 

çocuklarının dışında birçok âlim yetiştirmiştir. İsmail 

Gelenbevî, Gözübüyükzâde İbrahim Efendi, 

Muhammed b. Süleyman Kırkağacî, Hâfız Hasan 

Üskübî bunlardan bazılarıdır. Talebelerinin memleketlerinden 

anladığımıza göre Osmanlı coğrafyasının 

hemen her tarafından Hz. Hâdimî’nin talebesi 

olmuştur. 

Eserleri 

Kitap yazma işini ibadet neşvesiyle yapan Hz. 

Hâdimî, genç yaşlarından itibaren eser telif etmeye 

başlamıştır. Zîrâ ona göre eser yazmak; başkalarına 

faydası geçen ibâdetlerin en hayırlısı, daimî olan 

amellerin en büyüğü, sadaka-ı câriyenin en kuvvetlisidir. 

Bu inancın verdiği azimledir ki kendisi 

irili ufaklı 80’den fazla eser telif etmiştir. 

O; bir ilim, irfan ve irşad merkezi 

hâline gelen medresesinde 

gelenekten kopmadan, çağına 

göre yenilenerek İslâmî düşünceyi 

ve yaşantıyı temsil etmiş 

devasâ bir kamettir. Mağlubiyet 

psikolojisine kapılmadan, 

savrulma yaşamadan, dimdik 

ayakta durarak ehl-i sünnet 

çizgisini sürdürmüştür. 

Tefsir, hadis, fıkıh, akaid, tasavvuf gibi birçok 

farklı sahada eserleri olduğu için o hem fıkıhçı hem 

tefsirci hem hadisçi hem felsefeci hem de mutasavvıflar 

arasında sayılabilmektedir. Eserlerinin tamamına 

yakınını zamanın ilim dili olan Arapça ile 

kaleme almıştır. 

En bilinen eseri İmam Birgivî’nin Tarikatü’l- 

Muhammediye adlı eserine yazdığı Berika isimli şerhidir. 

Mecâmi’ul-Hakâik adlı eseri fıkıh usulüne ait 

olup Mecelle’nin önemli bir kaynağıdır. Hâşiye alâ 

Düreri’l-Hükkam, Molla Hüsrev’in Hanefî fıkhına 

ait eserinin şerhidir. Arâ’isü’n-Nefâis mantık üzerinedir. 

İstanbul’da padişahın huzurunda ders olarak 

takrir edilmiş ve takdir görmüştür. 

Bunların dışında: Risale fi beyani mahiyeti’ttarikatı’n-Nakşibendiyye, 

Risale fi istihbabiyye Erbain, 

Risale nasâyıh ve’l-vesâyâ, Vasiyetname-i Hâdimî, 

Nasihat-ı Hâdimî, Risale fi’l-izâfeti’l-lafziyye, Şerh 

ala kasideti’l-bürde, Risaletân fi hakkı duhân, Risale fi 

hakkı’l-kahve, Risale fi hakkı mesnuniyyeti’l-misvak, 

Risale huşu fi’s-salat, Risale vazâif-i cenâiz; Risaletü’lvazâifi’l-mevtâ; 

Vazâifu’l-bediâ, Risale fi kavlihi teâlâ 

“İnne ba’za’z-zann ismün”, Risale fi âdâb kıraatı’l- 

Kur’ân ve fazâilihâ… gibi Kur’ân okuma âdabı, Besmele 

tefsiri, zikrin faziletleri, evlatlarına ve talebelerine 

nasihat ve vasiyetleri, sigara, kahve, cenaze, 

namazda huşu... hakkında yazılmış onlarca eseri 

vardır. 

Vaazlarında vezinli ve kafiyeli sözler söylediği 

aktarılan Hz. Hâdimî’nin, şiirlerinin olduğu bir divandan 

söz edilmekteyse de kaynaklarda böyle bir 

divana ulaşılamadığı zikredilmektedir. Günümüze 

sadece birkaç şiiri ulaşabilmiştir. 


İstanbul’a Davet Edilmesi 

Hâdim Medresesi’nin ünü, kısa sürede Osmanlı 

coğrafyasına yayılır. Bu ün Osmanlı sarayına kadar 

ulaşınca Padişah 3. Ahmed, 2 Daru-s Saade Ağası 

Beşir Ağa vasıtasıyla Hz. Hâdimî’yi İstanbul’a 

davet eder. Bu daveti bizzat Konya Valisi Ali Paşa, 

Hâdim’e kadar giderek iletir. 

Hz. Hâdimî’den Ayasofya Camii’nde vaaz etmesi 

taleb edilir. Cemaat arasında halife, şeyhülislâm, 

pek çok müderris ve ulema, medrese talebeleri ve 

Kazabâdî olacaktır. Hâdimî, hocasının karşısında 

vaaz etmeyi kendisine yakıştıramazsa da: “İrade-i 

seniyye sâdır olmuştur, kürsiden vaazını yapman şarttır”. 

diyerek onu ikna ederler. Vaazında Fatiha’yı tefsir 

eder. Öyle tesirli olur ki hocası Kazabâdî sevincinden 

ağlar. 

Halife, Anadolu’dan gelen ve henüz kırklı yaşlarını 

süren bu genç âlime yakın alâka gösterir. Topkapı 

Sarayı’nda misafir eder. Bununla kalmayıp 

İstanbul’da kalmasını ister ve bazı vazifeler teklif 

eder. Ancak Hz. Hâdimî, lisân-ı münasiple medresesine 

dönmek istediğini söyler. Padişah kendisinden 

ne tür bir isteği olduğunu sorunca hiçbir şey 

talep etmez. Onun bu mütevazı tavrı padişahın çok 

hoşuna gider ve ona şöyle der: “Senin ilim, irfan ve 

feyiz yuvası olan medreseni yaşatmak için Bozkır ve Mut 

kazalarının a’şârını vakfettim.” Hz. Hâdimî, bir kere 

daha İstanbul’dan kasabasına dönerken yanında 

kütüphanesine konulacak iki katır yükü kıymetli 

kitap vardır. 

Belli Başlı Fikirleri ve Kendinden Sonraki Döneme 

Tesirleri 

Hz. Hâdimî, yönetim çevrelerinden ve idarî 

entrikalardan uzak durmuştur. Kendisini talebe yetiştirmeye, 

eser telifine ve halkı irşad etmeye adamıştır. 

Şaşaalı işlerden, şöhret peşinde koşmaktan 

sürekli kaçınmış; mütevazıane, gösterişten uzak bir 

şekilde kendi hizmetine yoğunlaşmış, “mesleğinin 

muhabbeti” ile yaşamıştır. Onun bereketli ocağında, 

onun terbiyesiyle nice talebeler yetişmiş, nice 

eserler yazılmış, nice imanlar kurtulmuştur. 

İmam Hâdimî’nin kendinden önceki ilmî birikime 

vâkıf olduğu kuşkusuzdur. Önemli eserlerin 

çoğunu tahsil yıllarında okuduğu, bir kısmına şerh 

yazdığı, bir kısmını da derslerinde okuttuğu bilinen 

bir durumdur. O, seleflerinden azamî derecede 

istifade etmeye çalışmıştır. Ancak yaşadığı asrın 

icaplarına göre fikir üretmekten, meselelere çözüm 

getirmekten ve kendi tercihini belirtmekten de geri 

durmamıştır. 

Bazı dönemlerde medrese uleması ile sufîler 

arasında farklı mülâhazalar olmuş ve her iki taraf 

birbirlerini yanlış düşünmekle itham etmişlerdir. 

Bazı âlimler sufîleri ilme ve şeriate aykırı davranmakla 

suçlarken bazı sufîler de âlimleri zâhirde 

kalmakla suçlamışlardır. Hâdimî Hazretleri, hem 

klâsik mânâda kudretli bir âlim ve müftü hem de 

bir tarikat şeyhidir. O, tasavvufî tecrübe nasslara 

uygun düşüyorsa kabullenip uygun düşmezse 

reddetmiş ve ilmiyle amel etmeye fevkalâde önem 

vermiştir. Böylece zâhirî ilimlerle bâtınî ilimleri 

yani akılla kalbi, medreseyle tekkeyi uzlaştırmıştır. 

İkisinin arasında bir çelişki olmadığını kendi 

yaşantısıyla ispat etmiştir. Talebeleri de onun bu 

yolunu devam ettirmişlerdir. 

Hâdimî, ihtilâflı meselelerde orta yolu bulmaya, 

insaf ve itidal sınırlarını aşmamaya özen göstermiştir. 

“İhtiyat ittifaktadır.” anlayışı onun yol 

rehberi gibidir. O kadar ki o, “ihtiyat”ı dinî delillerden 

saymış, ele aldığı bütün meselelerde ihtiyata 

uygun görüşü tercih etmiştir. İhtilaflı meselelerde 

iki tarafın delillerini ortaya koyduktan sonra kendi 

tercihini beyan eden Hz. Hâdimî: “Söyleyene değil, 

söylediğine bak.” diyerek meseleleri ele almıştır. 

Suizan hakkında bir risale de kaleme alan Hz. 

Hâdimî, mümkün olduğunca hüsnüzanda bulunma 

fikrindedir. Bu sebeple insanları tekfir etmekten 

azamî derecede sakınmıştır. Kişi küfrünü açıkça 

ilân etmedikçe ve imana dair emareler taşıdığı 

sürece mü’min kabul edilir. Dolayısıyla o; İbn-i 

Sina, Farabî gibi felsefecilerin küfürle itham edilmesini 

doğru bulmamaktadır. 

Müftü olması hasebiyle zaten halkın gündemiyle 

içli dışlı olmak durumunda olan Hz. Hâdimî, 

güncel meselelerle genişçe ilgilenmiştir. Meselâ sigara 

içilmesini hoş karşılamamış ve bununla alâkalı 

bir risale yazmıştır. Kahve içme hakkındaki risalesi 

de buna örnektir. Toplum ahlâkı da bir irşad eri 

olarak onun ilgi sahasındaydı. Zan hakkında yazdığı 

risale, misvak kullanmayı teşvik eden hadîsi şerh 

etmesi de bunlardandır. 

Fıkıhçı kişiliği öne çıkan İmam Hâdimî, Mecâmi’ul-Hakâik 

adlı eseriyle Osmanlı hukuk sisteminin 

zirvesini oluşturan Mecelle’yi etkilemiştir. Ö. 

Nasuhi Bilmen’in tesbitine göre Mecelle’nin 38 

maddesi, adı geçen eserden alınmıştır. 

Vefatı ve Bazı Nasihatleri 

Ömrünü ilme adayan Hz. Hâdimî, eserlerinin 

de hizmet etmesi gayesiyle 1761’de Konya mahkemesinden 

bir karar alır. Buna göre sahip olduğu 

kitapları vakıf haline getirerek kütüphaneye vermiş 


ve oğlu Abdullah’ı mütevellî olarak atamıştır. 

Kul hakkına son derece dikkat eden Hz. Hâdimî, 

alacaklarını ve vereceklerini bir deftere kaydetmiştir. 

Vasiyetnamesinde bu defterin esas alınmasını, 

bunun dışında alacağına dair açık bir delil getirenlere 

de borçlarının ödenmesini belirtmiştir. 

Son hastalığında başına çocuklarını, talebelerini 

ve dostlarını çağırarak hepsiyle helâlleşmiş ve vasiyetini 

bildirmiştir. 1762 yılında Hâdim’de vefat 

etti. Mezarı Hâdim’de babasının kabrinin yanındadır. 

Ölüm gelip onu buluncaya kadar ilim yolundan 

ayrılmamıştır. 

Hz. Hâdimî, her âlim gibi insanlara nasihat etmekten 

geri durmamıştır. Nasihatlerinden bazıları 

şöyledir: 

* Şüphesiz sohbet, sirayet edicidir. Tabiat sirayet edicidir. 

Öyleyse sen, gücün yettiği kadar dünya düşkünlerinin 

davetlerinde hazır bulunma. 

* Şüphelilerden haramlar gibi sakın. Şüphesiz haramlar, 

şüphelilerle sabitleşir. Hadîs’in şehadet ettiği gibi 

şüpheliler içinde haramlar bulunur. 

* Dünyanın azına kanaat et. Önemli olan, yeterli 

olanıdır. 

* Taatlara, özellikle en faziletlilerine devam et. Düşünerek, 

tane tane ve edeple Kur’ân okumak gibi. Böyle 

yapmak Allah’la konuşmak gibidir. Evvabin, iki rekât 

işrak namazı, 4’ten 12’ye kadar duhâ namazına devam 

et. Özellikle 2’den 12 rekâta kadar teheccüde! Bu namaz, 

gecenin nişanesidir. 

* İnsanlarla münasebetlerin; yumuşaklık, sevgi, merhamet, 

şefkat, rıfk, alçak gönüllülük, kötülükleri affetmek 

gibi iyi ahlâkla olsun. 

* Sana çok konuşmamak gereklidir. Şüphesiz susmak, 

hayırların efendisi, âlimin ziynetidir. İbadeti 

yükselt. Sana layık olmayanlardan dilini muhafaza et. 

Sohbet arkadaşını ve sohbetini temizle, pak kıl. İyi olmayanları 

kendinden uzaklaştır. İçi harap olup da dışını 

süsleyenlerle meşgul olma. Zîrâ iç, gaybları en iyi bilenin 

nazargâhıdır. 

Netice 

Hz. Hâdimî, Osmanlı medeniyetinin zirveye 

ulaşıp kemale erdiği ama bir yandan da ihtiyarlık 

alâmetlerinin baş gösterdiği, çalkantılı bir dönemde 

yaşamıştır. İçeride ve dışarıda meydana gelen 

herc-ü merçler, Batı’nın pek çok sahada üstünlüğü 

ele geçirmeye başlaması gibi gelişmeler, onun 

zihin dünyasını bulandıramamıştır. O; bir ilim, 

irfan ve irşad merkezi hâline gelen medresesinde 

gelenekten kopmadan, çağına göre yenilenerek 

İslâmî düşünceyi ve yaşantıyı temsil etmiş devasâ 

bir kamettir. Mağlubiyet psikolojisine kapılmadan, 

savrulma yaşamadan, dimdik ayakta durarak ehl-i 

sünnet çizgisini sürdürmüştür. 

