25. Sayı - Hacibektaslilar

SERÇEÞME
SEMPOZYUMA KATILAN YABANCI ARAŞTIRMACILARIN SUNDUKLARI BİLDİRİLERDEN ÖZETLER
Cumhuriyet Türkiye’sinde
Ulusoy Ailesi
Elise Massicard
Hacı Bektaş soyundan gelenlerin cumhuriyet
Türkiye’sinde Alevilik içerisindeki gelişimi ele
alan Massicard, “Ulusoy ailesi dini otoritesini
keramet ya da müstesna bir inayet olarak değil,
daha ziyade taşınması güç bir sorumluluk
olarak görmektedirler.” diyerek Çelebi/Ulusoy
ailesinin dini otorite, itibar ve nüfuz kaybettiğini
belirtiyor. Bunun toplumsal süreçlerle
bağlantılı olduğunu belirtiyor:
“Çelebi ailesinin durumun etkileyen ana
hadise 1925 tarihinde tarikatların ve dolayısıyla
Bektaşi tarikatının kapatılmasıdır.”
Ancak ailenin dini fonksiyonunun gayrı
resmi olarak devam ettiğini belirten Massicard,
aile içinde çıkan sorunların dini otoritenin parçalanmasına
etkide bulunduğunu belirtiyor.
“Anlaşmazlığın temelinde ruhani liderlikle
ilgili miras kuralları sorunu yatmaktadır:
Veliettin Çelebinin haleflerine göre yalnızca
bir mürşidin oğulları mürşit olabilirler.
Ahmet Çelebi’nin haleflerine … ailenin en
yaşlı erkeğinin mürşit olması gerektiğini
savunan ikinci bakış açısı … geçerli görünmemekte.”
Ailenin durumunu etkileyen diğer süreç
siyaset. 1950 sonrasında Aleviler Ulusoyların
otoritesini tanıyordu, bu oya dönüştürülebilirdi.
Bu da aileyi siyasi partiler için çekici kılıyordu.
Aileden bazıları farklı siyasi partilerden
aday oldu ve seçildi. “Hatta bazen birbirlerine
karşı aday bile oldular” diyen Massicard şöyle
devam ediyor:
“1960’lı yılların sonlarında Türkiye Birlik
Partisi’nde (TBP) … bir aile stratejisinin
izleri görülmektedir. ... O zamanlar mürşit
olan Feyzullah 1966’da partinin kurucuları
arasındaydı; partinin ilk katıldığı 1969 seçimlerinde
Ulusoy ailesinden aday olanlar
dörtten az olmayıp her biri kendi seçim bölgesinde
liste başında yer almış ve dördünden
üçü de seçilmişti. Ancak bu mutabakat
üzün sürmedi. 1969’da seçilen parlamento
açık bir çoğunluk çıkaramamış ve TBP sekiz
milletvekili ile stratejik hakem rolüne
bürünmüştü. 1970’de Demirel hükümetinin
güvenoyuna ihtiyacı vardı. Yeni seçilen
solcu TBP’nin yönetimi ve mürşit Feyzullah
güvenoyu vermemişlerdi. Ancak parti
içerisinden beş milletvekili -bunlardan üçü
Ulusoy ailesinden seçilmiş olan milletvekilleriydi-
hükümete güvenoyu vermişlerdi.
Bu da milletvekillerinin parti disiplinine
aykırı davranmaktan dolayı partiden uzaklaştırılmalarını
beraberinde getirmiştir. Bu
yeterli görülmemiş, bu milletvekilleri …
ağır bir dini ceza olan ‘yol düşkünü’ ilan
edil mişlerdir.”
Bu değerlendirmenin ardından Massicard,
sürecin sonucunu şöyle özetliyor:
“Bu politik düzenleme aile içerisinde tartışmalara
ve anlaşmazlıklara, dışardan ise
sert eleştirilere kısaca aile otoritesinin zayıflamasına
neden oldu.”