Osmanlı medrese geleneğinin en olgun ve en 

lezzetli meyvelerinden biri odur. O, sadece devrinin 

istifade ettiği biri değil, aynı zamanda yetiştirdiği 

talebeler ve telif ettiği eserleriyle geleceğe 

atılmış bir tohum gibidir. Bu tohumların daha geniş 

tarlalarda neşv-ü nema bulması için gayretkeş 

bahçıvanlar gerekmektedir. 

Hz. Hâdimî namdan, nişandan uzak durması; 

Azrail (as) gelene kadar ilim ve hizmet peşinde koşması; 

insafı ve ihtiyatı elden bırakmaması, kalble 

kafa bütünlüğünü sağlaması gibi yönleriyle bizlere 

yol göstermeye devam etmektedir. Allah ondan ve 

emsallerinden istifade etmeyi nasip etsin. 

*İlâhiyatçı-Yazar 

yusuf.unal@yeniumit.com.tr 

Kaynaklar 

• AYDIN, Lütfi; “Ebû Saîd Muhammed el-Hâdimî’nin Hayatı 

ve “Mecâmi’u’l – Hakâik” Adlı eserindeki Metodu”, Cumhuriyet 

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans 

Tezi, Sivas, 2007. 

• AYDIN, Mehmet; “Ebû Sâid Muhammed El-Hâdimî’nin 

Hayatı, Eserleri ve Tasavvufi Görüşleri”, Ankara Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 

2006. 

• AYVALLI, Ramazan; “Hâdimî'nin İlmî Şahsiyetinin Teşekkülüne 

Tesir Eden Âmiller”, SBED, S.2, Konya 1993, s.113-119. 

• BİLMEN,Ömer Nasuhi; Büyük Tefsir Tarihi, DİB Yayınları, 

1960. 

• BURSALI, Mehmet Tahir Efendi; Osmanlı Müellifleri, (Haz. 

A. Fikri Yavuz- İsmail Özen) Meral Yayınevi, İstanbul. 

• HÂDİMOĞLU, Numan; Hâdim ve Hâdimliler Bibliyografyası, 

Ankara, 1983, c. I 

• http://www.biriz.biz/evliyalar/ea0733.htm 

• KIZILKAYA, Ramazan; Ebu Said Muhammed Hâdimi Hayatı 

ve Eserleri, Hâdim Belediyesi Yay. Konya 2008. 

• ÖZDİL, Mahmut Sami; “Ebû Saîd Hâdimî’nin Mantık Görüşleri”, 

Erciyes Ünv. Sos. Bil. Enst., Y. Lisans Tezi, Kayseri, 

2010. 

• Rehber Ansiklopedisi,”Hâdimî”, maddesi. 

• YAYLA, Mustafa; "Hâdimî, Ebû Saîd", Diyanet Vakfı İslam 

Ansiklopedisi, İstanbul, 1997, c. 15, s. 24-25-26. 

Dipnotlar 

1. “Çiçeği altın yaldız, suyu telli pulludur; / Ay ve güneş ezelden iki 

İstanbulludur.” (N.Fazıl) 

2. Bazı kaynaklar bu daveti yapan padişahın I. Mahmud, bazı kaynaklar 

da iki padişah tarafından iki farklı davet olduğunu ifade etmektedir. 


YENi ÜMiT 

Prof. Dr. Veysel GÜLLÜCE* 


Bediüzzaman'ın 

Kur’ân’ın Câmiiyyetine 

Yaklaşımı* 

Kur’ân başlangıç ve netice münasebeti içinde bütün vak’a ve hâdiselere, 

kıymetleri ölçüsünde mutlaka temas etmiştir; etmiştir zira Kur’ân, bütün kâinatın 

anatomisini yapacak çapta bir câmiiyete sahiptir. Sanki onda, en küçük noktalar 

bile ilâhî büyüteçle büyütülmüş ve insanın nazarına arz edilmiştir. 

Câmiiyyet sözün zengin ve ihâtalı olmasıdır. 

1 Başka bir ifadeyle az sözle 

çok mânâ ifade etmektir. Peygamberimiz 

(sallallahü aleyhi ve sellem), “Bana 

cevâmiu’l-kelim verildi ve benim için kelâm kısaltıldı 

da kısaltıldı” 2 mealindeki hadîsinde ifade ettiği gibi, 

sözün câmi olması kısalığıyla beraber çok mânâya 

delâlet etmesidir. Peygamberimiz’in (sallallahü aleyhi 

ve sellem) sözlerinde câmiiyyet söz konusu iken, 

Yüce Allah’ın kelâmında böyle bir özelliğin olmaması 

düşünülemez. Bilâkis Kur’ân hârikulâde, 

i’câzlı bir câmiiyyete sahiptir. 

Burada Kur’ân’ın câmiiyyetine örnek olarak 

Kur’ân’ın en câmi âyetlerinden biri olan Tevbe 

Sûresi 41. âyet i zikredebiliriz: “Hafîf ve ağır olarak 

savaşa çıkınız. Allah yolunda mallarınızla ve canlarınızla 

cihad ediniz. Eğer bilirseniz, sizin için hayırlı olan 

budur.” (Tevbe, 41) Bu âyetteki “hafif ve ağır olarak/ 

hifâfen ve sıkâlen” kelimeleri câmi kelimeler 

olduğundan bu kelimelerin tefsirinde çok çeşitli 

mânâlar zikredilmiştir. Burada tespit ettiklerimizi 

sıralayacağız: 

1. Genç ve yaşlı olarak (Hasan-ı Basrî, İkrime, 

Mücâhid), 

2. Kolay ve zor şartlarda, (Ebû Sâlih), 

3. Fakir ve zengin olarak (Ebû Sâlih), 

4. Zayıf ve şişman olarak, 3 

5. Meşgul ve gayrımeşgul hâldeyken (Hakem), 

6. İstekli ve isteksiz olarak (İbn Abbas, Katâde), 

7. Süvari ve piyade olarak (Ebû Amr, Evzâî), 

8. Sanat sahibi ve sanatsız olarak (İbnu Zeyd), 

9. Evli ve bekâr olarak (Yemân b. Riyâb) 

10. Çocuklu ve çocuksuz (Zeyd b. Elsem), 

11. Sıhhatli ve sıhhatsiz (Cuveybir), 

12. Hafif ve ağır deve ile (Ali b. İsâ, Taberî) 

13. Hafif ve ağır silâhlı olarak (Sa’lebî) 

14. İtaate istekli, muhalefeti ağır görerek, 

15. Mubarezeye istekli, sabır için ağırlığını koyarak. 4 

Meydânî, âyetin mânâsının küllî (genel) olmasıyla 

beraber, tefsirlerinin bu küllî mânânın örnekleri veya tatbikatı 

nevinden cüz’î olabildiklerine dâir bu âyeti misâl 

olarak zikretmiş, mânâsına dâir dokuz madde sıraladıktan 

sonra, “Lâfız, küllî delâletiyle bu tefsirlerin 

tamamına muhtemel olduğu müddetçe bir 

veya birkaç mânâya tahsis etmeye sebep yoktur. 


Doğru olan, “ağır” ve “hafif” lâfızlarıyla uygunluk 

arz eden bütün mânâlara hamletmektir.” diyerek 

bu yorumlara sıcak baktığını dile getirmiştir. 5 

Bu konuda diğer bir örnek de şu âyettir: “Görmediniz 

mi, Allah göklerde ve yerde olan şeyleri 

sizin hizmetinize vermiş ve sizi zâhirî ve bâtınî nimetlerine 

garketmiştir…” (Lokman, 20) âyetindeki 

“zâhir” ve “bâtın” kelimeleri de câmi ifadeler olup 

pek çok mânâyı tazammun etmektedir. Bu kelimelere 

şu mânâların verildiğini görüyoruz: 

1. Zâhirî nimet İslâm, bâtınî ise, Allah’ın setrettiği 

günahlardır (Mükâtil). 

2. Zâhirî, lisanda, bâtınî ise kalbdeki nimetlerdir 

(Mücâhid, Veki’). 

3. Zâhirî, Allah’ın insanlara verdiği giyecekler, 

bâtınî nimetler ise ev eşyalarıdır (Nakkâş). 

4. Zâhirî, çocuk; bâtınî nimet ise cimâ’dır. 

5. Zâhirî, kişinin kendisinde, bâtınî ise kendisinden 

sonra gelen çoluk-çocuğunda görünen nimetlerdir. 

6. Zâhirî, gelip geçen, bâtinî ise, gelecek olan nimetlerdir. 

7. Zâhirî, dünyadakiler, bâtınî ise âhiretteki nimetlerdir. 

8. Zâhirî, bedenî, bâtınî ise dinî nimetlerdir. 6 

9. Zâhirî güzel ses, hoş endam, azaların sağlam 

ve düzgün olması, bâtınî ise; marifetullahtır 

(Dahhâk). 7 

Bediüzzaman ve Kur’ân’ın Câmiiyyeti 

Bediüzzaman, başka mevzularla alâkalı âyet lerde 

olduğu gibi, kâinattaki varlıklarla alâkalı âyetlere 

de -Kur’ân’ın i’câz vecihlerinden biri olarak kabul 

ettiği- câmiiyyeti açısından bakmış, bu nevi âyetleri 

câmi birer ifade olarak ele alıp tefsir etmiştir. Bu bakış 

açısı Bediüzzaman’ın Kur’ân tefsirinde -bilhassa 

kevnî âyetleri tefsirinde- bariz bir şekilde göze 

çarpmaktadır ve bizce orijinal bir bakış açısıdır. 

Bediüzzaman bu konuda özetle şunları söyler: 

“Her bir âyetin zâhiri ve bâtını, haddi ve muttalaı 

vardır…” mealindeki hadîsin işaret ettiği gibi, 

Kur’ân lafızları öyle bir tarzda vaz’ edilmiştir ki, 

her bir kelâmın, hattâ her bir kelimenin, hattâ her 

bir harfin 8 , hattâ bazen bir sükûnun çok vecihleri 

bulunabiliyor. Her bir muhatabına ayrı bir kapıdan 

hissesini verir. Kur’ân bu özelliğiyle, bu kâinatın 

Yüce Yaratıcı’sının kelâmı olarak farklı mertebelerdeki 

insanlara, anlayış, zekâ ve kabiliyetçe farklı 

muhataplara feyzini dağıtıp, nurunu saçmaktadır. 

Kur’ân, ayrı asırlar, dönemler üzerinde yaşamış insanlara 

bu kadar bol bir şekilde mânâlarını saçmış 

olduğu hâlde, tazeliğini, gençliğini zerre kadar zâyi 

etmeyerek, gayet kolay bir tarzda, sehl-i mümteni 

bir surette, herkese anlayışlı ders verdiği gibi, 

aynı derste, aynı sözlerle anlayışları çeşitli, dereceleri 

farklı pek çok tabakalara dahi ders verip iknâ 

eder. Nasıl ki “el-hamdulillah” gibi bir lâfz-ı Kur’ânî 

okunduğu zaman dağın kulağı olan mağarasını doldurduğu 

gibi, aynı lâfız, sineğin küçücük kulakçığına 

da tamamen yerleşir; aynen öyle de, Kur’ân’ın 

mânâları, dağ gibi akılları doyurduğu gibi, sinek 

gibi küçücük, basit akılları dahi aynı sözlerle eğitir, 

tatmin eder. Zîrâ Kur’ân ins ve cinnin bütün tabakalarını 

imana davet eder. Hepsi için imanî ilimleri 

ders verir, ispat eder. Avamın en ümmîsi havâssın 

en ileride olanıyla omuz omuza, diz dize verip 

beraber Kur’ân dersini dinleyip istifade ederler. 

Kur’ân-ı Kerîm öyle bir semavî sofradır ki, binler 

muhtelif tabakada olan fikir, akıl, kalb ve ruhlar o 

sofrada gıdâlarını buluyorlar, arzuları yerine geliyor. 

Hattâ pek çok kapıları kapalı kalıp, istikbalde 

geleceklere bırakılmıştır. 9 

Bediüzzaman, Kur’ân’ın câmiiyetini şu başlıklar 

hâlinde ele almaktadır: a. Lâfzındaki camiiyyeti, b. 

Mânâsındaki camiiyyeti, c. İlmindeki camiiyyeti, d. 

Mebâhisindeki camiiyyeti, e. Üslûp ve îcâzındaki 

camiiyyeti. 10 

Bediüzzaman, Kur’ân’ın câmiiyyetiyle alâkalı 

çeşitli misâller de zikreder. İlmî tefsire konu olmuş 

birtakım âyetlere Kur’ân’ın câmiiyyeti açısından 

yaklaşarak bu nevi âyetlerin taşımış olduğu mânâ 

zenginliğini gözler önüne serer. 

Burada Bediüzzaman’ın Kur’ân’ın lafzındaki 

câmiiyyete örnek olarak zikrettiği âyetlere temas 

ederek âyetleri Kur’ân’ın câmiiyyeti açısından nasıl 

ele aldığına bakacağız: 

א א אא 1. 

“Dağları da yeryüzüne kazık yaptık” 

(Nebe’, 7) âyeti, câmiiyyeti açısından çeşitli insanlara 

göre şu şekillerde anlaşılabilir: 

a. Bir mümin, bu âyetin irşadıyla zâhiren yere 

çakılmış kazıklar gibi görünen dağlardaki faydaları 

ve nimetleri düşünerek Yaratıcı’sına şükreder. 

b. Bir şâir ise bu âyeti okuyunca şunları hisseder: 

Yeryüzü bir taban; gök kubbesi, üstünde konulmuş 

lâmbalarla süslenmiş muhteşem bir mavi 

çadır; ufkî bir daire sûretinde ve semânın eteklerinde 

görünen dağlar ise o çadırın kazıkları gibidir. 

c. Bedevî bir edip ise bu âyeti okuyunca, yeryüzünü 

bir çöl, dağ silsilelerini pek çok ve çeşitli 

bedevî çadırları gibi, güyâ toprak tabakası yüksek 

direkler üstünde atılmış, o direklerin sivri başları o 

toprak perdesini yukarıya kaldırmış, birbirine bakar 

pek çok çeşitli mahlûkatın meskeni olarak tasavvur 

eder. 


d. Bu âyeti okuyan bir coğrafyacı ise, Dünya’yı 

uzayda yüzen bir gemi veya denizaltı ve dağları o 

gemi üstünde tespit ve muvâzene için çakılmış kazıklar 

ve direkler şeklinde tefekkür eder. 

e. Bu âyet üzerinde tefekkür eden bir sosyolog 

ise görür ki, yeryüzünün imarının direği beşerdir. 

Beşer hayatının direği dahi, hayat kaynakları olan 

su, toprak ve havanın istifadeye layık bir surette 

muhafazasıdır. Bunu sağlayan ise dağlardır. Zîrâ 

dağlar su mahzenleri olduğu gibi, rutubeti cezbetme 

özellikleriyle havayı tarayıp temizlerler. Sıcak 

ve soğuğu dengeledikleri gibi, havaya karışan zararlı 

gazları çökelterek havanın tasfiyesine sebep olurlar, 

keza toprağı da çamurluk, bataklık ve denizin 

istilâsından muhafaza ederler. 

f. Bir tabiat bilimci ise bu âyetten şunları anlar: 

Küre-i arzın karnındaki bazı inkılâp ve imtizaçların 

neticesinde meydana gelen zelzele ve sarsıntılar 

dağların zuhuruyla sükûnet bulur. Yeryüzünün 

hiddet ve gazabı, dağların menfezleriyle teneffüs 

etmekle sakinleşir. 11 

Yukarıdaki anlayışların her birinin bu câmi 

âyetin mânâ yelpazesi içinde bir yeri olduğunu düşünebiliriz. 

Çünkü bu anlayışlar âyetin lâfızlarına 

uygun, belâgatçe hoş karşılanabilecek mânâlardır. 

א 2. 

א א 

כאא 

 

א 

אא 

 

א “Gökler ve 

yer bitişikken onları ayırdık…” (Enbiya, 30) âyetindeki 

“ratk” ve “fetk” kelimelerinden doğan câmiiyyettir. 

a. Bu âyetteki “ratkan/ bitişikken” kelimesi, bir 

âlime, -İbn Abbas’ın anlayıp açıkladığı mânâdaşöyle 

ifhâm eder ki: Gökyüzü berrak, bulutsuz; yeryüzü 

kuru ve hayatsız, nebatata gayrıkâbil bir hâlde 

iken; göğü yağmurla, yeri bitkilerle açıp, bir nevi 

izdivaç ve aşılama sûretinde bütün canlıları o sudan 

yaratmak öyle bir Kadîr-i Zülcelâl’in işidir ki; yeryüzü 

O’nun küçük bir bostanı ve semânın yüz örtüsü 

olan bulutlar O’nun bostanında bir süngerdir. 

b. Bir bilim adamı ise anlar ki: Kâinâtın yaratılışının 

ilk hâlinde semâ ve arz şekilsiz birer küme, 

toplu birer madde iken, Cenab-ı Hak, onları açıp 

yaymak suretiyle ayırarak güzel bir şekil, menfaatli 

birer sûret vermiştir. 

c. Başka bir bilim adamı ise bu kelimeden anlar 

ki: Güneş Sistemini teşkil eden Dünya ve diğer 

gezegenler başlangıçta Güneş’e bitişik açılmamış 

bir hamur şeklinde iken, Yüce Allah, o hamuru 

açıp gezegenleri birer birer yerlerine yerleştirerek, 

Güneş’i orada bırakıp yeri buraya getirerek, yeryüzüne 

toprak sererek, sema cânibinden yağmur yağdırarak, 

güneşten ziya serptirerek Dünya’yı şenlendirip, 

bizleri içine koymuştur. 12 

Kur’ân’ın câmiiyyeti açısından bakıldığında bu 

âyetin yukarıdaki mânâlara -bir kısmına işâret yoluyla 

da olsa- delâlet ettiğini düşünebiliriz. Çünkü 

bu âyet gerçekten geniş tefsir ve izahları gerektiren 

önemli bir âyettir. 

Kur’ân’ın câmiiyyetini nazara almayan bazı 

âlimler ise, bu mânâlardan sadece birini tercih 

ederek başkalarını eleştirmiş, doğru bulmamışlardır. 

Meselâ, Kevâkibî, Arz’ın ve diğer gezegenlerin 

Güneş Sistemi’nden ayrıldığı bilgisini, bu âyetle 

irtibatlandırarak üçüncü mânâya meylederken; bu 

âyetin ilmî i’câz’ın en enteresan misâllerinden olduğunu 

belirten Ğamravî ise, ikinci mânâyı tercih 

ederek şu izahta bulunur: Çünkü bu âyet, astronomi 

bilginlerinin kâinatın başlangıçta –henüz yıldız 

ve galaksiler teşekkül etmeden önce- bir tek kitle 

olduğunu, daha sonraları parçalara ayrılmak suretiyle 

peyderpey oluştuğunu keşfetmelerinden çok 

önce bu gerçeği haber vermiştir. Ayette semâvât 

ifadesi çoğul olup bütün gökleri, kâinatı içine alan 

bir ifadedir. Dolayısıyla bu âyet, henüz göklerin ve 

yerin bir arada bulundukları kâinâtın ilk hâlini ifade 

etmektedir. 

Ğamravî, bu âyet hakkındaki izahından sonra, 

ilmî tefsire karşı çıkarak Kur’ân’daki kevnî 

âyetlerden ancak nüzul dönemindeki Arapların anladığı 

mânâyı anlamamız gerektiğini söyleyenlerin 

bu âyetin izahına dâir “Sema yağmur yağdırmıyor, 

arz da bitki vermiyor surette ratk iken, semayı yağmurla 

arzı da bitkilerle açtı.” ifadelere sığınmak 

zorunda kaldıklarını belirtir, şöyle devam eder: 

Hâlbuki Kur’ân bütün beşere hitap etmektedir. 

Onun âyetlerini her asırdaki insanlar bilgileri nispetinde 

anlar. Böylece her asırda ilmî i’câz tazelenir. 

Onların kabullendikleri tefsir sadece bulutlarla 

donanmış sema için söz konusudur. Oysa âyette 

semavât ifadesi geçmektedir. 13 

Böylece, âyetlerin câmiiyyetini nazara alanlar, 

uygun olan bütün mânâların muhtemel olduğuna 

işâret ederken, meseleye Kur’ân’ın câmiiyyeti açısından 

bakmayanlar ise, sadece bir mânâyı –eski 

görüşü veya yeni yorumu/ kendi kanaatini- tercih 

etmiş, diğerlerini tenkit etmişlerdir. Bazıları ise, bu 

konuda ihtiyatlı veya şüpheci davranmayı tercih 

ederek bu tür yorumlara girmekten kaçınmıştır. 

א 3. 

 

 

 

א 

“Güneş de karar kılacağı 

bir yöne doğru akıp gider.” (Yâ-sîn, 38) âyetindeki lâm 

harfi ve mustakar kelimesinden doğan câmiiyyetir. 

“Ve’ş-şemsu tecrî li-mustakarrin le-hâ”daki 

lâm; hem kendi mânâsını (için), hem fî (içinde) 

mânâsını, hem ilâ (-e, -a doğru) mânâsını ifade eder. 

a. Halk o lâm’ı “ilâ” mânâsında görüp anlar ki, 

“Size nispeten ışık verici, ısındırıcı, hareketli bir 


lâmba olan güneşin, elbette bir gün seyri bitecek, 

karar yerine yetişecek, size faydası dokunmayacak 

bir sûret alacaktır.” 

b. Bir âlim de lâm’ı “ilâ” mânâsında düşünerek; 

Güneş’i yalnız bir lâmba değil, bahar ve yaz 

tezgâhında dokunan Rabbânî mensucâtın bir mekiği, 

gece-gündüz sayfalarında yazılan Samedânî 

mektupların mürekkebi, nur bir hokkası sûretinde 

tasavvur eder. 

c. Bir astronomi bilgini de lâm’ı “fî” manasında 

değerlendirerek anlar ki: Güneş, kendi merkezinde 

ve yörüngesi üzerinde zemberek gibi bir cereyan 

ile, sistemindekileri Allah’ın emri ile tanzim edip 

hareket ettirir. 

d. Dikkatli ve hikmet sahibi bir âlim de, şu 

lâm’ı hem illet mânâsında, hem zarfiyet mânâsında 

tasavvur edip anlar ki: Sâni-i Hakîm, işlerine zâhirî 

sebepleri perde ettiğinden, evrensel çekim kanunu 

adındaki kanunuyla, sapan taşları gibi, gezegenleri 

Güneş’le bağlamış ve o çekim ile farklı, 

fakat muntazam hareketle o gezegenleri hikmetle 

döndürüyor ve o çekimi doğurmak için Güneş’in 

kendi merkezindeki hareketini zâhirî bir sebep etmiş. 

Demek, “li-mustakarrin”in mânâsı, “fi-mustakarrin 

lehâ li’stikrari manzûmetihâ” yani “kendi 

müstekarrı içinde manzumesinin istikrarı ve 

nizâmı için hareket ediyor” demektir. Çünkü İlâhî 

bir kanun olarak hareket harareti, hararet kuvveti, 

kuvvet câzibeyi doğurur. 

e. Şâirâne bir fikir sahibinin aklına şu lâm’dan 

ve istikrardan şöyle bir mânâ gelir ki: Güneş nurânî 

bir ağaç, gezegenler ise onun hareketli meyveleridir. 

Ağaçların aksine olarak, Güneş silkinir, tâ o meyveler 

düşmesin. Eğer silkinmezse düşüp dağılacaklar. 

f. Şair ruhlu, hüşyâr kalb sahibi birisi ise şu 

lâm’dan ve istikrardan şöyle hayal edebilir ki, güneş 

meczup bir ser-zakirdir. Halka-i zikrin merkezinde 

cezbeli bir zikir eder ve ettirir. 

Evet, Güneş bir meyvedardır; silkinir, tâ düşmesin 

seyyar olan yemişleri. 

Eğer sükûtuyla sükûnet eylese, cezbe kaçar, ağlar 

fezâda muntazam meczupları. 14 

4. 

 

א 

אא 

 

 

 

 

א 

א 

“O Allah ki, yedi semayı arzdan da onların mislini yarattı.” 

(Talâk, 12) âyetine de Kur’ân’ın câmiiyyeti 

açısından yaklaşan Bediüzzaman, “arzın da yedi 

sema gibi yaratıldığını” yedi iklim, yedi kıt’a, arzın 

merkezinden kabuğuna kadar olan yedi tabakası, 

yedi ayrı küre-i arz gibi izahlarla açıklamıştır. 15 

Burada Kur’ân’ın câmiiyyeti konusunda yöneltilebilecek 

“Eğer desen: Geçmiş misâllerdeki 

bütün mânâları nasıl bileceğiz ki, Kur’ân onları 

irâde etmiş ve işaret ediyor?” şeklinde bir soruya 

Bediüzzaman’ın verdiği cevapla bu önemli konuyu 

tamamlamak istiyoruz: 

Mâdem Kur’ân bir hutbe-i ezeliyedir, hem çeşitli 

tabakalar hâlinde asırlar üzerinde ve arkasında 

oturup dizilmiş bütün insanlara hitap ediyor, ders 

veriyor. Elbette çeşitli anlayış seviyelerine göre 

müteaddit mânâları derc edip irâde edecektir ve 

irâdesine dair emâreleri olacaktır… Arapçaya uygun, 

dinî prensipler açısından hak olmak şartıyla, 

belâgatçe makbul ve güzel karşılanan bütün vecihler 

ve mânâlar, çeşitli İslâmî ilimlere mensup 

âlimlerin icmâıyla ve ihtilâflarının şehâdetiyle, 

Kur’ân’ın mânâlarındandır. O mânâlara derecelerine 

göre birer emare vazetmiştir; bu emare ya 

lâfzîdir, ya da mânevîdir. Mânâyla alâkalı olanı, ya 

siyâk veya sibâk-ı kelâmdan çıkar veya başka âyette 

o mânâya işaret eden bir emare bulunur. Muhakkikler 

tarafından yazılan yüz binler tefsirler, 

Kur’ân’ın câmiiyyet ve lâfzındaki harikaların açık 

delilleridir. 16 

* Atatürk Üniv. İlâhiyat Fak. Öğretim Üyesi 

vgulluce@yeniumit.com.tr 

Dipnotlar 

*. Not: Bu makale Bilimsel Tefsirde Usûl adlı eserimizden istifadeyle 

hazırlanmıştır. 

1. Mehmet Kileci, Risâle-i Nûr’da Kur’ân Mucizesi, İz Yayıncılık, İstanbul, 

1997, s. 220. 

2. Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, II, 172, 212. Ayrıca bu hadisi 

Nesâî İbn Abbâs’tan nakletmiş, Askerî ise mürsel olarak rivayet 

etmiştir. Başka sahih kaynaklarda da benzer manada rivayetler 

vardır (Aclûnî, I, 308). 

3. Bu görüşe âyetin sebeb-i nüzûlü delâlet etmektedir. Şöyle ki: İri 

cüsseli, şişman bir sahabî olan Mikdâd (r.a) Peygamberimizin yanına 

gelerek, savaşa çıkmak için müsaade ister, bunun üzerine bu 

âyet iner (İbnu’l-Cevzî, III, 300). 

4. Mâverdî, II, 365-366; İbnu’l-Cevzî, III, 300-301. 

5. Meydânî, et-Tedebbürü’l-Emsel, s. 60-61. 

6. Mâverdî, IV, 342-343 

7. İbnu’l-Cevzî, VI, 165. 

8. Şa’râvî şöyle diyor: Kur’ân’ın i’câzı bazen bir harfde görünür. 