Sonuç bölümünde “Ulusoy ailesinin bugünkü
dini otoritesi ne durumdadır?” sorusunu
Massicard, şöyle yanıtlamaktadır:
“Alevilerin çoğu Ulusoylara daha eleştirel,
ama saygıyla bakmaktadırlar. ... Bugün
Ulusoy ailesi 1960’lı yıllarda Alevi hareketinde
üstlendikleri rolden daha az önemli
rol oynamakta. ... Veliettin Hürrem’in 2006
Ağustos’unda Hacıbektaş’ta Cem’e katılması
kuraldan ziyade istisnadır. Ulusoy ailesi
... ne Alevi hareketinde ne de Alevilikteki
dini merasimlerde bir birliğin oluşması
konusunda sözünü geçirebilmiştir. 90’lı
yıl ların başlarında Alevi `törenleri ve Alevi
hareketi içinde dini otorite konusunda
söz sahibi olmak üzere kurulması denenen
aile vakfı ise iç çatışma ve hizipleşmelerden
dolayı başarısızlıkla sonuçlanmıştır. ”
Cem Ayininin Yazıya
Geçirilmesi
Janina Karolewski
1950’li yıllara kadar Alevi cem ayininin yapılışı
ile ilgili bilgiler sözlü, yazılı ve mimetik
olarak aktarılarak korunmuştur. Törensel metinler
ezberlenerek, törensel hareketler ise mimetik,
yani törende görülen davranışları taklit
ederek, aktarılmıştır.
Köy topluluklarının çözülmesiyle, genç
nesiller ile eski nesillerin ruhani kişileri arasındaki
bağlantı kopmuştur. İşleyen rivayet
zinciri kopmuştur.
İlke kez Malatya, Hekimhan, Bıcır köyünde
yaşayan iki dede dini bilgilerini Latin harflerine
aktarmıştır. Bu çalışmada 1953 ve 1955
yıllarında yapılan ayinlerin akışı yazılı olarak
tarif edilmiş. Buyruk metinlerinde olmayan
nefesler ve dualar ayinin akışı içerisinde yazıya
dökülmüştür.
Günümüzde Alevi topluluğunun söylenceleri
yazıya dökmekte ve sözlü aktarım arka plana
itilmektedir. Bu yolla buyruk metinlerinden
farklı yeni bir metin türü ortaya çıkmaktadır.
Dedelerin kayıtlarına göre 1950’li yıllarda
Alevi törenlerinin görgü işlevini devam ettirmeye
ve korumaya çalışıldığı söylenebilir.
Artık böyle bir şeyi düşünmek olanaksızdır,
çünkü geleneklerde bir kopma yaşanmıştır ve
bugünkü sosyo-ekonomik koşullar elverişli
değildir.
Daha 1950’1i yıllarda farklılaşan sosyoekonomik
şartlarda Alevi öğretisini aktarma
yönteminin devam edemeyeceği anlaşılmış ve
farklı arayışlara girilmiştir.
Çağdaş Alevilikte Dedelik
Markus Dressler
Geleneksel Alevi cemaatinde dedeler dini ve
sosyal yaşamı düzenleme yetkisine sahipken,
80’li yıllara gelindiğinde siyasi ve toplumsal
gelişmeler dedelerin bu rollerinin aşınmasına
yol açmıştır. Güdülen laiklik politikası dedelerin
geleneksel toplumsal rolünü etkilemiş, esas
neden ise sosyo-ekonomik gelişmeler olmuştur.
20 yüzyılın ortalarında şehre göç hareketi
Alevi toplumunun sosyal yapısını değiştirmiş,
bu koşullar dede talip ilişkisinin çözülmesini
beraberinde getirmiştir. Aynı zamanda 60’lı ve
70’li yıllarda Aleviler arasında yükselen solculuk
dalgası dedeleri ve dedeliği sömürgeci
sistemin feodal temsilcileri olarak görmüş, bu
da dedelik itibarının yitirilmesinde önemli bir
rol oynamıştır.
Bunlar olurken şehirlerde bir Alevi orta sınıfı
oluşmuştur. Alevi toplumunda geleneksel
hiyerarşik düzenin ortadan kalkarken, daha
sonra Aleviliğin yeniden canlanmasına önayak
olacak yeni bir Alevi seçkinleri tabakası oluşmuştur.