Kur’ân’dan bir harf müthiş bir i’câz taşır (bkz. Hâlidî, s. 307). Bu 

bahiste zikredeceğimiz, “Ve’ş-şemsu tecrî li-mustakarrin lehâ” 

âyetindeki “lâm” harfi bu konuda güzel bir örnektir. 

9. Nursî, Sözler, s. 390-391 Zikredeceğimiz misaller, Kur’ân’ın lafzındaki 

camiiyyetle ilgilidir. 

10. Bkz. a.g.e., s. 391-404. 

11. Nursî, Sözler, 391-392; es-Saykalu’l-İslâmî, 46-47. Bu âyetteki 

evtâd (kazık) ifadesinde, dağların da tıpkı kazıklar gibi yer altında 

uzantılarının olduğuna işaret edilmiştir (Tarâvene, s. 28). 

12. Nursî, Sözler, s. 392-393. Bu âyetteki, “fetaknâ/ ayırdık” kelimesi 

telaffuz esnasında tam bir patlama sesi vermekte âdeta Büyük 

Patlama Teorisiyle (Big Bang) ifade edilen, kâinâtın büyük bir 

patlamayla yaratılması hadisesindeki sesi canlandırmaktadır (bkz. 

Necdet Çağıl, “Secde Sûresi, 7. ayetindeki Halaqahû ve Halqahu Kıraatleri 

Bağlamında Mutlak İyinin Evrenselliği”, EKEV Akademi Dergisi, 

Bahar, 2005 Sayı, 23, s. 31. 

13. Ebu Hacer, s. 255, 256, 190. Duman, bu âyetin evrenin ilk yaratılış 

suretinden bahsettiğinin açık olduğunu belirtirken (Duman, 

Beyânu’l-Hak, Fecr Yayınevi, Ankara, 2006, II, 357) M. Said es- 

Suyûtî de bu âyetin açık bir şekilde arzın güneş sisteminden ayrıldığını 

ifade ettiğini belirtir (a.g.e., s. 32). 

14. Nursî, Sözler, 393-394. 

15. Bkz. Nursî, Lem’alar, s. 59 

16. Nursî, Sözler, s. 395. 


YENi ÜMiT 

Dr. M. Selim ARIK* 


Bir milletin geçmişiyle iç içe ve ruh köküne sımsıkı bağlı bir “kültür”, 

o milletin yaşama ve yükselme yollarını açar ve aydınlatır. Aksine, 

her gün değişik bir anlayış ve düşünceyle sürekli zikzaklar çizmek 

o milleti çürütür, yerle bir eder. 

Gelenekler 

(Örf-Âdet) 

ve Din 

Din fıtrî (yaratılışa uygun) olup insanlık 

tarihi ile başlar. Din, tarihin 

bütün devirlerinde ve bütün 

toplumlarda dâima mevcut olmuş, milletlerin 

örf ve âdetlerinin oluşmasında önemli 

rol almıştır. Din, akıl sahiplerini peygamberin 

bildirdiği gerçekleri benimsemeye çağıran 

İlâhî bir kanundur. (et-Ta’rifât, “din” 

md.) Kur’ân’da, Hz. Nuh’a emredilenlerin 

Hz. İbrahim’e de tavsiye edildiği (Şûrâ 

42/13.) ve Hz. İbrahim’e sahifeler verildiği 

(A’lâ 87/19.) belirtilerek, hak dinlerdeki temel 

referansının peygamber kaynaklı “İlâhî 

vahiy” olduğu hatırlatılmaktadır. İbrahimî 

gelenek, Kur’ân-ı Kerîm’de örnek şahsiyet 

olarak takdim edilen, tek başına bir ümmet 

olarak nitelenen ve Hz. Peygamber’in de 

uyması istenen Hz. İbrahim’in temsil ettiği 

gelenek yani Allah inancı olan Tevhid akidesidir 

ki, o da İslâm’dır. Bütün İlâhî dinler 

Allah’ın birliği esasına dayalı olduğu için, 

Hz. Muhammed’in (sallallâhu aleyhi ve sellem) 

tebliğ ettiği İslâm dini ile diğer peygamberlerin 

getirdiği dinler temelde birleşirler. Nitekim 

Kur’ân-ı Kerîm’de önceki dinlere de 

“İslâm” denildiği görülmektedir. (Bkz. Al-i 

İmran 3/19.) İslâm, bütün dinlerin ortak ismidir. 

Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği İslâm 

dininin kendine has hükümleri varsa da, 

önceki peygamberlere emredilen birçok husus 

aynen devam etmektedir. Meselâ adam 

öldürmek, zina etmek ve hırsızlık yapmak 

bütün dinlerde yasak kılınmıştır. Erkeklerin 

sünnet olması ise, Hz. İbrahim’den intikal 

eden fıtrî bir gelenektir (sünnet). (Bkz. Buhari, 

Enbiya, 8.) Günümüzde Yahudilerde 

bu gelenek hâlâ devam etmektedir. Zîrâ Hak 

dinler; kişinin canını, malını, aklını, dinini 

ve neslini korumayı hedeflemiştir. İslâm 

dini de bu “beş hususu” aynen muhafaza etmiş 

ve bunlara “zaruret-i hamse” demiştir. 

Gelenekler (Örf – Âdet) 

Türkçedeki gelenek sözcüğü, bazen “örf 

ve âdet”, bazen de “töre” şeklinde ifade edilmektedir. 

Örf, “İyi olan, yadırganmayan, bilinen, 

peş peşe gelen” mânâsına gelmektedir. 

(Râgıb el-İsfahânî, el-Müfredât, s. 334.) Sevinç 

günlerini hatırlatan “Bayram” kelimesinin 

Arapça karşılığı “Iyd” dır. Iyd de, “her yıl 

yeni bir sevinçle dönen gün”ü ifade eder. 

Böylece bayramlar her yıl tekrarlanan ve 

milletin örf ve âdetine uygun olan gelenekleri 

hatırlatmaktadır. Buna göre örf kelimesi, 

kamu vicdanının hayırlı ve yararlı görüp 

âdet hâline getirdiği her türlü dinî ve millî 


konulardaki iyilik ve güzellikleri ifade etmektedir. 

Abdullah b. Mesud’un (radıyallahu 

anh) “Müslümanların iyi gördüğü Allah katında 

da iyidir. Onların kötü gördüğü Allah 

katında da kötüdür” (Ahmed b. Hanbel, Müsned, 

1, 379.) rivayeti, toplumda kabul gören 

güzel âdetlerin Kur’ân ve Sünnet çerçevesinde 

olmasına işaret eder. Çünkü Kur’ân 

ve Sünnet’in hoş görmediğini, Müslümanlar 

da tasvip etmez. Şu hâlde örf ve âdetler, 

toplum tarafından bilinen, kabul edilen, hoş 

karşılanan, dine göre de meşrû ve makbul 

olan davranışlardır. Kur’ân’da geleneklerin 

akıl ve vahiy süzgecinden geçirilmesi, vahye 

aykırı olmayan, akla ve insan yaratılışına uygun 

bulunan örf ve âdetlerin kabul edilmesi 

emredilmektedir. (Bkz. Bakara 2/170.) Yine 

Kur’ân’da İsrailoğulları ve daha başka birçok 

eski kavimlerin kötülükleri âdet ve alışkanlık 

hâline getirilmeleri yüzünden perişan ve 

helâk oldukları (el-Maide 5/78-79; Ebu Davud, 

Melâhim, 17; İbn Mace, Fiten, 20.) belirtilmektedir. 

Taassup ve Cahiliye Gelenekleri 

Taassup, sözlükte “kendi soyuna yardım 

etmek, körü körüne bağlanmak” (İbn Manzur, 

Lisanü’l-Arab, “asb” md.) mânâsına gelir. 

Tahânevî ise “Herhangi bir tarafa bağlılıktan 

dolayı delili apaçık ortaya konduğunda bile 

gerçeği kabul etmeme” (Tahanevî, Keşşaf, 2, 

941.) şeklinde tanımlamaktadır. Arapların 

İslâm’dan önceki inanç, tutum ve davranışları 

cahiliye dönemi olarak ifade edilir. 

İslâmiyet, Tevhid inancını getirerek putperestliğe 

karşı kesin tavır almış, bu inancın 

eseri olan ve insan şerefine yakışmayan 

bütün kötü âdetleri ortadan kaldırmıştır. 

Zîrâ cehâlet, ilmin zıddı olarak “bilgisizlik” 

mânâsına gelmektedir. Kur’ân’da bu husus 

“Hani inkâr edenler kalblerine taassubu, 

cahiliye taassubunu yerleştirmişlerdi. Allah 

ise, Peygamberine ve inananlara huzur ve 

güvenini indirmiş ve onların takva (Allah’a 

karşı gelmekten sakınma) sözünü tutmalarını 

sağlamıştı.”(el-Feth 48/26.) şeklinde belirtmektedir. 

Görüldüğü gibi bu âyette, cahiliye 

çağının taassup ve barbarlığına, kin, nefret 

ve şiddetine işaret edilmektedir. Bundan 

dolayı Arapların İslâm döneminden önceki 

hayatlarına “cahiliye devri” denmiştir. Bu aynı 

zamanda Arapların çevrelerinde yaşayan insanlara 

göre medeniyet bakımından geri kalmaları, 

puta tapmaları, kötülük yapmalarını 

önleyen bir din, bir peygamber ve semavî 

kitaba sahip olmamaları demektir. İslâmiyet 

ise, aydınlanma ve bilgi devridir ve bu mânâda 

cahiliye çağının karşıtıdır. Şu hâlde 

cahiliye devrinde Arapların, Allah’ı hakkıyla 

bilmedikleri, O’na şirksiz iman etmedikleri, 

sulh ve sükûndan uzak oldukları, güçlü ve 

asil sayılanları dâima haklı kabul ettikleri ve 

adaletten mahrum bir hayat yaşamaları, onları 

cehalete sevk etmiştir. 

Arap toplumunda çok tanrılı din anlayışı 

gelenek hâlini almıştı. Onlar “Atamız İbrahim 

Peygamber!.” dedik leri hâlde O’nun 

getirmiş olduğu “Hanif” dininin prensiplerine 

uymuyorlardı. Bununla birlikte Hz. 

İbrahim’in getir miş olduğu dine inanan 

birta kım kimselerin mevcut olduğu da bilinmektedir. 

Bunlar, putlara tapmıyorlar, 

kurban keserek veya başka bir şekilde onlara 

ta’zimde bulunmuyorlardı. Bu inançtaki 

kimseler zina ve fuhşa yönelmiyor, içki 

içmiyor, yağma-soygun, hırsızlık, cinayet 

vs. gi bi dönemin yaygın kötülüklerine bulaşmıyor, 

kız çocuklarını diri diri toprağa 

gömenlere engel olmaya çalışıyorlardı. Bunlar 

ara sında Hz. Ebu Bekir ilk sıralarda yer 

almaktaydı. Cafer b. Ebî Talib, Habeşistan 

Kralı Necaşi’ye vardığı zaman Arapların 

bazı cahiliye geleneklerini şöyle anlatmıştır: 

“Ey Hükümdar! Biz cahiliye taassubuna sahip 

bir kavimdik. Putlara tapar, ölü hayvan 

eti yer, fuhuş yapardık. Akrabalık bağlarına 

riayet etmez, komşularımıza kötülük eder, 

güçlü olanımız zayıfları ezerdi.” (İbn Hişam, 

es-Sire, 1, 335.) Bu gelenekler yalnız 

Arabistan’da değil, her dönem ve mekânda 

taassup olarak yerleşmiş kötü âdetleri ifade 

etmektedir. 

Buâs savaşları olarak bilinen Medine’de 

Evs ve Hazrec kabileleri arasında 120 yıl 

devam eden düşmanlık ve kan davası “İslâm 

kardeşliği” ile sona ermiştir. Peygamberimiz 

“Şu cahiliye çığlığını bırakınız! O ne kötü 

şeydir!” (Buhari, Menakıb, 8.) şeklinde ikaz 

ederek zaman zaman uyarıda bulunmuştur. 

Zîrâ Arapların geleneklerinde, “Ey Filan 

oğulları yetişiniz!” diye bağırıldığında, bu 

çağrıyı işiten kabile toplanarak çağrıyı yapan 

kimseye, haklı veya haksız, zalim veya maz- 


lum olsun yardım ederdi. İslâmiyet kabile taassubuna 

dayanan bu şekildeki yardımı ve kan davasını 

kaldırmış, ihtilâfları adalet ve hukuk kuralları çerçevesinde 

halletme yolunu tutmuş, suçun ferdîliği 

esasını kabul etmiştir. Bundan dolayı cahiliye davasını 

sürdürmeyi ve bu şekildeki davete icabet etmeyi 

de büyük günah saymıştır. Hz. Peygamber, bir 

tartışma sırasında Bilal-i Habeşi’ye “kara kadının 

oğlu” diyen Ebu Zer el-Gıfari’ye; “Onu annesinin 

renginden dolayı mı ayıplıyorsunuz? Demek ki siz 

hâlâ cahiliye ahlâkı üzeresiniz.” (Buhari, İman, 22.) 

diyerek, cahiliye âdetlerinin kötülüğünü hatırlatmıştır. 

İslâm, cahiliye devrindeki sınırsız evliliğe de 

ölçü getirmiştir. Meselâ, Müslüman olduğu zaman 

on hanımı bulunan Gaylan b. Seleme Peygamberimizin 

yanına geldiğinde Peygamberimiz kendisine 

bu kadınlardan en fazla dördünü tercih edebileceği 

bildirmiştir. (Tirmizi, Nikah, 33; İbn Mace, Nikah, 

39-40.) Ayrıca, İslâm aile hukukunda uygun 

olmayan, cahiliye dönemindeki evlât edinme, iki 

kız kardeşi bir nikâhta tutma, kardeşlik sözleşmesi, 

sırf vasiyete dayalı miras paylaştırma usulleri 

gibi gelenekler de kaldırılmıştır. (Nisa 4/11-14.) 

Önceki din ve kültürlerde farklı şekil ve maksatlarla 

da olsa “kurban” geleneği bulunmaktaydı. 

(Bkz. Maide 5/27.) Hattâ Arap toplumunda çocukların 

dahi putlara kurban adandığı bilinmektedir. 

(Bkz. Muvatta, Nuzûr, 7.) Oysa İslâm dini cahiliye 

Araplarının kurban âdetini Tevhid inancına aykırı 

öğelerden temizleyerek Hz. İbrahim’in sünnetine 

uygun biçimde ihya etmiştir. Ayrıca kurbanın 

sosyal yardımlaşmaya vesile olmasını teşvik ederek 

yardımlaşma kültürünü zenginleştirmiştir. 

Arapların Kâbe ile münasebetleri, ibâdetleri 

de cahiliye taassubuna dayanmaktaydı. Zîrâ onlar, 

Kâbe’nin içine koydukları putlara tapıyorlardı. 

Arap geleneğinde de Kâbe’nin bakım ve yönetim 

sorumlusu (velîsi) olmak büyük bir mazhariyet 

ve şerefti. Müşrikler, Kâbe’de geleneklerine göre 

ibâdet ederken ıslık çalıp el çırparak Beytullah’ın 

çevresinde dolaşıyorlar ve Kureyşîlerin imtiyaz 

alâmeti olarak Kâbe’yi çıplak tavaf ediyorlardı. (İbn 

Kesîr, 3, 593-594.) Yine cahiliye dönemindeki bir 

geleneğe göre Araplar ihramlı iken veya daha başka 

bazı dinî gerekçelerle evlerine girmezler; mutlaka 

girmeleri gerektiğinde de -kapıyı kullanmanın 

doğru olmadığına inandıkları için- evlerin arkasındaki 

bir pencereden veya açtıkları bir delikten 

girerlerdi. Çünkü bunun iyi ve erdemli bir davranış 

olduğuna inanırlardı. Kur’ân-ı Kerîm “İyilik, 

evlere arkalarından girmeniz değildir. Ama iyi 

davranış takva sahibi insanın davranışıdır. Evlere 

kapılarından girin. Allah’a saygılı olun ki kurtuluşa 

eresiniz.”(el-Bakara 2/189.) âyeti ile bu davranışın 

mânâsız bir meşakkat olduğunu anlatmıştır. Ayrıca 

bu davranış evdekileri rahatsız edeceği için edebe 

de aykırıdır. Asıl iyi ve erdemli olan davranış, 

mânâsız geleneklerin tekrarı değil, insanın her işini 

takvâya göre yapması, yani tutum ve davranışlarını 

Allah’a ve O’nun emirlerine saygı şuuru içinde yerine 

getirmesi mesajı verilmektedir. 

Teşe’üm inancı da Tevhid’e aykırı kötü bir gelenekti. 

Zîrâ teşe’üm, hâdiseleri kötüye ve uğursuzluğa 

hamletme düşüncesidir. Nitekim uğursuz 

sayma inancında kuşların uçuşu, baykuşun, karganın 

ötüşü, köpeğin uluması, merkebin anırması, 

yolda önünden yılan, kara kedi gibi hayvanların 

geçmesine varıncaya kadar hâdiseleri hep kötüye 

yorumlama düşüncesi bulunmaktadır. Oysa hayrın 

ve şerrin yaratıcısı yalnız Allah’tır. Allah izin vermediği 

müddetçe hiçbir şey meydana gelmez. Ancak 

uğurlu sayma mânâsındaki “tefe’ül” inancı ise, 

hâdiselere müspet ve iyim ser bakma şeklinde anlaşılması 

şartıyla, Sünnet tarafından kabul edilmiştir. 

(Bkz. Buhari, Tıb, 44.) Fakat geleceğe dair bilgi verme 

mânâsındaki “fal” ise kesinlikle yasaklanmıştır. 

Özenti ve Taklit 

İslâmî ahlâka uymayan gelenekleri şuursuz 

özenti içinde taklit etmek dinen hoş karşılanmamıştır. 

Nitekim bir hadîste şöyle haber verilmektedir: 

“Kim bir (yabancı) millete (dînî ve ahlâkî yönden) 

benzemeye çalışırsa (kendi benliğini ve İslâm’ın izzetini 

düşünmeden, onlar gibi olmaya ve yapmaya kendisini 

zorlasa) artık o kişi onlardan sayılır.”(Ebû Davûd, 

Libâs, 5) Bu hadîsteki sakındırma Müslümanların 

şahsiyetlerini ve ahlâklarını korumaya yöneliktir. 

Yoksa faydalı işlerde gayrimüslimlerin yaptığını 

yapmama mânâsında değildir. Özenti ve taklidin 

kötülüğü ise hadîste şöyle anlatılmaktadır: “Muhakkak 

ki siz, kendinizden önce gelen (Yahudi ve 

Hristiyan) milletlerin karış karış, arşın arşın yoluna 

gideceksiniz. O kadar ki, şayet onlar kertenkele deliğine 

(küçüklükten kinayedir) girseler, siz de onlar 

gibi yapmaya çalışacaksınız.” (Müslim, İlm, 6) 

Cahiliye devrindeki kadınların vücutlarına iğne 

ile yaptırdığı “döğme” âdetini Peygamberimiz yasaklamıştır. 

(Bkz. Buhari, Libâs, 84.) Nitekim 

Hristiyanların Kudüs hacılarının da kollarına döğme 

yaptırdıkları nakledilmektedir.(Kamil Miras, 

Tecrid-i Sarih Tercemesi, 6, 381.) Oysa insanın vücudunu 

süs ve gösteriş olarak dağlaması haramdır. 


İslâm dini, fıtrata önem veren bir din olduğundan 

“Ahsen-i takvim” üzere yaratılan insanın fıtrat-ı 

asliyesini değiştiren bu dövme âdetinden insanları 

uzaklaştırmaya çalışmıştır. Nitekim bir başka 

hadîste “Güzellik için döğme yaptıran ve Allah’ın 

yarattığı güzelliği değiştirmeye kalkan kadınları Allah 

rahmetinden uzaklaştırsın.”(Tirmizi, Edeb, 33.) 

buyrulmaktadır. Hadîste yalnız kadınların zikredilmesi 

ise bu kötü âdetin Arabistan’da bilhassa kadınlar 

arasında cereyan etmesindendir. Bu konudaki 

yasak hem erkek hem de kadınlar için geçerlidir. 

Günümüzde çeşitli ülkelerde yaygın şekilde yapılan 

döğmenin, özellikle gençlerimiz arasında âdet 

hâline getirilmeye çalışıldığı görülmektedir. 

Peygamberimiz Medine’ye hicret ettikten sonra, 

buradaki Müslüman ahalinin İran’dan gelenek 

olarak intikal eden “nevruz” ve “mihrican” bayramlarını 

kutlamaya devam ettiklerini görmüştür. 

Bunun üzerine “Allah sizin için o iki günü daha 

hayırlı iki günle, kurban ve ramazan bayramıyla 

değiştirmiştir.” (Ahmed b. Hanbel, 3, 103.) buyurmuşlardır. 

Demek ki Peygamberimiz o dönem 

itibariyle Müslüman olmayan, ateşperest olan bir 

toplumun geleneklerinin bayram olarak kutlanmasını 

hoş karşılamamıştır. İslâm dininde gelenek 

olarak kutlanan bu bayramlar, kurban kesimi 

ve sıla-ı rahim ziyaretleriyle aynı zamanda ibadet 

hâline dönüşmüş olmaktadır. Günümüzde özellikle 

Hristiyanlarca kutsal sayılan “noel” kutlamaları 

ve eğlenceye vesile olan “yaş günü” gelenekleri 

bütün dünyada rağbet görmektedir. Oysa Müslümanlar 

böyle zamanları yeni hayatın murakabe ve 

muhasebesine vesile bilip, Allah’a karşı zikrini ve 

şükrünü ziyadeleştirmelidir. 

Batı ülkelerindeki evlerde köpek besleme âdeti 

bizlerde de görülmeye başlanmıştır. Hadîslerde 

köpek beslemenin belli kurallara uymak şartıyla 

(av ve bekçilik gibi) caiz olması belirtilmekle beraber, 

(Bkz. Müslim, Musakât, 51.) evlerde köpek beslemenin 

ise doğru olmayacağı bildirilmektedir. (Bkz. 

Müslim, Libas, 81.) Zîrâ köpek yırtıcı hayvanlar 

grubunda yer almakta ve etinin yenmesi haram kabul 

edilmektedir. Dinimiz çevreyi, tabiî güzellikleri 

korumayı, hayvanlar dâhil bütün canlılara merhametle 

davranmayı emretmektedir. Hayvanlara 

eziyet edilmesini, onların boş yere öldürülmesini 

de kesinlikle yasaklamaktadır. Kültür tarihimizde, 

aç kalan hayvanları doyurmaya tahsis edilmiş vakıfların 

kurulması hayvanlara verilen değeri göstermektedir. 

Ancak İslâm dini insanın sağlığına, 

temizliğe ve koruyucu hekimliğe de ayrı bir dikkat 

etmektedir. Dolayısıyla köpek, ihtiyaç hâlinde belli 

yerlerde beslenebilir. Fakat ev içinde süs hayvanı 

olarak beslenmesi fakihler tarafından hoş karşılanmamış 

ve tecviz edilmemiştir. (Bkz. İbn Rüşd, 

Bidayetü’l-müctehid, 2, 105.) 

İslâm ve Gelenekler 

İslâm dini, önceki milletlerin cahiliye devri geleneklerini 

tamamıyla reddetmemiştir. Peygamberimiz: 

“Ey Saib! Cahiliye çağında yaptığın faziletli 

şeylere İslâm devrinde de devam et. Misafiri ağırla, 

yetime ikram et ve komşularına iyi davran.” (Müsned, 

3, 425.) buyurarak, cahiliye devrindeki güzel 

geleneklerin devamını tavsiye ettiği görülmektedir. 

Peygamberimiz de ilk vahiy esnasında Cebrail’i 

görmesi ve korkması üzerine Hz. Hatice’nin: “Sen 

akrabana bakarsın. İşini görmekten âciz olanlara ve 

fakirlere destek olursun. Misafiri ağırlarsın. Hak 

yolunda musibete uğrayanlara yardımda bulunursun.” 

(Buhari, Bedü’l-vahyi, 3.) diyerek, cahiliye 

devrindeki güzel âdet ve gelenekleri saydığı görülmektedir. 

Hz. Peygamber cahiliye devrinin uygulaması 

olarak hac hizmetlerinden sikâye (hacılara su 

dağıtma işi) ve sidâne veya hicâbe (Kâbe’nin bakımı ve 

anahtarlarını muhafaza görevleri) gibi âdetlerin devamını 

onaylamıştır. Zîrâ Mekke fethi sırasında Peygamberimiz: 

“Dikkat edin! Kâbe’nin hizmeti ve 

hacılara su dağıtımı dışında geçmişe ait bütün gelenekleriniz, 

kan ve mal davalarınız ayağımın altındadır.” 

(Ahmed b. Hanbel, 2, 36.) buyurarak, İslâmî 

değerlere aykırı olan kötü geleneklerin İslâm’da devam 

etmeyeceğini bildirmiştir. Hz. Peygamber’in 

nübüvvetten önce katıldığı bugünkü sivil toplum 

kuruluşları mânâsındaki “hilfü’l-fudûl” adındaki 

yardımlaşma derneği faaliyetleri ile ilgili olarak, 

“Ben (İslâm’dan önce) Abdullah b. Cüd’an’ın evinde 

bir antlaşmaya şahit oldum. Orada bulunmayı 

nice sevdiğim kırmızı develere tercih ederim. Şayet 

böyle bir anlaşmaya İslâmî dönemde (şu anda) çağrılsam 

hemen kabul ederdim.”(Kurtubi, el-Cami Li 

ahkâmi’l-Kur’ân, 10, 169.) sözüyle, İslâm’dan önceki 

Arapların güzel geleneklerini onayladığını göstermektedir. 

Artık bunlar aynı zamanda İslâm’da 

yeni teşri de kabul edilmektedir. 

İslâm ve Medeniyet 

Şehir anlamındaki “Medine” ile uygarlık mâ nâsına 

gelen “Medeniyet” kavramları arasında “din” 

ve “millet” bütünlüğünü ifade eden mânâ bulunmaktadır. 

Şu hâlde medenî olmanın gereği, muhatabı 

ilzam değil ikna etme ve hoşgörüyle karşılamadır. 

H. 8. yılda Mekke’nin fethi senesinde Hz. 


Peygamber Mekke’ye kan dökmeden girerken aralarında 

Kureyş’in ileri gelenleri olmak üzere herkes 

Peygamberimiz’in nasıl muamele edeceğini bekliyordu. 

Acaba onlardan şimdi hesap soracak mıydı? 

Çünkü şehir fethedilmiş, ahalisi ise daha önceden 

Kendisi’ne zulmetmiş, O’nu memleketinden çıkarmışlardı. 

Peygamberimiz askerî komutanlıktan 

öte önce bir Peygamber sıfatıyla şehre girmiş ve onların 

gönüllerini fethetmiştir. Zîrâ “Ebû Sufyan’ın 

evinde olan emindir, kendi evine giren emindir.” 

(Ebu Davud, Harac, 25.) buyurarak İslâm dininin af 

ve müsamaha üzerine tesis edildiğini dost ve düşmana 

göstermiştir. Ardından muzaffer bir komutan 

olarak da “Ey Kureyş! Benden ne umarsınız?” 

diye sormuş. Onlar “Sen kerim ve civanmert kardeşsin, 

âlicenap bir kardeş oğlusun.” demişlerdir. 

Peygamberimiz de onlara: “Ben bugün kardeşim 

Yusuf’un (a.s) dediği gibi derim.” diyerek “Bugün 

size kınama yok, Allah sizi bağışlasın. O, merhametlilerin 

en merhametlisidir.” (Yusuf, 12/92.) 