Aleviliğin yeniden uyanışıyla beraber
dedeler yeniden saygı kazanmaya başlamış; geleneğin
taşınması ve Alevilik uygulamalarının
diriltilmesinde onlara yeni bir pay ve önemli
bir görev düşmüştür.
Bugün şehirlerde oluşan yeni Alevi topluluklarında
dedeler geleneksel bağları aramadan
görevini yerine getirmektedirler. Dede
otoritesinin merkezi bugün ayin-i cemdir, ama
diğer sosyal ve toplumsal temsil işlevleri sınırlanmıştır.
Yeni Alevi seçkinleri ise Alevi kuruluşları
ve medya aracılığıyla bu temsil rolünü
üstlenmektedirler. Ayin-i cem gibi dedelik görevlerini
kendi kendilerine öğrenen çok sayıda
dede bulunmaktadır. Bu sorunu çözmek için
cem el kitapları yayınlanırken, çağdaş Alevilikte
dedeliğin yeni formları ve dedelik eğitimi
üzerine tartışmalar devam etmektedir. Modernlik
yanlısı Aleviler, dedelik kurumunun
hayatta kalabilmesi için tüm merasim ve ayinlerin
merkezileşmesi ve homojenleştirilmesi
gerektiğini savunurken, gelenekçiler bunun
Aleviliğin zenginliğini ve çoğulculuğu öldüreceğini
savunmaktadırlar.
Değişen Dede-Talip İlişkisi
David Shankland
İngiliz araştırmacı David Shankland, tebliğini
şöyle tanıtıyor:
“Aleviliğin kalbi olan … dedeliğin soydan
geliyor olması eskiden olduğu kadar bugün
de Alevilik için önemli bir sorun olarak görülüyor.
Aleviliğin geçirdiği değişim, toplum
üyelerinin dedeliğin doğuştan kazanılan
bir makam olmasını kabul etmeye ne
kadar hazır oldukları ile doğrudan alakalı.
Belli ki bu meselenin özellikle Avrupa’da,
Aleviliğin nasıl idare edileceği ve öğretileceği
üzerine büyük etkisi olacak.”
Modernleşme ile aileden gelen makamların
yerlerini öğrenim ve eğitimle kazanılan
konumlara bırakması gerektiği düşünülür diyen
Shankland, tebliğine esas olan verilerin iç
Anadolu’nun doğusundaki bir Alevi topluluğu
üzerine yaptığı saha çalışmasından derlendiğini
ve bu verilerin Türkiye’nin geneli için ne
kadar geçerli olduğuna karar vermenin güç olduğunu
vurguluyor.
Dedelerin önce köy toplumundaki rollerine
değiniyor. “Sadece dede soyundan gelenler
Aleviliğin ilkelerini öğretebildiğine göre onlar
dini önderler, ama rolleri bundan ibaret değil.”
diyen Shankland şunları belirtiyor: Köy içinde
Alevi kültürü bir bütünlüğe sahip; Alevi birey
bir dedeyi takip ediyor, yolu seçiyor, belli kurallara
göre davranıyor, Aleviliğin prensiplerini
takip ederek yaşıyor. Ama şehirlere taşınma
ile hayat tarzında değişiklikler ortaya çıkıyor.
Geleneksel örf ve adetlerin uygulanması azalıyor;
cem törenine katılım azalıyor; Dede ile talip
arasındaki ilişki değişiyor; dede taliplerine
önceki kadar yakın olamıyor.
Köylülerde baskın fikir dedenin soydan gelmesib
Okula gitmenin tek başına dede olmak
için yeterli olmayacağı oldu. Dernekleşmeyi ve
Almanya’da Aleviliğin okullarda öğretilmesine
karşı değiller, aksine buna olumlu bir gelişme
olarak görüyorlar. Böylece bir paradoksa
ulaşmış oluyoruz; Aynı topluluk hem herkese
açık olan bir inanç sistemi istiyor, öte yandan
soydan gelen dini önderliği tercih ediyor.
Aralık 2006 9