âyetini okumuştur. Ardından “Bugün siz hesaba 

çekilmeyeceksiniz, gidiniz, hepiniz serbestsiniz.” 

buyurmuşlardır. Böylece Peygamberimiz cahiliye 

dönemi âdetlerini ortadan kaldırarak af ve sulhun 

öncülüğünü yapmıştır. Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de 

suçlara verilecek karşılık/ceza anlatılırken af, bağışlama 

ve düzeltme (sulh) yolu (Bkz. Şûrâ 42/40.) 

teşvik edilmektedir. Zîrâ Peygamberimiz: “Kim 

kan davasını affederse (katilin cezalandırılmasını 

istemezse), o kişinin sevabı ancak Cennet’tir.” 

(Suyuti, el-Fethu’l-Kebir, 3, 212.) buyurarak, özellikle 

töre uygulaması olarak devam eden kan davalarının 

bitmesine teşvikte bulunmaktadır. Yine 

Peygamberimiz’in veda hutbesinde cahiliye âdeti 

olan kan davalarının kaldırıldığını bildirmesi ve 

bunu kendi akrabalarından başlatması, (İbn Mace, 

Menasik, 76.) içtimaî barış ve huzurun en önemli 

temellerinden birinin sulh olduğunu göstermiştir. 

Günümüzde görülen bazı bölgelerdeki “töre cinayetleri” 

ise hiçbir şekilde tasvip edilmeyen kötü bir 

âdet ve gelenektir. Kur’ân’da Cenâb-ı Hak “Kolaylığı 

seç, iyi olanı (ma’rufu) emret, cahillere aldırma.” 

(A’raf 7/199.) buyurmaktadır. Buradaki cahillere 

aldırmamak, onların tuttukları yolun yanlışlığını 

göstermemek, bozuk inançlarını düzeltmemek 

mânâsına gelmez. Çünkü bu, İslâm’ın emri bi’lma’ruf 

nehyi ani’l-münker prensibine aykırıdır. Şu 

hâlde cahillere aldırmama; insanları iyilik ve doğruluk 

yoluna çağırırken kendini bilmezlerin edep 

ve ahlâkla bağdaşmayan kötü ve çirkin davranışlarına, 

küstahça hareketlerine, haksızlıklarına aynıyla 

karşılık vermemek demektir. Müslümanlar bu tür 

olumsuz hareketler karşısında öfkeye kapılmadan, 

sabırlı, hoşgörülü ve bağışlayıcı olabilmelidir. Zîrâ 

takvâ erdemine sahip olmanın şartlarından biri de 

kötülüğe kötülükle cevap vermemek, cahillerin seviyesine 

düşmemek, aksine olabildiğince kolaylık, 

özveri, barış ve uzlaşmadan yana olmaktır. 

Netice 

İslâm dininin son elçisi Hz. Peygamber’in (sallallahü 

aleyhi ve sellem) nübüvveti Mekke ve Medine 

dönemi olarak ikiye ayrılmaktadır. Bu dönemlerin 

İslâm kültür ve geleneği açısından önemli bir 

yeri vardır. Mekke dönemi; akidesiyle, inancıyla, 

ahlâkıyla, sosyal ve kültürel değerleriyle, ayrı dünyaların 

insanı olan Cahiliye Araplarının, inanç ve 

değerler yönünden yeniden ele alınmasıyla geçmiştir. 

Medine dönemi ise, Mekke döneminde 

yetişen yeni insan tipinin inanç ve düşünce sistemini 

pratik hayata geçirdiği dönemdir. Bunların 

muhtevasını ise, daha çok muamelât olarak bilinen, 

hukuk, iktisat gibi konularla birlikte namaz, 

oruç, zekât gibi ibadetle alâkalı mevzular teşkil 

ediyordu. Nitekim Hz. Âdem (a.s) ile başlayan 

ve zaman zaman fetret dönemleri geçiren Tevhid 

inancı, en son ve kâmil haliyle yeniden tesis 

edilmiştir. Bu yeni din, geçmişe ait her türlü 

yanlış ve bâtıl düşünceleri geride bırakarak kendi 

kültürünü de oluşturmuştur. Bu kültürün odak 

noktasını hiç şüphesiz “Tevhid” düşünce si teşkil 

etmektedir. Dolayısıyla Hz. Peygamber, Tevhid 

inancı ve İbrahimî geleneğe aykırı bulunmayan 

âdetleri kabul ederken, insanlığın fıtratına ve 

Tevhid’e ters düşen âdetleri tamamen kaldırmaya 

yönelik gayret içinde olmuştur. Bu düşünceler 

çerçevesinde İslâm kültür ve geleneğinin temelini 

teşkil eden İslâmî ilimler, birer disiplin hâline 

gelmiş, özellikle “hadîs, fıkıh ve kelâm ilmi” Müslümanlara 

bu konuda en temel referans olmuştur. 

Toplumun yazılı ve uygulamalı kültüründe var 

olan iyi âdetler devam ettirilip, kötü gelenekler terk 

edilmelidir. Müslüman toplumunun kültür mirasının 

başında ise ibadetler, aile değerlerine bağlılık, 

insan haklarına saygı, içki, uyuşturucu ve fuhuştan 

uzaklaşma gelmektedir. O hâlde bizlere miras olarak 

intikal eden bu güzel geleneklerimizi, samimi 

niyet ile ibadet hâline çevirmeli, ibadetlerimizi (şuursuz 

yaparak) âdet hâline getirmemeliyiz. Bilakis 

âdetlerimizi ibadet sevabı kazandıran davranışlar 

hâline getirmek için sünnet-i seniyyeyi yaşamaya 

çalışmalıyız. 

*Bursa Merkez Vaizi 

msarik@yeniumit.com.tr 


YENi ÜMiT 

Yrd. Doç. Dr. Ali CAN* 


Hazret-i Rahmân, mahlukâtın özüne sevgi, merhamet ve şefkat nüveleri 

yerleştirmiştir. Varlığın bağrına atılan şefkat duygusunun kaynağı, 

Rahmân ve Rahîm isimleri başta olmak üzere Cenâb-ı Hakk’ın 

Esmâ-i Hüsnâ’sının tecellisi olan ilâhî rahmettir. 

İlâhî Rahmetin Kuşatıcılığı 

ve İnsan 

İslâm dininin en temel özelliklerinden birisi, 

kuşkusuz O’nun rahmet ve merhamet temasına 

sıkça vurgu yapılmasıdır. Zîrâ Yüce 

Zât’ını rahmet sıfatıyla vasıflandıran Allah 

(celle celâlühü), Kur’ân’da rahmetinin her şeyi kuşattığını 

bildirmekte ve elçisini de âlemlere rahmet 

olarak gönderdiğini bildirmektedir. (A’râf, 7/156; 

Enbiyâ, 21/107.) İslâm dininde rahmet ilkesine 

verilen önemin en açık göstergesi, Yüce Allah’ın 

rahmetten başka kendisine gerekli kıldığını beyan 

ettiği bir hususiyetin bulunmamasıdır. Buna göre 

rahmet kaidesine inanmak, bir bakıma İslâm düşüncesinin 

ana umdelerinden sayılmaktadır. 

Bu yazımızda önce rahmet kelimesi ve bu kelimeden 

türeyen Rahmân ve Rahîm isimleri incelenecek 

daha sonra da âyet ve hadîsler ışığında İlâhî 

rahmetin kuşatıcılığı açıklanmaya çalışılacaktır. 

A. Rahmet Kelimesi Etrafında Yapılan Yorumlar 

“Rhm” kökünden bir mastar olan rahmet kelimesi, 

sözlükte bağışlamak, merhamet etmek, affetmek, 

şefkat etmek ve ihsanda bulunmak gibi 

mânâlara gelmektedir. Ayrıca rahmet, merhamet 

edilen kimseye ihsan veya iyilikte bulunmayı gerektiren 

acıma ve yufka yüreklilik mânâlarını da 

kapsamaktadır. İşte rahmet kelimesi, Yüce Allah’a 


nispet edildiğinde ihsan ve lütuf mânâlarına gelirken, 

insanlara nispet edildiğinde acıma, şefkat 

gösterme ve kalb yumuşaklığı mânâlarını ihtiva etmektedir. 

Zîrâ Allah, insana ait özelliklerden olan 

kalb inceliği ve acımadan münezzehtir. Bu yüzden, 

Yüce Allah’ın ihsanda bulunmayı kendisine tahsis 

ettiği, bunun yanında ince kalbliliği veya kalb yumuşaklılığını 

da insanların tabiatlarına yerleştirdiği 

ifade edilmektedir. 1 

Esmâ-i Hüsnâ arasında yer alan “Rahmân” ve 

“Rahîm”, etimolojik olarak rahmetten türemiştir. 

Allah’ın rahmet vasfını ifade etmek için kullanılan 

“Rahmân” ve “Rahîm” kelimeleri, birbirine yakın 

mânâları ifade etmekle birlikte bu iki ismin mânâ 

farklılığı vardır. “Rahmân” ismi, rahimden daha 

mübalağalı ve daha kapsamlı bir yapıya sahip olması 

yönüyle bütün rahmet türlerini içine almaktadır. 

Müfessirler, “Rahmân” isminin sadece Yüce 

Allah’a ait özel bir isim olduğunu ve bu yüzden 

başkasına isim olmayacağını söylemişlerdir. 2 Çünkü 

Kur’ân dilinde Rahmân ismi Allah’a mahsustur 

ve başka hiçbir varlık için kullanılmamıştır. Buna 

göre “Rahmân”, rahmeti ve merhameti her şeye 

ulaşan, ezelde bütün yaratılmışlar için sonsuz lutüf, 

ihsan, rahmet irade eden ve bütün yaratılmışlara 

dünyada sayısız nimetler bahşeden mânâlarına 

gelerek, rahmetin daha yüksek bir derecesini ifade 

etmektedir. 3 Kur’ân’da, geçen “O Rahmân arşa istiva 

etti.”(Tâhâ, 20/5.) âyetinde istiva kelimesinin 

Rahmân ismiyle birlikte zikredilmesi, Rahmân kelimesinin 

kapsamlı kullanımını desteklemekte ve 

rahmetin her şeyi kuşattığına işaret etmektedir. 4 

Çok merhametli anlamına gelen “Rahîm” ismi 

ise Yüce Allah’ın ahirette sadece mümin kullarına 

ve taat ehline rahmet ve merhametini göstermesi ve 

onları affetmesi şeklinde anlaşılmıştır. 5 Zîrâ birçok 

âyette “Rahîm” kelimesi, Yüce Allah’ın sadece müminlere 

olan rahmet ve merhametini ifade eder. 6 

Öyleyse Yüce Allah’ın Rahmâniyetiyle dünyada 

mümin-kâfir herkesi kuşattığı, herkese ihsanda 

bulunduğu ve bütün yaratıklarının rızıklarını ve 

yaşam şartlarını sağladığı; Rahîmiyetiyle ise dünyada 

İslâm inancı üzere yaşayan kişilere, ahirette 

lütuf ve ihsanının bol olacağı anlamları kastedilmiştir. 

Nitekim Yüce Allah’a dua edilirken 

 

א 

א 

 

yukarı- denmektedir. 7 Buna göre א א 

daki hitap “Ey bu dünyada yaratmış olduğu kulları 

arasında inanan ve inanmayan ayrımını yapmaksızın, 

hepsine ikram ve ihsanda bulunan Allah’ım.” 

mânâsına gelmektedir. 8 

Rahmân ve Rahîm kelimeleri etrafında daha 

pek çok yorumlar yapılmıştır. Daha geniş bir çerçeveden 

değerlendirildiğinde bu iki kavramdan 

“Rahmân” kelimesinin ezele, “Rahîm” kelimesinin 

ise Lâyezâle (ebede) baktığı ifade edilmiştir. Buna 

göre Allah, Rahmân isminin ruhundaki merhameti 

ve o merhametin taalluku ile kâinatı yoktan var 

etmiştir. Yani bütün mevcudat Rahmân ismiyle 

var olmuştur. Bu geniş, umumî ve şümullü rahmet, 

bütün kâinatı kuşatarak içine almıştır. 9 Mesele 

sadece ezele bakan ve Allah’ın zâtına isim olan 

Rahmân açısından mütalâa edilecek olursa; küfür 

-iman, adalet-zulüm, hakkaniyet-haksızlık, güzellik-çirkinlik, 

iyi-kötü her şey birbirine karışıverir. 

Bu durumda irade mevzuubahis olamaz. Böylece 

de insan, diğer varlıklar gibi, ne kötülüklerinden 

mesul olur ne de iyiliklerinden dolayı mükâfata 

erer. Eğer kâinata sadece “Allah” kelimesinden 

sonra Rahmân’ın tecellîsi hükümfermâ olsaydı, 

durum bu merkezde olacaktı. Ancak Allah murad 

buyurdu ve insanlarda iradeyi yarattı; iradesini 

iyiye kullananları mükâfatlandırma, kötüye kullananları 

cezalandırma hikmetiyle, Rahîmiyeti ile de 

tecellî etti. Böylece insana esfel-i safilînden a’lâ-yı 

illiyyîne kadar, ya aşağıların aşağısına düşme veya 

yukarıların yukarısına çıkma imkânını bahşetmiş 

oldu. 

Demek oluyor ki, “Rahmân” olmasaydı, biz 

vücuda gelmeyecektik. Kâinat ve bütün mevcudat 

yok olacaktı. Şâyet “Rahîm” olmasaydı irademizi 

kullanamayacak ve Cenâb-ı Hakk’ın sanatının 

inceliklerini idrak edemeyecektik. 10 Şu hâlde 

Cenâb-ı Hak eşyayı yoktan var edip vücud sahasına 

getiriyor ve adeta bize diyor ki, “İsteseniz de 

istemeseniz de Rahmâniyetimle sizi var ediyor ve 

sizin için gerekli olan şeylerle varlık ve hayatınızı 

devam ettiriyorum. Rahmâniyetimle var ettikten 

sonra, Rahmâniyetimin kemalini göstermek için; 

size Rahîmiyetimle de bir irade veriyorum. İradenizi 

kullanmanıza ve kullandığınız iradenin çapına 

göre de ötede size mükâfat vereceğim. 11 

Özetleyecek olursak Allah, bütün varlığı ve 

kâinatı rahmâniyetiyle var etmiştir. Rahmân olan 

Allah rahmetiyle mu amele ederken, buna mazhar 

olan varlığın hak etmesine ve lâyık olmasına bakmaz. 

Rahmet sıfatının tecellisi yağmur gibi her 

şeyin üzerine yağar ve güneş gibi her şeyi ısıtır, 

aydınlatır. Allah’ın rahîm sıfatı ise O’nun, daha 

ziyade kullarının gelecekte elde etmek üzere hak 

ettikleri ve lâyık oldukları sınırsız rahmetini, lütuf 

ve merhametini ifade eder. 12 


B. Âyetler Işığında İlâhî Rahmet 

1.Yüce Allah, Kur’ân’da rahmet etmeyi üzerine 

aldığını şöyle bildirmektedir: 

 

א 

כ 

 

א 

אא 

 

א 

א 

 

 

“(Onlara) Göklerde ve yerde olanlar kimindir? 

diye sor. ‘Allah’ındır.’ de. O, merhamet etmeyi 

kendi üzerine aldı.” (En’âm, 6/12.) 

Bütün varlığın yaratıcısı ve hâkimi olan Yüce 

Allah yarattıklarına karşı her ne isterse yapma 

durumunda iken rahmeti kendisine ilke ve ahlâk 

edinmiştir. Söz konusu rahmet ve merhametin bir 

göstergesi olarak, Allah dünyada kendisine isyan 

eden ve verdiği nimetlere karşı nankörlük yapan 

inkârcıları cezalandırmada acele etmeyip onlara 

zaman tanımakta 13 ve kâfir-Müslüman ayrımı yapmaksızın 

herkesi yaşatmakta, rızıklandırmakta ve 

onlara değişik ihsanlarda bulunmaktadır. Daha da 

ötesi Allah, bu kâinatı yoktan varlık âlemine çıkartmış 

ve sırf şefkatinden ve merhametinden dolayı 

yaratmıştır. Zîrâ Allah Teâlâ’ya herhangi bir şeyi 

yaratma hususunda dışarıdan zorlama söz konusu 

olamaz. Bu yüzden onun rahmeti olmasaydı, dünya 

ve içindekiler de olmazdı. Buna göre her şeyi 

kapsayan ve kuşatan yaygın bir İlahî rahmet vardır. 

Mevcudat âleminde yaratılmış olup da müminkâfir, 

iyi-kötü, şuurlu-şuursuz rahmetten pay almamış 

yoktur. 14 Bu hususta Seyyid Kutub, şunları 

söylemektedir. “Allah’ın rahmeti her yandan ve her 

yönden kullarını sarmıştır. Kulların varlığı bu rahmetle 

kâimdir, hayatları da bu rahmete dayanır. İlâhî 

rahmet, varlığın her sahnesinde, hayatın her saniyesinde 

ve kâinatın her noktasında tecelli eder.” 15 

İşte bütün âlemlerin rabbi olan Yüce Allah’ın 

varlıkları yoktan var etmesi ve sonra da onlara var 

oluş süreçleri boyunca varlıklarını sürdürmelerini 

sağlayan nimetler vermesi rahmet-i İlâhiye’nin bir 

neticesidir. Buna göre bütün zîhayata ait ayrı ayrı 

rızıkların, kuru ve basit bir topraktan rahîmâne ve 

kerîmâne verilmesi, İlâhî rahmetin her şeyi kapsadığına 

delâlet eder. Yeryüzü sofrasında görülen 

hadsiz ihsanlar, lütuflar, keremler, inâyetler ve rahmetler 

bir Zât-ı Rahmân-ı Rahîm’in bulunduğunu 

ölmemiş kalplere ve sönmemiş akıllara gösterir. 16 

2. İlâhî rahmete yönelik bir başka âyet-i kerîmede 

şöyle buyrulmaktadır: 

 

כ 

 

 

 

 

א 

 

א א 

“… Azabıma dilediğimi uğratırım; rahmetim 

ise her şeyi kuşatmıştır.”(A’raf, 7/156.) 

İsfahânî bu âyetten yola çıkarak rahmetin dünyada 

müminiyle kâfiriyle herkesi kuşattığını, ahirette 

ise yalnız müminleri kapsayacağını ifade etmektedir. 

17 Bu âyete göre Yüce Allah kullarından 

bir kısmının azaba maruz kalacaklarını, buna karşılık 

bütün mevcudatın dünyada varlık sahnesine 

çıkışlarından itibaren kendi rahmetinden pay aldıklarını 

bildirmiştir. Şu hâlde başlangıçta rahmetten 

pay almayan hiçbir şey yoktur ve ancak azabı 

hak eden kimselere, rahmetin ardından azap isabet 

edecektir. Elmalılı Hamdi Yazır, bu âyet etrafında 

Allah’ın rahmet vasfını şu şekilde açıklar: “Hiçbir 

şey yoktur ki, ilk var oluşundan itibaren, Allah’ın 

rahmetinden nasibini almamış olsun. Rahmetin 

ona dar geleceği, yetmeyeceği ve yetişmeyeceği 

hiçbir şey yoktur. Onun rahmetinin dışında bir 

şey tasavvur etmek dahi mümkün değildir. Ancak 

bunun böyle olması, her şeyin rahmetten eşit pay 

alması gerektiğini ortaya koymaz.” 18 Buna göre 

İslâm’da rahmet ve merhamet asıldır; azap ve hiddet 

ise ârizîdir. Mevdûdî, Allah’ın mevcudatı idaresindeki 

üslûbun gazaba ve sertliğe değil merhamet 

ve yumuşaklığa dayandığını belirtmektedir. O’na 

göre Yüce Allah, yaratıklarına daima rahmet gösterir, 

gazap ve hiddetini ise sadece kullarının isyan ve 

küstahlıkları, konulan sınırı aştığında açığa çıkarır. 19 

3. Yine “Rahmân” ve “Rahîm” ismi, Kur’ân-ı 

Kerîm’de başta besmele olmak üzere pek çok yerde 

geçmektedir. Böylece bütün mahlûkatın yaratıcı 

ve sahibi olan Yüce Allah, ezelî hitabında, bütün 

insanlara kendisinin Rahmân ve Rahîm olduğunu 

anlatmaktadır. Çünkü Allah Teâlâ “Âlemlerin 

Rabbi”(Fâtiha 1/2.) ifadesiyle kendisini yalnız belli 

bir topluluğun veya inanç grubunun Rabbi değil, 

bütün âlemlerin Rabbi olarak tanıtmaktadır. Bir 

başka ifadeyle Âlemlerin Rabbi Rahmân ve Rahîm 

olan Allah’ın rahmeti de, belli bir zümreye has değil 

yaratılmış herkese şamildir. Böylece Yüce Allah, 

bütün yaratılanların sahibi olduğunu belirtmekte 

ve -ister inansın ister inkâr etsin- her şeyi yaratanın, 

yaşatanın, besleyenin ve her şeye en güzel şekli 

verenin kendisi olduğunu vurgulamış olmaktadır. 

(Secde, 32/7; Mü’min, 40/64.) 

Daha geniş bir perspektiften bakıldığında yaratan 

ile yaratılan arasındaki münasebeti rahmet açısından 

şu veciz cümlelerle özetlemek mümkündür: 

“Şu hadsiz kâinatı şenlendiren, bilmüşahede 

rahmettir. Ve bu karanlıklı mevcudatı ışıklandıran, 

bilbedahe yine rahmettir. Ve bu hadsiz ihtiyacat 

içinde yuvarlanan mahlûkatı terbiye eden, bilbedahe 

yine rahmettir. Ve bu hadsiz fezayı ve boş ve 


hâlî âlemi dolduran, nurlandıran ve şenlendiren, 

bilmüşahede rahmettir. Ve bu fâni insanı ebede 

namzed eden ve ezelî ve ebedî bir zâta muhatab ve 

dost yapan, bilbedahe rahmettir.” 20 

4. Yüce Allah’ın rahmet vasfını ifade etmek için 

kullanılan אא “merhamet edenlerin en 

hayırlısı”, אא 

“merhametlilerin en merhametlisi” 

ve 

א 

 

 

“geniş bir rahmet sahibi” 

şeklindeki nitelemeler de oldukça önem arz 

etmektedir.(Müminun, 23/109; A’râf, 7/151; En’âm, 

6/147; Yusuf 12/64.) Allah Teâlâ’nın Kur’ân’da geçen 

sıfatları incelediğinde, azap ifade eden sıfatların 

rahmet ve merhamet ifade edenlerin yanında çok 

az oldukları görülecektir. 

C. Nebevî Beyan Çerçevesinde Rahmet 

İlâhî rahmete yönelik yukarıdaki açıklamalardan 

başka bu konuya ışık tutacak nebevî beyanlar da vardır. 

Hz Peygamber’in (sallallahü aleyhi ve sellem) ifade 

buyurduğu üzere Allah (celle celâlühü) rahmetini yüz 

parçaya ayırmış; doksan dokuzunu kendi nezdinde 

tutmuş, birini dünyaya indirmiştir. İşte, bütün 

canlılar bu bir parça İlâhî rahmetten istifade ederek 

hemcinslerine şefkat gösterirler. (Tirmizî, Daavat, 

99.) Hattâ varlık derinden derine mütâlaa edilse, her 

yanda rahmetin ve şefkatin tüllendiği görülecektir. 

Evet, her şeyin mebdei de müntehâsı da rahmettir, 

şefkattir. Yeryüzündeki bütün canlılar Allah’ın rahmet 

ve şefkatiyle varlıklarını devam ettirirler. 21 

Yine bir başka hadîs-i şerîfte şöyle buyrulmaktadır: 

“Yüce Allah, mahlûkata dair hükmünü ortaya 

koyunca nezdinde bulunan bir kitaba, kendisi 

hakkında 

 

“Muhakkak Benim 

rahmetim gazabıma galip gelir.” diye yazmış” 

(Buhârî, Tevhîd, 15.) ve böylece bütün insanlara 

olan rahmet ve merhametini, ihsan ve fazlını açıkça 

ifade etmiştir. Bu yüzden müminler Allah Teâlâ’ya 

karşı yalvarış ve yakarışlarında “İlâhi! Senin rahmetin 

melceimdir.” şeklindeki sözleriyle O’nun sonsuz 

rahmetine ve engin merhametine sığınırlar. 

Hz. Muhammed Mustafa (sallallahü aleyhi ve 

sellem) İlâhî ahlâk içerisinde yer alan rahmet hakkında 

kuşatıcı açıklamalarda bulunduktan sonra, 

bu yüce vasfı talim buyurmak üzere ümmetine 

şöyle seslenmektedir: “Siz yeryüzündekilere merhamet 

edin ki, göktekiler de size merhamet etsin.” 

(Tirmizî, Birr, 16.) Böylece Allah Resûlü (sallallahü 

aleyhi ve sellem), inanan insanların davranışlarında 

olması gereken merhamet duygusunu dikkatlerimize 

sunmaktadır. 

Yine Hz. Peygamber’in (sallallahü aleyhi ve sellem) 

“Allah ancak merhametli olanlara rahmetini ihsan 

edecektir.” ve “İnsanlara merhamet etmeyene Allah, 

rahmet etmez.” şeklindeki buyrukları (Buhârî, 

Tevhîd, 2.) da insanların birbirleriyle olan münasebetlerinde 

merhamet ve şefkati temel almalarını 

vurgulamaktadır. Nitekim Rahmet Peygamberi’nin 

(sallallahü aleyhi ve sellem), düşmanlarına karşı bile 

merhametle ve afla muamelede bulunduğuna yirmi 

üç yıllık peygamberlik hayatı şahitlik yapmaktadır. 

İslâm dini, merhameti sadece insana mahsus 

kılmayıp bazen hayvana bile gösterilen bir merhametin 

mükâfatını, Cennet olarak bildirmektedir. 

Söz gelimi Hz. Peygamber (sallallahü aleyhi ve 

sellem), bir fâhişenin yolda giderken susuzluktan 

ölmek üzere olan bir köpeğe su verip onu kurtarmasından 

dolayı, bütün günahlarının affedildiğini 

söylemektedir. (Müslim, Selâm, 41.) 

İşte İslâm’ın temel öğretilerine göre, hayvana 

bile gösterilen merhamet duygusu, insanın 

Cennet’e girmesine yeterli bir vesile olabilmektedir. 

Zîrâ rahmetle aynı kökten türeyen ve aynı 

mânâya gelen “merhamet”, Yüce Allah tarafından 

kullarına ve bütün yaratıklara bahşedilmiş yüce 

bir duygudur. Zîrâ ulvî duygular arasında yer alan 

merhamet, var oluşumuzun kökeninde yatmaktadır. 

“Merhamet” hem vahyin hem de yaratılışın 

ortaya çıktığı kapı olması itibariyle beşerî hayatın 

bütün yönlerinde merkezdir. Bu sebeple bir insanın 

varlığı, insanî değerlerin başında gelen merhamet 

duygusuyla mânâ kazanmaktadır. Bu çerçevede 

Kur’ân’da geçen “merhame ve ruhm” kelimeleri 

de insanlar arasındaki münasebetler için kullanılmış 

ve insanların birbirlerine olan merhameti ve 

şefkati hakkında varid olmuştur. 22 Buna göre Yüce 

Allah’ın, hem kevnî kitabıyla hem de kelâmî kitabıyla 

insanlardan şefkat ve merhamete dayalı bir 

içtimaî yapı istediği söylenebilir. Bir başka şekilde 

ifade edilecek olursa Kur’ân vahyinin hedefleri 

arasında merhametli bir toplum inşa etmek de vardır. 

23 Şu hâlde görülüyor ki inanan bir insanın âlem 

tasavvuru ve insana bakışı, Allah ahlâkı olan rahmet 

ve merhamet boyutludur. Bu şekilde içtimaî bütünlük 

ve barışı, dostluk ve dayanışmayı gerçekleştirmek 

daha da kolay hale gelecektir. 

D. Resulullah’ın (sallallahü aleyhi ve sellem) 

Âlemlere Rahmet Oluşu 

Kur’ân’da א 

 

אכ 

 

א 

 

buyrularak 

Hz. Peygamber’in bütün âlemlere rahmet olarak 

gönderildiği bildirilir. (Enbiyâ, 21/107.) 


O getirmiş olduğu dinî ve ahlâkî prensipler sebebiyle 

bütün insanlık için bir rahmet olmuştur. 

Özellikle onun getirdiği Kur’ân çağlar üstü ve evrensel 

bir kitap olması yönüyle bütün insanlığa hitap 

etmektedir. 24 Yine rahmet-i İlâhiye’nin timsali 

olan Yüce Peygamberimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) 

bütün varlık için de bir rahmet peygamberi konumunda 

yerini almaktadır. Nitekim Allah Resûlü 

 

א 

 

א 

“Ben Ahmed’im ve rahmet 

peygamberiyim.”, 

 

 

 

א 

 

אא 

 

 

“Lânet isteyici olarak değil rahmet olarak gönderildim.” 

sözleriyle kendisinin bizzat rahmet peygamberi 

olduğunu vurgulamaktadır. (Müslim, Birr, 87.) 

Bu yüzden O (sallallahü aleyhi ve sellem), her şeye 

ve herkese Allah’tan bir rahmet olarak gelmiştir. 

Çünkü varlık onunla bir mânâ ve değer kazanmıştır. 

Aynı şekilde O’nun risaleti, yalnız mü’minler 

için değil Müslüman olmayanlar, kâfirler ve ateistler 

için de rahmet olmuştur. Hattâ şeytan bile 

O’nun rahmetinden ümitlenmiştir. 25 Bu çerçevede 

Bediüzzaman önemli tahlillere yer vererek şu değerlendirmelerde 

bulunmaktadır: 

“Arkadaş! İslâmiyet, bütün insanlara bir nur, bir 

rahmettir. Kâfirler bile onun rahmetinden istifade 

etmişlerdir. Çünkü İslâmiyet’in telkinatıyla küfr-ü 

mutlak; şek ve tereddüde inkılâb etmiştir. O telkinatın 

kâfirlerde de yaptığı in’ikas ve tesirat sayesinde, 

kâfirlerin hayat-ı ebediye hakkında ümidleri 

vardır. Bu sayede dünya lezzetleri ve saadeti onlarca 

tamamıyla zehirlenmez. Bütün bütün o lezzetler, 

elemlere inkılab etmez. (Onların) Yalnız tereddüdleri 

vardır.” 26 Yine kâfirler bir başka açıdan 

Allah Resûlü’nün (sallallahü aleyhi ve sellem) rahmetinden 

istifade etmiştir. Daha önceki millet ve 

kavimler küfür ve isyanları sebebiyle toptan helâk 

edilmiş olmalarına karşılık, Allah Resûlü’nden (sallallahü 

aleyhi ve sellem) sonra toptan helâk etme kaldırılmıştır. 

27 Dolayısıyla da insanlar, böyle bir azap 

çeşidinden kurtulmuş oldular. Bu da kâfirler için 

dünya adına büyük bir rahmettir. 

Netice 

Netice itibariyle Yüce Allah’ın rahmeti genel ve 

her şeyi kapsamına alan bir rahmettir. Rahmet aynı 

zamanda Hak Teâlâ’nın varlık üzerindeki hükmünün 

temel kaidesi ve insanlara karşı muamelesinin 

ana dayanağıdır. Bu yüzden Allah Teâlâ, dünyada 

hiçbir ayrım yapmaksızın rahmetiyle bütün kullarını 

kuşatmakta ve insanlar isyan ve küfür içinde 

olsalar bile, onlardan rahmetini kesmemektedir. 

Böylece dünyada Allah’ın rahmeti ve O’nun tecellisi 

bir dine ve bir ırka münhasır kılınmayıp bütün 

yaratılanları bünyesinde toplamaktadır. 

Diğer yandan merhamet ve şefkat, Allah’ın insanlığa 

lütfettiği en aslî değerlerin başında gelmektedir. 

Bu yüzden insan, Allah tarafından yaratılmış 

bütün canlılara karşı Allah ahlâkını şiar edinerek 

onlara acımadıkça gerçek insanlığa ulaşamaz. Özellikle 

de insanlar arası münasebetlerin sağlıklı bir 

şekilde yürüyebilmesi için asgarî seviyede de olsa 

merhamet ve yufka yüreklilik gerekmektedir. Bu 

da göstermektedir ki bir insanın varlığı, merhamet 

duygusuna sahip olmasıyla değer kazanmaktadır. 

Aksi takdirde merhamet duygusundan mahrum 

insan, yaratılanlar arasında en tehlikeli bir varlık 

olmakta ve hayatı kaosa ve çıkmaza sokmaktadır. 

*Marmara Üniv. Eğitim Fak. Öğretim Üyesi 

acan@yeniumit.com.tr 

Dipnotlar 

1. İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, Beyrut, 12/230; İsfehânî, 

Mufredâtu Elfâzi’l-Kur’ân, “Rhm” mad., Beyrut, 2002. 

2. İbn Atıyye, el-Muharraru’l-Vecîz, 5/223. 

3. Taberî, Câmiu’l-Beyân, 1/56; Elmalılı, Hak Dini Kur’ân 

Dili, 1/76-77. 

4. İbn Kesîr, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, 1/21-22. 

5. İbn Abdisselâm, Tefsîru’l-İzz b. Abdisselâm, 1/16. 

6. Âlûsî, Rûhu’l-Meânî, 23/33. 

7. İsfehânî, “Rhm” mad., 

8. Nesefî, Tefsîru’n-Nesefî, 1/5. 

9. M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, 1/34-36. 

10. 1M. Fethullah Gülen, Fatiha Üzerine Mülahazalar, s.106-107. 

11. 1A.e. s.167-177. 

12. D.İ.B., Kur’ân Yolu, Ankara, 2006, 1/59. 

13. Kurtubî, 6/395. 

14. Elmalılı, Hak Dini Kur’ân Dili, 3/1886; S. Hüseyin Nasr, 

İslâm’ın Kalbi, Gelenek Yay., İstanbul, 2002, s. 126. 

15. Seyyid Kutub, Fî Zılâli’l-Kur’ân, 2/1048. 

16. B.S.Nursi, Asay-ı Musa, s. 200, 220. 

17. İsfehânî, Rhm, mad., 

18. Elmalılı, Hak Dini Kur’ân Dili, 4/2295. 

19. Mevdûdî, 2/92. 

20. B.S.Nursi, Sözler, s.10. 

21. M. Fethullah Gülen, Kırık Testi-6, s.304. 

22. Suat Yıldırım, Kur’ân’da Uluhiyet, Kayıhan Yay., İstanbul, 

1987, s. 115; Nasr, İslâm’ın Kalbi, s. 126. 

23. Nasr, İslâm’ın Kalbi, s. 129. 

24. Kuran Yolu, 3/705. 

25. M. Fethullah Gülen, Enginliğiyle Bizim Dünyamız, s.18. 

26. Said Nursi, Mesnevi-i Nuriye, s. 80-81. 

27. Enfal, 8/33. 


iÇiNDEKiLER 

Fesat 

Başyazı 

İslâm Ansiklopedisi’nde “Müsteşrikler” 

Prof. Dr. Suat YILDIRIM 

Kadın-Erkek İlişkilerinde Nikâhın Önemi 

Prof. Dr. Salim ÖĞÜT 

Kabir Azabı 

Yrd. Doç. Dr. Musa Kazım GÜLÇÜR 

Kur’ân-ı Kerîm’de Zikredilen Meyveler 

Prof. Dr. Davut AYDÜZ 

Mukaddes Yolculuğun İkliminde 

Arhan KARDAŞ 

Hz. Peygamber’in (s.a.s) Evrensel Rahmet Oluşu 

Prof. Dr. Mehmet SOYSALDI 

Altın Nefesler 

Mehmet Akif Ersoy - Leyla Hanım 

Huruf-u Mukattaa’ya Farklı Bir Yaklaşım 

Doç. Dr. Muhittin AKGÜL 

Allah’a Sığınma: İstiâze 

Mustafa YILMAZ 

Osmanlı Taşrasının Büyük Âlimi: İmam Hâdimî 

Yusuf ÜNAL 

Bediüzzaman’ın Kur’ân’ın Câmiiyyetine Yaklaşımı 

Prof. Dr. Veysel GÜLLÜCE 

Gelenekler (Örf- Âdet) ve Din 

Dr. M. Selim ARIK 

İlâhî Rahmetin Kuşatıcılığı ve İnsan 

Yrd. Doç. Dr. Ali CAN 

Dinî İlimler ve Kültür Dergisi 

2 

4 

9 

14 

20 

26 

30 

36 

38 

43 

47 

52 

56 

61 

YENİ ÜMİT 


Copyright © Işık Yayıncılık Tic. A.Ş. 2012 

Bu eserin tüm yayın hakları Işık Yayıncılık Tic. A.Ş.'ye aittir. Eserde 

yer alan metin ve resimlerin Işık Yayıncılık Tic. A.Ş'nin önceden yazılı izni 

olmaksızın, elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayıt sistemi ile 

çoğaltılması, yayımlanması ve depolanması yasaktır. 

IŞIK YAYINCILIK. TİC. A.Ş. ADINA SAHİBİ 

M. Talat KATIRCIOĞLU 

GENEL KOORDİNATÖR 

Dr. Ergün ÇAPAN 

SORUMLU YAZI İŞLERİ MÜDÜRÜ 

Selçuk CAMCI 

İDARİ MERKEZ 

İstanbul 

YAYIN TÜRÜ 

Yaygın Süreli 

GÖRSEL YÖNETMEN 

Engin ÇİFTÇİ 

GRAFİK - TASARIM 

Murat ARABACI 

YAYIN VE İLETİŞİM ADRESİ 

Kısıklı Mah. Meltem Sk. No: 5 Üsküdar / İSTANBUL 

Tel: 0 ( 216 ) 318 10 00 - Faks: 0 ( 216 ) 422 41 40 

MÜŞTERİ HİZMETLERİ 

444 0 361 

Bütün GSM operatörlerinden ve sabit telefonlardan 

dakikası 1 SMS/kontöre direk arayabilirsiniz. 

(Her türlü abonelik işlemleriniz için arayabilirsiniz.) 

Yurtiçi abone bedeli 25 TL'dir. 

Yurtdışı abone bedeli, 1. Grup Ülkeler (Avrupa, Orta Asya, Orta Doğu 

ve Kuzey Afrika ülkeleri) 14 €, 2. Grup Ülkeler (Uzak Doğu, Amerika, 

Güney Afrika ve Pasifik ülkeleri) 20 $, 3. Grup Ülkeler (Avustralya ve Yeni 

Zelanda) ise 24 $'dır. Abone olmak isteyenlerin abone bedelini; 

Işık Yayıncılık. Ticaret A.Ş. adına, her PTT şubesinden; 5568324 nolu 

Posta çeki hesabına veya Bank Asya Anadolu Kurumsal Şubesi'nin; 

TL olarak, TR87 0020 8000 9400 0540 5300 40 (94-54053-40) TEMSİLCİLİKLER 

numaralı, 

$ olarak, TR60 0020 8000 9400 0540 5300 41 (94-54053-41) numaralı, 

€ olarak, TR33 0020 8000 9400 0540 5300 42 (94-54053-42) numaralı 

hesabına yatırıp, dekontun fotokopisini, açık isim, adres ve telefon bilgileri ile 

hangi sayıdan itibaren abone olacaklarını belirten bir yazı ile abone merkezimize 

posta veya faks ile bildirmeleri yeterlidir. 

ABONE VE DAĞITIM MÜDÜRLÜĞÜ 

Bulgurlu Mh. Bağcılar Cd. No: 1 

Posta Kodu 34696 Üsküdar / İSTANBUL 

Tel: (0 216) 444 0 361 

Faks: (0 216) 522 11 78 

AVRUPA DAĞITIM 

WORLD MEDIA GROUP AG- İsmail Küçük 

Adres: SPRENDLINGER LANDSTR. 107-109, 630 69 

OFFENBACH am MAIN 

Müşteri Hizmetleri: 0049 69 300 34 111-112 

Dağıtım Telefonu: 0049 69 300 34 103 Fax: 0049 69 300 34 105 

dergiler@worldmediagroup.eu - dagitim@eurozaman.de 

BASILDIĞI YER 

Çağlayan A.Ş. Gaziemir/İZMİR 

Tel: 0 232 274 22 15 Faks: 0 232 252 21 00 

BAYİ DAĞITIM 

DPP A.Ş. 

BASIM TARİHİ 

Mart 2012 

E-MAIL - WEB 

www.yeniumit.com.tr • yeniumit@yeniumit.com.tr 

Fiyatı: KDV Dahil 7,00 TL 

YAYIN İLKELERİ 

• Gönderilen yazıların yayımlanmasına Yayın Kurulu karar verir. 

• Yayımlanan yazıların her türlü sorumluluğu yazarlarına aittir. 

• Yazılar 2200 kelimeyi geçmemelidir. 

• Türkçeyi kullanmada itina gösterilmelidir. 

• Faydalanılan kaynaklar, metin içerisinde.. meselâ, (Yazır 1983, 2: 560) 

gibi, yazarın soy ismi, kitabın yayın tarihi, varsa cilt ve sayfa numarası 

ile kısaca verilmeli, daha sonra, yazının sonunda liste hâlinde açık olarak 

belirtilmelidir. Kitap isimleri italik yazılmalıdır. 

• Yazılar yayımlansın veya yayımlanmasın iade edilmez. 

• Dergimizdeki yazılar, başka yerlerde kaynak gösterilerek yayımlanabilir. 

• Yayımlanan yazılar için te'lif ücreti ödenir. 66

SON BASKI 

810.000

Hep gönlümün ellerindesin ey kutsal mekân, 

İnanan sineler hep seni söylüyor inan; 

Sensin pejmürdelere o vesile-i gufran, 

Ve sensin yerde, gökte o metâf-ı kudsiyân... 

YAYSAT NO:2012/2 

FİYATI: 7.00 TL 

96

ve Ã„Â°nsan - Yeni ÃƒÂœmit

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?